Ҳассос рус шоираси Марина Цветаева (1892-1941) қолдирган бой адабий меросида унинг мактублари алоҳида эътиборга молик. Айниқса шоиранинг замондош шоирларга ёзган мактублари жуда қимматли. Уларда ўша давр нафаси, ижод, шеъриятнинг қисмат эканлиги уфуриб туради. Хусусан, эътиборингизга ҳавола этилаётган атоқли рус шоири, Нобель мукофоти соҳиби Борис Пастернакка мактубларда ҳар икки ижодкор шахси акс этади (Таржимондан).
Бетакрор овозга эга бўлган рус шоираси Марина Цветаева 1892 йили Москва шаҳрида таваллуд топди. Марина6 ёшидан шеърлар ёза бошлаган. Унинг илк шеърий тўплами – “Оқшом альбоми” 1910 йилда чоп этилади. Ёш шоира В. Брюсов, М. Волошин, Н. Гумилёв каби таниқли ижодкорлар назарига тушади. Кейин шоиранинг “Сеҳрли чироқ”, “Икки китобдан шеърлар” тўпламлари дунё юзини кўради.
Марина Цветаева 1912 йили рус зобити (офицери) С. Эфронга турмушга чиқади. Шоира Октябр инқилобини қабул қилмайди ҳам. Эри эса хорижга кетиб, муҳожир аксилинқилобчиларга қўшилади. Бу даврда шоира оғир қашшоқликда кун кечиради. Бошига тушган бемисл азоб-уқубатлар туфайли норасида қизидан жудо бўлади ва шоира қалбидаги кучли муҳаббат эри ортидан боришга ундайди ва у Ватанни тарк этади.
Уларнинг оиласи 17 йил давомида муҳожирликда яшайди. 1939 йилда Ватанга қайтишга муваффақ бўладилар. Бироқ катта умидлар билан юртга қайтган Марина Цветаеванинг эри олий жазога ҳукм қилинади,қизи қамоққа олинади. Яқинларидан айрилган шоира вояга етмаган ёлғиз ўғли Георгий билан қолади. Турмуш машаққатларидан беҳад чарчаган шоира 1941 йил 31 августда ўз жонига қасд қилади.
Улуғ шоирадан кўплаб теран ва ёрқин асарлар қолди. Бу ижодий меросни лирик шеърлар, ўн етти достон, саккиз шеърий драма, эсдаликлар, тарихий-адабий асарлар ҳамда бадиа ва фалсафий-танқидий мақолалар ташкил этади.
Атоқли рус шоири Пастернак Борис Леонидович [1890.29.1(10.2), — 1960.30.5] Москвада санъаткор оиласида туғилган. Болалик ва ёшлик йилларида тасвирий санъат ва мусиқ билан қизиққан. 1909 йил мусиқачилик касбидан воз кечиб, Москва университетининг тарих-фалсафа факултетига ўқишга кирган. 1912 йил Германияга бориб, Марбург университетида бир семестр ўқиган. Aммo кўп ўтмай, файласуфлик истиқболидан ҳам воз кечиб, шеърият билан шуғуллана бошлаган. 1914 йили «Булутлар орасидаги эгизак» номли биринчи шеърий тўплами нашр этилган. 1917 йил тўнтариши арафасида у футуристлар билан алоқа ўрнатиб, улар таъсирига берилади. Бироқ бошқа футуристлардан фарқли ўлароқ, Пастернак ўтмиш ва «эски» маданиятдан юз ўгирмай, 19-аср рус (М.Ю. Лермонтов, Ф.И.Тютчев) ва немис (Р.М.Рильке) фалсафий лирикаси анъаналарини давом эттиради.
20-йиллардан бошлаб Пастернак шеъриятида лирикадан эпос сари интилиш тамойили сезилади ва у «Тўққиз юз бешинчи йил», «Лейтенант Шмидт» достонларида лирик тафаккурдан эпик тафаккурга ўта бошлайди. Шоир бу асарларида инқилоб олдида турган юксак мақсадни тан олгани ҳолда мақсадга эришишнинг инқилобий зулм ва зўравонлик йўлини кескин инкор этади. 30-йилларнинг ўрталарида — 40-йилларда яратган асарларида Пастернак образлар тизимини соддалаштириб, рус классикларига хос «равшан услуб»га ўта бошлаган.
Пастернак қарийб бутун ижоди давомида насрий асарлар яратишга ҳам катта эътибор берган. У урушдан кейинги йилларда «Доктор Живаго» романини ёзиб, унда шахсий ҳаёт билан ижтимоий борлиқ ўртасида аросатда қолган Сергей Сикорскийга қондош рус зиёлисининг образини яратган. У ушбу романда совет даври ёзувчилари орасида биринчи бўлиб инқилоб ғоясини рад этган ва жамиятни ижтимоий жиҳатдан қайта қуриш мумкинлигига шубҳа билдирган. Мазкур асар Пастернакнинг тоталитар тузум томонидан тазйиқ остига олинишига сабаб бўлган.
Пастернак 50—60-йилларда «Яйраган чоғингда» (1956—59) шеърлар туркуми, «Одамлар ва ҳолатлар» (1957), «Кўр соҳибжамол» (1969 йил нашр этилган) драматик достонларини ёзган. Шекспир, Гёте, Шелли, Верлен, Петёфи ва бошқа шоирларнинг асарларини рус тилига таржима қилган. Нобель мукофоти лауреати (1958).
Марина Цветаева
ПАСТЕРНАККА ЁЗИЛГАН
МАКТУБЛАРДАН ИҚТИБОСЛАР
Мокропси, 1923 йилнинг 10 феврали
Пастернак!
Сиз менинг биринчи шоиримсиз. Тирик шоирим. Сизнинг эртанги кунингизга ўзимникига ишонгандай ишонаман. Беқиёссиз, шоирим.
Пастернак, мен ҳаётимда кўп шоирларни кўрдим: каттасини ҳам, кичигини ҳам. Улар шеър ёзувчилар эди, ҳатто жуда ажойиб ёзишарди.
Вассалом. Уларнинг биронтасининг манглайида шоирлик қисматини кўрмадим. Бу қисмат, машаққат олис-олисларга бориб етгувчи, ёндиргувчидир! Шоирликни ёрлиқ қилиб олганлар ҳам кўп экан, айтганча улар жуда осонлик билан турмуш синовларидан енгиладилар. Улар сўзларнинг кушандаси, айни чоғда, умрларини ҳам беҳудага елга совурадилар.
Қизиқ, худди шу нарса уларни қониқтиради, қониқтирадигина эмас, тўйдириб юборади. Ҳатто ҳаддиларидан ҳм ошиб кетишади бу тўқлик боис. Эндиликда улар шеър ёзишни ҳордиқ чиқариш усули деб қарай бошладилар. Ёки шунчаки сайрга чиқишгандай қўлларига қалам оладилар… Айни чоғда шоир бўла олмаганликлари учун ҳам худбинлашадилар: ёзган-чизганлари учун тўлов талаб этадилар, тўлов! Бу тўлов — тавозе, таъзимлар, лаганбардорлик, тириклик чоғидаёқ қўйилган ҳайкаллар. Мен ҳам хушомадни қойиллатдим — уларни тарк этдим.
Мен шоирларни иштаҳа билан овқатлангиси келганда яхши кўриб кетардим. Негаки, улар ҳам оддий одамлар. Уларга ҳам кимдир меҳр билан энагалик қилади, кимдир ширин таомлар пиширади. Шундай шоирлар олдида шоирлигимни унутардим. Илҳом парисига эмас, айнан энагага айланардим. Шоирлигимни эсга солишса, тонардим.
Қизиғи шундаки, аввалига мен уларнинг шеър ёзишига иштиёқини кўриб, даҳоларга тенгладим. Ўзимнинг тантиқ қаламимга қарадим. «Мен ҳам шоирманми? Мен яшаяпман, холос. Қувонаман, йиғлайман, мушугимни севаман, шеърлар ҳам ёзаман. Мана, Мендельштам, мана, Чурилин. Уларни шоир деса бўлади».
Шундай ҳолат яралдики, мендан ҳамма ўзини олиб қоча бошлади. 1912 йилдан (ўшанда 18 ёшда эдим) 1922 йилгача биронта тўпламим нашр этилмади. Ҳолбуки, қўлимда бешта китобга етарли қўлёзмаларим бор, тахт турибди.
Яхшиси сизга қайтайлик, Пастернак, юраги тоза шоирсиз. Бундайлар кам ёки бошқа йўқ. Сиз Байрон каби эртаси бор даҳосиз. Замондошларим орасида фақат сизга шу қувончимни ишонч билан раво кўраман. Бу ерда гап на мен, на сизда. На менинг, на Сизнинг гуноҳингиз бор бунда. Сиз бундан юз йил олдин ҳаётдан кўз юмганлигингиз учун айбдор эмассиз. Гап нимадалигини тушуниб турибсиз. Одамлар руҳонийга эмас, яратганга сиғинадилар. Мен ҳам сизга эмас, сиздаги руҳга сиғинаман. У сиздан-да улуғ ва буюк, ишонаман, унга рашк қилмайсиз.
Кузнинг сўнгги кунларини Сизга, хаёлингизга бағишладим. Ҳатто мутолаага ҳам қўлим бормади. Яқинда Прагага йўлим тушди. Бизнинг кичиккина намхушгина поезд станциясига ғира-ширада, ҳали тонг отмасдан етиб борди. Қоронғу платформанинг у ёғидан бу ёғигача бораман-келаман, қандай узоқ масофа! Чироғи ёниқ устунларнинг бири олдида тўхтадим. Сизни чақирдим: «Пастернак!» — ёнма-ён туриб узоқ суҳбатлашдик дарбадарларча. Мен Сизни ҳамиша икки жойда кўриб қолишни жуда истардим: Веймер ва Кавказ. Бу — хаёл оғир…
Ўша кузда Сизни чорлаганим — ўзим ҳам тизгинсиз туйғулар измида эдим. Ич-ичимдан шуни хоҳладим. Сизни, юрагингизни чорлаш ҳамиша сирларни чорлашдай осон ва завқли, чунки уларнинг қачон, қаерда бўлишини билмайсан ҳеч қачон!
«Вокзалга» ва «Пастернакка». Бу бир хил ҳодиса, тушунча, ҳолат. Мен вокзалга эмас, Сизга борардим. Тушимда учаётган йўллар, баландлик ерга тегмаётган оёқлар. Станциядан узоқлашиб, поездга ўтирдимми, бас, ўзимга қайтардим, ҳушимга келардим. Сиз менинг ҳаётимга кирмагансиз. Мен ҳеч қачон ҳеч ерга атайлаб бормаганман. Прагага йўлим тушмай қолган дамдан бошлаб, Сиз ҳам тугадингаз. Неки бўлса — бўлиб ўтди, айтдим. Ҳамиша, ҳамиша, ҳамиша. Пастернак, ҳаётимнинг барча вокзаллари, тақдиримнинг чироқли устунлари, равон йўллар узра — менинг чорловим, Сизнинг ташрифингиз.
Китобингиз қўлимда. Пастернак, бир ўтинчим бор: «Лўлилар шундай бошлайдилар» шеърингизни менга бағишланг. (Хаёлимда айтаяпман, узр.) Туҳфа этинг менга шу шеърни. У фақат менга тегишли эканлигини ҳис этай. Токи ҳеч ким у меники дея ўйлай олмасин, ҳадди сиғмасин.
Пастернак, Сиз сирли чизиқларга яширингансиз. Сизни «омма» тушунмаслигини унга нокераксан, дея қараганларининг моҳияти шунда. Сизда шоҳоналик ёхуд саркардалик хислати бор. Пешонангизга Пастернак даҳосининг чизиқлари топилган. Сизни севмаслар Сиздан қўрқув ҳиссини туядилар. Кимдир «Ортда қолиш»дан чўчийди, кимдир-ҳужумга шай, фақат қўрқоқларча, зимдан. Аммо сизни билмоқ, сизни англамоқ не сир… Буни ҳатто мен билмайман. Балки Пастернак ҳам билмас. Пастернак ҳарфларни теради, ёзади, ярим тунги илҳом ёғдусида англаб етади. Ахир, тонгда уни унутиб юборишади-ку. Дунёда эса бошқа олам ҳам бор, Пастернак. Бу — болалик ёзувлари. Бошингизни эгманг, тик туринг! Ана, қаранг, Сизни «Политехника зал»ингиз кутиб турибди! Икки сафардан буён хатларингиз оғир, жуда оғир. Сабаби — одамлар Сизни сиқиб қўйибди. Сиз учувчисиз! Кенгликлар фарзандисиз. Учиб кетинг. Тангрининг олдиги боринг, дарахтларга яқинлашинг. Бу лирик эмас, шифокор маслаҳати. Одамлар шахар ташқарисида бекорга яшамайди. Германияда бу осонроқ кечади ҳозирги кунда. Бирдан ҳамма истаган истаганингизга етишасиз. Китоблар, дарахтлар, дафтарлар, ҳаво, ором, қадр. Мана бу ер хатингиздаги энг оғриқли жой: ўйлайсизки, «мен аччиқ ва сиқиқ» туйғуларни ўлдирмоқ ўйида Берлиндан ташқарида яшаётибман! Йўқ, аксинча!
Берлин мени талаб бўлди, қўлларим бўш, йўлларим ёпиқ, руҳим чилпарчин.
Қалам аҳли — махов! Яратганда эса ҳамиша бир нарсани сўрайман, шу ҳаётимни кўп кўрма. Бутхонали қудуқ, жилғалар товуши, менгагина тегишли қоя, эчкилар, дарахтлар, дафтарлар, Серёжа ва Аля. Сизнинг ва С.Волконский китобларидан мени айирмасин.
Мен ҳақимдаги ўзгалар қулоқ солманг. Дўстларимникига ҳам! Негаки, мен кўпларнинг жонига тегдим. Севдим-севмай қўйдим, бағримга босдим — итқитдим. Уларнинг бари-барига эркакларча ва яратган тилагандай тантилик билан омонлик тилайман.
Сиз уларни тингламанг. Сўзларим оғир, бешафқат, бироқ ҳақиқат!
Мокропси, 1923 йилнинг 11 феврали
Қадрли Пастернак!
Мен бу гал Сизнинг ёзувларингизу мабодо вақт ва қоғоз етса ўзим ҳақида ёзмоқчиман. Китобингиз — олов. Аввалгиси, жала эди, буниси гулхан. Ушладим — қўлим куйди. Ўқидим — дилим ёнди, вужудим, руҳим чатнади, тобландим. Тунларим ҳам кунларим ҳам йўқ. Ёлғиз — Сиз. Мен — йиғувчиман. Ўзимдан оламан кучни. Ўзимни ўзим талаб, еб бўлгандан сўнггина ором топаман.
Азизим, Пастернак! Сакраб ўтишга изн беринг. Сиз фавқулодда ҳодисасиз, Сиз ҳеч нарсага кўнмай яшай олгансиз. Аслида, Парвардигор Сизни эман дарахтидай қудратли ва енгилмас қилиб яратгану одамга айлантирган. Сизни чақин ҳам, пул ҳам, бало ҳам урмайди. Бу — қисмат.
Сиз — шеърсиз ҳам шоирсиз. Сизнинг суҳбатингиз шоир, чеҳрангиз шоир. Нима учун ҳар бир шеърингиз энг сўнггисидай жаранглайверади, туюлаверади? «У шундан сўнг бир сатр ҳам ёзмади». Сирингизми бу?
Сирлар. Биринчиси, сўзга бўлган иштиёқингиз. Бу дадил, бу — манба. Иштиёқ — бу тангликдан, умидсизликдан чиқа олиш услуби. Товушни сўздан ҳам кучлироқ севасиз, шовқин товушдан ҳам қудратли. Чунки, унда ҳаммаси мужассам. Сиз — сўзлар тутқунисиз. Сиз сўзлар диёрида қилиб бўлмас ишларга қўл урасиз. Сиз нишонга олиб бўлмас шоирсиз. Сизни худо сақлайди.
Иккинчиси. Сиз томошабин эмас, тақдир бошқарувчисисиз. Ғаройиб хислатларингиз шеъларингизда ҳаракатланади, жонланади, яшайди. Биласизми, Пастернак, сиз катта ишга бел боғлашингиз зарур. Бу — Сизнинг иккинчи ҳаётингиз. Биринчиси, худо берган умр. Ёза бошласангиз, барча оғирликлар кўтарилади. Кишанлар ечилади руҳингиздан, озод бўласиз. Ҳеч ким ва ҳеч нарсани сезмайсиз. «Оғирлигингиз» шундаки, сиз одамларга, шеърларга, зўрма-зўраки суқилиб кирмоқдан зўриқиб кетмоқдасиз. Буларнинг бари бефойда. Бу билан мушкулотларингизни ҳал қила олмайсиз. Эшитинг, бир марта берилган умрда неча ёшгача киришингиз аҳамиятли эмас, муҳим эмас. Гап — қандай яшашда! Бу дунёга ким тўйибди, ким армонсиз кетибди, кимнинг иши битибди, дейсиз! Ўзингизни қоғоз ва қаламга топширинг. Акс ҳолда, илҳом дақиқалари телбалик соатларига айланиб кетиши ҳеч гап эмас.
Лирик шеърлар — ҳаракатнинг оний лаҳзалари. Болалигингиздаги айланувчи колейдоскопларни эслайсизми? Ҳаракатни кўз олдингизга келтиринг, бурасангиз бас шиддатли бурилиш. Лирика — бу йўналиш, олисдан бутун, тимқора бўлиб кўринади. Тикилиб қарасанг, нуқталар орасида ҳавосиз бўшлиқлару ўлим. Мана, нима учун сиз шеърдан шеъргача ўлиб борасиз. Бу — ҳар бир шеър энг сўнггиси дегани.
Роман, поэма, ҳатто мақолаларнинг ўз қонуниятлари бор. Уларда бундай ҳолатга дуч келмайсиз. Чунки китоб ёзувчини, ёзувчи китобни, қаҳрамонлар эса китоб ва ёзувчини бошқариб боради. Айниқса, қаҳрамонлар жуда яшовчан бўлишади. Сира ўлишни исташмайди. Сиз ҳам насрда ёзасиз деб, эшитганим бор. Болалик ҳақидамикин … Ўқиб кўрмаганман, қўлимга тушмади ҳали. Москвада бу бу ҳақда ўзингиз сўз очмаганмидингиз? Ё Лилитдан эшитдимми? Геликон гапиргандай бўлдими? Нима бўлганда ҳам менга бу ҳақда ёзиб юборишни унутманг.
Энди китоб ҳақида. Энг аввал севимли шеърлар. Телбаларча севганим «Маргарита». «Булут, юлдузлар. Ва ёнбошдан…», «Мен уларни унутаман» — ва охиргиси. Улардан олов уфуради, олов. Қачондир, қаердадир, нимадир ёзилиши табиий, гап бу ҳақда эмас. Китобингизда «Умри боқий» шеърлар шу қадар кўпки, улар етти қаватни ёриб, бош кўтариб чиқа оладилар. Айта оласизми, қайси китобингиз сиз учун биринчиларнинг биринчиси, ўша китобни ёза олганмисиз?
Ойгул Суюндиқова таржимаси
Яна шу мавзуда:
Варлам Шаламов. ПАСТЕРНАКДАН ХАТ
Hassos rus shoirasi Marina Svetaeva (1892-1941) qoldirgan boy adabiy merosida uning maktublari alohida e’tiborga molik. Ayniqsa shoiraning zamondosh shoirlarga yozgan maktublari juda qimmatli. Ularda o’sha davr nafasi, ijod, she’riyatning qismat ekanligi ufurib turadi. Xususan, e’tiboringizga havola etilayotgan atoqli rus shoiri, Nobel` mukofoti sohibi Boris Pasternakka maktublarda har ikki ijodkor shaxsi aks etadi (Tarjimondan).
Betakror ovozga ega bo’lgan rus shoirasi Marina Svetaeva 1892 yili Moskva shahrida tavallud topdi. Marina6 yoshidan she’rlar yoza boshlagan. Uning ilk she’riy to’plami – “Oqshom al`bomi” 1910 yilda chop etiladi. Yosh shoira V. Bryusov, M. Voloshin, N. Gumilyov kabi taniqli ijodkorlar nazariga tushadi. Keyin shoiraning “Sehrli chiroq”, “Ikki kitobdan she’rlar” to’plamlari dunyo yuzini ko’radi.
Marina Svetaeva 1912 yili rus zobiti (ofitseri) S. Efronga turmushga chiqadi. Shoira Oktyabr inqilobini qabul qilmaydi ham. Eri esa xorijga ketib, muhojir aksilinqilobchilarga qo’shiladi. Bu davrda shoira og’ir qashshoqlikda kun kechiradi. Boshiga tushgan bemisl azob-uqubatlar tufayli norasida qizidan judo bo’ladi va shoira qalbidagi kuchli muhabbat eri ortidan borishga undaydi va u Vatanni tark etadi.Ularning oilasi 17 yil davomida muhojirlikda yashaydi. 1939 yilda Vatanga qaytishga muvaffaq bo’ladilar. Biroq katta umidlar bilan yurtga qaytgan Marina Svetaevaning eri oliy jazoga hukm qilinadi,qizi qamoqqa olinadi. Yaqinlaridan ayrilgan shoira voyaga yetmagan yolg’iz o’g’li Georgiy bilan qoladi. Turmush mashaqqatlaridan behad charchagan shoira 1941 yil 31 avgustda o’z joniga qasd qiladi.
Ulug’ shoiradan ko’plab teran va yorqin asarlar qoldi. Bu ijodiy merosni lirik she’rlar, o’n yetti doston, sakkiz she’riy drama, esdaliklar, tarixiy-adabiy asarlar hamda badia va falsafiy-tanqidiy maqolalar tashkil etadi.
Atoqli rus shoiri Pasternak Boris Leonidovich [1890.29.1(10.2), — 1960.30.5] Moskvada san’atkor oilasida tug’ilgan. Bolalik va yoshlik yillarida tasviriy san’at va musiq bilan qiziqqan. 1909 yil musiqachilik kasbidan voz kechib, Moskva universitetining tarix-falsafa fakultetiga o’qishga kirgan. 1912 yil Germaniyaga borib, Marburg universitetida bir semestr o’qigan. Ammo ko’p o’tmay, faylasuflik istiqbolidan ham voz kechib, she’riyat bilan shug’ullana boshlagan. 1914 yili «Bulutlar orasidagi egizak» nomli birinchi she’riy to’plami nashr etilgan. 1917 yil to’ntarishi arafasida u futuristlar bilan aloqa o’rnatib, ular ta’siriga beriladi. Biroq boshqa futuristlardan farqli o’laroq, Pasternak o’tmish va «eski» madaniyatdan yuz o’girmay, 19-asr rus (M.YU. Lermontov, F.I.Tyutchev) va nemis (R.M.Ril`ke) falsafiy lirikasi an’analarini davom ettiradi.
20-yillardan boshlab Pasternak she’riyatida lirikadan epos sari intilish tamoyili seziladi va u «To’qqiz yuz beshinchi yil», «Leytenant Shmidt» dostonlarida lirik tafakkurdan epik tafakkurga o’ta boshlaydi. Shoir bu asarlarida inqilob oldida turgan yuksak maqsadni tan olgani holda maqsadga erishishning inqilobiy zulm va zo’ravonlik yo’lini keskin inkor etadi. 30-yillarning o’rtalarida — 40-yillarda yaratgan asarlarida Pasternak obrazlar tizimini soddalashtirib, rus klassiklariga xos «ravshan uslub»ga o’ta boshlagan.
Pasternak qariyb butun ijodi davomida nasriy asarlar yaratishga ham katta e’tibor bergan. U urushdan keyingi yillarda «Doktor Jivago» romanini yozib, unda shaxsiy hayot bilan ijtimoiy borliq o’rtasida arosatda qolgan Sergey Sikorskiyga qondosh rus ziyolisining obrazini yaratgan. U ushbu romanda sovet davri yozuvchilari orasida birinchi bo’lib inqilob g’oyasini rad etgan va jamiyatni ijtimoiy jihatdan qayta qurish mumkinligiga shubha bildirgan. Mazkur asar Pasternakning totalitar tuzum tomonidan tazyiq ostiga olinishiga sabab bo’lgan.Pasternak 50—60-yillarda «Yayragan chog’ingda» (1956—59) she’rlar turkumi, «Odamlar va holatlar» (1957), «Ko’r sohibjamol» (1969 yil nashr etilgan) dramatik dostonlarini yozgan. Shekspir, Gyote, Shelli, Verlen, Petyofi va boshqa shoirlarning asarlarini rus tiliga tarjima qilgan. Nobel mukofoti laureati (1958).
Marina Svetaeva
PASTERNAKKA YOZILGAN
MAKTUBLARDAN IQTIBOSLAR
Mokropsi, 1923 yilning 10 fevrali
Pasternak!
Siz mening birinchi shoirimsiz. Tirik shoirim. Sizning ertangi kuningizga o’zimnikiga ishonganday ishonaman. Beqiyossiz, shoirim.
Pasternak, men hayotimda ko’p shoirlarni ko’rdim: kattasini ham, kichigini ham. Ular she’r yozuvchilar edi, hatto juda ajoyib yozishardi.
Vassalom. Ularning birontasining manglayida shoirlik qismatini ko’rmadim. Bu qismat, mashaqqat olis-olislarga borib yetguvchi, yondirguvchidir! Shoirlikni yorliq qilib olganlar ham ko’p ekan, aytgancha ular juda osonlik bilan turmush sinovlaridan yengiladilar. Ular so’zlarning kushandasi, ayni chog’da, umrlarini ham behudaga yelga sovuradilar.
Qiziq, xuddi shu narsa ularni qoniqtiradi, qoniqtiradigina emas, to’ydirib yuboradi. Hatto haddilaridan hm oshib ketishadi bu to’qlik bois. Endilikda ular she’r yozishni hordiq chiqarish usuli deb qaray boshladilar. Yoki shunchaki sayrga chiqishganday qo’llariga qalam oladilar… Ayni chog’da shoir bo’la olmaganliklari uchun ham xudbinlashadilar: yozgan-chizganlari uchun to’lov talab etadilar, to’lov! Bu to’lov — tavoze, ta’zimlar, laganbardorlik, tiriklik chog’idayoq qo’yilgan haykallar. Men ham xushomadni qoyillatdim — ularni tark etdim.
Men shoirlarni ishtaha bilan ovqatlangisi kelganda yaxshi ko’rib ketardim. Negaki, ular ham oddiy odamlar. Ularga ham kimdir mehr bilan enagalik qiladi, kimdir shirin taomlar pishiradi. Shunday shoirlar oldida shoirligimni unutardim. Ilhom parisiga emas, aynan enagaga aylanardim. Shoirligimni esga solishsa, tonardim.
Qizig’i shundaki, avvaliga men ularning she’r yozishiga ishtiyoqini ko’rib, daholarga tengladim. O’zimning tantiq qalamimga qaradim. «Men ham shoirmanmi? Men yashayapman, xolos. Quvonaman, yig’layman, mushugimni sevaman, she’rlar ham yozaman. Mana, Mendel`shtam, mana, Churilin. Ularni shoir desa bo’ladi».
Shunday holat yaraldiki, mendan hamma o’zini olib qocha boshladi. 1912 yildan (o’shanda 18 yoshda edim) 1922 yilgacha bironta to’plamim nashr etilmadi. Holbuki, qo’limda beshta kitobga yetarli qo’lyozmalarim bor, taxt turibdi.
Yaxshisi sizga qaytaylik, Pasternak, yuragi toza shoirsiz. Bundaylar kam yoki boshqa yo’q. Siz Bayron kabi ertasi bor dahosiz. Zamondoshlarim orasida faqat sizga shu quvonchimni ishonch bilan ravo ko’raman. Bu yerda gap na men, na sizda. Na mening, na Sizning gunohingiz bor bunda. Siz bundan yuz yil oldin hayotdan ko’z yumganligingiz uchun aybdor emassiz. Gap nimadaligini tushunib turibsiz. Odamlar ruhoniyga emas, yaratganga sig’inadilar. Men ham sizga emas, sizdagi ruhga sig’inaman. U sizdan-da ulug’ va buyuk, ishonaman, unga rashk qilmaysiz.
Kuzning so’nggi kunlarini Sizga, xayolingizga bag’ishladim. Hatto mutolaaga ham qo’lim bormadi. Yaqinda Pragaga yo’lim tushdi. Bizning kichikkina namxushgina poezd stantsiyasiga g’ira-shirada, hali tong otmasdan yetib bordi. Qorong’u platformaning u yog’idan bu yog’igacha boraman-kelaman, qanday uzoq masofa! Chirog’i yoniq ustunlarning biri oldida to’xtadim. Sizni chaqirdim: «Pasternak!» — yonma-yon turib uzoq suhbatlashdik darbadarlarcha. Men Sizni hamisha ikki joyda ko’rib qolishni juda istardim: Veymer va Kavkaz. Bu — xayol og’ir…
O’sha kuzda Sizni chorlaganim — o’zim ham tizginsiz tuyg’ular izmida edim. Ich-ichimdan shuni xohladim. Sizni, yuragingizni chorlash hamisha sirlarni chorlashday oson va zavqli, chunki ularning qachon, qaerda bo’lishini bilmaysan hech qachon!
«Vokzalga» va «Pasternakka». Bu bir xil hodisa, tushuncha, holat. Men vokzalga emas, Sizga borardim. Tushimda uchayotgan yo’llar, balandlik yerga tegmayotgan oyoqlar. Stantsiyadan uzoqlashib, poezdga o’tirdimmi, bas, o’zimga qaytardim, hushimga kelardim. Siz mening hayotimga kirmagansiz. Men hech qachon hech yerga ataylab bormaganman. Pragaga yo’lim tushmay qolgan damdan boshlab, Siz ham tugadingaz. Neki bo’lsa — bo’lib o’tdi, aytdim. Hamisha, hamisha, hamisha. Pasternak, hayotimning barcha vokzallari, taqdirimning chiroqli ustunlari, ravon yo’llar uzra — mening chorlovim, Sizning tashrifingiz.
Kitobingiz qo’limda. Pasternak, bir o’tinchim bor: «Lo’lilar shunday boshlaydilar» she’ringizni menga bag’ishlang. (Xayolimda aytayapman, uzr.) Tuhfa eting menga shu she’rni. U faqat menga tegishli ekanligini his etay. Toki hech kim u meniki deya o’ylay olmasin, haddi sig’masin.
Pasternak, Siz sirli chiziqlarga yashiringansiz. Sizni «omma» tushunmasligini unga nokeraksan, deya qaraganlarining mohiyati shunda. Sizda shohonalik yoxud sarkardalik xislati bor. Peshonangizga Pasternak dahosining chiziqlari topilgan. Sizni sevmaslar Sizdan qo’rquv hissini tuyadilar. Kimdir «Ortda qolish»dan cho’chiydi, kimdir-hujumga shay, faqat qo’rqoqlarcha, zimdan. Ammo sizni bilmoq, sizni anglamoq ne sir… Buni hatto men bilmayman. Balki Pasternak ham bilmas. Pasternak harflarni teradi, yozadi, yarim tungi ilhom yog’dusida anglab yetadi. Axir, tongda uni unutib yuborishadi-ku. Dunyoda esa boshqa olam ham bor, Pasternak. Bu — bolalik yozuvlari. Boshingizni egmang, tik turing! Ana, qarang, Sizni «Politexnika zal»ingiz kutib turibdi! Ikki safardan buyon xatlaringiz og’ir, juda og’ir. Sababi — odamlar Sizni siqib qo’yibdi. Siz uchuvchisiz! Kengliklar farzandisiz. Uchib keting. Tangrining oldigi boring, daraxtlarga yaqinlashing. Bu lirik emas, shifokor maslahati. Odamlar shaxar tashqarisida bekorga yashamaydi. Germaniyada bu osonroq kechadi hozirgi kunda. Birdan hamma istagan istaganingizga yetishasiz. Kitoblar, daraxtlar, daftarlar, havo, orom, qadr. Mana bu yer xatingizdagi eng og’riqli joy: o’ylaysizki, «men achchiq va siqiq» tuyg’ularni o’ldirmoq o’yida Berlindan tashqarida yashayotibman! Yo’q, aksincha!
Berlin meni talab bo’ldi, qo’llarim bo’sh, yo’llarim yopiq, ruhim chilparchin.
Qalam ahli — maxov! Yaratganda esa hamisha bir narsani so’rayman, shu hayotimni ko’p ko’rma. Butxonali quduq, jilg’alar tovushi, mengagina tegishli qoya, echkilar, daraxtlar, daftarlar, Seryoja va Alya. Sizning va S.Volkonskiy kitoblaridan meni ayirmasin.
Men haqimdagi o’zgalar quloq solmang. Do’stlarimnikiga ham! Negaki, men ko’plarning joniga tegdim. Sevdim-sevmay qo’ydim, bag’rimga bosdim — itqitdim. Ularning bari-bariga erkaklarcha va yaratgan tilaganday tantilik bilan omonlik tilayman.
Siz ularni tinglamang. So’zlarim og’ir, beshafqat, biroq haqiqat!
Mokropsi, 1923 yilning 11 fevrali
Qadrli Pasternak!
Men bu gal Sizning yozuvlaringizu mabodo vaqt va qog’oz yetsa o’zim haqida yozmoqchiman. Kitobingiz — olov. Avvalgisi, jala edi, bunisi gulxan. Ushladim — qo’lim kuydi. O’qidim — dilim yondi, vujudim, ruhim chatnadi, toblandim. Tunlarim ham kunlarim ham yo’q. Yolg’iz — Siz. Men — yig’uvchiman. O’zimdan olaman kuchni. O’zimni o’zim talab, yeb bo’lgandan so’nggina orom topaman.
Azizim, Pasternak! Sakrab o’tishga izn bering. Siz favqulodda hodisasiz, Siz hech narsaga ko’nmay yashay olgansiz. Aslida, Parvardigor Sizni eman daraxtiday qudratli va yengilmas qilib yaratganu odamga aylantirgan. Sizni chaqin ham, pul ham, balo ham urmaydi. Bu — qismat.
Siz — she’rsiz ham shoirsiz. Sizning suhbatingiz shoir, chehrangiz shoir. Nima uchun har bir she’ringiz eng so’nggisiday jaranglayveradi, tuyulaveradi? «U shundan so’ng bir satr ham yozmadi». Siringizmi bu?
Sirlar. Birinchisi, so’zga bo’lgan ishtiyoqingiz. Bu dadil, bu — manba. Ishtiyoq — bu tanglikdan, umidsizlikdan chiqa olish uslubi. Tovushni so’zdan ham kuchliroq sevasiz, shovqin tovushdan ham qudratli. Chunki, unda hammasi mujassam. Siz — so’zlar tutqunisiz. Siz so’zlar diyorida qilib bo’lmas ishlarga qo’l urasiz. Siz nishonga olib bo’lmas shoirsiz. Sizni xudo saqlaydi.
Ikkinchisi. Siz tomoshabin emas, taqdir boshqaruvchisisiz. G’aroyib xislatlaringiz she’laringizda harakatlanadi, jonlanadi, yashaydi. Bilasizmi, Pasternak, siz katta ishga bel bog’lashingiz zarur. Bu — Sizning ikkinchi hayotingiz. Birinchisi, xudo bergan umr. Yoza boshlasangiz, barcha og’irliklar ko’tariladi. Kishanlar yechiladi ruhingizdan, ozod bo’lasiz. Hech kim va hech narsani sezmaysiz. «Og’irligingiz» shundaki, siz odamlarga, she’rlarga, zo’rma-zo’raki suqilib kirmoqdan zo’riqib ketmoqdasiz. Bularning bari befoyda. Bu bilan mushkulotlaringizni hal qila olmaysiz. Eshiting, bir marta berilgan umrda necha yoshgacha kirishingiz ahamiyatli emas, muhim emas. Gap — qanday yashashda! Bu dunyoga kim to’yibdi, kim armonsiz ketibdi, kimning ishi bitibdi, deysiz! O’zingizni qog’oz va qalamga topshiring. Aks holda, ilhom daqiqalari telbalik soatlariga aylanib ketishi hech gap emas.
Lirik she’rlar — harakatning oniy lahzalari. Bolaligingizdagi aylanuvchi koleydoskoplarni eslaysizmi? Harakatni ko’z oldingizga keltiring, burasangiz bas shiddatli burilish. Lirika — bu yo’nalish, olisdan butun, timqora bo’lib ko’rinadi. Tikilib qarasang, nuqtalar orasida havosiz bo’shliqlaru o’lim. Mana, nima uchun siz she’rdan she’rgacha o’lib borasiz. Bu — har bir she’r eng so’nggisi degani.
Roman, poema, hatto maqolalarning o’z qonuniyatlari bor. Ularda bunday holatga duch kelmaysiz. Chunki kitob yozuvchini, yozuvchi kitobni, qahramonlar esa kitob va yozuvchini boshqarib boradi. Ayniqsa, qahramonlar juda yashovchan bo’lishadi. Sira o’lishni istashmaydi. Siz ham nasrda yozasiz deb, eshitganim bor. Bolalik haqidamikin … O’qib ko’rmaganman, qo’limga tushmadi hali. Moskvada bu bu haqda o’zingiz so’z ochmaganmidingiz? Yо Lilitdan eshitdimmi? Gelikon gapirganday bo’ldimi? Nima bo’lganda ham menga bu haqda yozib yuborishni unutmang.
Endi kitob haqida. Eng avval sevimli she’rlar. Telbalarcha sevganim «Margarita». «Bulut, yulduzlar. Va yonboshdan…», «Men ularni unutaman» — va oxirgisi. Ulardan olov ufuradi, olov. Qachondir, qaerdadir, nimadir yozilishi tabiiy, gap bu haqda emas. Kitobingizda «Umri boqiy» she’rlar shu qadar ko’pki, ular yetti qavatni yorib, bosh ko’tarib chiqa oladilar. Ayta olasizmi, qaysi kitobingiz siz uchun birinchilarning birinchisi, o’sha kitobni yoza olganmisiz?
Oygul Suyundiqova tarjimasi
Yana shu mavzuda:
Varlam Shalamov. Pasternakdan xat
