Масаланинг пулга боғлиқ жиҳати арзимаслигидан ташқари, зарарли ҳамдир. Пул ишлайман деб асар ёзишдан худо асрасин. Масала шундаки, сўзни исроф қилмасдан уни одамларнинг манфаати йўлида сарфлаш керак…

Лев ТОЛСТОЙ
АСОСИЙ ҚАҲРАМОНЛАРИМ — ҲАҚИҚАТ
(Хатлар, кундаликлардан)
Ортиқбой Абдуллаев таржимаси

ХАТЛАР

1884 йил

С.А. Толстаяга
28 январь. Ясная Поляна.

Кеча кечқурун Дрозднинг  китобини (1) ўқидим. Серёжага айтиб қўй, бу жуда яхши китоб. Умуман олганда юқори савияда эмас, ҳали хом, ғўр, аммо ақлли ва яхши жойлари кўп. Бугун Шекспирнинг “Кориолан”ини ўқидим — немисча таржимаси гўзал — енгил ўқилади, аммо, барибир қуруқ сафсата — фақат актёрларгагина ёқиши мумкин.

Бугун тобим келишмай турибди, совуққа ҳушим йўқ. Ҳозир олдимга Агафья Михайловна, Дмитрий Федорович ва Митрофанлар (2)  келишган, улар ёзишга халақит беришади, очиғини айтсам, ёзишга рағбатим ҳам йўқ. Уй иссиқ, агар эртага иссиқ ва дим бўлмаса, кўчиб ўтаман. Хавотир олма. Қариганим сари ўзимни ҳатто малол келадиган даражада эҳтиёт қиладиган бўлиб қолдим. Ҳозир қандай яшаяпсан? Сизлар кўпчиликсизлар. Ҳар бирингизни алоҳида эркалагим келади. Сени ва болаларни ўпиб қоламан.

С.А. Толстаяга
29 январь. Ясная Поляна.

Кечки соат 7 дан кейин ёзяпман; сабаби, уйга кўчиб ўтдим; Бибиков ўз уйида тунаб қолишга таклиф қилиб келди, мен рози бўлдим. Фақат дим бўлмаса бас. Тонгда “Макбет”ни (3)  синчиклаб ўқидим — ақлли китобларни кўп ўқиган, хотираси ва зеҳни ўткир актёр томонидан эрмак учун ёзилган пьеса — қароқчи Чуркиннинг (4) бир қадар такомиллашган кўриниши. Кейин милтиқ ва чанғини олиб сайрга чиқдим; Грумантгача бордим, у ердан Тула йўлидаги қовоқхона ёнидан ўтиб, ҳайдалган дала бўйлаб уйга қайтдим. Сармаст ўсмир мужик кузатиб қўйди, мени отам деб улуғлади, сўнг мени ва Булкани қучоқлаб ўпди. Назаримда дунёда ширакайф мужикдан кўра олижаноб, меҳрибон, комил одам бўлмаса керак. Йўлда ширин хаёлларга ғарқ бўлдим. Ўзингга ёққан асарни (5) битиргандан кейин қалбдан жўш урадиган эркин туйғулар қандай бўлишини сен тасаввур қила олмайсан… Мен ҳам катта болалар ҳақида ўйлайман ва ташвишланаман. Ҳозиргина сен ёзган қисқа мактубни олдим. Эрта тонгда Яснаяга қайтаман.

С.А. Толстаяга
30 январь. Ясная Поляна.

Бибиковларникида Борисевични учратдим. 89 ёшга кирган, ҳамон ёшлардек кучли, бардам, ҳаракатчан. У тўхтамай гапирди ва жуда кўп қизиқарли нарсаларни ҳикоя қилиб берди. Соат 12 да Филипп келди ва мен уйга қайтдим. “Тиланчи сўқирлар”даги (6) шеърларни ўқидим. Ўқиш жараёнида халқ томошалари руҳидаги қораламаларимни (7) эсладим. Улар ҳақида мамнуният билан ўйлай бошладим. Ҳар галгидек режаларим катталашиб ва мен учун энг муҳими, теранлашиб, жиддийлаша борди. Соат 10 дан 12 гача — 2 соатли сайрни ҳисобга олмаганда — уйда бўлдим, ҳар ҳолда димиқиб кетмадим-у, бўғилиб қолишдан қўрқдим, ҳозир темир мўрини олиб ташладим, энди Козловкага ўзим бораман. Сен, чамаси, балга отланаётган бўлсанг керак. Сенга ва Таняга жуда ачинаман.

Ҳозиргина Влас (8) тиланчи бола келганини айтди. Уни чақир деб буюрдим. Елкасига қопчиқ осган, Андрюшадан сал баландроқ бола кирди.

— Қаердан келдинг?
— Шудгор ортидан.

— Сени ким юборди?
— Ҳеч ким. Ўзим ёлғизман.

— Отанг нима иш қилади?
— Бизни ташлаб кетган. Онажоним ўлиб қолди, отам эса уйга қайтиб келмади.

Бола йиғлаб юборди. Уйда ундан кичкина яна учта бола қолибди. Болаларни бегойим олган эмиш. “У, — дейди, — камбағалларни боқади”. Болага чой бердим. У ичди ва стаканни тўнкариб, устига кичкина қанд бўлагини қўйиб, миннатдорчилик билдирди. Бошқа ичишни хоҳламади. Уни овқатлантирмоқчи бўлдим, аммо Влас идорада овқат беришганини айтди. У йиғлаб юборди ва овқатдан бош тортди. Овози хирилдоқ, мужиклиги шундоқ кўриниб турибди. Отаси, амакиси ва бошқа кўрган одамлари ҳақида айтган барча гаплари бечораҳол, ароқхўр, ёвуз кишиларнинг қисматига айнан ўхшаш эди. Фақат бегойимгина оқкўнгил экан. Мана шундай болалар, қари-қартанг кампирлар бу томонларда жуда кўп, уларни доим учратиб тураман ва яхши кўраман. Агафья Михайловна бизга салом йўллаган мадам Серондан жуда миннатдор бўлди. Марья Афанасьевна келди (9). У жуда меҳрибон бўлиб қолганга ўхшайди, ҳаммамизга, айниқса Машага, таъзим қилди. Томбни тузалиб кетган деб ишонаман. Влас билан китобчалар ҳақида гаплашдим. Мужиклар учун кутубхона очиш керак.

С.А. Толстаяга
31 январь. Ясная Поляна.

…Ҳозир Montaignни (10) катта шавқ билан ўқияпман, яна пиёда ва чанғида сайр қилдим. Анча толиқдим, аммо ўзимни аъло даражада ҳис қиляпман. Туни билан Агафья Михайловнага бошмоқ тикдим. Митрофан ўргатиб, ёрдам бериб турди. Дмитрий Федорович билан Агафья Михайловна келишди, ҳаммамиз биргаликда “Авлиёлар ҳаёти”ни ўқидик. Ишга майлим йўқ, сабаби бошлаб қўйиб, ташлаб юборишни хоҳламаяпман. Уни миямда пишитаяпман.

Н.Н. Ге (ота)га
6 март. Москва.

Қадрли Николай Николаевич.
Хатингиз мени ниҳоятда хурсанд қилди. Биз илгаригидек яшаяпмиз, фақат фарқи шундаки, сиз ҳузуримда бўлганингиздаги (11) каби ҳафсала билан ҳеч нарса ёзаётганим йўқ, шунинг учун ҳам атрофимда бўлаётган бемаъни гап-сўзларни хотиржам қабул қилаяпман. Ҳозир бошқа иш билан бандман — бу ҳақда кейин айтиб бераман — у ҳеч қандай зўриқишни талаб этмайди (12) Китобчамни ёқиб юборишдан аввал, уларнинг қоидасига кўра, Петербургга олиб боришибди ва у ерда бошлиқлар учун бир нусхадан тарқатишибди (13). Бундан жуда хурсанд бўлдим. Ҳар ҳолда билиб қўйишади-ку. Сизнинг портретингиз ҳақида Петербургдан келган бир киши орқали хабар топдим, Крамской чизган Майковнинг портрети билан алоҳида хонага қўйишибди, аммо бу хона ёпиқ бўлиб, кўпчилик у ёққа кирмас экан. Бу борадаги фикрларни ҳали эшитганим йўқ..

В.Г. Чертковга
27 март. Москва.

Ўзим ҳақимда шуларни ёзаман: ҳар доим тетик ва бахтиёрман деб айтгим келади, аммо шундай деб айта олмайман. Бахтсизликдан шикоятим йўқ, куч-қувватим жойида — буни яхши биламан. Аммо аҳволим оғир. Бутун вужудимни ларзага солиб, мени телбаларча меҳнат қилишга мажбур этадиган ва мен онгли равишда бажаришим шарт деб астойдил уринадиган фаолият майдонини кўрмаяпман, шунинг учун ён-атрофимдаги муҳитдан, ҳаётдан безиб қолганман; бундай яшашга чидаб бўлмайди.

Кеча кечқурун сайрга чиққан эдим. Қайтишимда Қизлар майдонида бўлаётган қандайдир талотўпга кўзим тушди ва миршабнинг “Қосим амаки, олиб кетинг!” деган қичқириғи қулоғимга чалинди. — Нима бўлаяпти, — деб сўрадим. Проточний тор кўчасидан қизларни олиб кетишяпти: учтасини жўнатишди, биттаси қатгиқ маст, юролмай қолди. Мен кутиб турдим. Фонар кўтарган қоровул унинг олдига келди: қизча 13 ёшга кирган Машенкамга тенг эди, лойга беланган, йиртиқ кўйлақда, овози бўғиқ, кайфи баланд; юргиси келмас, папирос чекиб турарди. ”Итдан бўлган, бўйнингни узиб ташлайман, ” — деб бақирди миршаб. Мен қарадим: бурни узун, кулранг, қаримсиқ, ёввойи башара. Ёши нечада деб сўрадим, у: ўн олтида, деб жавоб берди. Уни олиб кетишди. Мен эса уни уйимга таклиф қилмадим, столга ўтқазиб, овқат бермадим, олиб келмаганимдан афсус чекаман, уни яхши кўриб қолдим. Уни полицияга олиб кетишди, эрталабгача катакда ўтириб чиқади, кейин шифокордан гувоҳнома олишади. Мен тоза чойшаблар солинган ўрнимда ётиб, китоб ўқийман, анжир еб, чой ичаман. Бу нима деган гап? Эрталаб олдига боришга қарор қилдим. Полицияга борсам, аллақачон жўнатиб юборишибди. Полициячи саволларимга хушламайгина жавоб қайтарди ва бунақаларга қандай жазо берилишини тушунтирди. Бу уларнинг одатдаги иши экан. Унинг ёш эканлигидан таъсирланганимни айтдим, у бундан ёшлари ҳам кўп деди.

Шу куни эрталаб мен билан ёзишиб турадиган поручик Иванов келди. У адойи тамом бўлган, аммо ажойиб одам. Ётоқхонада яшайди. У жуда ҳаяжонланган эди: “ Бизда расво иш бўлди: ётоғимизда кир ювувчи аёл яшайди. Ёши йигирма иккида. Ишга ярамайди — ётоққа тўлашга пули қолмаган. Бека уни ҳайдаб чиқарди. У касал, кўпдан бери тўйиб овқат емайди. Борадиган жойи йўқ. Кетишни хоҳламайди. Миршабни чақиришди. У зўрлаб олиб кетди.

“Қаерга бораман? ” — зорланади бечора. “Қаерга борсанг, боравер, аммо пулсиз яшаб бўлмайди”, — деб дўқ  уради миршаб ва уни черков эшиги ёнидаги кичик ҳужрага қамаб қўяди. Кечқурун яна беканикига йўл олади, бошқа қаергаям борарди. Аммо манзилга етолмайди. Дарвоза ёнида йиқилиб, ўлиб қолади. Хусусий уйимдан чиқиб, ўша жойга йўл олдим. Тобутни ертўлага қўйишган экан, унда ярим яланғоч, қоқсуяк, тиззаси букилмай қолган аёл ётибди. Мум шамлар ёқилган. Дьякон дуо ўқиб ўтирарди. Мени бу ерга қизиқувчанлик бошлаб келди. Булар ҳақида ёзиш ҳам, шу аҳволда яшаш ҳам шармандалик. Уйимда ҳидланган деб чиқитга чиқарилган осетра балиғи ётибди. Яқин одамларимга буларни айтишдан фойда йўқ, бефарқ қарашади. Тузатиб бўлмагандан кейин қуруқ гап кимга керак?

А.А. Толстаяга
17 апрель. Москва.

Азизам Александра Андреевна, кўпдан бери орамиздаги ақл бовар қилмайдиган сунъий тўсиқни (балки уни ўзимиз бунёд этгандирмиз) бартараф этиш учун мактуб ёзишга чоғланиб юрган эдим. Сабаби шуки, бу тўсиқ сохта бўлиб, биз ҳар доимгидек, ўзгармай қолавердик ва муносабатларимиз ҳам ҳар доимгидек давом этмоқда. Сизга мактуб ёзганимда, бу мен учун оддий ва енгил ҳамда ёқимли эканлигини ҳис этдим. Шундай қилиб, бир неча бор ёзишга чоғландим, аммо бунга жиддий сабаб бўлмади. Ҳозир эса баҳона топилиб турибди. Бу баҳона, мен сизга айтсам, илтимосдан иборат бўлиб, у фақат илтимосгина эмас, анча жиддий ишга бориб тақалади. Мен бу ерда кекса кампир Армфельд билан танишиб қолдим, унинг ҳузурида бўлиб, қизининг тақдири ҳақида суриштириб, ҳамдардлик билдирдим, у Карада қизининг ёнида яшашга рухсат сўраб ҳукмдорга  (14) мурожаат қилган экан, аммо илтимосини қондиришмаган; энди у маликага мурожаат қилиш илинжида юрибди. Мен унинг режасини маъқулладим, малика бу ишдан хабар топса, ўз ёрдамини аямаса керак, деб ўйлайман. Кампир менга илтимосноманинг қораламасини юборди. Мен у билан танишиб, олий мансабдорларнинг ёлғончилигини билганимдан кейин чуқур ғуссага ботдим ва бу масалада ёрдам беролмаётганим учун аянчли аҳволга тушиб қолдим; менга Евгения Максимилиановнага (15) мурожаат қилиб кўринг деб маслаҳат беришмоқда. Бу фикр менга маъқул тушди. Евгения Максимилиановна менда ниҳоятда яхши, инсоний таассурот қолдирган эди, унинг ҳақида илгари ва ҳозир эшитганларим бу таассуротларимни янада кучайтирмоқца, шу туфайли унга мурожаат қилиш орқали император хонимга илтимосномани етказиш энг тўғри йўл бўлади деган фикрга келдик. Бу иш эса фақат сизнинг ёрдамингиз билан амалга ошади. Мен ўйлайманки, агарда Евгения Максимилиановна воситасида малика хонимга тўғридан-тўғри етказиладиган бўлса, онаизорнинг илтимоси шундан иборатки, қизини яқинроқдаги турмалардан бирига ўтказишга рухсат берилса, бу иш қийин бўлса, онасига қизи сақланаётган турма ёнига бориб яшашга ижозат берилса. Бу илтимосни бажариш мумкин бўлмаса, менга қандай йўл тутиш кераклиги ҳақида ёзиб юборинг. Бу хатни олганингиздан кейин ёмон хаёлларга бормайсиз ва чорасиз аҳволга тушиб қолган онаизорга ёрдам беришдан воз кечмайсиз ҳамда мен билан муносабатларни тўхтатиб қўймайсиз деб умид қиламан (16). Фақат, марҳамат қилиб, мени христианликка даъват этаверманг. Дўстларингиз орасида ана шундай даъват этилмаган телба- тескарилар кўп бўлса керак деб ўйлайман, мени ҳам аввалгидек ўшалар қаторига қўшиб қўяверинг. Қўлингизни ўпиб қоламан.

Л. Толстой.

А.А. Толстаяга
22-23 апрель. Ясная Поляна.

Азиз дўстим!
Мактубингиз барча яраларимга малҳам бўлди. Аммо ўзим учун эмас, сиз учун мени тўғри тушунишингизга ёрдам берадиган бир мулоҳазани айтиб ўтмоқчиман, у мени ўйлаганингизда ачинишингизга йўл қўймайди; бу борада ҳали кўп заҳмат чекишингизни сезиб турибман.

Сизнингча, мен тарғиб қилишга мойил эканман (17). Азиз дўстим, бу бутунлай нотўғри гап. Менга ўхшаган имони мустаҳкам, диндор одам кам деб ўйлайман, мен ҳаммага ақл ўргатиб, қарашларимни тарғиб қилиб юришни ёқтирмайман. Марҳамат қилиб, қулоғингизга қуйиб олинг, беҳуда куюнавермасдан, текшириб кўришга одатланинг. Мен диндорман (эътиқодим тайин — бунинг аҳамияти йўқ). Оилам, болаларим, дўстларим бор, бахтга қарши яна ҳаётий қарашларимга қизиқиб қарайдиган рус оммаси ҳам бор. Марҳамат қилиб, айтинг-чи, нима қилишим керак? Ўз эътиқодим барқарор эканлигига, шу йўлда ҳатто ўлимга тайёр эканлигимга қатъий ишонмай туриб, уни бировга айта оламанми? Мен айнан шундай қилиб келдим. Ана шу эътиқодимни бутун вужудим, қалбим билан чинакам ҳақиқат деб биламан, ҳозирги кунларда мендан нимага ишонасан деб сўрашса, қандай йўл тутишим керак? Эътиқодимни сир сақлайинми? Менинг эътиқодим ҳукмрон қарашларга тўғри келмагани учун, уларни очиқ айтиш оғир ва хатарли, кўнгилсизлигини билганим учун уларни яширишим керакми? Шуни биламанки, ҳеч қандай qui рго quo (18) бўлмаслиги ва одамлар обрў-эътиборимга (буни тан оласиз) гард юқтирмаслик ниятида қарашларимни тарғиб қилмаслик учун эътиқодим нимадан иборат эканлигини очиқ айтишимга тўғри келади. Мен буни амалда бажариб келмоқдаман. Ҳозир сиз қарашларингни тарғиб қиляпсан деб эътироз билдирасиз. Бу адолатсизликдир. Мен баён этиб келаётган ўзимнинг шахсий эътиқодим ҳақида гапирмасликдан ташқари, чунки уни ҳеч ким ҳимоя қилмайди, ҳар қандай эътиқод, агар у самимий бўлса, яхшиликка хизмат қилади ва шубҳасиз инсоний муҳаббат йўлида бизни бирлаштиради деб биламан. Мен фақат нимага ишонишим ва нимага ишонмаслигим ҳамда нима учун ишонмаслигим ҳақида гапираман. Мен кўпинча қарашларим ғазаб уйғотаётганидан ҳайрон қоламан. Нима учун протестантлик, унитарианлик (протестантликдаги бир қатор ақоидларни тан олмайдиган оқим), мусулмонлик таълимотлари шунчалик ғазаб уйғотмайди?

Агар сиз мен билан бир хил эътиқодда бўлганингизда ниҳоятда хурсанд бўлардим, агар сиз бошқа йўлни тутган бўлсангиз, орамиздаги бундай фарқ мени ҳеч қачон ғазабланишимга сабаб бўла олмайди. Менга нисбатан ғазабланиш эса шафқатсизликдир. Сиз менинг ҳаётимни тасаввур қилиб кўринг. Ҳаётимга қувонч бағишлаб келган ҳамма нарсадан мен воз кечдим. Ҳаётдаги барча кўнгилочар нарсалар — бойлик, иззат-ҳурмат, шуҳрат — буларнинг менга қизиғи қолмади. Дўстларим, ҳатто оила аъзоларим мендан юз ўгирмоқдалар. Баъзи либераллар ва эстетлар мени телба ёки Гоголга ўхшаган эси пастга чиқармоқдалар; бошқалар — инқилобчилар, радикаллар мени сафсатабоз, бадбин деб ҳисоблайдилар, ҳукумат одамлари мени зараркунанда революционер деб биладилар; провославлар мени иблис деб атайдилар. Тан оламанки, булар мени ранжитиб қолмасдан, дилимни оғритади ҳам, сабаби, булар ҳаётимнинг асл мақсади ва бахт манбаи бўлган одамлар билан чинакам муҳаббат асосида мулоқотларимга халақит беради; ҳар қандай тубан киши сенга адоват ва ғазаб билан тикилиб турган пайтда бу ҳолат ниҳоятда оғир кечади. Шунинг учун, марҳамат қилиб, менга олижаноб мусулмон сифатида қарасангиз, ҳамма нарса ниҳоятда гўзал бўлар эди.

Флигель-адютант Мальцов Армфельд ишига (19) ёрдам беришни зиммасига олди. У сизга керак бўладими? Сизни қучаман.

В.Г.Чертковга
18 апрель. Москва.

Хатингизни ҳозир олдим. Сизнинг ҳолатингизга қаттиқ ачинаман ва сиздан хавотирдаман. Сизга ёмон таъсир кўрсатаётган бундай шароитларда яшаманг. Аммо сиздаги ҳаққонийлик мени хурсанд қилди, ундан ибрат оламан…

Яқин кунларда учрашамиз деган орзу менга қувонч бағишлайди. Александра Андреевна Толстаяни кўриб турасизми? Унга ёзган хатим ҳақида сизга бирон гап айтмадими? (19)
Сизни жуда яхши кўраман.

1. Француз ёзувчиси Г. Дрозднинг “Қайғу ва табассум” асари.
2. Ясная Полянадаги назоратчилар назарда тутилган.
3. В. Шекспир трагедияси.
4. Н.И. Пастуховнинг “Қароқчи Чуркин” романи қаҳрамони.  Асар “Московский листок” газетасида 1882 — 1885 йилларда босилган.
5. 22 январда ёзиб битирилган “Мен нимага ишонаман?” («Менинг эътиқодим») асари назарда тутилган.
6. П. Бессоновнинг “Тиланчи сўқирлар” тўплами.
7. Январнинг охирида Толстой “Исёнчи Пётр  ва Нонхўр Пётр” қиссасини қоралай бошлаган эди.
8. Яснополяналик деҳқон.
9. Толстой болаларининг энагаси.
10. Француз файласуфи Мишель де Монтеннинг “Тажрибалар”асари.
11.Толстой “Мен нимага ишонаман?” («Менинг эътиқодим») асарини ёзаётган пайтда — 1884 йил январь ойида Н. Н. Ге Ясная Полянада меҳмон бўлган эди.
12.Толстой “ Круг чтения” тўплами учун турли халқларнинг буюк мутафаккирлари яратган ҳикматли сўзларни таржима қилиш билан банд эди.
13. Гап “Мен нимага ишонаман?” китоби ҳақида кетяпти.

14. Император Николай I
15. Николай I нинг невараси малика Ольденбургская.
16. Н.А. Армфелъд инқилобий ҳаракатга қатнашгани учун 1879 йилда Сибирдаги Кара қишлоғига узоқ муддатли сургунга юборилган эди. 1885 йилнинг»бошида А.В.Армфельдга қизи сақланаётган турма яқинида яшашга рухсат берилади. Толстойнинг холаси  А.А.Толстая бу масалада ёрдам беришга ҳаракат қилган эди.
17. А.А.Толстая Толстойни “ҳақиқатни бузиш”да айблаган, — у: “Сизни ночор кишиларни йўлдан уради деб ўйлашнинг ўзи одамни даҳшат солади”, — деб ёзган эди.
18. Французча:  qui рго quo — англишмовчилик,  кўнгилсизлик.
19. Юқоридаги мактубларга қаранг.

1885 йил

С.А. Толстойга
2 февраль. Ясная Поляна.

…Мен Elliotнинг  «Felix Holt» (1) романини ўқимокдаман. Ажойиб асар. Аввал ўқиганимда жуда аҳмоқ эканман, бутунлай унутибман. Агар таржима қилинмаган бўлса, уни таржима қилиш керак… Ҳали тўла ўқиб битирганим йўқ, охири айниб кетмасайди, деб қўрқиб турибман. Буни менга Серёжанинг акаси берган эди. Унга айтиб қўй, бу китоб ҳақида айтган гапларининг ҳаммаси тўғри.

В.Г. Чертковга
24 февраль. Москва.

…“Рус хазинаси” (2) ва “Икки қутб” (3) китобчаларини олдим. Ўзим кутганимдек, ҳар иккиси ҳам яхши. Романда кўп яхши жойлар ҳам, бизнинг бемаза адабиётимизга хос бўлган кўпгина адабий нуқсонлар ҳам бор…

Л.Д. Урусовга
26 февраль. Москва.

…”Père Nikita” (4) — ҳеч нарса, яъни ёмон ҳам, яхши ҳам эмас. Мавзу — жиддий, қизиқарли, аммо қалб ҳарорати йўқ…

В.Г. Чертковга
26 апрель. Москва.

…Немирович — Данченконинг ҳикояси (5) мазмунига кўра ажойиб. Бундан ортиқ гап айтиш мумкин эмас, аммо тилининг сунъийлиги ҳамда табиат ва туйғулар баёнидаги ортиқча ўринларга тоқат қилиб бўлмайди. Мазкур нашр халққа мўлжаллангани туфайли Немирович — Данченконинг ўзидан ана шу ўринларни қайта кўриб чиқиш ва тузатишни сўраб кўриш керак. Бу ниҳоятда яхши иш бўлур эди. Агар бу мумкин бўлмаса, уни қандай бўлса, шундайлигича чиқариш керак.

И. Эртелга
17 сентябрь. Ясная Поляна.

…Оддий халқ ўқишини назарга тутган ҳолда ҳикоя ёзишга уриниб кўринг, фақат мазмуни чуқур бўлсин, сиз, шубҳасиз, яхши ёзасиз. Халққа бевосита мурожаат қилиш эса ниҳоятда фойдали ва олижаноб ишдир…(А.И.Эртель Толстойга шундай жавоб қайтарган эди: “Халқ учун ҳикоя ёзишни ўйлаб кўрдим, аммо журъат қилолмаяпман… соддалик! Аммо бу соддаликка эришиш учун қанчалик катта меҳнат зарур!”)

Н.И. Брюковга
17…18сентябрь. Ясная Поляна.

…Журнал (6) мени катта фаолиятга чорламоқда, худо мадад берадими — номаълум. Марҳамат қилиб қўлингизда бўлса, дастурни менга юборсангиз. Илмий бўлим мени ташвишлантиради. Ҳаммасидан оғири шу. Бемаъниликлар айнан шу ердан бошланади. Ана шундан жуда эҳтиёт бўлиш керак.

Барча бўлимлар тилнинг тозалиги учун қайғуриши керак, бу — ҳамма нарса бир хил бўлсин дегани эмас, аксинча, ҳар доим бўм-бўшлиқни ниқоб қилиб олган бир қолипдаги адабий тилдан сақланиш керак. Майли, газета тили эмас, Карамзин, Филарет, поп Аввакумнинг тили бўлсин. Агар журналимиз газета тили билан чиқса, ҳамма нарса барбод бўлади…

Г. Чертковга
Ноябрнинг охири — декабрнинг боши. Москва.

“Евгения Гранде”га  ўхшаган хорижий қиссаларни рус ҳаётига мослаб қайта ишлаш бу қиссаларни фақат рус турмуши манзараларидангина эмас, энг муҳими, ҳаққонийликдан маҳрум этади (7).  Яхшиси, изоҳларда ёки матн ичида ўзга халққа мансуб одат ва турмуш тарзини қайд этган маъқул эди.

Хмелеванинг повестидаги (8) табиб тасвири ва гўзалликка доир барча мулоҳазаларни ва энг муҳими, ҳикоячининг баён тарзи ва ўқувчига мурожаатлари чиқариб ташланса жуда, жуда яхши бўлар эди. Шунда у бизнинг яхши китобларимиздан бирига айланади…

1. Инглиз адибаси Жорж Элиотнинг «Радикал Феликс Холт» романи (англ. Felix Holt, the Radical, 1866).
2. «Русское богатство» журнали
3. «Икки қутб»  («Два полюса») — М. И. Красов (Л. Е. Оболенский) романи.
4. Père Nikita (“Никита ота”) — княгиня В. Д. Урусованинг Париждаги «Revue Bleue» журналида босилган ҳикояси.
5. В.И.Немирович — Данченконинг “Маҳмуднинг болалари” ҳикояси “Посредник” журналида 1886 йилда босилган.
6. Толстой ва дўстлари нашр этишни мўлжаллаган ”Халқ журнали” назарда тутилмоқда. Мақсад амалга ошмаган.
7. Толстой Бальзакнинг “Евгения Гранде” романини Е.П.Свешникова томонидан қайта ишланган “Қизғанчиқ ва унинг қизи” китобини ўқигандан кейин ушбу мулоҳазаларни ёзган эди.
8. Бу асар “Булоқ” журналининг 1886 йилги 1-сонида эълон қилинган.

1886 йил

В.Г. Чертковга
16…17 январъ. Москва.

…Эртел қисқартириш, қўшиш ва (агар арзиса) исмини кўрсатмасдан нашр этиш ҳуқуқини берган ҳолда ўз ҳикоясини (1) менга юборди. Ҳикоя тили ва тафсилотларнинг изчиллиги, мазмунига кўра яхши, аммо пухта ўйланмаган — чўзилиб кетган, сайқал берилмаган. Агар бошқа яхши асар топилмаса, уни нашр этиш мумкин…

Костомаровнинг малорус эртаклари асосида ёзилган “Қирқ ёш” афсонасини ҳам олдим. Муаллифни эсладим. Бу юқори даражадаги асар…

В.Г. Чертковга
23 январь. Москва.

Икки ҳикояни қайтариб юборяпман. Иккаласи ҳам ярамайди. Бири — қайнона ҳақида — тўқиб ёзилгани кўриниб турибди, иккинчиси — қария ҳақида, аммо узуқ-юлуқ бўлиб қолган. Агар амалдорнинг аввалги ҳаёти тасвирланганда яхши бўларди, ҳозирги ҳолати қизиқтирмайди. Менимча, нашр этиб бўлмайди.

  Костомаровнинг “Қирқ йил” афсонасини юборяпман. Бу жуда гўзал асар. Мен тилини ва баъзи жойларини ишлай бошлаган эдим, кейин тўхтатиб қўйдим.

Афсонанинг ўзи цензура учун хатарли, шунинг учун уни асл ҳолида чиқарган маъқул. Тузатилса, тирноқ остидан кир излаш бошланиб кетади. Кейинчалик уни Сатин нашриёти чиқараётганда, умид қиламан ва хоҳлайманки, бир қадар тузатиш мумкин.

Ф.Ф. Тишенкога
11 февраль. Москва.

…Мактубингиз ва ҳикоянгизни олдим (2). Ҳикояни босиб чиқарамиз ва сизга қалам ҳақи жўнатамиз деган умиддаман, хотиржам бўлинг, пул вақтида юборилмаган бўлса, ҳамма нарса тамом бўлди дегани эмас. Рад этилганда, сизга хабар берган бўлардим. Гап 50 сўм ёки 50 миллионда эмас. Масаланинг пулга боғлиқ жиҳати арзимаслигидан ташқари, зарарли ҳамдир. Пул ишлайман деб асар ёзишдан худо асрасин. Масала шундаки, сўзни исроф қилмасдан уни одамларнинг манфаати йўлида сарфлаш керак…

В.Г. Чертковга
22 февраль. Москва.

…Оболенскийнинг  ҳикоясини олдим. Яхши эмас. Ҳақиқатдан узоқ — ҳаётда бундай бўлмайди ва ёқимсиз таассурот қолдиради, деҳқонларга ҳам ёқмайди деб ўйлайман. Қалам теккизганим йўқ, фақат ўқиб хаёлга толдим. Диккенс менга тобора кўпроқ ёқаяпти. Орловадан икки шаҳар тарихини жўнатишни сўрадим (3). Озмидовадан “Митти Доррит”ни сўрайман. “Ҳамманинг дўсти” (4) ажойиб… Уларни таржима қилиб беришса яхши бўларди.

1. Эртелнинг 1886 йилда “Посредник”да босилган “Очкўз мужик Ермил ҳақида қисса” ҳикояси.
2. Деҳқон ёзувчи Ф.Ф.Тишенконинг ‘Туноҳкор аёл” ҳикояси.
3. Чарльз Диккенснинг “Икки шаҳар ҳақида қисса” асари.
4. Диккенс асари.

КУНДАЛИКЛАРДАН

1884 йил

17/19 март. Агасферни (1) ўқидим. Ёмон. Поэтик воситалари яхши, аммо алмисоқдан қолган гапларга сарфланган.
19/31 март. Гуревич келди. Мустақил фикри йўқ ёзувчи. У кетгач, эслайдиган ҳеч нарса қолмайди: одамга баҳо беришнинг энг яхши йўли шу.
21март/2 апрел… Фетларникига бордим. Ўлим ҳақида яхши шеър ёзибди.

26 март/7 апрел. Златовратский ва Маракуев келди. Златовратский халқ дўстлари дастурининг худди ўзи. Димоғдор, йўлдан озган; йиғлоқи фикрлари таъсирли. Мен ўз мулоҳазаларимни етарлича очиқ айтдим, аммо ҳаммасини эмас. Кейин асарларини ўқиганман деб ёлғон гапирдим.

31март/ 12 апрел. “Отечественньте записки”ни ўқидим. Шчедрин роса олиб қочибди (2).
7/19 апрел. Севернойнинг драмасини ўқидим (3). Халқнинг турмуши ва тилини аъло даражада билади, аммо психологик жиҳатдан заиф.
17/29 апрел. Бардинанинг шеърлари йиғлатадиган даражада таъсирли (4)

18/30 май. “Ипатия”ни (5) ўқияпман. Истеъдодсиз. Дин масаласига муносабати қизиқарли.
— август/ 9 сентябрь. Кечқурун Мопассанни ўқидим. Бўёқлар жозибаси мафтункор; аммо бечора ёзувчининг ёзадиган нарсаси қолмапти.
12/24 сентябрь. Болалар билан бирга бемаза “Пасинков” ўрнига “Ўрмонзор”ни (6)  ўқидим. Муваффақиятли.
13/25 сентябрь. Болалар билан Некрасов, Шчедрин ва Тургеневнинг “Ўрмонзор”ини ўқидим. Ҳаммаси гўзал.

1. Кимнинг асари экани номаълум.
2. С. Шчедриннинг “Пошехона ҳикоялари” туркуми назарда тутилган.
3. Ёзувчи Мария Севернойнинг “Аёл қисмати” драмаси.
4. Халқчиликнинг (рус тилида Народничество. ХДК изоҳи) фаол таргиботчиси С. И. Бардннанинг чет элда босилган шеърий туплами.
5. Инглиз ёзувчиси Чарльз Кингслининг романи.
6. И. С. Тургсневнинг’’Яков Пасинков” ва “Ўрмонзор” ҳикоялари.

1888 йил

— ноябрь. Эльснер романини олиб келди (1). Бу ҳам сокин телбалик.
13 декабрь. Бороздиннинг  Кавказда бир татарни ўлдириб, мукофот олиш учун қўлини кесишгани ҳақидаги ҳикояси ниҳоятда яхши.
19декабрь. Кечқурун ўқидим. Чернишевскийнинг Дарвин ҳақидаги мақоласи ажойиб. Қудратли ва тиниқ фикр.
22 декабрь. Лесковнинг “Коливанлик эркак” ҳикоясини ўқияпман, яхши. “Болалар орасида” эса ажойиб.

1. А. О.Эльснер 1888 йилда “Чорчўп ниқоби остнда» романига тавсиянома олиш учун Толстой ҳузурига келган эди.
   2. Александр Корнилович Бороздин (1863-1918) — адабиёт тарихчиси, кавказ халқлари ҳаётининг тадқиқотчиси.

1889 йил

/ январь. Маърифатли хонимлар Мамонова, Самариналар билан бирга Лесковнинг “Заргар” (1) ҳикоясини ўқий бошладик. Улар эстетик мулоҳазаларгина муҳим деб ҳисоблайдилар. Ўйланиб қолдим: мен тасаввур қила оладиган барча нафис санъатлар йиғилиб келиб, фақат кўриш ва эшитиш эмас, балки ҳозирги ҳаёт ҳақида одил муҳокама юритиш ва уни янгилашни талаб қила олганда эди… Шундай асар пайдо бўлди дейлик ҳам, аммо у Мамонова ва Самариналарга ўхшаган тепса тебранмасларга таъсир қила олмайди. Улар нега ўзларини осиб қўймайдилар — тушунмайман.

2 январь. “Robert Elsmere«ни (2) ўқидим — яхши, нафис.
26 январь. Лондон ҳақидаги мақола (3) — ёмон эмас.
1 февралъ. “Задиг” (4) ни ўқидим — яхши жойлари кўп.
4 февраль. Фетнинг воқеабанд шеърлари ёмон.

11 март. Эрталабдан бери Рёскинни (5) ўқияпман. Санъат ҳақида яхши ёзган. Фан, дейди у, билади, санъат — яратади. Фан — фактларни тасдиқлайди, санъат намоён қилади. Аслида бунинг тескариси. Санъат — фактлар билан ишлайди, фан — ташқи қонуниятлар билан. Санъат: қуёш, нур, иссиқлик, ҳаёт деб гапиради; фан эса қуёш ердан 111 марта катта дейди.

11 март. Мен Чеховнинг яхшигина нарсаларини ўқияпман. У болалар ва аёлларни севади, аммо шунинг ўзи камлик қилади.
17 март. Чеховни ўқидим. Ёмон — арзимайди… Тун бўйи ёлғиз ўтириб, Чеховни ўқидим. Истеъдод бадиий парвозни ёқтиради, ҳозирча бу кўринмайди.
4 апрель. Шчедринни ўқидим. Яхши, аммо эскича, янгилик йўқ, кучини беҳуда сарфлагани ачинарли (6).
14 май. Успенскийнинг  ҳаммасини ўқидим. “Ўз ишининг устаси”га чидаса бўлади, қолганлари жуда ёмон.

28 май. Жан Пол Рихтер ҳақида ўқидим. Унинг маънавий гўзаллик ва платонизм борасидаги фикрлари ҳайратда қолдиради. Ҳикматли сўзлари ҳам  гўзал. У палаги тоза ёзувчи. Айниқса худбин Гёте ёнида. Болаларини ер остида  тарбиялаган ота ҳақидаги эртаги ҳам яхши. Улар ёруғликка чиқмоғи учун ўлиши  керак. Улар ўлишни жудаям хоҳлайдилар. Жан Полни ўқиб, мағзини чақиш лозим.

19 ноябрь. Ибсеннинг “Севги комедия”сини ўқидим. Нақадар ёмон! Немисларга хос бемаъни фалсафабозлик.
26 ноябрь. Лесковни  ўқидим. Сохта. Ярамас (7).
1 декабрь. Мопассаннинг ифлос мавзуда бўлса-да, гўзал ёзилган романини  ўқидим (8).

1. Лесковнинг “Заргар Зенон” ҳикояси. Цензура томонидан “Русская мысль” журналининг ноябрь сонидан олиб қўйилган эди.
2. Инглиз аёл ёзувчиси Гемфри Уорднннг “Роберт Эльсмер” романи.
3. Жон Луининг “Ишчилар маҳалласи. Лондон ҳаётидан қиссалар” асари.
4. Вольтернинг «Задиг ёхуд Тақдир» номли қиссаси.
5. Жон Рёскин — инглиз адиби
6 Толстой Шчедриннннг “Эски Пошехона”, “Николай Затранезнинг ҳаёти ва саргузаштлари” асарини ўқиган эди.
7. Толстой Лесковнинг шу йилларда алоҳида нашр этилган “Қомат” ҳикоясини ўқиган бўлса керак.
8.  Ги де Мопассаннинг “Ўлимдек кучли” романи.

1890 йил

9 март. Лесковни тўла ўқияпман. Яхши эмас — сабаби, ҳаққонийлик йўқ.
10 март. Лесковни ўқияпман. Ёмон, сабаби — сохта.
18 март. Тунда Сенкевични (1) ўқидим. Жуда равшан.
20 март. Қизларим билан Сенкевични ўқидим — ёмон эмас.

10 апрель. Нимани ўйлаётганингни ва уни бошқалар шундай англаши лозимлигини сўз билан англатиш — энг қийин иш; ҳар доим буни қандай ифодалаганинг ва қандай ифодалашинг лозимлигини билиб туришинг жуда оғир. Яна шу ўринда сўзларни ўз жойида қўшимчаларга мослаб ишлатиш лозимлигини ўйлаб кўринг. Бу телбалик эмасми? Аммо улар сўзлар ўзича шаклланади ва “қонни ҳамда муҳаббатни тўлқинлантиради” деб исботлашга тайёр турадилар…

18 май. Биз ёзаётган романлар, юмшоқ қилиб айтганда, аввалгиларга айнан ўхшайди: ёвуз одам — фақат ёвуз ва Добротваров — фақат яхшилик қилади, аммо ҳаммаси даҳшатли даражада қўпол, бир хил рангда…

20 май. Ўйлаб қоламан: биз қайла, гўшт, қанд, конфет еймиз — меъдамиз тўлиб кетади, аммо парво қилмаймиз. Бу иш ёмон эканини хаёлимизга ҳам келтирмаймиз. Аммо меъдамиз бунчалик ортиқча нарсани ҳазм қила олмайди. Ширин эстетик озуқа — достонлар, романлар, сонаталар, опералар, романслар, суратлар, ҳайкаллар ҳам айнан шундай. Мияни зўриқтиради. Ҳаттоки тоза овқатни ҳам ҳазм қила олмаслик — ўлим келтиради.

21 май. Теккерейни ўқияпман — ёмон.

8 июнь. “Сергей ота”ни бошладим ва ўйланиб қолдим. Ҳамма гап — маънавий эҳтиёжнинг қандай уйғонишига боғлиқ…

“Ньюкомах”да (2)  ҳар иккаласини ҳам қийнайдиган ва ўзи кўпроқ азоб чекадиган қайнона Кляйва яхши чиққан.

— июль. Шиллернинг “Қароқчилар”и ўта самимий ва ҳаққоний бўлгани учун менга ёқади, бу ҳақда кўп ўйладим, бировнинг меҳнатини ўғирлик ёки қароқчилик билан ўзлаштириб олаётган киши ёмон иш қилаётганини билади; ана шу нарсани жамият қонунларига мувофиқ ўзлаштириб олаётганлар эса ўз ҳаётини ёмон деб ҳисобламайдилар, шунинг учун ўзини ҳалол деб ўйлайдиган ана шу амалдор қароқчига қараганда қиёслаб бўлмайдиган даражада маънавий тубандир.

Ҳозир соат икки. Бошқа ёзолмайман — жавдар ўришга бораман…

— июль. Ясная Поляна. Жавдар ўримини кўргим келди. Кечқурун ўргани бораман. Эрталаб яна Гельбиг билан санъат тўғрисида баҳслашдик. Бу баҳсдан ўзим учун айрим хулосалар чиқардим:
Санъат — эзгулик билан ёвузликни ажратадиган воситалардан бири — яхшини таниб олиш воситасидир.
  Одамзод учун овқатланиш, ўзаро алоқа, муносабатда бўлиш, жисмоний эҳтиёж қанчалик зарур бўлса, санъат ҳам шунчалик маънавий эҳтиёждир.
Бизда гўё қадимда ҳеч нарса бўлмагандек, уни 5000 ёки 500 йил наридан излашга қандай қараш керак?
Бу шубҳасиз, ҳукм қилувчиларнинг тўмтоқлиги туфайли атрофда юз бераётган янги ҳодисалар ўрнига фақат эски мурдаларни кўришдан бошқа нарса эмас…

11 июль. Ясная Поляна. Кеч турдим. Страховни кутяпман.

…Ўзимни жуда мадорсиз ҳис қилдим, тургим келмади. Вяземский — сайёҳ, математик, калласи кичик, аммо жиддий одам. Тушдан кейин чўмилишга бордим. Кечқурун Страхов билан руслар масаласида баҳслашдик. “ Иккисидан бири: ё славянофиллик (славянпарастлик. ХДК изоҳи), ё Инжил”. Герцен айтганидек, биз даҳшатли замонда яшамоқдамиз. Гўё телефони, телеграфи, милтиқ дориси йўқ Чингизхонга ўхшаймиз. Конституция, матбуот эркинлигининг маълум кўринишлари, мажлислар, иқрорномалар — ҳаммаси телефонлар ҳукмронлиги ўрнига оёғимизга кишандек ёпишган. Булар фақат Россиядагина бўладиган қандайдир қўрқинчли воқеалар.
Яхши ухладим.

13 июль. Ясная Поляна. Яхши ухлаб турдим. Қаҳвадан кейин “Сергей ота”ни ёзишга ўтирдим. Ёмон эмас. Аммо кўнгилдагидек чиқмади. Йўлдан озган аёлнинг келишидан бошлаш керак эди. Кейин этик тикдим. Сайрга чиқдим. Чўмилишга бордим. Кечқурун яна тикдим. Гольцевдан мақоланинг корректуралари келди. Қўшиш керак…

  14 июль. Ясная Поляна. Кеч турдим. Туни билан туш кўриб чиқдим. Қимиз ичдим, айланиб келдим. Мақола устида ўтирдим. Олдин “Сергей ота”ни бошлагим келяпти.

Бугун йигирма тўртинчи. Лёвенфельд (3)  келди, таржимаи ҳолимни ёзаяпти. Инжиқ аёлга ўхшайди. Кезиб сайр қилиб ўйладим, ибодат қилдим.

Кеча 23. Кечқурун Стаховичлар (келишди). Осипов билан ўроқ ўрдим. Чошгоҳгача черков ҳақида ёздим…
15 октябрь. Гиде Мопассаннинг ҳикоясини (4)  ўқидим — мафтункор.
26 октябрь. Кечқурун Писемскийнинг “Аччиқ тақдир” драмасини ўқидим. Ёмон.
6 ноябрь. Ахшарумовнинг “Адашган ўғил”и ёмон эмас.
15 декабрь. Цензура шарофати билан бизнинг адабий фаолиятимиз байрамона тус олди. Ёзганларимизни оқлайдиган барча нарсалар цензура томонидан қирқиб ташланади, рад этилади… ёзувчилар ҳукумат цензурасини алдаймиз деб беҳуда ҳаракат қиладилар. Одамни алдаб, билдирмасдан хантал қўйиб бўлмаганидек, уни ҳам алдаш мумкин эмас. Хантал қиздира бошлаши биланоқ юлиб ташлайди.
31 декабрь. Кечқурун Лесковнинг гўзал мақоласини (5) ўқидик.

1. Буюк поляк ёзувчиси.
2. Уильям Теккерей асари
3. Немис олими. Толстойнинг таржимаи ҳолини ёзган. Асар немис тилида 1891 йилда, рус тилида 1904 йилда босилган.
4.  Ги де Мопассанннинг “Портда” ҳикояси.
5.  Н.С.Лесковнинг “Рождество арафасидаги хафагарчилик” ҳикояси.

1897 йил

5 январь. “Тирилиш”ни қайта ўқий бошладим ва унинг уйланишга қарор берган жойига келганда, улоқтириб юбордим. Ҳаммаси ёлғон, тўқиб чиқарилган, заиф. Бузилган нарсани тузатиш қийин. Тузатиш учун: 1) унинг ҳис-туйғулари ва ҳаётини навбатма-навбат тасвирлаш зарур. Ижобий томонларини жиддийлик билан; салбий жиҳатларини истеҳзоли кулги билан кўрсатиш лозим.

Апрел. Адабиёт оппоқ қоғоз эди, энди у тўла ёзилиб бўлди. Уни орқасига ёзиш ёки бошқасини олиш керак.

Май-июнь. Санъат бекорчилиқдан эрмакка айланиб қолди… Шекспир — истеъдод, аммо совуқ. Даҳрийлиги учун мақговга сазовор бўлган.

15 август. Санъат, яъни санъаткорлар халққа хизмат кўрсатиш ўрнига унга зулм қиладилар.

Манба: Жаҳон адабиёти, 2011, октябрь

Lev TOLSTOY
ASOSIY QAHRAMONLARIM — HAQIQAT
(Xatlar, kundaliklardan)
Ortiqboy Abdullaev tarjimasi

XATLAR

1884 yil

S.A. Tolstayaga
28 yanvar. Yasnaya Polyana.

Kecha kechqurun Drozdning kitobini (1) o’qidim. Seryojaga aytib qo’y, bu juda yaxshi kitob. Umuman olganda yuqori saviyada emas, hali xom, g’o’r, ammo aqlli va yaxshi joylari ko’p. Bugun Shekspirning “Koriolan”ini o’qidim — nemischa tarjimasi go’zal — yengil o’qiladi, ammo, baribir quruq safsata — faqat aktyorlargagina yoqishi mumkin.

Bugun tobim kelishmay turibdi, sovuqqa hushim yo’q. Hozir oldimga Agaf`ya Mixaylovna, Dmitriy Fedorovich va Mitrofanlar (2) kelishgan, ular yozishga xalaqit berishadi, ochig’ini aytsam, yozishga rag’batim ham yo’q. Uy issiq, agar ertaga issiq va dim bo’lmasa, ko’chib o’taman. Xavotir olma. Qariganim sari o’zimni hatto malol keladigan darajada ehtiyot qiladigan bo’lib qoldim. Hozir qanday yashayapsan? Sizlar ko’pchiliksizlar. Har biringizni alohida erkalagim keladi. Seni va bolalarni o’pib qolaman.

S.A. Tolstayaga
29 yanvar. Yasnaya Polyana.

Kechki soat 7 dan keyin yozyapman; sababi, uyga ko’chib o’tdim; Bibikov o’z uyida tunab qolishga taklif qilib keldi, men rozi bo’ldim. Faqat dim bo’lmasa bas. Tongda “Makbet”ni (3) sinchiklab o’qidim — aqlli kitoblarni ko’p o’qigan, xotirasi va zehni o’tkir aktyor tomonidan ermak uchun yozilgan p`esa — qaroqchi Churkinning (4) bir qadar takomillashgan ko’rinishi. Keyin miltiq va chang’ini olib sayrga chiqdim; Grumantgacha bordim, u yerdan Tula yo’lidagi qovoqxona yonidan o’tib, haydalgan dala bo’ylab uyga qaytdim. Sarmast o’smir mujik kuzatib qo’ydi, meni otam deb ulug’ladi, so’ng meni va Bulkani quchoqlab o’pdi. Nazarimda dunyoda shirakayf mujikdan ko’ra olijanob, mehribon, komil odam bo’lmasa kerak. Yo’lda shirin xayollarga g’arq bo’ldim. O’zingga yoqqan asarni (5) bitirgandan keyin qalbdan jo’sh uradigan erkin tuyg’ular qanday bo’lishini sen tasavvur qila olmaysan… Men ham katta bolalar haqida o’ylayman va tashvishlanaman. Hozirgina sen yozgan qisqa maktubni oldim. Erta tongda Yasnayaga qaytaman.

S.A. Tolstayaga
30 yanvar. Yasnaya Polyana.

Bibikovlarnikida Borisevichni uchratdim. 89 yoshga kirgan, hamon yoshlardek kuchli, bardam, harakatchan. U to’xtamay gapirdi va juda ko’p qiziqarli narsalarni hikoya qilib berdi. Soat 12 da Filipp keldi va men uyga qaytdim. “Tilanchi so’qirlar”dagi (6) she’rlarni o’qidim. O’qish jarayonida xalq tomoshalari ruhidagi qoralamalarimni (7) esladim. Ular haqida mamnuniyat bilan o’ylay boshladim. Har galgidek rejalarim kattalashib va men uchun eng muhimi, teranlashib, jiddiylasha bordi. Soat 10 dan 12 gacha — 2 soatli sayrni hisobga olmaganda — uyda bo’ldim, har holda dimiqib ketmadim-u, bo’g’ilib qolishdan qo’rqdim, hozir temir mo’rini olib tashladim, endi Kozlovkaga o’zim boraman. Sen, chamasi, balga otlanayotgan bo’lsang kerak. Senga va Tanyaga juda achinaman.

Hozirgina Vlas (8) tilanchi bola kelganini aytdi. Uni chaqir deb buyurdim. Yelkasiga qopchiq osgan, Andryushadan sal balandroq bola kirdi.

— Qaerdan kelding?
— Shudgor ortidan.

— Seni kim yubordi?
— Hech kim. O’zim yolg’izman.

— Otang nima ish qiladi?
— Bizni tashlab ketgan. Onajonim o’lib qoldi, otam esa uyga qaytib kelmadi.

Bola yig’lab yubordi. Uyda undan kichkina yana uchta bola qolibdi. Bolalarni begoyim olgan emish. “U, — deydi, — kambag’allarni boqadi”. Bolaga choy berdim. U ichdi va stakanni to’nkarib, ustiga kichkina qand bo’lagini qo’yib, minnatdorchilik bildirdi. Boshqa ichishni xohlamadi. Uni ovqatlantirmoqchi bo’ldim, ammo Vlas idorada ovqat berishganini aytdi. U yig’lab yubordi va ovqatdan bosh tortdi. Ovozi xirildoq, mujikligi shundoq ko’rinib turibdi. Otasi, amakisi va boshqa ko’rgan odamlari haqida aytgan barcha gaplari bechorahol, aroqxo’r, yovuz kishilarning qismatiga aynan o’xshash edi. Faqat begoyimgina oqko’ngil ekan. Mana shunday bolalar, qari-qartang kampirlar bu tomonlarda juda ko’p, ularni doim uchratib turaman va yaxshi ko’raman. Agaf`ya Mixaylovna bizga salom yo’llagan madam Serondan juda minnatdor bo’ldi. Mar`ya Afanas`evna keldi (9). U juda mehribon bo’lib qolganga o’xshaydi, hammamizga, ayniqsa Mashaga, ta’zim qildi. Tombni tuzalib ketgan deb ishonaman. Vlas bilan kitobchalar haqida gaplashdim. Mujiklar uchun kutubxona ochish kerak.

S.A. Tolstayaga
31 yanvar. Yasnaya Polyana.

…Hozir Montaignni (10) katta shavq bilan o’qiyapman, yana piyoda va chang’ida sayr qildim. Ancha toliqdim, ammo o’zimni a’lo darajada his qilyapman. Tuni bilan Agaf`ya Mixaylovnaga boshmoq tikdim. Mitrofan o’rgatib, yordam berib turdi. Dmitriy Fedorovich bilan Agaf`ya Mixaylovna kelishdi, hammamiz birgalikda “Avliyolar hayoti”ni o’qidik. Ishga maylim yo’q, sababi boshlab qo’yib, tashlab yuborishni xohlamayapman. Uni miyamda pishitayapman.

N.N. Ge (ota)ga
6 mart. Moskva.

Qadrli Nikolay Nikolaevich.
Xatingiz meni nihoyatda xursand qildi. Biz ilgarigidek yashayapmiz, faqat farqi shundaki, siz huzurimda bo’lganingizdagi (11) kabi hafsala bilan hech narsa yozayotganim yo’q, shuning uchun ham atrofimda bo’layotgan bema’ni gap-so’zlarni xotirjam qabul qilayapman. Hozir boshqa ish bilan bandman — bu haqda keyin aytib beraman — u hech qanday zo’riqishni talab etmaydi (12) Kitobchamni yoqib yuborishdan avval, ularning qoidasiga ko’ra, Peterburgga olib borishibdi va u yerda boshliqlar uchun bir nusxadan tarqatishibdi (13). Bundan juda xursand bo’ldim. Har holda bilib qo’yishadi-ku. Sizning portretingiz haqida Peterburgdan kelgan bir kishi orqali xabar topdim, Kramskoy chizgan Maykovning portreti bilan alohida xonaga qo’yishibdi, ammo bu xona yopiq bo’lib, ko’pchilik u yoqqa kirmas ekan. Bu boradagi fikrlarni hali eshitganim yo’q..

V.G. Chertkovga
27 mart. Moskva.

O’zim haqimda shularni yozaman: har doim tetik va baxtiyorman deb aytgim keladi, ammo shunday deb ayta olmayman. Baxtsizlikdan shikoyatim yo’q, kuch-quvvatim joyida — buni yaxshi bilaman. Ammo ahvolim og’ir. Butun vujudimni larzaga solib, meni telbalarcha mehnat qilishga majbur etadigan va men ongli ravishda bajarishim shart deb astoydil urinadigan faoliyat maydonini ko’rmayapman, shuning uchun yon-atrofimdagi muhitdan, hayotdan bezib qolganman; bunday yashashga chidab bo’lmaydi.

Kecha kechqurun sayrga chiqqan edim. Qaytishimda Qizlar maydonida bo’layotgan qandaydir taloto’pga ko’zim tushdi va mirshabning “Qosim amaki, olib keting!” degan qichqirig’i qulog’imga chalindi. — Nima bo’layapti, — deb so’radim. Protochniy tor ko’chasidan qizlarni olib ketishyapti: uchtasini jo’natishdi, bittasi qatgiq mast, yurolmay qoldi. Men kutib turdim. Fonar ko’targan qorovul uning oldiga keldi: qizcha 13 yoshga kirgan Mashenkamga teng edi, loyga belangan, yirtiq ko’ylaqda, ovozi bo’g’iq, kayfi baland; yurgisi kelmas, papiros chekib turardi. ”Itdan bo’lgan, bo’yningni uzib tashlayman, ” — deb baqirdi mirshab. Men qaradim: burni uzun, kulrang, qarimsiq, yovvoyi bashara. Yoshi nechada deb so’radim, u: o’n oltida, deb javob berdi. Uni olib ketishdi. Men esa uni uyimga taklif qilmadim, stolga o’tqazib, ovqat bermadim, olib kelmaganimdan afsus chekaman, uni yaxshi ko’rib qoldim. Uni politsiyaga olib ketishdi, ertalabgacha katakda o’tirib chiqadi, keyin shifokordan guvohnoma olishadi. Men toza choyshablar solingan o’rnimda yotib, kitob o’qiyman, anjir yeb, choy ichaman. Bu nima degan gap? Ertalab oldiga borishga qaror qildim. Politsiyaga borsam, allaqachon jo’natib yuborishibdi. Politsiyachi savollarimga xushlamaygina javob qaytardi va bunaqalarga qanday jazo berilishini tushuntirdi. Bu ularning odatdagi ishi ekan. Uning yosh ekanligidan ta’sirlanganimni aytdim, u bundan yoshlari ham ko’p dedi.

Shu kuni ertalab men bilan yozishib turadigan poruchik Ivanov keldi. U adoyi tamom bo’lgan, ammo ajoyib odam. Yotoqxonada yashaydi. U juda hayajonlangan edi: “ Bizda rasvo ish bo’ldi: yotog’imizda kir yuvuvchi ayol yashaydi. Yoshi yigirma ikkida. Ishga yaramaydi — yotoqqa to’lashga puli qolmagan. Beka uni haydab chiqardi. U kasal, ko’pdan beri to’yib ovqat yemaydi. Boradigan joyi yo’q. Ketishni xohlamaydi. Mirshabni chaqirishdi. U zo’rlab olib ketdi.

“Qaerga boraman? ” — zorlanadi bechora. “Qaerga borsang, boraver, ammo pulsiz yashab bo’lmaydi”, — deb do’q uradi mirshab va uni cherkov eshigi yonidagi kichik hujraga qamab qo’yadi. Kechqurun yana bekanikiga yo’l oladi, boshqa qaergayam borardi. Ammo manzilga yetolmaydi. Darvoza yonida yiqilib, o’lib qoladi. Xususiy uyimdan chiqib, o’sha joyga yo’l oldim. Tobutni yerto’laga qo’yishgan ekan, unda yarim yalang’och, qoqsuyak, tizzasi bukilmay qolgan ayol yotibdi. Mum shamlar yoqilgan. D`yakon duo o’qib o’tirardi. Meni bu yerga qiziquvchanlik boshlab keldi. Bular haqida yozish ham, shu ahvolda yashash ham sharmandalik. Uyimda hidlangan deb chiqitga chiqarilgan osetra balig’i yotibdi. Yaqin odamlarimga bularni aytishdan foyda yo’q, befarq qarashadi. Tuzatib bo’lmagandan keyin quruq gap kimga kerak?

A.A. Tolstayaga
17 aprel. Moskva.

Azizam Aleksandra Andreevna, ko’pdan beri oramizdagi aql bovar qilmaydigan sun’iy to’siqni (balki uni o’zimiz bunyod etgandirmiz) bartaraf etish uchun maktub yozishga chog’lanib yurgan edim. Sababi shuki, bu to’siq soxta bo’lib, biz har doimgidek, o’zgarmay qolaverdik va munosabatlarimiz ham har doimgidek davom etmoqda. Sizga maktub yozganimda, bu men uchun oddiy va yengil hamda yoqimli ekanligini his etdim. Shunday qilib, bir necha bor yozishga chog’landim, ammo bunga jiddiy sabab bo’lmadi. Hozir esa bahona topilib turibdi. Bu bahona, men sizga aytsam, iltimosdan iborat bo’lib, u faqat iltimosgina emas, ancha jiddiy ishga borib taqaladi. Men bu yerda keksa kampir Armfeld bilan tanishib qoldim, uning huzurida bo’lib, qizining taqdiri haqida surishtirib, hamdardlik bildirdim, u Karada qizining yonida yashashga ruxsat so’rab hukmdorga (14) murojaat qilgan ekan, ammo iltimosini qondirishmagan; endi u malikaga murojaat qilish ilinjida yuribdi. Men uning rejasini ma’qulladim, malika bu ishdan xabar topsa, o’z yordamini ayamasa kerak, deb o’ylayman. Kampir menga iltimosnomaning qoralamasini yubordi. Men u bilan tanishib, oliy mansabdorlarning yolg’onchiligini bilganimdan keyin chuqur g’ussaga botdim va bu masalada yordam berolmayotganim uchun ayanchli ahvolga tushib qoldim; menga Yevgeniya Maksimilianovnaga (15) murojaat qilib ko’ring deb maslahat berishmoqda. Bu fikr menga ma’qul tushdi. Yevgeniya Maksimilianovna menda nihoyatda yaxshi, insoniy taassurot qoldirgan edi, uning haqida ilgari va hozir eshitganlarim bu taassurotlarimni yanada kuchaytirmoqtsa, shu tufayli unga murojaat qilish orqali imperator xonimga iltimosnomani yetkazish eng to’g’ri yo’l bo’ladi degan fikrga keldik. Bu ish esa faqat sizning yordamingiz bilan amalga oshadi. Men o’ylaymanki, agarda Yevgeniya Maksimilianovna vositasida malika xonimga to’g’ridan-to’g’ri yetkaziladigan bo’lsa, onaizorning iltimosi shundan iboratki, qizini yaqinroqdagi turmalardan biriga o’tkazishga ruxsat berilsa, bu ish qiyin bo’lsa, onasiga qizi saqlanayotgan turma yoniga borib yashashga ijozat berilsa. Bu iltimosni bajarish mumkin bo’lmasa, menga qanday yo’l tutish kerakligi haqida yozib yuboring. Bu xatni olganingizdan keyin yomon xayollarga bormaysiz va chorasiz ahvolga tushib qolgan onaizorga yordam berishdan voz kechmaysiz hamda men bilan munosabatlarni to’xtatib qo’ymaysiz deb umid qilaman (16). Faqat, marhamat qilib, meni xristianlikka da’vat etavermang. Do’stlaringiz orasida ana shunday da’vat etilmagan telba- teskarilar ko’p bo’lsa kerak deb o’ylayman, meni ham avvalgidek o’shalar qatoriga qo’shib qo’yavering. Qo’lingizni o’pib qolaman.

L. Tolstoy.

A.A. Tolstayaga
22-23 aprel. Yasnaya Polyana.

Aziz do’stim!
Maktubingiz barcha yaralarimga malham bo’ldi. Ammo o’zim uchun emas, siz uchun meni to’g’ri tushunishingizga yordam beradigan bir mulohazani aytib o’tmoqchiman, u meni o’ylaganingizda achinishingizga yo’l qo’ymaydi; bu borada hali ko’p zahmat chekishingizni sezib turibman.

Sizningcha, men targ’ib qilishga moyil ekanman (17). Aziz do’stim, bu butunlay noto’g’ri gap. Menga o’xshagan imoni mustahkam, dindor odam kam deb o’ylayman, men hammaga aql o’rgatib, qarashlarimni targ’ib qilib yurishni yoqtirmayman. Marhamat qilib, qulog’ingizga quyib oling, behuda kuyunavermasdan, tekshirib ko’rishga odatlaning. Men dindorman (e’tiqodim tayin — buning ahamiyati yo’q). Oilam, bolalarim, do’stlarim bor, baxtga qarshi yana hayotiy qarashlarimga qiziqib qaraydigan rus ommasi ham bor. Marhamat qilib, ayting-chi, nima qilishim kerak? O’z e’tiqodim barqaror ekanligiga, shu yo’lda hatto o’limga tayyor ekanligimga qat’iy ishonmay turib, uni birovga ayta olamanmi? Men aynan shunday qilib keldim. Ana shu e’tiqodimni butun vujudim, qalbim bilan chinakam haqiqat deb bilaman, hozirgi kunlarda mendan nimaga ishonasan deb so’rashsa, qanday yo’l tutishim kerak? E’tiqodimni sir saqlayinmi? Mening e’tiqodim hukmron qarashlarga to’g’ri kelmagani uchun, ularni ochiq aytish og’ir va xatarli, ko’ngilsizligini bilganim uchun ularni yashirishim kerakmi? Shuni bilamanki, hech qanday qui rgo quo (18) bo’lmasligi va odamlar obro’-e’tiborimga (buni tan olasiz) gard yuqtirmaslik niyatida qarashlarimni targ’ib qilmaslik uchun e’tiqodim nimadan iborat ekanligini ochiq aytishimga to’g’ri keladi. Men buni amalda bajarib kelmoqdaman. Hozir siz qarashlaringni targ’ib qilyapsan deb e’tiroz bildirasiz. Bu adolatsizlikdir. Men bayon etib kelayotgan o’zimning shaxsiy e’tiqodim haqida gapirmaslikdan tashqari, chunki uni hech kim himoya qilmaydi, har qanday e’tiqod, agar u samimiy bo’lsa, yaxshilikka xizmat qiladi va shubhasiz insoniy muhabbat yo’lida bizni birlashtiradi deb bilaman. Men faqat nimaga ishonishim va nimaga ishonmasligim hamda nima uchun ishonmasligim haqida gapiraman. Men ko’pincha qarashlarim g’azab uyg’otayotganidan hayron qolaman. Nima uchun protestantlik, unitarianlik (protestantlikdagi bir qator aqoidlarni tan olmaydigan oqim), musulmonlik ta’limotlari shunchalik g’azab uyg’otmaydi?

Agar siz men bilan bir xil e’tiqodda bo’lganingizda nihoyatda xursand bo’lardim, agar siz boshqa yo’lni tutgan bo’lsangiz, oramizdagi bunday farq meni hech qachon g’azablanishimga sabab bo’la olmaydi. Menga nisbatan g’azablanish esa shafqatsizlikdir. Siz mening hayotimni tasavvur qilib ko’ring. Hayotimga quvonch bag’ishlab kelgan hamma narsadan men voz kechdim. Hayotdagi barcha ko’ngilochar narsalar — boylik, izzat-hurmat, shuhrat — bularning menga qizig’i qolmadi. Do’stlarim, hatto oila a’zolarim mendan yuz o’girmoqdalar. Ba’zi liberallar va estetlar meni telba yoki Gogolga o’xshagan esi pastga chiqarmoqdalar; boshqalar — inqilobchilar, radikallar meni safsataboz, badbin deb hisoblaydilar, hukumat odamlari meni zararkunanda revolyutsioner deb biladilar; provoslavlar meni iblis deb ataydilar. Tan olamanki, bular meni ranjitib qolmasdan, dilimni og’ritadi ham, sababi, bular hayotimning asl maqsadi va baxt manbai bo’lgan odamlar bilan chinakam muhabbat asosida muloqotlarimga xalaqit beradi; har qanday tuban kishi senga adovat va g’azab bilan tikilib turgan paytda bu holat nihoyatda og’ir kechadi. Shuning uchun, marhamat qilib, menga olijanob musulmon sifatida qarasangiz, hamma narsa nihoyatda go’zal bo’lar edi.

Fligel`-adyutant Mal`tsov Armfel`d ishiga (19) yordam berishni zimmasiga oldi. U sizga kerak bo’ladimi? Sizni quchaman.

V.G.Chertkovga
18 aprel. Moskva.

Xatingizni hozir oldim. Sizning holatingizga qattiq achinaman va sizdan xavotirdaman. Sizga yomon ta’sir ko’rsatayotgan bunday sharoitlarda yashamang. Ammo sizdagi haqqoniylik meni xursand qildi, undan ibrat olaman…

Yaqin kunlarda uchrashamiz degan orzu menga quvonch bag’ishlaydi. Aleksandra Andreevna Tolstayani ko’rib turasizmi? Unga yozgan xatim haqida sizga biron gap aytmadimi? (19)

Sizni juda yaxshi ko’raman.

1. Frantsuz yozuvchisi G. Drozdning “Qayg’u va tabassum” asari.
2. Yasnaya Polyanadagi nazoratchilar nazarda tutilgan.
3. V. Shekspir tragediyasi.
4. N.I. Pastuxovning “Qaroqchi Churkin” romani qahramoni. Asar “Moskovskiy listok” gazetasida 1882 — 1885 yillarda bosilgan.
5. 22 yanvarda yozib bitirilgan “Men nimaga ishonaman?” («Mening e’tiqodim») asari nazarda tutilgan.
6. P. Bessonovning “Tilanchi so’qirlar” to’plami.
7. Yanvarning oxirida Tolstoy “Isyonchi Pyotr va Nonxo’r Pyotr” qissasini qoralay boshlagan edi.
8. Yasnopolyanalik dehqon.
9. Tolstoy bolalarining enagasi.
10. Frantsuz faylasufi Mishel` de Montenning “Tajribalar”asari.
11.Tolstoy “Men nimaga ishonaman?” («Mening e’tiqodim») asarini yozayotgan paytda — 1884 yil yanvar` oyida N. N. Ge Yasnaya Polyanada mehmon bo’lgan edi.
12.Tolstoy “ Krug chteniya” to’plami uchun turli xalqlarning buyuk mutafakkirlari yaratgan hikmatli so’zlarni tarjima qilish bilan band edi.
13. Gap “Men nimaga ishonaman?” kitobi haqida ketyapti.

14. Imperator Nikolay I
15. Nikolay I ning nevarasi malika Ol`denburgskaya.
16. N.A. Armfel’d inqilobiy harakatga qatnashgani uchun 1879 yilda Sibirdagi Kara qishlog’iga uzoq muddatli surgunga yuborilgan edi. 1885 yilning»boshida A.V.Armfel`dga qizi saqlanayotgan turma yaqinida yashashga ruxsat beriladi. Tolstoyning xolasi A.A.Tolstaya bu masalada yordam berishga harakat qilgan edi.
17. A.A.Tolstaya Tolstoyni “haqiqatni buzish”da ayblagan, — u: “Sizni nochor kishilarni yo’ldan uradi deb o’ylashning o’zi odamni dahshat soladi”, — deb yozgan edi.
18. Frantsuzcha: qui rgo quo — anglishmovchilik, ko’ngilsizlik.
19. Yuqoridagi maktublarga qarang.

1885 yil

S.A. Tolstoyga
2 fevral. Yasnaya Polyana.

…Men Elliotning «Felix Holt» (1) romanini o’qimokdaman. Ajoyib asar. Avval o’qiganimda juda ahmoq ekanman, butunlay unutibman. Agar tarjima qilinmagan bo’lsa, uni tarjima qilish kerak… Hali to’la o’qib bitirganim yo’q, oxiri aynib ketmasaydi, deb qo’rqib turibman. Buni menga Seryojaning akasi bergan edi. Unga aytib qo’y, bu kitob haqida aytgan gaplarining hammasi to’g’ri.

V.G. Chertkovga
24 fevral. Moskva.

…“Rus xazinasi” (2) va “Ikki qutb” (3) kitobchalarini oldim. O’zim kutganimdek, har ikkisi ham yaxshi. Romanda ko’p yaxshi joylar ham, bizning bemaza adabiyotimizga xos bo’lgan ko’pgina adabiy nuqsonlar ham bor…

L.D. Urusovga
26 fevral. Moskva.

…”Pere Nikita” (4) — hech narsa, ya’ni yomon ham, yaxshi ham emas. Mavzu — jiddiy, qiziqarli, ammo qalb harorati yo’q…

V.G. Chertkovga
26 aprel. Moskva.

…Nemirovich — Danchenkoning hikoyasi (5) mazmuniga ko’ra ajoyib. Bundan ortiq gap aytish mumkin emas, ammo tilining sun’iyligi hamda tabiat va tuyg’ular bayonidagi ortiqcha o’rinlarga toqat qilib bo’lmaydi. Mazkur nashr xalqqa mo’ljallangani tufayli Nemirovich — Danchenkoning o’zidan ana shu o’rinlarni qayta ko’rib chiqish va tuzatishni so’rab ko’rish kerak. Bu nihoyatda yaxshi ish bo’lur edi. Agar bu mumkin bo’lmasa, uni qanday bo’lsa, shundayligicha chiqarish kerak.

I. Ertelga
17 sentyabr. Yasnaya Polyana.

…Oddiy xalq o’qishini nazarga tutgan holda hikoya yozishga urinib ko’ring, faqat mazmuni chuqur bo’lsin, siz, shubhasiz, yaxshi yozasiz. Xalqqa bevosita murojaat qilish esa nihoyatda foydali va olijanob ishdir…(A.I.Ertel` Tolstoyga shunday javob qaytargan edi: “Xalq uchun hikoya yozishni o’ylab ko’rdim, ammo jur’at qilolmayapman… soddalik! Ammo bu soddalikka erishish uchun qanchalik katta mehnat zarur!”)

N.I. Bryukovga
17…18sentyabr. Yasnaya Polyana.

…Jurnal (6) meni katta faoliyatga chorlamoqda, xudo madad beradimi — noma’lum. Marhamat qilib qo’lingizda bo’lsa, dasturni menga yuborsangiz. Ilmiy bo’lim meni tashvishlantiradi. Hammasidan og’iri shu. Bema’niliklar aynan shu yerdan boshlanadi. Ana shundan juda ehtiyot bo’lish kerak.

Barcha bo’limlar tilning tozaligi uchun qayg’urishi kerak, bu — hamma narsa bir xil bo’lsin degani emas, aksincha, har doim bo’m-bo’shliqni niqob qilib olgan bir qolipdagi adabiy tildan saqlanish kerak. Mayli, gazeta tili emas, Karamzin, Filaret, pop Avvakumning tili bo’lsin. Agar jurnalimiz gazeta tili bilan chiqsa, hamma narsa barbod bo’ladi…

G. Chertkovga
Noyabrning oxiri — dekabrning boshi. Moskva.

“Evgeniya Grande”ga o’xshagan xorijiy qissalarni rus hayotiga moslab qayta ishlash bu qissalarni faqat rus turmushi manzaralaridangina emas, eng muhimi, haqqoniylikdan mahrum etadi (7). Yaxshisi, izohlarda yoki matn ichida o’zga xalqqa mansub odat va turmush tarzini qayd etgan ma’qul edi.

Xmelevaning povestidagi (8) tabib tasviri va go’zallikka doir barcha mulohazalarni va eng muhimi, hikoyachining bayon tarzi va o’quvchiga murojaatlari chiqarib tashlansa juda, juda yaxshi bo’lar edi. Shunda u bizning yaxshi kitoblarimizdan biriga aylanadi…

1. Ingliz adibasi Jorj Eliotning «Radikal Feliks Xolt» romani (angl. Felix Holt, the Radical, 1866).
2. «Russkoe bogatstvo» jurnali
3. «Ikki qutb» («Dva polyusa») — M. I. Krasov (L. YE. Obolenskiy) romani.
4. Pere Nikita (“Nikita ota”) — knyaginya V. D. Urusovaning Parijdagi «Revue Bleue» jurnalida bosilgan hikoyasi.
5. V.I.Nemirovich — Danchenkoning “Mahmudning bolalari” hikoyasi “Posrednik” jurnalida 1886 yilda bosilgan.
6. Tolstoy va do’stlari nashr etishni mo’ljallagan ”Xalq jurnali” nazarda tutilmoqda. Maqsad amalga oshmagan.
7. Tolstoy Bal`zakning “Evgeniya Grande” romanini YE.P.Sveshnikova tomonidan qayta ishlangan “Qizg’anchiq va uning qizi” kitobini o’qigandan keyin ushbu mulohazalarni yozgan edi.
8. Bu asar “Buloq” jurnalining 1886 yilgi 1-sonida e’lon qilingan.

1886 yil

V.G. Chertkovga
16…17 yanvar. Moskva.

…Ertel qisqartirish, qo’shish va (agar arzisa) ismini ko’rsatmasdan nashr etish huquqini bergan holda o’z hikoyasini (1) menga yubordi. Hikoya tili va tafsilotlarning izchilligi, mazmuniga ko’ra yaxshi, ammo puxta o’ylanmagan — cho’zilib ketgan, sayqal berilmagan. Agar boshqa yaxshi asar topilmasa, uni nashr etish mumkin…

Kostomarovning malorus ertaklari asosida yozilgan “Qirq yosh” afsonasini ham oldim. Muallifni esladim. Bu yuqori darajadagi asar…

V.G. Chertkovga
23 yanvar. Moskva.

Ikki hikoyani qaytarib yuboryapman. Ikkalasi ham yaramaydi. Biri — qaynona haqida — to’qib yozilgani ko’rinib turibdi, ikkinchisi — qariya haqida, ammo uzuq-yuluq bo’lib qolgan. Agar amaldorning avvalgi hayoti tasvirlanganda yaxshi bo’lardi, hozirgi holati qiziqtirmaydi. Menimcha, nashr etib bo’lmaydi.

Kostomarovning “Qirq yil” afsonasini yuboryapman. Bu juda go’zal asar. Men tilini va ba’zi joylarini ishlay boshlagan edim, keyin to’xtatib qo’ydim.

Afsonaning o’zi senzura uchun xatarli, shuning uchun uni asl holida chiqargan ma’qul. Tuzatilsa, tirnoq ostidan kir izlash boshlanib ketadi. Keyinchalik uni Satin nashriyoti chiqarayotganda, umid qilaman va xohlaymanki, bir qadar tuzatish mumkin.

F.F. Tishenkoga
11 fevral. Moskva.

…Maktubingiz va hikoyangizni oldim (2). Hikoyani bosib chiqaramiz va sizga qalam haqi jo’natamiz degan umiddaman, xotirjam bo’ling, pul vaqtida yuborilmagan bo’lsa, hamma narsa tamom bo’ldi degani emas. Rad etilganda, sizga xabar bergan bo’lardim. Gap 50 so’m yoki 50 millionda emas. Masalaning pulga bog’liq jihati arzimasligidan tashqari, zararli hamdir. Pul ishlayman deb asar yozishdan xudo asrasin. Masala shundaki, so’zni isrof qilmasdan uni odamlarning manfaati yo’lida sarflash kerak…

V.G. Chertkovga
22 fevral. Moskva.

…Obolenskiyning hikoyasini oldim. Yaxshi emas. Haqiqatdan uzoq — hayotda bunday bo’lmaydi va yoqimsiz taassurot qoldiradi, dehqonlarga ham yoqmaydi deb o’ylayman. Qalam tekkizganim yo’q, faqat o’qib xayolga toldim. Dikkens menga tobora ko’proq yoqayapti. Orlovadan ikki shahar tarixini jo’natishni so’radim (3). Ozmidovadan “Mitti Dorrit”ni so’rayman. “Hammaning do’sti” (4) ajoyib… Ularni tarjima qilib berishsa yaxshi bo’lardi.

1. Ertelning 1886 yilda “Posrednik”da bosilgan “Ochko’z mujik Yermil haqida qissa” hikoyasi.
2. Dehqon yozuvchi F.F.Tishenkoning ‘Tunohkor ayol” hikoyasi.
3. Charl`z Dikkensning “Ikki shahar haqida qissa” asari.
4. Dikkens asari.

KUNDALIKLARDAN

1884 yil

17/19 mart. Agasferni (1) o’qidim. Yomon. Poetik vositalari yaxshi, ammo almisoqdan qolgan gaplarga sarflangan.
19/31 mart. Gurevich keldi. Mustaqil fikri yo’q yozuvchi. U ketgach, eslaydigan hech narsa qolmaydi: odamga baho berishning eng yaxshi yo’li shu.
21mart/2 aprel… Fetlarnikiga bordim. O’lim haqida yaxshi she’r yozibdi.

26 mart/7 aprel. Zlatovratskiy va Marakuev keldi. Zlatovratskiy xalq do’stlari dasturining xuddi o’zi. Dimog’dor, yo’ldan ozgan; yig’loqi fikrlari ta’sirli. Men o’z mulohazalarimni yetarlicha ochiq aytdim, ammo hammasini emas. Keyin asarlarini o’qiganman deb yolg’on gapirdim.

31mart/ 12 aprel. “Otechestvenn`te zapiski”ni o’qidim. Shchedrin rosa olib qochibdi (2).
7/19 aprel. Severnoyning dramasini o’qidim (3). Xalqning turmushi va tilini a’lo darajada biladi, ammo psixologik jihatdan zaif.
17/29 aprel. Bardinaning she’rlari yig’latadigan darajada ta’sirli (4)

18/30 may. “Ipatiya”ni (5) o’qiyapman. Iste’dodsiz. Din masalasiga munosabati qiziqarli.
— avgust/ 9 sentyabr. Kechqurun Mopassanni o’qidim. Bo’yoqlar jozibasi maftunkor; ammo bechora yozuvchining yozadigan narsasi qolmapti.
12/24 sentyabr. Bolalar bilan birga bemaza “Pasinkov” o’rniga “O’rmonzor”ni (6) o’qidim. Muvaffaqiyatli.
13/25 sentyabr. Bolalar bilan Nekrasov, Shchedrin va Turgenevning “O’rmonzor”ini o’qidim. Hammasi go’zal.

1. Kimning asari ekani noma’lum.
2. S. Shchedrinning “Poshexona hikoyalari” turkumi nazarda tutilgan.
3. Yozuvchi Mariya Severnoyning “Ayol qismati” dramasi.
4. Xalqchilikning (rus tilida Narodnichestvo. XDK izohi) faol targibotchisi S. I. Bardnnaning chet elda bosilgan she’riy tuplami.
5. Ingliz yozuvchisi Charl`z Kingslining romani.
6. I. S. Turgsnevning’’Yakov Pasinkov” va “O’rmonzor” hikoyalari.

1888 yil

— noyabr. Elsner romanini olib keldi (1). Bu ham sokin telbalik.
13 dekabr. Borozdinning Kavkazda bir tatarni o’ldirib, mukofot olish uchun qo’lini kesishgani haqidagi hikoyasi nihoyatda yaxshi.
19dekabr. Kechqurun o’qidim. Chernishevskiyning Darvin haqidagi maqolasi ajoyib. Qudratli va tiniq fikr.
22 dekabr. Leskovning “Kolivanlik erkak” hikoyasini o’qiyapman, yaxshi. “Bolalar orasida” esa ajoyib.

1. A. O.Elsner 1888 yilda “Chorcho’p niqobi ostnda» romaniga tavsiyanoma olish uchun Tolstoy huzuriga kelgan edi.
   2. Aleksandr Kornilovich Borozdin (1863-1918) — adabiyot tarixchisi, kavkaz xalqlari hayotining tadqiqotchisi.

1889 yil

/ yanvar. Ma’rifatli xonimlar Mamonova, Samarinalar bilan birga Leskovning “Zargar” (1) hikoyasini o’qiy boshladik. Ular estetik mulohazalargina muhim deb hisoblaydilar. O’ylanib qoldim: men tasavvur qila oladigan barcha nafis san’atlar yig’ilib kelib, faqat ko’rish va eshitish emas, balki hozirgi hayot haqida odil muhokama yuritish va uni yangilashni talab qila olganda edi… Shunday asar paydo bo’ldi deylik ham, ammo u Mamonova va Samarinalarga o’xshagan tepsa tebranmaslarga ta’sir qila olmaydi. Ular nega o’zlarini osib qo’ymaydilar — tushunmayman.

2 yanvar. “Robert Elsmere«ni (2) o’qidim — yaxshi, nafis.
26 yanvar. London haqidagi maqola (3) — yomon emas.
1 fevral. “Zadig” (4) ni o’qidim — yaxshi joylari ko’p.
4 fevral. Fetning voqeaband she’rlari yomon.

11 mart. Ertalabdan beri Ryoskinni (5) o’qiyapman. San’at haqida yaxshi yozgan. Fan, deydi u, biladi, san’at — yaratadi. Fan — faktlarni tasdiqlaydi, san’at namoyon qiladi. Aslida buning teskarisi. San’at — faktlar bilan ishlaydi, fan — tashqi qonuniyatlar bilan. San’at: quyosh, nur, issiqlik, hayot deb gapiradi; fan esa quyosh yerdan 111 marta katta deydi.

11 mart. Men Chexovning yaxshigina narsalarini o’qiyapman. U bolalar va ayollarni sevadi, ammo shuning o’zi kamlik qiladi.
17 mart. Chexovni o’qidim. Yomon — arzimaydi… Tun bo’yi yolg’iz o’tirib, Chexovni o’qidim. Iste’dod badiiy parvozni yoqtiradi, hozircha bu ko’rinmaydi.
4 aprel. Shchedrinni o’qidim. Yaxshi, ammo eskicha, yangilik yo’q, kuchini behuda sarflagani achinarli (6).
14 may. Uspenskiyning hammasini o’qidim. “O’z ishining ustasi”ga chidasa bo’ladi, qolganlari juda yomon.

28 may. Jan Pol Rixter haqida o’qidim. Uning ma’naviy go’zallik va platonizm borasidagi fikrlari hayratda qoldiradi. Hikmatli so’zlari ham go’zal. U palagi toza yozuvchi. Ayniqsa xudbin Gyote yonida. Bolalarini yer ostida tarbiyalagan ota haqidagi ertagi ham yaxshi. Ular yorug’likka chiqmog’i uchun o’lishi kerak. Ular o’lishni judayam xohlaydilar. Jan Polni o’qib, mag’zini chaqish lozim.

19 noyabr. Ibsenning “Sevgi komediya”sini o’qidim. Naqadar yomon! Nemislarga xos bema’ni falsafabozlik.
26 noyabr. Leskovni o’qidim. Soxta. Yaramas (7).
1 dekabr. Mopassanning iflos mavzuda bo’lsa-da, go’zal yozilgan romanini o’qidim (8).

1. Leskovning “Zargar Zenon” hikoyasi. Senzura tomonidan “Russkaya misl`” jurnalining noyabr` sonidan olib qo’yilgan edi.
2. Ingliz ayol yozuvchisi Gemfri Uordnnng “Robert El`smer” romani.
3. Jon Luining “Ishchilar mahallasi. London hayotidan qissalar” asari.
4. Vol`terning «Zadig yoxud Taqdir» nomli qissasi.
5. Jon Ryoskin — ingliz adibi
6 Tolstoy Shchedrinnnng “Eski Poshexona”, “Nikolay Zatranezning hayoti va sarguzashtlari” asarini o’qigan edi.
7. Tolstoy Leskovning shu yillarda alohida nashr etilgan “Qomat” hikoyasini o’qigan bo’lsa kerak.
8. Gi de Mopassanning “O’limdek kuchli” romani.

1890 yil

9 mart. Leskovni to’la o’qiyapman. Yaxshi emas — sababi, haqqoniylik yo’q.
10 mart. Leskovni o’qiyapman. Yomon, sababi — soxta.
18 mart. Tunda Senkevichni (1) o’qidim. Juda ravshan.
20 mart. Qizlarim bilan Senkevichni o’qidim — yomon emas.

10 aprel. Nimani o’ylayotganingni va uni boshqalar shunday anglashi lozimligini so’z bilan anglatish — eng qiyin ish; har doim buni qanday ifodalaganing va qanday ifodalashing lozimligini bilib turishing juda og’ir. Yana shu o’rinda so’zlarni o’z joyida qo’shimchalarga moslab ishlatish lozimligini o’ylab ko’ring. Bu telbalik emasmi? Ammo ular so’zlar o’zicha shakllanadi va “qonni hamda muhabbatni to’lqinlantiradi” deb isbotlashga tayyor turadilar…

18 may. Biz yozayotgan romanlar, yumshoq qilib aytganda, avvalgilarga aynan o’xshaydi: yovuz odam — faqat yovuz va Dobrotvarov — faqat yaxshilik qiladi, ammo hammasi dahshatli darajada qo’pol, bir xil rangda…

20 may. O’ylab qolaman: biz qayla, go’sht, qand, konfet yeymiz — me’damiz to’lib ketadi, ammo parvo qilmaymiz. Bu ish yomon ekanini xayolimizga ham keltirmaymiz. Ammo me’damiz bunchalik
ortiqcha narsani hazm qila olmaydi. Shirin estetik ozuqa — dostonlar, romanlar, sonatalar, operalar, romanslar, suratlar, haykallar ham aynan shunday. Miyani zo’riqtiradi. Hattoki toza ovqatni ham hazm qila olmaslik — o’lim keltiradi.

21 may. Tekkereyni o’qiyapman — yomon.

8 iyun. “Sergey ota”ni boshladim va o’ylanib qoldim. Hamma gap — ma’naviy ehtiyojning qanday uyg’onishiga bog’liq…

“Nyukomax”da (2) har ikkalasini ham qiynaydigan va o’zi ko’proq azob chekadigan qaynona Klyayva yaxshi chiqqan.

— iyul. Shillerning “Qaroqchilar”i o’ta samimiy va haqqoniy bo’lgani uchun menga yoqadi, bu haqda ko’p o’yladim, birovning mehnatini o’g’irlik yoki qaroqchilik bilan o’zlashtirib olayotgan kishi yomon ish qilayotganini biladi; ana shu narsani jamiyat qonunlariga muvofiq o’zlashtirib olayotganlar esa o’z hayotini yomon deb hisoblamaydilar, shuning uchun o’zini halol deb o’ylaydigan ana shu amaldor qaroqchiga qaraganda qiyoslab bo’lmaydigan darajada ma’naviy tubandir.

Hozir soat ikki. Boshqa yozolmayman — javdar o’rishga boraman…

— iyul. Yasnaya Polyana. Javdar o’rimini ko’rgim keldi. Kechqurun o’rgani boraman. Ertalab yana Gel`big bilan san’at to’g’risida bahslashdik. Bu bahsdan o’zim uchun ayrim xulosalar chiqardim:
San’at — ezgulik bilan yovuzlikni ajratadigan vositalardan biri — yaxshini tanib olish vositasidir.
Odamzod uchun ovqatlanish, o’zaro aloqa, munosabatda bo’lish, jismoniy ehtiyoj qanchalik zarur bo’lsa, san’at ham shunchalik ma’naviy ehtiyojdir.
Bizda go’yo qadimda hech narsa bo’lmagandek, uni 5000 yoki 500 yil naridan izlashga qanday qarash kerak?
Bu shubhasiz, hukm qiluvchilarning to’mtoqligi tufayli atrofda yuz berayotgan yangi hodisalar o’rniga faqat eski murdalarni ko’rishdan boshqa narsa emas…

11 iyul. Yasnaya Polyana. Kech turdim. Straxovni kutyapman.

…O’zimni juda madorsiz his qildim, turgim kelmadi. Vyazemskiy — sayyoh, matematik, kallasi kichik, ammo jiddiy odam. Tushdan keyin cho’milishga bordim. Kechqurun Straxov bilan ruslar masalasida bahslashdik. “ Ikkisidan biri: yo slavyanofillik (slavyanparastlik. XDK izohi), yo Injil”. Gertsen aytganidek, biz dahshatli zamonda yashamoqdamiz. Go’yo telefoni, telegrafi, miltiq dorisi yo’q Chingizxonga o’xshaymiz. Konstitutsiya, matbuot erkinligining ma’lum ko’rinishlari, majlislar, iqrornomalar — hammasi telefonlar hukmronligi o’rniga oyog’imizga kishandek yopishgan. Bular faqat Rossiyadagina bo’ladigan qandaydir qo’rqinchli voqealar.
Yaxshi uxladim.

13 iyul. Yasnaya Polyana. Yaxshi uxlab turdim. Qahvadan keyin “Sergey ota”ni yozishga o’tirdim. Yomon emas. Ammo ko’ngildagidek chiqmadi. Yo’ldan ozgan ayolning kelishidan boshlash kerak edi. Keyin etik tikdim. Sayrga chiqdim. Cho’milishga bordim. Kechqurun yana tikdim. Gol`tsevdan maqolaning korrekturalari keldi. Qo’shish kerak…

14 iyul. Yasnaya Polyana. Kech turdim. Tuni bilan tush ko’rib chiqdim. Qimiz ichdim, aylanib keldim. Maqola ustida o’tirdim. Oldin “Sergey ota”ni boshlagim kelyapti.

Bugun yigirma to’rtinchi. Lyovenfel`d (3) keldi, tarjimai holimni yozayapti. Injiq ayolga o’xshaydi. Kezib sayr qilib o’yladim, ibodat qildim.

Kecha 23. Kechqurun Staxovichlar (kelishdi). Osipov bilan o’roq o’rdim. Choshgohgacha cherkov haqida yozdim…
15 oktyabr. Gi de Mopassanning hikoyasini (4) o’qidim — maftunkor.
26 oktyabr. Kechqurun Pisemskiyning “Achchiq taqdir” dramasini o’qidim. Yomon.
6 noyabr. Axsharumovning “Adashgan o’g’il”i yomon emas.
15 dekabr. Senzura sharofati bilan bizning adabiy faoliyatimiz bayramona tus oldi. Yozganlarimizni oqlaydigan barcha narsalar senzura tomonidan qirqib tashlanadi, rad etiladi… yozuvchilar hukumat senzurasini aldaymiz deb behuda harakat qiladilar. Odamni aldab, bildirmasdan xantal qo’yib bo’lmaganidek, uni ham aldash mumkin emas. Xantal qizdira boshlashi bilanoq yulib tashlaydi.
31 dekabr. Kechqurun Leskovning go’zal maqolasini (5) o’qidik.

1. Buyuk polyak yozuvchisi.
2. Uil`yam Tekkerey asari
3. Nemis olimi. Tolstoyning tarjimai holini yozgan. Asar nemis tilida 1891 yilda, rus tilida 1904 yilda bosilgan.
4. Gi de Mopassannning “Portda” hikoyasi.
5. N.S.Leskovning “Rojdestvo arafasidagi xafagarchilik” hikoyasi.

1897 yil

5 yanvar. “Tirilish”ni qayta o’qiy boshladim va uning uylanishga qaror bergan joyiga kelganda, uloqtirib yubordim. Hammasi yolg’on, to’qib chiqarilgan, zaif. Buzilgan narsani tuzatish qiyin. Tuzatish uchun: 1) uning his-tuyg’ulari va hayotini navbatma-navbat tasvirlash zarur. Ijobiy tomonlarini jiddiylik bilan; salbiy jihatlarini istehzoli kulgi bilan ko’rsatish lozim.

Aprel. Adabiyot oppoq qog’oz edi, endi u to’la yozilib bo’ldi. Uni orqasiga yozish yoki boshqasini olish kerak.

May-iyun. San’at bekorchiliqdan ermakka aylanib qoldi… Shekspir — iste’dod, ammo sovuq. Dahriyligi uchun maqgovga sazovor bo’lgan.

15 avgust. San’at, ya’ni san’atkorlar xalqqa xizmat ko’rsatish o’rniga unga zulm qiladilar.

Manba: Jahon adabiyoti, 2011, oktyabr`