Алишер Навоийнинг тили, сўз бойлиги тўғрисида мақола ёзиш осон эмас. Навоийнинг лисоний олами шу қадар улкан ва беҳудуд уммонки, мутахассис ҳар қанча қунт ва изчиллик билан ҳаракат қилмасин, уни бутунисича қамраб ололмайди…
СЎЗ УММОНИДАГИ ГАВҲАРЛАР
Иристой ҚЎЧҚОРТОЕВ
ЎзФА мухбир аъзоси, профессор
Алишер Навоийнинг тили, сўз бойлиги тўғрисида мақола ёзиш осон эмас. Навоийнинг лисоний олами шу қадар улкан ва беҳудуд уммонки, мутахассис ҳар қанча қунт ва изчиллик билан ҳаракат қилмасин, уни бутунисича қамраб ололмайди.
Шоир асарларининг тили бўйича олиб борилган, нашр этилган илмий тадқиқотлар, бу масала юзасидан туркийшуносликда қарор топган назарий қарашлар, адибнинг «Муҳокамат-ул-луғатайн» рисоласида ва бошқа асарларида ифодаланган фикр-мулоҳазалар Навоий лисоний оламининг умумий ва муҳим нуқталарини тавсифлашга ёрдам беради.
Алишер Навоий ижодини ўрганиш, унинг сирли лисоний олами билан танишиш жумҳуриятимиз мактабларининг қуйи синфларида бошланиши ҳар жиҳатдан тўғри ва ўринли удумдир. Мен ҳам Навоий шеърларини дастлаб мактабда ўқиганман. Илк бора шоирнинг қайси шеърларини ўқиганим ҳозир эсимда йўқ. Лекин шу шеърлардан олган мунгли, ёруғ, енгил таассуротларимни, мисраларнинг тотли мусиқасини, қофияларнинг оҳангини, сўзларнинг сеҳрини эслайман.
Кейинчалик Алишер Навоийнинг бошқа шеърларини, насрий асарларини ўқидим, унинг диний, тарихий, фалсафий-таълимий рисолаларини ўргандим, мутахассис сифатида адибнинг тил ҳақидаги фикр-қарашларини тадқиқ этдим. Буюк шоир тасаввуримда бутун қудрати, салобати билан тажассум топа борди.
Алишер Навоий — бутун туркий олам, жаҳон адабиётида бетакрор сиймо. Унинг мероси, шоирнинг ўз таъбири билан айтганда мусаннафоти, фикр-қарашлари барча кишилар учун азиз ва мўътабар. Навоий мероси, айниқса, биз учун қимматли.
Алишер Навоий ўзбек маданияти, адабиёти, тили, ижтимоий фикри тарихида бениҳоя катта ўрин тутади. Унинг ижоди туркий халқларнинг ватанпарварлик ҳаракати кучайган бир шароитда камрл топди. Навоий ўзбек адабиётини намуна адабиёт — классик адабиёт даражасига кўтарди. Унинг номи Шарқнинг Фирдавсий, Низомий, Жомий каби улуғ адиблари қаторида туради. Санъаткор ўзбек адабиётини мана шу даҳолар яратган буюк адабиёт даражасига олиб чиқди.
Алишер Навоий даврида туркий шоирларнинг кўпчилиги форс тилида ижод қилар эди. Бу шоирлар ўз она тилидан кўра форс тилида ижод қилишни афзал кўришининг сабабини Навоий ишонарли далиллар билан кўрсатиб берди. Бу сабаблардан бири форс тилида ёзиш одат, анъанага айланганлиги бўлса, иккинчиси — форс тилининг енгиллиги, деб хулоса чиқаради шоир. Форс тилининг енгиллиги дейилганда унинг сайқалланганлиги кўзда тутилади. Бу тил қаршисида ишлов берилмаган, шеърхонлик оқшомларида қўлланмайдиган, тўғрироғи, жуда кам қўлланиладиган, кундалик сўзлашув эҳтиёжларига хизмат қиладиган туркий тил шоирларнинг кўзига, ҳеч шубҳасиз, оғир, шеъриятдек нозик санъатга яроқсизга ўхшаб кўринар эди.
«Муҳокамат-ул-луғатайн» асарида ўзи тўғрисида гапириб, Алишер Навоий шеър ёзишни форс тилида бошлаганини айтади. Лекин тушуниш ёшига етиб, туркий тил ҳақида фикр юритиш эҳтиёжи туғилгач, унинг кўз ўнгида зебу зийнатлари сон-саноқсиз ўн саккиз минг оламдан ортиқ олам намоён бўлгани, фазилат ва етукликда чек-чагараси бўлмаган тўққиз фалакдан ортиқ фалак кўргани, дур ва гуллари юлдузлардан равшанроқ хазина ва гулшан учратгани, аммо бу оламга ҳеч кимнинг қадами етмагани ва қўли тегмагани ҳақида ёзади.
Алишер Навоий туркий адабий тилни (эски ўзбек адабий тилини) тараққий эттириш, уни кўпчиликка манзур қилиш, бу тилни шеърият дунёсига тан олдириш қанчалик қийин ва машаққатли иш эканини яхши тушунди. Бунинг учун ўша даврда Мовароуннаҳр ва Хуросонда ҳукмрон бўлган форс тилидаги адабиётга мазмун ва бадиий қиймат томонларидан тенг адабиёт яратиш зарур эди. Навоий бу улуғ вазифани тўла-тўкис амалга оширишга муваффақ бўлди.
Шуни айтиш керакки, туркий ва форсий тилларнинг ўзаро муносабати ҳақида Навоий ўзининг қатор асарларида фикр юритди. Масалан, «Ҳайрат-ул-аброр» достонида шоир форс эли ўз она тилларида ёзилган асарларни ўқишдан хурсандлиги, туркийлар ҳам ана шундай бойликдан баҳраманд бўлишга лойиқ эканлиги, «Лайли ва Мажнун» асарининг охирида бу ривоятни туркча ҳикоя қилганлиги, туркийлар орасида хуштаъб, соф идрокли одамлар кўп эканлиги ҳақида ёзади. «Муҳокамат-ул-луғатайн» асарида туркий ва форсийнинг ифода қудрати бир-бирига қиёсланади, Бундай далилларга қараб Алишер Навоийни бутун умри давомида қизиқтирган, ўйлашга мажбур қилган лисоний муаммо — туркий ва форсий тилларнинг бир-бирига муносабати, туркий тилнинг ифода қудрати форсий тилнинг таъсирчанлигидан кам эмаслигини исботлашга интилишдан иборат бўлган экан, деган хаёлга бориш мумкин. Алишер Навоий асарлари тили билан, Навоийнинг лисоний қарашлари билан шуғулланган олимларнинг кўпчилиги ҳақиқатан ҳам шу йўсинда фикр юритиб, масалани икки тил баҳси билан чеклашга ҳаракат қилдилар. Ҳолбуки, Навоий даврида Мовароуннаҳр ва Хуросондаги лисоний муаммолар доираси икки тил баҳсига нисбатан беқиёс даражада кенг ва чуқур эди.
Алишер Навоий асарлари тилининг ўзига хос қиёфаси ва тарихдаги ўрни тўғрисида фикр юритар эканмиз, ўша даврда ҳукм сурган тил вазияти ва унинг Навоий тилига таъсири ҳам тазйиқи масаласини четлаб ўтиб бўлмайди.
Навоий замонида Мовароуннаҳр ва Хуросонда бу ҳодиса ғоят мураккаб бўлганлигини кўрсатувчи далиллар кўп. Уларни Навоий асарларида ҳам учратамиз. «Муҳокамат-ул-луғатайн»да ўша даврда кенг тарқалган тўрт тил тўғрисида фикр юритилади. Булардан биринчиси араб тили бўлиб, шоирнинг таъкидлашича, фасоҳат ойини (равонлик, гўзаллик тарзи) ва балоғат тазйини (етуклик зийнатлари)да буюк ва ҳайратомуздир. Шу билан бир қаторда, Қуръони каримнинг, пайғамбар ҳадисларининг, буюк авлиё ва машойихлар ўгит-насиҳатларининг мана шу тилда ёзилганлиги ҳам муҳим қадрият сифатида айрича таъкидланади.
Бу тилни мана шундай юксак баҳолаган ва қадрлаган Навоий ўз асарларида арабча сўз ва ибораларни кўплаб ишлатаверган ва буни табиий ҳол деб билган. Ўз асарларига ном қўйишда ҳам анъанага мувофиқ арабча сўз ва ифодалардан фойдаланган. Бундан англашиладики, ижод жараёнида Навоий ҳал қилган лисоний муаммолардан бири — бошқа тиллардан сўз олиш муаммоси — биринчи навбатда араб тилига алоқадор бўлган. Бунда, ҳеч шубҳасиз, шоирнинг Қуръон тилини мукаммал билганлиги (унинг арабча луғат тузганлиги маълум) катта ўрин тутган.
«Муҳокамат-ул-луғатайн»да зикр этилган тиллардан учтаси туркий, форсий ва ҳиндий тил бўлиб, булар ҳам асл ва мўътабар тиллар сифатида тавсифланади.
Навоий замонида Мовароуннаҳр ва Хуросонда форсийнинг мавқеи баланд бўлгани, туркийда ижод қилган адиблар ундан андоза олгани учун, бу тилдан туркийга сўз ўзлаштиришга ҳеч ким монелик қилмаган. Ҳозирги тилимиз билан эски ўзбек адабий тили орасидаги фарқлар кўп жиҳатдан Навоий даврида, ундан олдин ва ундан кейинги асрларда араб ва форс тилларидан олинган сўз ва иборалар ҳаддан ташқари кўпайиб кетганлиги билан изоҳланади. Ўз вақтида Абулғози Баҳодирхон ҳам бунга эътибор қилган эди. «Биздин бурун туркий тарих айтқанлар, — деб ёзган эди у, — арабий лафзларини қўшуб турурлар ва форсийни ҳам қўшуб турурлар… ўзларининг ҳунарларин ва устодлиқларини халқға маълум қилмоқ учун. Биз мунларнинг ҳеч қайсисини қилмадуқ анинг учунким, бу китобни ўқуғувчи ва тинглағучи албатта турк бўлғуси турур, бас, туркларга туркона айтмак керак, то уларнинг барчаси фаҳм қилғайлар бизнинг айтқан сўзимизни».
Араб ва форс тилларидан олинган сўзларнинг кўпайиб кетганлигига, уларга тақлидан тузилган жумла ва ибораларга қараб, ҳозирги ўзбек тили эски ўзбек адабий тилининг тадрижий давоми эмас, деб исботлашга уринишлар бўлди. Бундай талқин тарафдорлари ҳозир ҳам бор.
Алишер Навоийнинг бевосита иштироки ва мадади билан классик тил даражасига кўтарилган туркий адабий тил қатор манбаларда чиғатой тили, Ўрта Осиё туркийси каби номлар билан аталгани маълум.
Чингизхоннинг иккинчи ўғлининг исми бўлган Чиғатой истилоҳи чиғатойилар сулоласи (1242— 1370) даврида Мовароуннаҳрда яшаган туркий ва туркийлашган қабила ва элатлар ҳамда уларнинг тили, темурийлар даврида юқори нуқтага кўтарилган туркий адабий тил ва туркий адабиёт ифода-си сифатида қўлланади. Бутун бир халқнинг маънавий хазинасини якка шахс номи билан аташ мумкин эмас. Хорижий туркийшуносликда (баъзан ўзимизда ҳам) қўлланиб келаётган чиғатой истилоҳи англатадиган тил билан бугунги тилимиз айни бир тилнинг турли босқичларими ёки бошқа-бошқа нарсаларми — мана шу масала устида фикр юритиш муҳимроқдир.
Темурийлар сулоласининг сўнгги йирик вакилларидан бўлмиш Ҳусайн Бойқаро вафотидан кейин Шайбонийхон бошчилигидаги кўчманчи ўзбеклар Мовароуннаҳрни, Хуросонни, сўнгра Хоразмни забт этиб, темурийлар ҳокимиятига барҳам берди. Олимларнинг таъкидлашича, юз берган тарихий воқеанинг нозик нуқтаси шундаки, номлари айтилган жойларда сиёсий ҳокимият, тўғрироғи, ҳоким сулола ўзгарди-ю, лекин маданий муҳит, тил, адабиёт, санъат жиддий ўзгаришга учрамади. Ҳокимият тепасига келган шайбонийлар, кўчманчи ўзбеклар темурийлар даврида юксак тараққий этган, чиғатой номи билан атаб келинган лисоний, адабий, маданий анъаналарнинг бевосита ворислари сифатида майдонга чиқдилар. Янги сиёсий муҳит таъсирида чиғатой истилоҳи ўрнига аста-секин ўзбек истилоҳи қўллана бошлади.
Демак, чиғатой ва ўзбек истилоҳлари билдирадиган лисоний, адабий ва маданий анъаналар бири иккинчисини ҳеч қачон рад этган эмас, улар бир йўналишдаги, бир кўринишдаги анъана-ларнинг турлича номларидир. Бу мулоҳазалар қадимги тилимизни эски ўзбек адабий тили деган ном билан аташ ҳар жиҳатдан тўғри ва асосли эканлигини кўрсатади.
Алишер Навоийнинг ўзбек адабий тили тарихидаги ўрнини аниқроқ тасаввур қилиш учун туркийшуносликда кўпдан буён давом этиб келаётган яна бир илмий баҳсга тўхтаб ўтишга тўғри келади. Бу — Навоий тили, Навоий даври туркий адабий тилининг этник-лисоний замини ҳақидаги илмий баҳс.
Қатор олимлар — булар орасида В. В. Радлов, Ф. Е. Корш каби таниқли туркийшунослар бор — чиғатой тилини қорахонийлар даври китобий-адабий тилининг давоми сифатида талқин этдилар. Бу талқинда жон бор, албатта. Лекин Навоий тилини қорахонийлар даври тилининг давомидангина иборат дейиш, ҳақиқатга тўғри келмайди.
Бу муаммони адолатли ҳал қилиш учун Навоий замонида Мовароуннаҳр ва Хуросонда яшаган туркий аҳолининг мавқеи, маърифий даражаси ва таркиби ҳақидаги манбаларга мурожаат қилиш лозим. Навоий даврида Мовароуннаҳр ва Хуросонда туркий аҳолининг мавқеи жуда юқори бўлганини кўрсатувчи далиллар кўп. Сиёсий ҳокимият туркийлар (темурийлар) қўлида бўлганлиги ҳам шундан далолат беради. Иккинчи томондан, туркийлар яйлов, қишлоқ ва шаҳарларда етакчи, кўп ҳолларда асосий ёки бутун аҳолини ташкил этарди. Бобур ўзининг «Бобурнома» асарида Андижон тўғрисида гапириб, унинг аҳолиси туркийлар бўлганлигини айтади. Андижон «Эли туркдир, — деб ёзади Бобур. — Шаҳр ва бозорисида турки билмас киши йўқтур».
Навоий даврида Мовароуннаҳр ва Хуросонда яшаган туркий аҳолининг саводхонлик даражаси ва маданий-маърифий савияси қандай бўлганлиги ҳали махсус ўрганилгани йўқ. Лекин мавжуд маълумотларга таяниб, бу ҳақда маълум хулосаларга келиш мумкин. Алишер Навоийнинг қатор асарларида туркий аҳолининг шоир ва олимлари, билимдон ва ғазалхон вакиллари тўғрисида қимматли маълумотлар бор. Е. Э. Бертельс ўзининг тадқиқотларида юксак маърифатли бутун-бутун туркий оилалар ҳақида ёзади. Бу маълумотларга туркигўй шоирлар ва шеър ҳаваскорлари томонидан тез-тез ўтказиб турилган ғазалхонлик оқшомлари ҳақидаги маълумотларни қўшсак, Навоий даврида туркий аҳолининг саводхонлик даражаси, маданий-маърифий савияси юксак бўлган, туркий зиёлилар тўлақонлик, қизғин ақлий ва маданий-маърифий ҳаёт кечирган, деган хулосага келиш қийин эмас. Бу маданий-маърифий муҳит, туркий зиёлилар фаолияти ва нутқи, олий ҳокимиятнинг хайрихоҳлиги Навоий ижодий фаолиятига, унинг асарлари тилига жиддий таъсир этган омиллардан бўлганини тўла ишонч билан айтиш мумкин.
Навоий даври туркий адабий тилининг этник-лисоний замини ҳақидаги масаланинг яна бир томони бор. Туркий тилнинг ифода қудратини намойиш қилиш учун «Муҳокамат-ул-луғатайн» асарида келтирилган 100 та феълнинг бир қанчаси Навоий асарлари тилида ҳам, бошқа манбалар-да ҳам учрамади. Бу далил Навоий халқнинг жонли тилига жиддий қизиқиш ва ҳурмат билан қараганидан, халқ тили бойликларини тинимсиз ўргангани, тўплагани ва улардан фойдаланганидан далолат беради. Навоий тилининг этник-лисоний замини ҳақида гапирганда, адабий-китобий анъана, туркий зиёлилар нутқи, шуларга ўхшаш бошқа омиллар билан бир қаторда шоирни қуршаган туркий халқ ва қабилалар, қавмлар тилини, Навоий асрида Мовароуннаҳр ва Хуросондаги ирқий ҳамда шевага хос манзарани эътибордан соқит қилиш мумкин эмас.
Бу масала дастлаб Навоий асарларида тилга олинган. «Муҳокамат-ул-луғатайн»да етти иқлимнинг ҳар бирида неча мамлакат ва вилоят борлиги, ҳар қайси мамлакатда қанча шаҳар, қасаба (қишлоқ), кент мавжудлиги, бу жойларда, даштларда, оролларда, дарё соҳилларида турли улус ва қабилалар яшаши айтилиб, «ҳар жамоат алфози (нутқи, сўзлари) ўзгаларидин ва ҳар гуруҳ иборати (иборалари, матни) ёналаридин мутағаййир (фарқли) ва бир неча хусусият била мутаммайиздурки (айрича) ўзгаларда йўқтур» дейилади. Бу ўринда Алишер Навоий турли оила тилларидан кўра туркий тиллар, туркий лаҳжа ва шевалар тўғрисида гапираётганини пайқаш қийин эмас. Навоийнинг бошқа асарларида, хусусан «Мажолис-ул-нафоис»да хоразмийча туркий тил ифодаси ишлатилгани ҳам шундан далолат беради.
«Муҳокамат-ул-луғатайн» асарида умумий тарзда зикр этилган улус, қабила, жамоат ва гуруҳларнинг қайси қабила, уруғ, халққа мансублиги очиқ кўрсатилмаган. Лекил Навоий асарлари тилининг этник-лисоний таҳлили бу масалага ойдинлик киритишга ёрдам беради. Тадқиқотлар кўрсатдики, Навоий асарларида қорлуқ унсурлари билан бир қаторда ўғиз ва қипчоқ унсурлари ҳам сезиларли миқдорда учрайди. Бу фикр Навоий сиёсий вазиятига ҳам тўғри келади. Темурийлар давлатларида қорлуқлар билан бир қаторда ўғизларнинг етакчи ўрин тутганини, вақт ўтиши билан қипчоқлар таъсирининг ошиб борганини кўрсатувчи далиллар кўп.
Алишер Навоий даҳосининг қудрати шунда намоён бўлдики, у мана шу турли тил, лаҳжа ва шеваларда гапирувчи туркий аҳоли учун бирдан-бир тўғри лисоний ечим топа олди. Лаҳжалардан бирини танлаб, ўзини бошқа лаҳжа ва шевалардан чеклаш йўлидан бормади. Шоирнинг ўз таъбири билан айтганда, турк назмида алам тортиб (байроқ кўтариб, юриш қилиб) мамлакатни (турк оламини) бутунлигича, тўлалигича забт этишга, якқалам қилишга (бир хил гапирадиган, бир адабий тилда сўзлайдиган қилишга) жазм этди ва бунга муваффақ бўлди, Шунинг учун ҳам қатор шарқшу-нос ва туркийшунос олимлар бу адабий тилни Ўрта Осиё туркий адабий тили сифатида талқин этдилар.
Навоий тилининг ҳозирги ўзбек адабий тилига муносабатини ҳал қилишда адабий-лисоний анъаналар, яъни ёзма манбалар билан бир қаторда икки даврнинг этник-диалектологик вазиятла-рини бир-бирига қиёслаш катта аҳамиятга эга. Агар биз Навоий асарлари тилида кучли адабий-китобий анъана, араб ва форс тилларининг таъсири билан бир қаторда қорлуқ, ўғиз ва қипчоқ лаҳжаларининг излари очиқ-ойдин мавжуд эканини, бу лаҳжалар ҳозирги ўзбек тилининг таркибий қисмлари эканини ҳисобга олсак, бу хусусда икки хил фикр юритишга ўрин қолмайди. Алишер Навоийнинг бевосита иштироки ва ҳомийлигида классик адабий тил даражасига кўтарилган туркий адабий тил билан ҳозирги адабий тил айни бир тилнинг турли босқичларидир.
Эски ўзбек адабий тили, хусусан Навоий тили халқимиз ижодий қудратининг бебаҳо маҳсулидир. У ҳозирги адабий тилимиз шаклланишида замин ва таянч манба бўлди. Шу билан бир қатор-да, эски ўзбек адабий тили, жумладан Навоий тили, бу тилда ёзилган ва сақланиб келаётган ада-бий, тарихий, илмий ва бошқа манбалар халқимиз учун битмас-туганмас маънавий хазинадирк Бу хазинадан оладиган руҳий озуқамиз бугунги ва келгуси ақлий-маънавий ҳаётимизнинг тўлақонли ва соғлом кечишига ёрдам беради.
Навоий лисоний оламининг биз учун қиммати ва аҳамияти мана шунда.
SO’Z UMMONIDAGI GAVHARLAR
Iristoy QO’CHQORTOEV
O’zFA muxbir a’zosi, professor
Alisher Navoiyning tili, so’z boyligi to’g’risida maqola yozish oson emas. Navoiyning lisoniy olami shu qadar ulkan va behudud ummonki, mutaxassis har qancha qunt va izchillik bilan harakat qilmasin, uni butunisicha qamrab ololmaydi.
Shoir asarlarining tili bo’yicha olib borilgan, nashr etilgan ilmiy tadqiqotlar, bu masala yuzasidan turkiyshunoslikda qaror topgan nazariy qarashlar, adibning «Muhokamat-ul-lug’atayn» risolasida va boshqa asarlarida ifodalangan fikr-mulohazalar Navoiy lisoniy olamining umumiy va muhim nuqtalarini tavsiflashga yordam beradi.
Alisher Navoiy ijodini o’rganish, uning sirli lisoniy olami bilan tanishish jumhuriyatimiz maktablarining quyi sinflarida boshlanishi har jihatdan to’g’ri va o’rinli udumdir. Men ham Navoiy she’rlarini dastlab maktabda o’qiganman. Ilk bora shoirning qaysi she’rlarini o’qiganim hozir esimda yo’q. Lekin shu she’rlardan olgan mungli, yorug’, yengil taassurotlarimni, misralarning totli musiqasini, qofiyalarning ohangini, so’zlarning sehrini eslayman.
Keyinchalik Alisher Navoiyning boshqa she’rlarini, nasriy asarlarini o’qidim, uning diniy, tarixiy, falsafiy-ta’limiy risolalarini o’rgandim, mutaxassis sifatida adibning til haqidagi fikr-qarashlarini tadqiq etdim. Buyuk shoir tasavvurimda butun qudrati, salobati bilan tajassum topa bordi.
Alisher Navoiy — butun turkiy olam, jahon adabiyotida betakror siymo. Uning merosi, shoirning o’z ta’biri bilan aytganda musannafoti, fikr-qarashlari barcha kishilar uchun aziz va mo»tabar. Navoiy merosi, ayniqsa, biz uchun qimmatli.
Alisher Navoiy o’zbek madaniyati, adabiyoti, tili, ijtimoiy fikri tarixida benihoya katta o’rin tutadi. Uning ijodi turkiy xalqlarning vatanparvarlik harakati kuchaygan bir sharoitda kamrl topdi. Navoiy o’zbek adabiyotini namuna adabiyot — klassik adabiyot darajasiga ko’tardi. Uning nomi Sharqning Firdavsiy, Nizomiy, Jomiy kabi ulug’ adiblari qatorida turadi. San’atkor o’zbek adabiyotini mana shu daholar yaratgan buyuk adabiyot darajasiga olib chiqdi.
Alisher Navoiy davrida turkiy shoirlarning ko’pchiligi fors tilida ijod qilar edi. Bu shoirlar o’z ona tilidan ko’ra fors tilida ijod qilishni afzal ko’rishining sababini Navoiy ishonarli dalillar bilan ko’rsatib berdi. Bu sabablardan biri fors tilida yozish odat, an’anaga aylanganligi bo’lsa, ikkinchisi — fors tilining yengilligi, deb xulosa chiqaradi shoir. Fors tilining yengilligi deyilganda uning sayqallanganligi ko’zda tutiladi. Bu til qarshisida ishlov berilmagan, she’rxonlik oqshomlarida qo’llanmaydigan, to’g’rirog’i, juda kam qo’llaniladigan, kundalik so’zlashuv ehtiyojlariga xizmat qiladigan turkiy til shoirlarning ko’ziga, hech shubhasiz, og’ir, she’riyatdek nozik san’atga yaroqsizga o’xshab ko’rinar edi.
«Muhokamat-ul-lug’atayn» asarida o’zi to’g’risida gapirib, Alisher Navoiy she’r yozishni fors tilida boshlaganini aytadi. Lekin tushunish yoshiga yetib, turkiy til haqida fikr yuritish ehtiyoji tug’ilgach, uning ko’z o’ngida zebu ziynatlari son-sanoqsiz o’n sakkiz ming olamdan ortiq olam namoyon bo’lgani, fazilat va yetuklikda chek-chagarasi bo’lmagan to’qqiz falakdan ortiq falak ko’rgani, dur va gullari yulduzlardan ravshanroq xazina va gulshan uchratgani, ammo bu olamga hech kimning qadami yetmagani va qo’li tegmagani haqida yozadi.
Alisher Navoiy turkiy adabiy tilni (eski o’zbek adabiy tilini) taraqqiy ettirish, uni ko’pchilikka manzur qilish, bu tilni she’riyat dunyosiga tan oldirish qanchalik qiyin va mashaqqatli ish ekanini yaxshi tushundi. Buning uchun o’sha davrda Movarounnahr va Xurosonda hukmron bo’lgan fors tilidagi adabiyotga mazmun va badiiy qiymat tomonlaridan teng adabiyot yaratish zarur edi. Navoiy bu ulug’ vazifani to’la-to’kis amalga oshirishga muvaffaq bo’ldi.
Shuni aytish kerakki, turkiy va forsiy tillarning o’zaro munosabati haqida Navoiy o’zining qator asarlarida fikr yuritdi. Masalan, «Hayrat-ul-abror» dostonida shoir fors eli o’z ona tillarida yozilgan asarlarni o’qishdan xursandligi, turkiylar ham ana shunday boylikdan bahramand bo’lishga loyiq ekanligi, «Layli va Majnun» asarining oxirida bu rivoyatni turkcha hikoya qilganligi, turkiylar orasida xushta’b, sof idrokli odamlar ko’p ekanligi haqida yozadi. «Muhokamat-ul-lug’atayn» asarida turkiy va forsiyning ifoda qudrati bir-biriga qiyoslanadi, Bunday dalillarga qarab Alisher Navoiyni butun umri davomida qiziqtirgan, o’ylashga majbur qilgan lisoniy muammo — turkiy va forsiy tillarning bir-biriga munosabati, turkiy tilning ifoda qudrati forsiy tilning ta’sirchanligidan kam emasligini isbotlashga intilishdan iborat bo’lgan ekan, degan xayolga borish mumkin. Alisher Navoiy asarlari tili bilan, Navoiyning lisoniy qarashlari bilan shug’ullangan olimlarning ko’pchiligi haqiqatan ham shu yo’sinda fikr yuritib, masalani ikki til bahsi bilan cheklashga harakat qildilar. Holbuki, Navoiy davrida Movarounnahr va Xurosondagi lisoniy muammolar doirasi ikki til bahsiga nisbatan beqiyos darajada keng va chuqur edi.
Alisher Navoiy asarlari tilining o’ziga xos qiyofasi va tarixdagi o’rni to’g’risida fikr yuritar ekanmiz, o’sha davrda hukm surgan til vaziyati va uning Navoiy tiliga ta’siri ham tazyiqi masalasini chetlab o’tib bo’lmaydi.
Navoiy zamonida Movarounnahr va Xurosonda bu hodisa g’oyat murakkab bo’lganligini ko’rsatuvchi dalillar ko’p. Ularni Navoiy asarlarida ham uchratamiz. «Muhokamat-ul-lug’atayn»da o’sha davrda keng tarqalgan to’rt til to’g’risida fikr yuritiladi. Bulardan birinchisi arab tili bo’lib, shoirning ta’kidlashicha, fasohat oyini (ravonlik, go’zallik tarzi) va balog’at tazyini (yetuklik ziynatlari)da buyuk va hayratomuzdir. Shu bilan bir qatorda, Qur’oni karimning, payg’ambar hadislarining, buyuk avliyo va mashoyixlar o’git-nasihatlarining mana shu tilda yozilganligi ham muhim qadriyat sifatida ayricha ta’kidlanadi.
Bu tilni mana shunday yuksak baholagan va qadrlagan Navoiy o’z asarlarida arabcha so’z va iboralarni ko’plab ishlatavergan va buni tabiiy hol deb bilgan. O’z asarlariga nom qo’yishda ham an’anaga muvofiq arabcha so’z va ifodalardan foydalangan. Bundan anglashiladiki, ijod jarayonida Navoiy hal qilgan lisoniy muammolardan biri — boshqa tillardan so’z olish muammosi — birinchi navbatda arab tiliga aloqador bo’lgan. Bunda, hech shubhasiz, shoirning Qur’on tilini mukammal bilganligi (uning arabcha lug’at tuzganligi ma’lum) katta o’rin tutgan.
«Muhokamat-ul-lug’atayn»da zikr etilgan tillardan uchtasi turkiy, forsiy va hindiy til bo’lib, bular ham asl va mo»tabar tillar sifatida tavsiflanadi.
Navoiy zamonida Movarounnahr va Xurosonda forsiyning mavqei baland bo’lgani, turkiyda ijod qilgan adiblar undan andoza olgani uchun, bu tildan turkiyga so’z o’zlashtirishga hech kim monelik qilmagan. Hozirgi tilimiz bilan eski o’zbek adabiy tili orasidagi farqlar ko’p jihatdan Navoiy davrida, undan oldin va undan keyingi asrlarda arab va fors tillaridan olingan so’z va iboralar haddan tashqari ko’payib ketganligi bilan izohlanadi. O’z vaqtida Abulg’ozi Bahodirxon ham bunga e’tibor qilgan edi. «Bizdin burun turkiy tarix aytqanlar, — deb yozgan edi u, — arabiy lafzlarini qo’shub tururlar va forsiyni ham qo’shub tururlar… o’zlarining hunarlarin va ustodliqlarini xalqg’a ma’lum qilmoq uchun. Biz munlarning hech qaysisini qilmaduq aning uchunkim, bu kitobni o’qug’uvchi va tinglag’uchi albatta turk bo’lg’usi turur, bas, turklarga turkona aytmak kerak, to ularning barchasi fahm qilg’aylar bizning aytqan so’zimizni».
Arab va fors tillaridan olingan so’zlarning ko’payib ketganligiga, ularga taqlidan tuzilgan jumla va iboralarga qarab, hozirgi o’zbek tili eski o’zbek adabiy tilining tadrijiy davomi emas, deb isbotlashga urinishlar bo’ldi. Bunday talqin tarafdorlari hozir ham bor.
Alisher Navoiyning bevosita ishtiroki va madadi bilan klassik til darajasiga ko’tarilgan turkiy adabiy til qator manbalarda chig’atoy tili, O’rta Osiyo turkiysi kabi nomlar bilan atalganima’lum.
Chingizxonning ikkinchi o’g’lining ismi bo’lgan Chig’atoy istilohi chig’atoyilar sulolasi (1242— 1370) davrida Movarounnahrda yashagan turkiy va turkiylashgan qabila va elatlar hamda ularning tili, temuriylar davrida yuqori nuqtaga ko’tarilgan turkiy adabiy til va turkiy adabiyot ifoda-si sifatida qo’llanadi. Butun bir xalqning ma’naviy xazinasini yakka shaxs nomi bilan atash mumkin emas. Xorijiy turkiyshunoslikda (ba’zan o’zimizda ham) qo’llanib kelayotgan chig’atoy istilohi anglatadigan til bilan bugungi tilimiz ayni bir tilning turli bosqichlarimi yoki boshqa-boshqa narsalarmi — mana shu masala ustida fikr yuritish muhimroqdir.
Temuriylar sulolasining so’nggi yirik vakillaridan bo’lmish Husayn Boyqaro vafotidan keyin Shayboniyxon boshchiligidagi ko’chmanchi o’zbeklar Movarounnahrni, Xurosonni, so’ngra Xorazmni zabt etib, temuriylar hokimiyatiga barham berdi. Olimlarning ta’kidlashicha, yuz bergan tarixiy voqeaning nozik nuqtasi shundaki, nomlari aytilgan joylarda siyosiy hokimiyat, to’g’rirog’i, hokim sulola o’zgardi-yu, lekin madaniy muhit, til, adabiyot, san’at jiddiy o’zgarishga uchramadi. Hokimiyat tepasiga kelgan shayboniylar, ko’chmanchi o’zbeklar temuriylar davrida yuksak taraqqiy etgan, chig’atoy nomi bilan atab kelingan lisoniy, adabiy, madaniy an’analarning bevosita vorislari sifatida maydonga chiqdilar. Yangi siyosiy muhit ta’sirida chig’atoy istilohi o’rniga asta-sekin o’zbek istilohi qo’llana boshladi.
Demak, chig’atoy va o’zbek istilohlari bildiradigan lisoniy, adabiy va madaniy an’analar biri ikkinchisini hech qachon rad etgan emas, ular bir yo’nalishdagi, bir ko’rinishdagi an’analarning turlicha nomlaridir. Bu mulohazalar qadimgi tilimizni eski o’zbek adabiy tili degan nom bilan atash har jihatdan to’g’ri va asosli ekanligini ko’rsatadi.
Alisher Navoiyning o’zbek adabiy tili tarixidagi o’rnini aniqroq tasavvur qilish uchun turkiyshunoslikda ko’pdan buyon davom etib kelayotgan yana bir ilmiy bahsga to’xtab o’tishga to’g’ri keladi. Bu — Navoiy tili, Navoiy davri turkiy adabiy tilining etnik-lisoniy zamini haqidagi ilmiy bahs.
Qator olimlar — bular orasida V. V. Radlov, F. YE. Korsh kabi taniqli turkiyshunoslar bor — chig’atoy tilini qoraxoniylar davri kitobiy-adabiy tilining davomi sifatida talqin etdilar. Bu talqinda jon bor, albatta. Lekin Navoiy tilini qoraxoniylar davri tilining davomidangina iborat deyish, haqiqatga to’g’ri kelmaydi.
Bu muammoni adolatli hal qilish uchun Navoiy zamonida Movarounnahr va Xurosonda yashagan turkiy aholining mavqei, ma’rifiy darajasi va tarkibi haqidagi manbalarga murojaat qilish lozim. Navoiy davrida Movarounnahr va Xurosonda turkiy aholining mavqei juda yuqori bo’lganini ko’rsatuvchi dalillar ko’p. Siyosiy hokimiyat turkiylar (temuriylar) qo’lida bo’lganligi ham shundan dalolat beradi. Ikkinchi tomondan, turkiylar yaylov, qishloq va shaharlarda yetakchi, ko’p hollarda asosiy yoki butun aholini tashkil etardi. Bobur o’zining «Boburnoma» asarida Andijon to’g’risida gapirib, uning aholisi turkiylar bo’lganligini aytadi. Andijon «Eli turkdir, — deb yozadi Bobur. — Shahr va bozorisida turki bilmas kishi yo’qtur».
Navoiy davrida Movarounnahr va Xurosonda yashagan turkiy aholining savodxonlik darajasi va madaniy-ma’rifiy saviyasi qanday bo’lganligi hali maxsus o’rganilgani yo’q. Lekin mavjud ma’lumotlarga tayanib, bu haqda ma’lum xulosalarga kelish mumkin. Alisher Navoiyning qator asarlarida turkiy aholining shoir va olimlari, bilimdon va g’azalxon vakillari to’g’risida qimmatli ma’lumotlar bor. YE. E. Bertel`s o’zining tadqiqotlarida yuksak ma’rifatli butun-butun turkiy oilalar haqida yozadi. Bu ma’lumotlarga turkigo’y shoirlar va she’r havaskorlari tomonidan tez-tez o’tkazib turilgan g’azalxonlik oqshomlari haqidagi ma’lumotlarni qo’shsak, Navoiy davrida turkiy aholining savodxonlik darajasi, madaniy-ma’rifiy saviyasi yuksak bo’lgan, turkiy ziyolilar to’laqonlik, qizg’in aqliy va madaniy-ma’rifiy hayot kechirgan, degan xulosaga kelish qiyin emas. Bu madaniy-ma’rifiy muhit, turkiy ziyolilar faoliyati va nutqi, oliy hokimiyatning xayrixohligi Navoiy ijodiy faoliyatiga, uning asarlari tiliga jiddiy ta’sir etgan omillardan bo’lganini to’la ishonch bilan aytish mumkin.
Navoiy davri turkiy adabiy tilining etnik-lisoniy zamini haqidagi masalaning yana bir tomoni bor. Turkiy tilning ifoda qudratini namoyish qilish uchun «Muhokamat-ul-lug’atayn»
asarida keltirilgan 100 ta fe’lning bir qanchasi Navoiy asarlari tilida ham, boshqa manbalar-da ham uchramadi. Bu dalil Navoiy xalqning jonli tiliga jiddiy qiziqish va hurmat bilan qaraganidan, xalq tili boyliklarini tinimsiz o’rgangani, to’plagani va ulardan foydalanganidan dalolat beradi. Navoiy tilining etnik-lisoniy zamini haqida gapirganda, adabiy-kitobiy an’ana, turkiy ziyolilar nutqi, shularga o’xshash boshqa omillar bilan bir qatorda shoirni qurshagan turkiy xalq va qabilalar, qavmlar tilini, Navoiy asrida Movarounnahr va Xurosondagi irqiy hamda shevaga xos manzarani e’tibordan soqit qilish mumkin emas.
Bu masala dastlab Navoiy asarlarida tilga olingan. «Muhokamat-ul-lug’atayn»da yetti iqlimning har birida necha mamlakat va viloyat borligi, har qaysi mamlakatda qancha shahar, qasaba (qishloq), kent mavjudligi, bu joylarda, dashtlarda, orollarda, daryo sohillarida turli ulus va qabilalar yashashi aytilib, «har jamoat alfozi (nutqi, so’zlari) o’zgalaridin va har guruh iborati (iboralari, matni) yonalaridin mutag’ayyir (farqli) va bir necha xususiyat bila mutammayizdurki (ayricha) o’zgalarda yo’qtur» deyiladi. Bu o’rinda Alisher Navoiy turli oila tillaridan ko’ra turkiy tillar, turkiy lahja va shevalar to’g’risida gapirayotganini payqash qiyin emas. Navoiyning boshqa asarlarida, xususan «Majolis-ul-nafois»da xorazmiycha turkiy til ifodasi ishlatilgani ham shundan dalolat beradi.
«Muhokamat-ul-lug’atayn» asarida umumiy tarzda zikr etilgan ulus, qabila, jamoat va guruhlarning qaysi qabila, urug’, xalqqa mansubligi ochiq ko’rsatilmagan. Lekil Navoiy asarlari tilining etnik-lisoniy tahlili bu masalaga oydinlik kiritishga yordam beradi. Tadqiqotlar ko’rsatdiki, Navoiy asarlarida qorluq unsurlari bilan bir qatorda o’g’iz va qipchoq unsurlari ham sezilarli miqdorda uchraydi. Bu fikr Navoiy siyosiy vaziyatiga ham to’g’ri keladi. Temuriylar davlatlarida qorluqlar bilan bir qatorda o’g’izlarning yetakchi o’rin tutganini, vaqt o’tishi bilan qipchoqlar ta’sirining oshib borganini ko’rsatuvchi dalillar ko’p.
Alisher Navoiy dahosining qudrati shunda namoyon bo’ldiki, u mana shu turli til, lahja va shevalarda gapiruvchi turkiy aholi uchun birdan-bir to’g’ri lisoniy yechim topa oldi. Lahjalardan birini tanlab, o’zini boshqa lahja va shevalardan cheklash yo’lidan bormadi. Shoirning o’z ta’biri bilan aytganda, turk nazmida alam tortib (bayroq ko’tarib, yurish qilib) mamlakatni (turk olamini) butunligicha, to’laligicha zabt etishga, yakqalam qilishga (bir xil gapiradigan, bir adabiy tilda so’zlaydigan qilishga) jazm etdi va bunga muvaffaq bo’ldi, Shuning uchun ham qator sharqshu-nos va turkiyshunos olimlar bu adabiy tilni O’rta Osiyo turkiy adabiy tili sifatida talqin etdilar.
Navoiy tilining hozirgi o’zbek adabiy tiliga munosabatini hal qilishda adabiy-lisoniy an’analar, ya’ni yozma manbalar bilan bir qatorda ikki davrning etnik-dialektologik vaziyatla-rini bir-biriga qiyoslash katta ahamiyatga ega. Agar biz Navoiy asarlari tilida kuchli adabiy-kitobiy an’ana, arab va fors tillarining ta’siri bilan bir qatorda qorluq, o’g’iz va qipchoq lahjalarining izlari ochiq-oydin mavjud ekanini, bu lahjalar hozirgi o’zbek tilining tarkibiy qismlari ekanini hisobga olsak, bu xususda ikki xil fikr yuritishga o’rin qolmaydi. Alisher Navoiyning bevosita ishtiroki va homiyligida klassik adabiy til darajasiga ko’tarilgan turkiy adabiy til bilan hozirgi adabiy til ayni bir tilning turli bosqichlaridir.
Eski o’zbek adabiy tili, xususan Navoiy tili xalqimiz ijodiy qudratining bebaho mahsulidir. U hozirgi adabiy tilimiz shakllanishida zamin va tayanch manba bo’ldi. Shu bilan bir qator-da, eski o’zbek adabiy tili, jumladan Navoiy tili, bu tilda yozilgan va saqlanib kelayotgan ada-biy, tarixiy, ilmiy va boshqa manbalar xalqimiz uchun bitmas-tuganmas ma’naviy xazinadirk Bu xazinadan oladigan ruhiy ozuqamiz bugungi va kelgusi aqliy-ma’naviy hayotimizning to’laqonli va sog’lom kechishiga yordam beradi.
Navoiy lisoniy olamining biz uchun qimmati va ahamiyati mana shunda.
