Ўшанда ўн саккиз ёшда эдим. Институт аудиториясида, банкни қандай қилиб муваффақиятли бошқариш хусусида домла маъруза ўқир, мен эса биринчи партада Лев Толстойнинг мактублар тўпламини ўқиб ўтирар, домла билан сира ишим йўқ, у нима ҳақда гапираётганига эътибор қаратмас, маърузанинг зарур жойларини ҳам дафтаримга қайд этмас, улуғ адиб мактубларининг ичига кириб кетгандек, китобдан бошимни кўтармасдим.

Шерзод ОРТИҚОВ
УЧ ЭССЕ

---

БУХОРО ВА ПАРИЖ ОРАЛИҒИДАГИ БИР КУН

Ўтган йилнинг ноябрида бир гуруҳ ёзувчилар билан Бухорога саёҳат қилганимиз ҳали ҳамон ёдимда. Ўшанда тунаш учун шаҳарнинг кўзга кўринган меҳмонхоналаридан бирига тушгандик. Қўналғамиз чакки эмас, барча шарт-шароитлар яратилганди. Нонушта пайтида устоз Абдуқаюм Йўлдош, ёзувчилар Жавлон Жовлиев ва Шерзод Халилов, шунингдек камина меҳмонхонанинг биринчи қаватдаги ресторанга йўл олдик. Ресторан кенг ва шинам эди. Шерикларим негадир у ердаги столлардан бирида савлат тўкиб ўтирган кишини кўриб, унинг олдига ошиқишди, мен ресторан хизматчисининг тавсиясига асосан ўша столга қўшни бўлган-бўш турган стол сари юрдим. Стулга ўтирарканман, шерикларимни ўша киши билан қўл беришиб, унинг устига қуюқ сўрашишганига кўзим тушди. Мен адабиёт одами бўлмаганим учун уни танимадим ва ким экан у, деб роса бошимни қотирдим.

-Аҳмаджон Мелибоев, “Жаҳон адабиёти” журнали бош муҳаррири,- деди Жавлон рўпарамга ўтиргач, сўрашган одамлари кимлигини билиш мақсадида унга савол билан мурожаат қилганимда.

Ўз столимизда биз ёшлар жим нонушта қилдик. Бошланишига асосан Абдуқаюм Йўлдош билан Аҳмаджон Мелибоев ўзаро суҳбатлашишди. Орада устоз бизни нима мақсадда Бухорога ташриф буюрганимизни Мелибоевга айтиб, унга мени таништирди. Мелибоевни энди кўриб турган бўлсам-да, уни публицист сифатида яхши билар, Чингиз Айтматов ва Нобель мукофоти ҳақидаги мақолаларини қачонлардир матбуотда ўқигандим.

-Чингиз Айтматовга нега Нобель мукофоти берилмаган деб ўйлайсиз?- дедим олдимдаги чойдан бир хўплаб олгач дабдурустдан Мелибоевга юзланиб.- Менимча, у бунга арзирди.

У мени тап тортмаслигимга аҳамият бердими-йўқми, билмайман. Аммо сир бой бермай бир пасда узундан узоқ маърузасини бошлади. Дастлаб Чингиз Айтматов ҳақида гапирди. Анча илиқлик билан, тўлқинланиб, қўшимчасига кам учрайдиган меҳр-муҳаббат билан. Нобель мукофоти ҳақида эса энсасини қотириб ва хафсаласизлик билан уни сиёсий ўйинлар қўлидаги битта қўғирчоқ, деб атади.

-Сен ҳам ватанингдан четга чиқиб, хорижда яшасанг ва у ердан туриб ватанинг устига ошкора мағзава ағдарсанг, табиийки сенга ҳам Нобель мукофотини беришади,- деди у гапининг сўнггида менга киноя қилиб.

Унинг айрим катта ёшдаги ижодкорларга хос бўлган иззатталаблик балқиб турган чеҳрасига қарарканман, сезилар-сезилмас мийиғимда кулиб қўйдим ва шу бўйи унга бошқа гапирмай, ундан қолишмаган тарзда киноя қилганча нонушта қилишда давом этдим. Нобель мукофоти борасидаги унинг хулосаси таъбимга ўтирмади. Анча йиллар олдин матбуотда эълон қилинган “Нобель мукофотига тобингиз қалай?” деб номланган мақоласида ҳам у наздимда бир томонлама фикр юритган, айни пайтда билдирган фикри ҳам юзаки эди.

Нонуштадан сўнг, у билан хайрлашиб, Бухородаги тарихий обидаларни айланиш учун бизга ажратилган микроавтобусга ўтирдик. Йўл бўйи шаҳарнинг тароватини кузатиб кетгандек кўринсам-да, аслида хаёлим Мелибоевнинг нонушта пайтида айтган гапларида эди. Шу туфайли ҳатто, Нақшбандий зиёратгоҳидаги илиқ муҳит ҳам кўнглимга сиғмади. У ерда айланиб юрарканман, наҳот Нобель мукофоти лауреати бўлган барча муҳожир ёзувчилар ҳорижда яшаб, ўз ватанларининг устига мағзава ағдарганлари учун мукофотни қўлга киритишган бўлса, деб ўйладим. Шунда ёдимга тасодифан рус муҳожир ёзувчиси Иван Бунин тушди. Уни кўп ўқиганман дея олмайман. Шунга қарамай унинг ҳаётини ипидан игнасигача билар, “Cовуқ куз” номли ҳикояси энг севимли ҳикояларимдан бири бўлиб, қачонлардир уни ўқиганимда кўзларим намлангани рост эди.

Ситораи Мохи Хоса  мажмуасига элтадиган йўл бўйи унинг ҳаёти билан ижоди ҳақида хаёл суриб кетдим. Асарлари, кечирган ҳаёти, фаранглар юртидаги умргузаронлиги, Нобель мукофотини қўлга киритган лаҳзалари, кундалигидаги ўлими яқин қолган пайтда ёзилган ватанни қўмсаш билан суғорилган армонли сатрлари ва ҳоказолар бирма бир хотирамда жонланди.

-Ситораи Мохи Хоса мажмуаси,- деди бир маҳал бизга йўлбошчилик қилаётган йигит.

Унинг бухороча лаҳжасидан ўзимга келдим. Микроавтобус аллақачон бу мажмуа олдига — Амир Олимхоннинг ёзги саройига етиб келганди.

-Эсдалик учун суратга тушамизми?- деди ўзбек гуруҳига масъул бўлган ижодкор Нодира Иброҳимова дарвоза олдида.

Бунинлар оиласи адашмасам ўтган асрнинг йигирманчи йиллари бошида большевиклар бошчилигидаги Россияни ташлаб Францияга кўчиб кетишганди. Битта улар эмас. Уларга ўхшаб юзлаб ижодкор оилалар, минглаб бошқа касб эгалари, юз минглаб оддий рус одамлари бўйниларига муҳожирлик қисматини олиб ўз ихтиёрларига қарши юртни ташлаб чиқиб кетишган ва шу бўйи бутун оврўпо бўйлаб сочилиб кетишганди.

Иван Алексеевич Париждаги Жак Оффенбах номли кўчада жойлашган ўртамиёна хонадонлардан бирида истиқомат қиларкан, бу муҳожирлик қисмати ва Россияда давом этаётган большевикларнинг хунрезлиги ҳақида куйиниб ёзади. Парижга келишидан олдин, Одесса, Истамбул, Софья шаҳарларида яшаган пайтида кундаликлар тарзида ёзилган “Бадбахт кунлар” асарида кўтарилган мавзу — инқилобдан олдинги Россияни қўмсаш ва эндиликда юртни эгаллаган Ленин бошчилигидаги большевикларга туганмас нафрат билан муносабатда бўлишни у Парижда ҳам давом эттиради. Бироқ, бу унинг ватанпарварлигига асло доғ туширмайди, чунки унинг нафрати бепоён рус ўлкасига нисбатан эмас, унга ҳукмронлик қилишни бошлаган бир тўда қолоқ, жоҳил, қонҳўр кишилардан иборат бўлган сиёсий гуруҳга қаратилганди.

-Россия менинг ватаним,- дейди у Шмелёв ва Зайцев каби муҳожир ёзувчилар билан суҳбатлашган чоғлари.- Ҳеч ким менга ватанни севишни ўргата олмайди, мен буни ўз шеърларим ва ҳикояларим орқали аллақачон кўрсатиб бўлганман. Ҳозир эса Ленин бошчилигидаги большевиклардан нафратланаман, ватанимдан эмас.

Парижда яшаган йиллари у бунга жавобан ўзининг энг яхши асари — “Арсеньевнинг ҳаёти” номли романини ёзиб тугатади. Асар автобиографик бўлиб, Бунин унда инқилобдан олдинги Россияни ва ўша даврдаги кўнгли тоза, пок одамларни қўмсаш, улар атрофида ўтган орзу-умидларга тўла ёшлик йилларини эсга олиш орқали ватанга муҳаббатни гўзал тарзда ва теран ифодалайди.

-Юринглар, Амирни оврўпо меъморчилиги асосида қурдирган саройига кирамиз,- деди менга Шерзод Халилов ана ўша романнинг сюжетини хаёлимдан ўтказаётганимда.

Қолганларга қўшилиб оёқ остига тош ётқизилган ҳовлини босиб ўтдим-да, саройнинг ичкарисига кирдим. Ичкарида — худди эртакни эслатувчи фонда яна эсдалик учун суратга тушишлар бошланди. Бир чеккага бориб, деразадан ноябрнинг хира қуёши нурида товланиб турган сарой ҳовлисига назар соларканман, лаҳза ўтмай икки минг ўн тўққизинчи йилдаги Бухоро ўрнида бир минг тўққиз юз ўттиз учинчи йилдаги Париж гавдаланди. Унинг гавжум кўчаларидан бири кўз олдимда пайдо бўлиб (бу Риволи кўчасига ўхшади), одамлар оқими бирин кетин уни тўлдира бошлади. Бошига шляпа, эгнига узун фрак кийиб унинг чўнтагидан оппоқ дастрўмолини ёки кумуш циферблатини чиқариб олган зодагонлар; бакенбардлари қалин, чўрткесар, эгнидаги ҳарбий кийимига сиғинадиган ҳарбийлар; ўликдан фарқ қилмайдиган юзини қийшайтириб эснаганча ўзаро суҳбатлашиб кетаётган давлат хизматчилари; юзига тўр тушириб олиб, ихчам кийинган сирли аёллар; тамаки тутатган, ширакайф йигитлар; бир-бирини пинжига кирганча атрофга бепарво боққан ўйноқи жуфтликлар; камзулининг тугмалари сиртилиб, шимларининг тиззаси йиртилиб кетган, қўлларига газеталарнинг янги чиққан сонларини ушлаб олганча, бақириб уларни ўтган-кетганга сотиб юрган болакайлар; ҳассасига таяниб ити билан ҳамроҳликда кетаётган мўйсафидлар — хуллас қандайдир дақиқалар ичида Парижнинг бутун аҳолисидан иборат картина қаршисида тургандек бўлдим. Ногаҳон, ана ўша одамлар орасида велосипед ҳайдаган озғин ўспирин кўринди. У адашмасам хат ташувчи, почта курьери эди. Велосипедини тезлатиб у Парижнинг четида жойлашган кварталлардан бирига кириб кетди-да, дам ўтмай зинапояси баланд, болохонали, шувоғи тўкилган уйнинг остонасида пайдо бўлди.

-Мсье Бунинга хат бор, — деди у эшикни тақиллатгач, пешвоз чиққан аёлга.

Аёл хатни олиб, унга кўз югуртирди. Хат Швециядан эди. Унда швециялик таржимон Кальгрен Бунинда қайси юрт фуқароси эканлигини сўраганди.

-Мен унинг хотиниман. Эрим кино премьерасида эди,- деди сўнг хат ташувчи ўспиринга талмовсираб.

Аёлда унга бериш учун чойчақа топилмади. Ўспирин ноилож тарвузи қўлтиғидан тушган одамдек кетди. У кетгач, аёл кинозалга оилаларининг дўсти ва ўзлари каби рус муҳожири бўлган Леонид Зуровни жўнатади.

-Сизга Швециядан хат келибди,- деди у жўнатган киши Бунинни кинозалда ҳамроҳлари даврасида учратиб.- Афтидан, адабиёт йўналишида Нобель мукофоти лауреати бўлган кўринасиз.

Бир минг тўққиз юз ўттиз учинчи йили Иван Алексеевич Бунинга берилган Нобель мукофотига Швеция академияси қуйидагича изоҳ берганди: “Прозада рус классик анъаналарини тараққий эттирган талабчан маҳорати учун”. Муҳожирликда яшаб, ватанини танқид қилгани учун эмас, сиёсий мақсадлар учун ҳам эмас, айнан бадиий маҳорати сабаб. У Нобель мукофотини топшириш маросимига кетаётганида йўлда кундалигига қуйидаги сўзларни ёзади: “Тўртинчи декабрь куни тонгда поездда Ганноверга (Германиядаги шаҳар) етдик. Кўзимни очиб, дераза пардасини тортсам, ойна музлаган. Рельсларни ҳам муз қоплаган. Платформада у ёқдан бу ёққа ўтаётган одамлар мўйна қалпоқ, пўстин кийинган. Бундай манзараларни кўрмаганимга анча вақт бўлди. Юрак унутмас экан!”

-Совқотдингизми? — деди бизга мезбонлик қилаётган бухоролик ижодкор Гўзал Рўзиева сарой ташқарисига чиққач, у ердаги қуёш нурлари тушиб турган ўриндиқлардан бирига шошиб бориб ўтирганимни кўриб жилмаяркан. — Бухоро совуқ дегандим-ку!

-Амир роса хотинбоз бўлган экан,- дедим унинг саволига жавоб бериш ўрнига бир-биридан унча узоқ бўлмаган масофаларда жойлашган амирнинг канизаклари учун қурилган биноларга пешонамни тириштириб қарарканман.

-Нимасини айтасиз?!- деди ёнимиздаги шериклардан бири.

Иван Алексеевич Швеция академияси томонидан берилган Нобель мукофотининг етти юз ўн беш минг франк миқдоридаги маблағини бир қисмини ўзига ишлатса, бир қисмига муҳтожликда яшаб кун кўраётган рус муҳожир адабиётшунослари учун ёрдам фонди ташкил қилади.

Унинг Париждаги қишки квартираси, Грасдаги ёзги дала ҳовлиси карвонсаройга ўхшарди. Унинг зиёратига турли касб эгалари — баъзилари ёрдам сўраб, баъзилари Россиядаги сиёсий-ижтимоий вазиятдан нолиб келиб туришарди. Мукофот пулининг қолган қисмини у ўз ватанидан айрилган шу бечораларга ёрдам тариқасида ишлатади.

Мажмуанинг орқа томонидаги кўлнинг олдига борарканман, кўлни тоза сақланмаганлиги, сувини сарғайиб кетиб, шаффофликдан анча йироқдалиги таъбимни кир қилди.

-Амирнинг канизаклари шу ерда чўмилишган экан,- деди Шерзод Халилов ҳайрон бўлиб.

-Ўша пайтлар ҳам кўлнинг суви шунақа “шаффоф” бўлганмикин?- дедим мен кесатиб.

Митти кўлнинг четида турли-туман эсдалик нарсалар билан савдо қилаётган сотувчилар орасига борарканман, улар ўз молларини менга бирин-кетин таклиф қила бошлашди. Мен чўкка тушиб, ерга тўшалган уларнинг молларини кўздан кечира бошладим. Эсдалик учун юқори қисмига туялар карвони сурати туширилган авторучка олдим.

-Денгиз ҳавоси барибир ўзгача, тўғрими?

— Ҳа, Иван Алексеевич.

Иван Алексеевич ёнига — қуёш тобора қиздира бошлаган қумга ўтириб, сарҳади йўқ улкан денгизнинг бир маромда мавжланишини кузатаётган дўсти Леонид Зуровга боқаркан, юрагини ўткир оғриқ билан эзаётган ватан соғинчини яна бир бор ҳис қилгандек бўлади.

Қадрдон юртимдан олис жойларда
Тушларимга кирар баҳор-келинчак:
Кўзлари мовийранг, юзи ойлардай,
Қадди-сарв,сочлари- олтин чамбарак.
Азиз ер, пок тонгга муносиб малак,
Унга она юртим, даштларим ёқар,
Ёқади сукунат, қашшоқлик, меҳнат,
Шунданми даламга меҳр-ла боқар:
Лабида табассум, кўзида шафқат,
Бу ўша-болалик, баҳор, муҳаббат!

У томирлари бўртиб чиққан қўллари билан қумга таяниб ўрнидан туради. Унга қўшилиб дўсти Зуров ҳам оёққа қалқийди. Гапиришдан олдин у ўзи ижарага олган, узоқдан черепицали томлари ва новча деразалари кўриниб турган дала ҳовлиси “Бельведер” ва Граснинг мовий осмон остидаги мафтункор табиатига бир пас тикилиб туради.

-Демак, эртага Россияга жўнаб кетасиз?

-Эртага кечқурун.

-Мен қариб қолдим. Қолаверса, соғлиғим ҳам кундан-кунга ёмонлашяпти. Ишонасизми, агар мен ҳам сиз каби ёш ва тетик бўлганимда эди, ҳеч нимага қарамай ҳозироқ Россияга жўнаб кетган бўлардим. Мени Одесса ва Парижда ёзган асарларим учун у ерда турли хил қийноқларга солишларини ёки суд ҳам қилмай отиб ташлашлари мумкинлигини биров тахмин қилса ҳам.

-Ишонаман, Иван Алексеевич.

У қуёшдан кўзларини ҳимоя қилиш учун қора кўзойнагини тақиб, бўйнини чўзганича денгиз узра узоқларга тикилади. Кўзларидаги соғинчни, эҳтимол уларда пайдо бўлишга шай турган кўз ёшини беркитиш учун атайин қора кўзойнак таққандек.

Амир бошқа бир канизаги учун қурдирган саройида хоналар шунақанги кўп эканки, адашиб қолай дедим. Кичкина ва бир бирига ўхшаш хоналар, ҳаммасида голландча печка, деворларига турфа хил сўзаналар осилган. Шу сўзаналар атрофида ҳам эсдалик учун беармон суратга тушдим. Ташқарига чиққач, яна у ердаги ўриндиқлардан бирига ўтирдим.

-Бу ерда ижод қилиш учун бирорта хонани ижарага беришмасмикин?- дедим атрофимга гуруҳимиздаги ҳамма тўплангач.

Ҳазилимга ҳамма кулди.

-Энди “ўлик шаҳар”га ( Чор Бакр  мажмуаси) борамиз, — деди йўлбошчи йигит ҳамма тўпланганини кўргач овозини кўтариб.

“Ситораи Мохи Хоса” мажмуаси билан ҳечам хайрлашгим келмади. Ярим соатнинг ичида юрагимнинг тўридан жой олган бу масканда бир умр қолишга тайёр эдим. Секин қадам ташлаб келиб микроавтобусга чиқарканман, ортимда қолган кўҳна дарвоза ичкарисига ўзимдаги ниманидир ташлаб кетаётгандек бўлдим. Ўша нарса нималигини билмадим.

-Деразани ёпсангиз-чи, Иван Алексеевич. Ташқарида ёмғир ёғяпти. Шамоллайсиз, ахир!

Иван Алексеевич ортига ўгирилади ва бўсағада турган хотини Вера Муромцевага кўзи тушади. Лекин унга эътибор бермайди-да, дераза олдида турган радиоприёмникка қулоғини янаям яқин олиб келади. Радиодан сухандон ўтган асрнинг қирқинчи йилларида фаолият юритган оврўпо сухандонлари каби қўрқувдан овози титраб, эртанги кундан ҳаяжонланиб ва хавотирдан тез-тез нафас олиб француз тилида гапирар, француз тилини бинойидек билган одам у уруш ҳақида, Гитлер бошчилигидаги фашистлар борган сари Россиянинг ичкарисига кириб бораётгани ҳақида гапираётганини илғаши қийин эмасди. Иван Алексеевич ҳам француз тилини чамаси яхши билар, шунгадир балки олисдаги ватанининг тақдирини ўйлаб кўзлари бирин-кетин ёшланар, бўсағада турган хотинини ҳам, унинг айтганини қилиб деразани ёпишни ҳам унутган, қўл узатса етадиган масофада бўлган деразани ёпишга ўзини мажоли йўқдек сезарди.

Шамол, ёмғир, қоронғуликлар,
Ҳувиллаган ерда ҳукмрон.
Ҳаёт ўлган баҳорга қадар,
Баҳоргача боғлар шипшийдон.
Мен ёлғизман дала ҳовлида,
Шамол ўйнар қоронғу уйда…

-Кечирасиз, деразани ёпмасак бўлмайди.

Поезд ходими ёнимга келиб, очиқ турган поезд деразасини ёпиб қўйди. У ортига қайтиб кетаётганида бир финжон қаҳвага буюртма бердим. У тушундим дегандек тез-тез юриб кетди. Дераза ёпилгач, поезднинг рельслар устида кетаётганини эслатиб турувчи тарақ-туруқ овози ҳам ичкарига эшитилмай қолди. Дераза пардаларини янаям каттароқ очиб, кетма-кет орқада қолаётган пастак уйлар, яйловлар, адирлар ва тоғу тошларни кузатиб қоларканман, Бухоро ортда қолиб Тошкент яқин келгани сари яна Мелибоевнинг Нобель мукофоти борасидаги гаплари хаёлимдан ўтди.

-Бекор гап бу!- ўйладим буюртма қилинган қаҳвамни хизматчининг қўлидан олиб, унга пул узатарканман.

У пулни олгач, деразани манзилга етгунча очмасликни менга яна бир бор таъкидлади. Унга хўп дегандек бошимни қимирлатиб қўйдим. Вақт ўтиб поездда ўзимни анчайин ҳорғин сездим, ичкари диққинафас бўлиб кетди. Бир кишилик ўриндиқда дераза олдида кетарканман, хизматчининг таъкидлаганига қарамай деразани очгим ва ташқаридаги муздек ҳаводан тўйиб-тўйиб нафас олгим келди. Бироқ, андиша қилиб ниятимдан қайтдим. Тошкент яқин қолгани сари эса Бунин билан боғлиқ Париж хотиралари ҳам, ҳаётимдаги бир кунимни мазмунли ўтказишимга сабаб бўлган эртакнамо

Бухоро манзаралари ҳам худди туш каби кўз олдимдан йўқолиб борарди…

ЮЗНИНГ ЎНГ ВА ЧАП ТОМОНИ

Ўшанда ўн саккиз ёшда эдим. Институт аудиториясида, банкни қандай қилиб муваффақиятли бошқариш хусусида домла маъруза ўқир, мен эса биринчи партада Лев Толстойнинг мактублар тўпламини ўқиб ўтирар, домла билан сира ишим йўқ, у нима ҳақда гапираётганига эътибор қаратмас, маърузанинг зарур жойларини ҳам дафтаримга қайд этмас, улуғ адиб мактубларининг ичига кириб кетгандек, китобдан бошимни кўтармасдим.

— Шерзод, Толстойни кечқурун ётоқхонада ўқийсан,- деди бир пайт домла ёнимга келиб.

Шунда худди уйқудан уйғонган одамдек кўзларимни бир ишқаб олиб унга қарадим. У қўлига маъно-мазмунини ўзи ҳам тушунмайдиган, рус тилида нашр этилган, ҳорижлик иқтисодчилар томонидан ёзилган китобни ушлаб олганди.

— Домла, — дедим бир унга, бир қўлидаги китобга қарарканман. — Бирортаси юзингизни ўнг томонига урса, унга чап томонини ҳам тутиб берармидингиз?

Бундай ғалати саволимдан ўшанда домла тугул бутун аудиториянинг яхши маънода мазаси қочганди. Шундан сўнг домла гуриллаб кўтарилган кулгу остида энсаси қотганча мени дарсдан ҳайдаб юборган, сўнг семестр якунида қониқарсиз балл қўйиб, юқори тоифадаги стипендияни олмай қолишимга сабабчи бўлганди.

Бу саволимга ўша кезлари домладан ташқари бошқалардан ҳам жавоб ола билмагандим. Кейинчалик талабалик давримда бу саволни яна неча кишига бердим — аниқ билмайман. Сон-саноқсиз кишиларга бердим: Отамга, амакимга, қўшниларимга, таниш дўстларимга, юқори ва пастки босқич талабаларига… Бу рўйхатни исталганча давом эттириш мумкин.

Уларнинг айримлари бу саволга жавоб беришмади. Кулишди, мени жиддий қабул қилишмади. Айримлари ҳозиржавоблик билан ва бир сония ўйлаб ҳам ўтирмай, “дарҳол жавоб қайтарардим”, дейишди. Мулоҳазали ва кўп китоб ўқиганлари эса “бу мутлақо мантиқсиз, инсон табиатига тамомила зид гипотеза”, деб жавоб беришди. Умумий хулоса қилганимда, уларнинг бирорталари Толстойнинг наздида инсоният маънавий таназзулини бартараф этиши ва чирк босган дунёни қутқариши лозим деб топилган Инжилнинг ёвузликка қарши куч ишлатмаслик таълимотини заррача ижобий томонини кўришмади, аниқроқ айтадиган бўлсам, ҳеч бири юзимнинг чап томонини ҳам тутиб берардим, дейишмади.

Талабалик даврим ва ундан сўнг ёшлигимнинг катта бир қисми шу саволга жавоб топиш билан, Толстой томонидан идеаллаштирилган юқоридаги Инжил таълимотини идрок қилиш ва мағзини чақиш билан, шу мазмундаги турли хил китоб ва рисолаларни мутолаа қилиш билан ўтди. Аммо ўша йиллари саволимга китоблардан ҳам, ҳаётдан ҳам жавоб топиш асло насиб этмади, қалбимдаги у орқали юзага келган довул, пўртана босилмади, ўзимни охири кўринмайдиган уммон ўртасида чайқалиб турган кемадек сезавердим. Ҳатто баъзида шундай пайтлар бўлардики, тасаввуримда Сфинкс жумбоғидан кўра ҳам унга жавоб топиш мушкулроқдек туюлган бу саволдан чарчаб кетиб, ўзимниям у билан сўро-қа тутарканман, беихтиёр мен ҳам жавоб қайтарардим, юзимнинг ўнг қисмига кимдир урса, унга чап томонини асло тутиб бермасдим, деган хаёлдан ичим ларзага келар, Толстойни бу борада тушуна олмаётганимдан теран қайғуга шўнғиб, ўқиётган китобимни алам билан ёпиб қўяр ёки унинг очиқ турган саҳифасига бошимни яқин келтириб оғир-оғир нафас олардим.

Орадан пича вақт ўтгач яна ҳеч нима бўлмагандек дилимни ўртаган мазкур таълимот кенгликларига қайтардим. Ҳа, қайтардим. Шуни қайд этишим лозимки, қайтиш ҳар сафар жудаям оғриқли бўларди. Шунчалар оғриқли бўлардики, мунофиқларга тўла жамият ирганган Аннага қўшилиб ўзимни лаънати релслар устида юрадиган поезд остига ташлаганимда ҳам, семиз Безуховга ўхшаб уруш даҳшатларидан баданимдаги тукларим ҳурпайганида ҳам, соддадил Левиннинг ортидан тенгсизлик деган бало сабаб бошимни қуйи солиб изтироб чекканимда ҳам, олифта Нехлюдов эмас, худди ўзим бечора Масловани бадном қилгандек ўлиб тирилганимда ҳам ва ниҳоят асосли фикр билдирмай, шунчаки Толстойга кўр-кўрона тақлидан масхарабоз Шекспирни танқид қилганимни тушунганимда ҳам қалб оғриғи ўша дамдагидек ҳаддан зиёд залворли ва шиддатли кечмаганига иқрор бўлардим.

Галдаги оғриқни ўзимда туярканман, бора-бора унга дош беролмай овозимни чиқариш даражасида инграб юборишим мумкинлигини, унинг бетиним давом этиши асносида кўзларимдан тирқираб ёш чиқиб кетишини тахмин қилар ва бундан бутун борлиғим ит азобида ғам-андуҳга қоришиб пинҳона эзилардим. Толстой ижодидаги ёлғиз шу таълимот — гина мураккаб ва зиддиятларга бой борлиғимни остин-устун қилар даражада кетма-кет руҳий зарбалар билан кўз очтиргани қўймас, унинг ёстиқдек рўмонлари, хасби ҳол кўринишидаги қиссалари ва ихчам ҳикояларидаги мавзу-ю кечинмалар ҳам, ижтимоий руҳдаги сара мақолалари ҳам, тавба-тазарру сифатида ёзилган бадиалари ҳам каминага таъсир даражаси ва кўлами борасида у билан ҳеч рақобатлаша олмасди.

Ўттизни қоралаш арафасида бу таълимотни сал унутгандек бўлдим, чунки Жойс, Кафка, Фолкнер ва Камюларга қизикишим ортди. Бу утопия монанд таълимот Толстой талқинида бўладими, бошқанингми — охири менда пессимистик қарашни шакллантирди. Ўзим учун гўё тепадан юборилган тавқи лаънатга айланган саволга ҳа ёки йўқ деб жавоб топишга эрина бошладим, буни иложиси бор-йўқлигини тан олишдан ўзимни олиб қочиш ёки панага олиш учун турли баҳоналар тўқишга киришдим. Толстой ёпишиб олган бу таълимотнинг мантиқсизлигини инкор қилиш учун юзлаб одамлар билан ёқалашдим, уларни юзига мушт туширдим, улардан мушт қабул қилиб олдим, жанжаллашдим, тантана қилдим. Тасдиқлаш учун ҳам кўп нарсалар қилдим: ишдан ҳайдашганларида индамадим, ортимдан кулишганларида бирга кулдим, қарзини қайтармаганларга қайтиб-қайтиб қарз бердим, бировнинг хотинини йўлдан урганларни елкасига зўр деб қоқиб қўйдим, чет элдаги ватангадоларга ҳайриҳоҳлик билдирдим. Охир-оқибат ундан қўлимни ювиб қўлтиғимга урдим, саволга жавоб топиш жараёнидан хафсалам том маънода пир бўлди ва Кафканинг Замзаси ёки Камюнинг Мерсоси билан яшай бошладим…

Икки минг ўн тўққизинчи йил якунланаётган бир паллада негадир яна шу таълимот ҳақида эсладим, овқат пайтида ҳам мени тинч қўймайдиган турли-туман мулоҳазаларим орасига унинг таниш ёди суқилиб кирди ва бир пасда ўзини эслатди. Қандай у эсимга келди — билмайман. У хақида беш йилдан бери умуман ўйламай қўйгандим, деярли унутгандим… Ўттиз биринчи декабрь куни яна ўйладим, яна у фикру зикримни бутунлай эгаллаб олди. Телбалик шундайми? Яқинларимнинг барчаси стол устига ёзилган ва ноз-неъматларга тўла дастурхон атрофида, хонанинг бир бурчагидаги ўйинчоқлар билан ясатилган арчага хурсанд ҳолда нигоҳ ташлашиб, ўзаро эмин-эркин гурунглашиб, девордаги соатнинг қачон ўн икки бўлишини интиқ кутганча еб-ичишиб, кайфиятларини чоғ қилишиб ўтирганларида мен боягина бир чимдим татилган оливье салати таъми оғзимдан кетмай, шахсий кутубхонамда, гилам устига сочиб ташланган Толстойнинг йигирма икки жилдлик асарлари тўплами қуршовида чордана қуриб, унинг мактубларини ўқир, яна шууримни қамраб олган шу таълимот ҳақида ўй суриб, ўша лаънати саволга ё ҳа дейишни, ё йўқ дейишни билмай бошимни қотириб ўтирардим.

— Ўнг юзига тарсаки ёки мушт қабул қилган одам, албатта жавоб қайтаради,- дедим бир пайт асабийлашганча китобларни чертиб-чертиб.- Чап томонини тутиб бермайди ҳеч қачон.

Болалигимда атрофимда айланадиган поезд ўйинчоғим бўларди. Онам унинг релсларини атрофимга ўрнатиб, поезднинг қулоғидаги калитини бурар, шунда поезд атрофимда гир айланар, мен унга термулганча нима бўлаётганини англамас, бир пас ўтибгина қўлларим билан уриб поездни йиқитардим-да, уни бўлакларга ажратиб ташлардим. Айни пайтда ҳам ўша икки яшар гўдакдан фарқим қолмаганди. Атрофимни ўраб олган Толстойнинг жигарранг муқовадаги китобларини неча йиллар олдин гарданимга ташланган ва ундан қутулишнинг имкони гоҳ пайдо бўлиб, гоҳ йўқолган аросат занжирининг юкини кўтаролмай майда-майда қилиб йиртиб ташлагим келар, ҳатто бундан ортиғига ҳам тайёр эдим.

Бошим тинмай ғувилларди. Эндиликда тўлалигича инкорга асослана бошлаган фикримнинг қувватидан у мудом оғирлашиб кетгандек туюлар, бироқ ёвузликка қарши қандай куч ишлатмаслик мумкинлигини ўттиз беш ёшимда ҳам худди ўн саккиз ёшимда бўлгандек тасаввур қила олмаётганим илгаригидек мени азобламас, бошқа бундан ич-этимни еб ёш боладек дод солгим келмас, қўшни хонадан мусиқа, кулгу, яхши кайфият ҳамроҳлигида таралаётган шодон овозлар жамланмаси мени йиллар давомида соям каби таъқиб этиб келган иккиланишлардан холи қилишга уринарди.

— Ахир ёвузликка қарши куч ишлатмаслик мумкин эмас-ку! — давом этдим ёзув столимдаги Толстойнинг Репин томонидан мойбўёқда чизилган портретига назар солиб. — Бу инсониятни маънавий таназзулдан олиб чиқмайди, аксинча янаям таназзулига сабаб бўлади. Ёвузликка қарши куч ишлатилмаса — дунё яралганидан бери шундоқ ҳам кети кўринмайдиган қонунбузарликлар, адолатсизликлар, ноҳақликлар, жиноятлар, қон тўкишлар, урушлар икки-уч бараварга ортиб кетмайдими? Бу таълимот, назаримда хомхаёл, қип-қизил хомхаёл.

Кейин Толстойнинг кутубхонамда мавжуд таржимаи ҳолидаги шу таълимотга бағишланган ерларини, кундалигидаги мулоҳазаларини, унинг ўз издошларига — Чор Россияси томонидан кучли таъқибга учраб, жон сақлаш учун дунёнинг турли томонларига қочиб кетган, таълимотга содиқ бўлган кишиларга ёзган мактубларини қайтадан ўқишга тушдим. Ўқиш давомида соат қандай қилиб ўн икки бўлганини ҳам, кўчадан осмонга отилган мушаклар овозини ҳам, қўшни хонадан яқинларимни янги йил кириб келгани билан бир-бирларини табриклаганликларини ҳам эшитмадим. Аксинча, салкам йигирма йил олдин мени ақлдан оздиришни бошган, мутаасил ўзим билан ўзимни курашга чорлаган, бир оз вақтга унутилиб яна ўз исканжасида қонимни зулукдек ташналик билан ичишга шайланаётган, жаҳон адабиёти тарихидаги энг зўр ёзувчилардан бири томонидан идеаллаштирилган бу мантиқсиз таълимотни тушуниш, онг остимда ниҳоят мустаҳкам қўним топган қимматли хулосамни текшириб олиш билан тўлалигича банд эдим…

Жавонга бошим билан суянганимни биламан — кўзим илинибди. Сезмай ҳам қолибман. Кўзимни очганимда тонг ғира-шира ёришар, деразани бетиним намлаганча ташқарида майдалаб ёмғир ёғарди. Уйда осудалик ҳукм сурар, яқинларим ширин уйқуда, янги йил дастурхони ўз ҳолича турар, хўмрайган осмон остидаги хонадонимизда хотиржамлик ва ҳаловат ҳукм сурарди.

Кийиниб кўчага чиқдим. Кўча ҳам тинч, симёғочлардаги чироқлар ўчирилмаган, яланғоч дарахтларга қўнган қушлар бир-бирининг пинжига кирганча товуш чиқармас, янги йилнинг илк кунида ҳаловатга йўғрилган уйқусидан ҳали турмаган қўни-қўшниларнинг уйлари мўриси атрофга бир маромда тутун пуркарди.

— Тинчлик, хотиржамлик, умуман олганда ҳаловат,- дедим хаёл суриб. — Булар ёвузликка қарши куч ишлатилаётгани ҳосиласи ва натижаси эмасми аслида? Ёвузликка қарши куч ишлатилаётгани, тинмай курашилаётгани, уни тийиб, ортиб кетмаслигига йўл қўйилмаётгани учун ҳам очиқ осмон остида одамлар хотиржам яшашяпти, кечалари ҳаловатлари бузилмай ухлашяпти, юракларига хурсандчилик сиғяпти. Агар ёвузликка қарши куч ишлатилмаса унда парокандалик, тартибсизлик ортади ва энг асосийси ҳаловат бўлмайди. Йўқ, бу мумкин эмас. Ёвузликка қарши куч ишлатилмаса бўлмайди. Юзнинг ўнг қисмига туширилган тарсаки ёки муштнинг жавоби унинг чап қисми тутилмай сўраб олиниши зарур…

Кутубхонамга қайтиб кирганимда Толстойнинг китоблари ҳануз гилам устида сочилиб ётарди. Уларни қўлимга олиб, бирма-бир жавонга сола бошладим. Орада Толстойнинг мактубларидан биридаги у қатъий таъкидлаган фикри ёдимга тушди:

“Ёвузликка қарши куч ишлатмаслик керак. Шунда ёвузлик йўқолади. Исо ҳам юзингни ўнг қисмига кимдир урса, унга чап қисмини тутиб бер деган”.

Қайтиб-қайтиб бу фикрни пичирлаб такрорларканман, бирдан енгил хўрсиниб қўйдим.

— Узр, Лев Николаевич! Мен бундай деб ўйламайман. Инсон юзи қиммат туради.

2020

КЕЧИР МЕНИ, АННА!

Икки кундан бери Анна ёнимга келмаяпти… Мен тентак ёки шизофреник эмасман. Бу гапим билан албатта, ўзим учун азиз бўлган унинг муқаддас сиймосини назарда тутяпман. У қазо қилганига ярим асрдан ошган. Буни яхши биламан. Ҳаёт деб аталмиш тасодиф ва кўргиликларга тўла театрда у ўз ролини бошқа актёрга топширганига анча бўлган. Қўпол қилиб ёки содда, тушунарли тилда айтганда — у гўрида аллақачон кўкариб чиққан.

Мен шунчаки ҳар куни атрофга оқшом чўкканда, сокинлик тун пардаси билан бирга борлиққа ёйилганда Аннанинг сиймосини тасаввур қилиб, хаёлан у билан суҳбатлашиб вақт ўтказар, шеърият деб аталмиш маънавий озуқа борасидаги оммавий ва урфга айланган, газета ва журналлар саҳифаларини тўлдирган, заминимиз бағрида қуёш чиқиб то ботгунга қадар давом этадиган қизғин ва дилгир гурунглардан чарчаб, унинг ёнида умримни ҳеч бўлмаганда тунга алоқадор бўлган қисмини мазмунли ўтказиб яшашга интилардим. Ёлғон эмас шундай. Алдаб нима қиламан. Бундан менга нима наф? Эсимни таниганимдан бери, адабиёт ва шеъриятга ўзимда ошуфталик, кучли майл ва телбанамо талпиниш ҳис қилганимдан бери Анна ёнимда бўлар, қайсар ва ўлгудек инжиқ юрагимга яқин бўлган унинг шеърлари жамланган китобини қаерга бормай ўзим билан ҳар сафар олиб кетардим. Дам олгани енгилтак одамлар макони бўлган сиҳатгоҳларга бораманми, ҳордиқ чиқаргани ақлдан озган бой-корчалонларнинг эрмагига айланган тоғу тошлар ёки ярим яланғоч эркаг-у аёлга тўлиб кетган суви кўм-кўк, тиниқ кўлларнинг бағригами, ичимда ўзим лаънатлаган касбим бўйича бир тийинга қиммат, фойдасиз ўқув-семинарлар ёки кети узилмайдиган хизмат сафарларига бораманми, қора жомадонимга зарур нарсалар билан бирга албатта унинг китобини ҳам жойлаштирардим. Меҳмонхонанинг ёруғ ва шинам хонасида жомадонни очишим билан Аннанинг ўша менга таниш- устига “Анна Ахматова. Избранные произведения” деб ёзилган, Москвада анча йиллар олдин нашр этилган, сутранг қаттиқ муқовадаги китоби гўёки кулиб қарар, об-ҳавога тақлид қилишдан хезланмайдиган беқарор кайфиятимни кўтарар ва беихтиёр лабларимда ҳазин табассумнинг бир қур намоён бўлишига сабабчи бўларди. Атрофга қоронғу тушиб, мен учун сариқ чақалик аҳамияти қолмаган дунёнинг ташвишлари, юрагимда илиқлик уйғота олмаган марионеткасифат одамларнинг орзу-ўйлари, мақсадлари бир пас мени тинч қўйганида, иш деб аталмиш ҳаётимнинг зерикарли қисмидан ўзимни панага олган кезларимда уни туни билан, гоҳида тунни оппоқ тонгга улаб, қўлимдаги думалоқ соатимнинг бир маромда ва секин чиқиллаши остида кўзларим илингунча қўлимдан қўймасдим, у ердаги хассос ва дилни ўртовчи мисраларни берилиб, ўттиз йилдан кўпроқ муддат давомидаги яшаш жараёнида тўпланиб, бир уюм ахлатга айланган руҳимдаги ғуборлардан покланиб ўқирдим, уларни ўқиш мобайнида дийдаси қаттиқ, муроса нималигини билмайдиган ва ўларча димоғдор деб ном қозонган мен каби банкирнинг кўзларини шашқатор ёш хиралаштирарди…

Уларнинг аксарияти менга деярли ёд ҳам бўлиб кетганди. Китоб ёд бўлиб кетган десам ҳам бўлаверади. Бутун бошли китоб хотирамга муҳрланган. Аннанинг шеърияти таъсирида менда адабий балоғат ва ўзига хос бадиий дид шаклланганини ҳам инкор қилмайман. Бундан ташқари аёл шоираларга баҳо беришда ҳам, уларнинг назмда ивирсиб юриб қилган ишлари билан танишишда ҳам Аннанинг адабий меросига доим суяниб келганман. Янаям тушунарли қилиб айтадиган бўлсам аёл ижодкорлар шеъриятини — у ўзбек адабиётига оид шеърлар, достонлар, сочмалар бўладими ёки жаҳон адабиётига оидми — барчасини севимли Аннамнинг ижодига бўйлаштирар, унинг меросини кўз олдимга келтириб уларни таҳлил қилар, Аннанинг ижоди қайсидир маънода мен учун назм деб аталмиш сеҳрли оламни тушунишда ўзига хос дастуриламал вазифасини ўтарди. Назмнинг канизаклари бўлмиш аёлларни ўқиётганимда ҳеч шубҳасиз, тасаввуримда Аннанинг сиймоси гавдаланар ва шу бўйи бир неча фурсат кетмай ёнимда турарди. Аниқ эслайман. У ёнимда турарди. Ўзидан бошқа шоиранинг китобини қўлимга олишим билан шошилиб, оёғини қўлга олиб ёнимга келар ва кетишни ўйламасдан рўпарамда индамай, бир нуқтага тикилганча турарди. Ёзнинг илиқ кечаларида ҳам, қишнинг узун кечаларида ҳам, баҳор келиб ўрик оппоқ гуллаган кезлар-у хазонрезги бўлиб дарахтларнинг барглари бирма-бир тўкилаётган куз оқшомларида ҳам у ёнимда шундай турарди. Ҳеч қаерга кетмасди. Уйимдаги ўзимнинг севимли шахсий кутубхонамда, дераза олдидаги катта анорранг кресломга чўкиб, онам дамлаб берган аччиқ қахвадан бетиним хўплаганча Марина Цветаеваними, Зинаида Гиппиусними, Габриэла Мистралними, Халина Посвятовскаяними, Фўруғ Фарруҳзодними, Зулфияними ёки қайси бир машҳур бўлмаган, номи чиқмаган шоиранинг китобини қўлимга олсам ҳам у ёнимдан кетмас, маъюс ёки ғамгин эмас, негадир ўзига ишончи юқори бўлган одамлардек мағрур ва виқор билан менга тикилиб турарди.

-Хўш, нима дейсан?- дерди китобни ёпиб қўйганимдан сўнг, қўлларини кўксига чирмаштириб.

Қандай фикрдасан деган саволни у маъшуқалардек шундай қўрслик билан, эркаланиб берарди.

-Уларга муҳаббат қўя олмадим,- дердим қахвадан хўпларканман унга термулиб.- Ёқмади уларнинг ижоди.

Шунда унинг юзига қон югурар, бир нуқтага тикилган кўзлари порлаб кетар, мағрурлик билан қимтиниб турган лаблари жилмаяр ва виқорли сиймоси ёришганча кўз олдимдан оппоқ туманга қоришиб, кўздан ғойиб бўларди. Қулоғим остида унинг саволи бетиним жарангларди:

-Хўш, нима дейсан?… Хўш, нима дейсан?… Хўш, нима дейсан?…

Бу ҳол кўп такрорланарди… Юқорида таъкидлаганимдек мен ҳар гал чиркин фоний дунёдан шеърият билан чалғимоқчи, ҳиссиз одамлар сабаб ҳориган руҳимни у билан тикламоқчи бўлган кезларим Анна ёнимга шошар, мовий кўзларини мендан узмай турар, асабийлашиб бошқа муаллифни ўқий олмаганимни, тарвузи қўлтиғидан тушган одамдек унга илтижоли тикилганимни кўргач, сўнг китоб жавонидан дарров яна унинг китобини қўлимга олганимга эътибор қаратгач, хурсанд бўлганча ва ғолиблардек қадам ташлаб кўздан йўқолар, мен бўлса ичимда нималарнидир пичирлаб, креслога бутун оғирлигимни ташлаб эллигинчи ёки олтмишинчи марта уни ўқишни бошлардим…

Ўзбек шеъриятига азалдан қизиқмаганман. Юзаки қизиқиш ҳам деярли бўлмаган. Агар ўзбек назмини уммонга қиёслайдиган бўлсак, қайсидир маънода бу уммоннинг тинимсиз шовуллаши, атрофга сув ва кўпик пуркаб чайқалиши, қирғоқлари мени доим беэътибор қолдириб келган. Мумтоз ўзбек назмидан тортиб Зулфия, Ҳалима Худойбердиева, Ойдин Ҳожиеваларни ўқиган кезларим ўзимда уларни қайтиб ўқишга ҳеч қачон майл сезмаганман, ўқиганларим менга ҳеч нима бермаган, кўзимга жўн ва оддийдек кўринган, шеъриятга қўйган ва Анна шакллантирган талабларимга улар мос келмаган ёки маънавий эҳтиёжимни тўлақонли қондиришмаган. Уларни, тан оламан — Анна Ахматовага ҳатто тенг кўрмаганман. Афсуски, уларнинг адабий олами мени ўзига тортмаган. Ҳатто, мустақилликнинг дастлабки даврида адабиётга кириб келган ёки ҳозирги ёш ўзбек шоираларини ўқиганимда ҳам ўзимда уларнинг ижодларига нисбатан ҳеч қандай мойиллик, ошуфталик ҳис қилмаганман. Фақат бефарқлик ҳис қилганман, холос. Уларни қачон, қайси вақт ўқимай улар тараннум этган инсон ботиний ҳислари сунъийдек, хаёлот кенгликлари кулгули ва бачканадек, уларнинг сатрларидан уфуриб турган романтизм бўрттирилгандек, нозик ҳислар ифодаси кераксиз ташбеҳларга, асаб ҳужайраларини ўлдирадиган пафосга тўла ва қичқириқни эслатувчи ёки галюцинацияга чалинган беморнинг ҳолати билан тўла уйғунлик касб этгандек инжиқ юрагимни қилчалик таъсирлантирмаган ва мен ҳар сафар асабийлашиб яна Аннага қайтаверганман. Бу табиий шундай бўлган, ҳеч қандай зўракилик ёки нокамтарлик йўқ фикримда. Бу борада айбим шу бўлганки, мен уларни доимгидек Анна билан бўйлаштирганман ва умумийлик тополмай сурбетларча уларнинг ижодларини рад этиб, худди эски пайтлардагидек Анна билан дардлашишда, уни ўқиб, у билан хаёлан суҳбатлашишда давом этганман ва бундан сираям зерикмаганман. Худди дежавюдек ҳаммаси такрорланаверган: мен қайтиб қайтиб сиҳатгохларга, тоғу тошлар ва илиқ кўлларга, ўқув семинарлари ва хизмат сафарларига бораверганман ҳамда жомадонимга зарур нарсалар билан бирга Аннанинг китобини солиб, ўзим билан олиб кетаверганман…

Яқингача ҳам Аннадан бошқа муаллифни севиб ўқий олишимни тасаввур қила олмасдим. Аҳволимни кўриб, Анна кулар, унга бу мойдек ёқарди. У юрагимдаги шеъриятга бўлган эхтиёж ва муҳаббатни ўзидан бошқа бирор бир шоира ўз ижоди орқали уйғота олмаслигига чин дилдан ишониб, у ердаги мустаҳкам ўрнига дарз кетмаслигига кўзи етиб табассум қиларди. Ҳаттоки, Халина Посвятовская ва Фўруғ Фаррухзодни ҳам ўқиган кезларим у қилт этмаган, юзининг туси ҳам ўзгармаганди. Чунки унинг ишончи комил эди. Қолаверса, мен ҳам унга рағбат ёки сўнмас шижоат бергандек юқоридаги хассос шоиралардан кўп ўтмай совугандим. Бир ловвулаб ёниб, тезда ўчгандим гарчи ақлдан озар даражада Халина ва Фўруғ мени ром этишган бўлишса-да. Бу унча кўпга чўзилмаган ва мен Аннанинг “Хўш, нима дейсан?” деган саволига яна бош чайқаганча, оғзимга талқон солқондек индамай, ноилож унга қайтгандим. Унинг самимий кулгу жилваланиб турган лабларига қарай-қарай унга қайтгандим. Халина ва Фўруғ ҳам ундан мени бутунлай мосуво қила олишмаганди.

Яқинда эса… Яқинда ҳаммаси ўзгарди. Истеъдодли шоира Гўзал Рўзиеванинг шеърларини қаердадир ўқиб қолдим. Аниқ билмайман қаерда… ижтимоий тармоқларда экани аниқ лекин. Шу кунгача уни унча кучли ёзилмаган насрий асарларини ўқигандим, улар менда ўртачадан юқорироқ даражада таассурот қолдирганди, лекин шеърияти билан асло таниш эмасдим. Билганим — Биринчи китобим лойиҳасида унинг шеърлар тўплами чиққани эди. Унинг шеърияти қачон мени ром этишга муваффақ бўлди — буни ҳам очиғи билмайман. Гўзалнинг шеърияти ром этди, тамом вассалом. Уни ўқиб ниҳоят ўзбек адабиётида ҳам реалистик руҳда юрак ютиб ёзадиган, асабни бузадиган эзма, олди-қочди романтизмдан йироқ бўлган, қанотли дўстларимизнинг қичқириғини ёдга соладиган пафосга бегона, мани мудом қийнайдиган ботиний саволларимга жавоб берадиган, кўпик каби сув юзасида турган ўзбек адабиёти сабаб тартибсиз атомларга бўлиниб ва сочилиб кетган қалбимни бир бутун қилиб бирлаштирадиган, шеърият борасидаги ўлчовларимга тўла мос келадиган, севимли Аннам билан бўйлашадиган кимдир, фавқулодда бир истеъдод пайдо бўлганинини сездим. Уни “Венецияга бормоқликни орзулайди қиз”, “Кабальеро”, “Поезд-одамлармиз”, “Гладиатор” каби пишиқ-пухта ёзилганидан кўра ҳам, руҳий кечинмалар драматик тарзда берилганидан кўра ҳам, реалистик руҳда ёзилган шеърлари мени тамомила ўзига мафтун этди. Шу пайтгача ўзбек адабиётида — йигирманчи аср ва замонавий ўзбек адабиётини қўшиб ҳисоблаганда ҳам назмда ижод қиладиган бирор бир аёл ижодкор ўз ижоди билан бунчалик мени мафтун этмаганди. Аннанинг шеъриятига бўлган руҳий хасталикка ўхшаш эҳтиёжим ортидан яна бошқа бир шоиранинг шеъриятига нисбатан ҳам бундай эҳтиёж дунёга келаётганига биринчи марта иқрор бўлдим. Бутун борлиғим билан иқрор бўлдим. Бу мени ҳам ҳаяжонга солди, ҳам хавотирга, ҳам ларзага.

Одатий оқшомлардан бирида Анна олдимга келганида у бир неча марта оқ қоғозга туширилган Гўзалнинг юқоридаги шеърларини қўлимда кўрди. Мен уларни диққат билан ўқир, таҳлил қилар ва мисралардаги реалистик руҳни юрагимнинг ҳар бир тепкисида илғардим. Анна дастлаб эътибор бермади. Ахир Халина ва Фўруғда ҳам бошида шундай бўлган. У ёнимга ўтирди-да, мен билан биргаликда шеърларни ўқишда давом этди. Бир неча кун шундай ўтди. Аммо уни ҳам мени ҳам ҳайрон қолдирган нарса – Гўзалнинг шеърларидан кўнглим қолмаётгани ҳечам рўй бермасди. Бу аксига олиб кундан кунга кучайиб борар, бу мойиллик ҳатто ўзимни ҳам бир оз чўчитарди. Аннада эса бошқа ўзгариш кузатиларди. У энди кам табассум қилар ёки бутунлай қилмас, ёнимда ўтирмас, хонада у ёқдан бу ёққа безовта юрар, китобини варақламай қўйганимни орада юзимга солар, хуллас у юрагимдаги ўз ўрнидан ҳавотирга тушарди. Мен унга тикиларканман, бир ачинсам, бир ўз она адабиётимда ҳам ниҳоят, мени бир умр қизиқишимга арзирли назм ижодкори пайдо бўлганига, қолаверса унда ўзим орзу қилган мутлақо янги қатлам очилганига ёш боладек суюнардим…

— Анна, эшит,- дердим унга суюниб боқиб.- Венецияга боришни орзу қиладиган қиз ҳақида шеър.

Ва шеърни ўқий бошлардим. Прерияга ҳам, Сахарага ҳам, Парижга ҳам боришни орзу қилмайдиган, кун бўйи деразаси олдида ўтириб, ташқарида ёғаётган ёмғир рақсини кузатиб, фақатгина Венецияга боришни орзу қиладиган шўрлик ногирон қиз ҳақидаги шеърни ўқирдим. Анна индамасди.

— Қиз Венецияга боришни орзулайди. Фақат Венецияга. Чунки унинг оёқлари йўқ. Венеция эса сув устига қурилган шаҳар, уни фақат қайиққа ўтириб айланиш, сайр қилиш мумкин, холос. Топилмани қара, Анна!

Анна индамасди.

-“Гладиатор” шеъридаги ўлимга тик боқиб, ҳар куни “ё ўлмоқ, ё қолмоқ” деган бетайин фалсафага амал қилиб яшайдиган, қонсираган ҳиссиз оломон қаршисида тақдирига ҳар дақиқа лаънат ўқиб, ўлим билан юзма юз келадиган қулнинг аянчли изтиробларини тасвирлашдаги реалистик руҳни қара, Анна!

Анна индамасди.

-“Кабальеро” шеъридаги буқанинг исёни-чи? Уни шуҳратпараст матадор ва атрофидаги унинг ўлимини юрагини ҳовучлаб кутаётган оломонга нисбатан исёни, юрагида тўпланиб қолган нафрати, якунда оладиган аламли қасосини тасвирлаш ва ифода этишдаги драматизмнинг юқорилигини қара, Анна!

Анна индамасди. Кейин эса шундай кезларда у мени сассиз тарк этар, “Хўш, нима дейсан?” каби таниш саволи билан мурожаат қилмас, чунки мендан чиқадиган жавобдан гўё чўчигандек лабини тишларди. Охирги пайтларда у деярли кулмай ҳам қўйганди…

…Хуллас шунақа гаплар. Анна икки кундан бери ёнимга келмаяпти. Шунча фурсат ўтиб эндиликда ҳар оқшом яна уни сутранг муқовали китобини қўлимда тутиб ўтирарканман, у бир лаҳза ёнимга келишини кутиб, ниҳоят мен билан бир тилда гаплашадиган, мен туғилган заминда киндик қони тўкилган, мен мавжуд бўлган миллат адабиётида менинг таъбимга ҳам мос шеър ёзадиган ижодкор пайдо бўлганини унга тушунтиришни жуда жуда истаб, шу истак билан яшаяпман, кун ўтказяпман. Мен ишонаман, бир куни Анна қайтади, ёнимга қайтади, яна унинг илиқ сиймосини кўраман, кулгуси қулоқларим остида жаранглайди. Ҳозирча эса… Ҳозирча, кечир мени, Анна, деб қоламан гарчи кечирим сўрашга лойиқ иш қилмаган бўлсам ҳам.

Манба: www.nodirabegim.uz/

O’shanda o’n sakkiz yoshda edim. Institut auditoriyasida, bankni qanday qilib muvaffaqiyatli boshqarish xususida domla ma’ruza o’qir, men esa birinchi partada Lev Tolstoyning maktublar to’plamini o’qib o’tirar, domla bilan sira ishim yo’q, u nima haqda gapirayotganiga e’tibor qaratmas, ma’ruzaning zarur joylarini ham daftarimga qayd etmas, ulug’ adib maktublarining ichiga kirib ketgandek, kitobdan boshimni ko’tarmasdim.

Sherzod ORTIQOV
UCH ESSE

---

BUXORO VA PARIJ ORALIG’IDAGI BIR KUN

O’tgan yilning noyabrida bir guruh yozuvchilar bilan Buxoroga sayohat qilganimiz hali hamon yodimda. O’shanda tunash uchun shaharning ko’zga ko’ringan mehmonxonalaridan biriga tushgandik. Qo’nalg’amiz chakki emas, barcha shart-sharoitlar yaratilgandi. Nonushta paytida ustoz Abduqayum Yo’ldosh, yozuvchilar Javlon Jovliyev va Sherzod Xalilov, shuningdek kamina mehmonxonaning birinchi qavatdagi restoranga yo’l oldik. Restoran keng va shinam edi. Sheriklarim negadir u yerdagi stollardan birida savlat to’kib o’tirgan kishini ko’rib, uning oldiga oshiqishdi, men restoran xizmatchisining tavsiyasiga asosan o’sha stolga qo’shni bo’lgan-bo’sh turgan stol sari yurdim. Stulga o’tirarkanman, sheriklarimni o’sha kishi bilan qo’l berishib, uning ustiga quyuq so’rashishganiga ko’zim tushdi. Men adabiyot odami bo’lmaganim uchun uni tanimadim va kim ekan u, deb rosa boshimni qotirdim.

-Ahmadjon Meliboyev, “Jahon adabiyoti” jurnali bosh muharriri,- dedi Javlon ro’paramga o’tirgach, so’rashgan odamlari kimligini bilish maqsadida unga savol bilan murojaat qilganimda.

O’z stolimizda biz yoshlar jim nonushta qildik. Boshlanishiga asosan Abduqayum Yo’ldosh bilan Ahmadjon Meliboyev o’zaro suhbatlashishdi. Orada ustoz bizni nima maqsadda Buxoroga tashrif buyurganimizni Meliboyevga aytib, unga meni tanishtirdi. Meliboyevni endi ko’rib turgan bo’lsam-da, uni publitsist sifatida yaxshi bilar, Chingiz Aytmatov va Nobelь mukofoti haqidagi maqolalarini qachonlardir matbuotda o’qigandim.

-Chingiz Aytmatovga nega Nobelь mukofoti berilmagan deb o’ylaysiz?- dedim oldimdagi choydan bir xo’plab olgach dabdurustdan Meliboyevga yuzlanib.- Menimcha, u bunga arzirdi.

U meni tap tortmasligimga ahamiyat berdimi-yo’qmi, bilmayman. Ammo sir boy bermay bir pasda uzundan uzoq ma’ruzasini boshladi. Dastlab Chingiz Aytmatov haqida gapirdi. Ancha iliqlik bilan, to’lqinlanib, qo’shimchasiga kam uchraydigan mehr-muhabbat bilan. Nobelь mukofoti haqida esa ensasini qotirib va xafsalasizlik bilan uni siyosiy o’yinlar qo’lidagi bitta qo’g’irchoq, deb atadi.

-Sen ham vataningdan chetga chiqib, xorijda yashasang va u yerdan turib vataning ustiga oshkora mag’zava ag’darsang, tabiiyki senga ham Nobelь mukofotini berishadi,- dedi u gapining so’nggida menga kinoya qilib.

Uning ayrim katta yoshdagi ijodkorlarga xos bo’lgan izzattalablik balqib turgan chehrasiga qararkanman, sezilar-sezilmas miyig’imda kulib qo’ydim va shu bo’yi unga boshqa gapirmay, undan qolishmagan tarzda kinoya qilgancha nonushta qilishda davom etdim. Nobelь mukofoti borasidagi uning xulosasi ta’bimga o’tirmadi. Ancha yillar oldin matbuotda e’lon qilingan “Nobelь mukofotiga tobingiz qalay?” deb nomlangan maqolasida ham u nazdimda bir tomonlama fikr yuritgan, ayni paytda bildirgan fikri ham yuzaki edi.

Nonushtadan so’ng, u bilan xayrlashib, Buxorodagi tarixiy obidalarni aylanish uchun bizga ajratilgan mikroavtobusga o’tirdik. Yo’l bo’yi shaharning tarovatini kuzatib ketgandek ko’rinsam-da, aslida xayolim Meliboyevning nonushta paytida aytgan gaplarida edi. Shu tufayli hatto, Naqshbandiy ziyoratgohidagi iliq muhit ham ko’nglimga sig’madi. U yerda aylanib yurarkanman, nahot Nobelь mukofoti laureati bo’lgan barcha muhojir yozuvchilar horijda yashab, o’z vatanlarining ustiga mag’zava ag’darganlari uchun mukofotni qo’lga kiritishgan bo’lsa, deb o’yladim. Shunda yodimga tasodifan rus muhojir yozuvchisi Ivan Bunin tushdi. Uni ko’p o’qiganman deya olmayman. Shunga qaramay uning hayotini ipidan ignasigacha bilar, “Covuq kuz” nomli hikoyasi eng sevimli hikoyalarimdan biri bo’lib, qachonlardir uni o’qiganimda ko’zlarim namlangani rost edi.

“Sitorai Moxi Xosa” majmuasiga eltadigan yo’l bo’yi uning hayoti bilan ijodi haqida xayol surib ketdim. Asarlari, kechirgan hayoti, faranglar yurtidagi umrguzaronligi, Nobelь mukofotini qo’lga kiritgan lahzalari, kundaligidagi o’limi yaqin qolgan paytda yozilgan vatanni qo’msash bilan sug’orilgan armonli satrlari va hokazolar birma bir xotiramda jonlandi.

-Sitorai Moxi Xosa majmuasi,- dedi bir mahal bizga yo’lboshchilik qilayotgan yigit.

Uning buxorocha lahjasidan o’zimga keldim. Mikroavtobus allaqachon bu majmua oldiga — Amir Olimxonning yozgi saroyiga yetib kelgandi.

-Esdalik uchun suratga tushamizmi?- dedi o’zbek guruhiga mas’ul bo’lgan ijodkor Nodira Ibrohimova darvoza oldida.

Buninlar oilasi adashmasam o’tgan asrning yigirmanchi yillari boshida bolьsheviklar boshchiligidagi Rossiyani tashlab Frantsiyaga ko’chib ketishgandi. Bitta ular emas. Ularga o’xshab yuzlab ijodkor oilalar, minglab boshqa kasb egalari, yuz minglab oddiy rus odamlari bo’ynilariga muhojirlik qismatini olib o’z ixtiyorlariga qarshi yurtni tashlab chiqib ketishgan va shu bo’yi butun ovro’po bo’ylab sochilib ketishgandi.

Ivan Alekseyevich Parijdagi Jak Offenbax nomli ko’chada joylashgan o’rtamiyona xonadonlardan birida istiqomat qilarkan, bu muhojirlik qismati va Rossiyada davom etayotgan bolьsheviklarning xunrezligi haqida kuyinib yozadi. Parijga kelishidan oldin, Odessa, Istambul, Sofьya shaharlarida yashagan paytida kundaliklar tarzida yozilgan “Badbaxt kunlar” asarida ko’tarilgan mavzu — inqilobdan oldingi Rossiyani qo’msash va endilikda yurtni egallagan Lenin boshchiligidagi bolьsheviklarga tuganmas nafrat bilan munosabatda bo’lishni u Parijda ham davom ettiradi. Biroq, bu uning vatanparvarligiga aslo dog’ tushirmaydi, chunki uning nafrati bepoyon rus o’lkasiga nisbatan emas, unga hukmronlik qilishni boshlagan bir to’da qoloq, johil, qonho’r kishilardan iborat bo’lgan siyosiy guruhga qaratilgandi.

-Rossiya mening vatanim,- deydi u Shmelyov va Zaytsev kabi muhojir yozuvchilar bilan suhbatlashgan chog’lari.- Hech kim menga vatanni sevishni o’rgata olmaydi, men buni o’z she’rlarim va hikoyalarim orqali allaqachon ko’rsatib bo’lganman. Hozir esa Lenin boshchiligidagi bolьsheviklardan nafratlanaman, vatanimdan emas.

Parijda yashagan yillari u bunga javoban o’zining eng yaxshi asari — “Arsenьevning hayoti” nomli romanini yozib tugatadi. Asar avtobiografik bo’lib, Bunin unda inqilobdan oldingi Rossiyani va o’sha davrdagi ko’ngli toza, pok odamlarni qo’msash, ular atrofida o’tgan orzu-umidlarga to’la yoshlik yillarini esga olish orqali vatanga muhabbatni go’zal tarzda va teran ifodalaydi.

-Yuringlar, Amirni ovro’po me’morchiligi asosida qurdirgan saroyiga kiramiz,- dedi menga Sherzod Xalilov ana o’sha romanning syujetini xayolimdan o’tkazayotganimda.

Qolganlarga qo’shilib oyoq ostiga tosh yotqizilgan hovlini bosib o’tdim-da, saroyning ichkarisiga kirdim. Ichkarida — xuddi ertakni eslatuvchi fonda yana esdalik uchun suratga tushishlar boshlandi. Bir chekkaga borib, derazadan noyabrning xira quyoshi nurida tovlanib turgan saroy hovlisiga nazar solarkanman, lahza o’tmay ikki ming o’n to’qqizinchi yildagi Buxoro o’rnida bir ming to’qqiz yuz o’ttiz uchinchi yildagi Parij gavdalandi. Uning gavjum ko’chalaridan biri ko’z oldimda paydo bo’lib (bu Rivoli ko’chasiga o’xshadi), odamlar oqimi birin ketin uni to’ldira boshladi. Boshiga shlyapa, egniga uzun frak kiyib uning cho’ntagidan oppoq dastro’molini yoki kumush siferblatini chiqarib olgan zodagonlar; bakenbardlari qalin, cho’rtkesar, egnidagi harbiy kiyimiga sig’inadigan harbiylar; o’likdan farq qilmaydigan yuzini qiyshaytirib esnagancha o’zaro suhbatlashib ketayotgan davlat xizmatchilari; yuziga to’r tushirib olib, ixcham kiyingan sirli ayollar; tamaki tutatgan, shirakayf yigitlar; bir-birini pinjiga kirgancha atrofga beparvo boqqan o’ynoqi juftliklar; kamzulining tugmalari sirtilib, shimlarining tizzasi yirtilib ketgan, qo’llariga gazetalarning yangi chiqqan sonlarini ushlab olgancha, baqirib ularni o’tgan-ketganga sotib yurgan bolakaylar; hassasiga tayanib iti bilan hamrohlikda ketayotgan mo’ysafidlar — xullas qandaydir daqiqalar ichida Parijning butun aholisidan iborat kartina qarshisida turgandek bo’ldim. Nogahon, ana o’sha odamlar orasida velosiped haydagan ozg’in o’spirin ko’rindi. U adashmasam xat tashuvchi, pochta kurьeri edi. Velosipedini tezlatib u Parijning chetida joylashgan kvartallardan biriga kirib ketdi-da, dam o’tmay zinapoyasi baland, boloxonali, shuvog’i to’kilgan uyning ostonasida paydo bo’ldi.

-Msьe Buninga xat bor, — dedi u eshikni taqillatgach, peshvoz chiqqan ayolga.

Ayol xatni olib, unga ko’z yugurtirdi. Xat Shvetsiyadan edi. Unda shvetsiyalik tarjimon Kalьgren Buninda qaysi yurt fuqarosi ekanligini so’ragandi.

-Men uning xotiniman. Erim kino premьerasida edi,- dedi so’ng xat tashuvchi o’spiringa talmovsirab.

Ayolda unga berish uchun choychaqa topilmadi. O’spirin noiloj tarvuzi qo’ltig’idan tushgan odamdek ketdi. U ketgach, ayol kinozalga oilalarining do’sti va o’zlari kabi rus muhojiri bo’lgan Leonid Zurovni jo’natadi.

-Sizga Shvetsiyadan xat kelibdi,- dedi u jo’natgan kishi Buninni kinozalda hamrohlari davrasida uchratib.- Aftidan, adabiyot yo’nalishida Nobelь mukofoti laureati bo’lgan ko’rinasiz.

Bir ming to’qqiz yuz o’ttiz uchinchi yili Ivan Alekseyevich Buninga berilgan Nobelь mukofotiga Shvetsiya akademiyasi quyidagicha izoh bergandi: “Prozada rus klassik an’analarini taraqqiy ettirgan talabchan mahorati uchun”. Muhojirlikda yashab, vatanini tanqid qilgani uchun emas, siyosiy maqsadlar uchun ham emas, aynan badiiy mahorati sabab. U Nobelь mukofotini topshirish marosimiga ketayotganida yo’lda kundaligiga quyidagi so’zlarni yozadi: “To’rtinchi dekabrь kuni tongda poyezdda Gannoverga (Germaniyadagi shahar) yetdik. Ko’zimni ochib, deraza pardasini tortsam, oyna muzlagan. Relьslarni ham muz qoplagan. Platformada u yoqdan bu yoqqa o’tayotgan odamlar mo’yna qalpoq, po’stin kiyingan. Bunday manzaralarni ko’rmaganimga ancha vaqt bo’ldi. Yurak unutmas ekan!”

-Sovqotdingizmi? — dedi bizga mezbonlik qilayotgan buxorolik ijodkor Go’zal Ro’ziyeva saroy tashqarisiga chiqqach, u yerdagi quyosh nurlari tushib turgan o’rindiqlardan biriga shoshib borib o’tirganimni ko’rib jilmayarkan. — Buxoro sovuq degandim-ku!

-Amir rosa xotinboz bo’lgan ekan,- dedim uning savoliga javob berish o’rniga bir-biridan uncha uzoq bo’lmagan masofalarda joylashgan amirning kanizaklari uchun qurilgan binolarga peshonamni tirishtirib qararkanman.

-Nimasini aytasiz?!- dedi yonimizdagi sheriklardan biri.

Ivan Alekseyevich Shvetsiya akademiyasi tomonidan berilgan Nobelь mukofotining yetti yuz o’n besh ming frank miqdoridagi mablag’ini bir qismini o’ziga ishlatsa, bir qismiga muhtojlikda yashab kun ko’rayotgan rus muhojir adabiyotshunoslari uchun yordam fondi tashkil qiladi.

Uning Parijdagi qishki kvartirasi, Grasdagi yozgi dala hovlisi karvonsaroyga o’xshardi. Uning ziyoratiga turli kasb egalari — ba’zilari yordam so’rab, ba’zilari Rossiyadagi siyosiy-ijtimoiy vaziyatdan nolib kelib turishardi. Mukofot pulining qolgan qismini u o’z vatanidan ayrilgan shu bechoralarga yordam tariqasida ishlatadi.

Majmuaning orqa tomonidagi ko’lning oldiga borarkanman, ko’lni toza saqlanmaganligi, suvini sarg’ayib ketib, shaffoflikdan ancha yiroqdaligi ta’bimni kir qildi.

-Amirning kanizaklari shu yerda cho’milishgan ekan,- dedi Sherzod Xalilov hayron bo’lib.

-O’sha paytlar ham ko’lning suvi shunaqa “shaffof” bo’lganmikin?- dedim men kesatib.

Mitti ko’lning chetida turli-tuman esdalik narsalar bilan savdo qilayotgan sotuvchilar orasiga borarkanman, ular o’z mollarini menga birin-ketin taklif qila boshlashdi. Men cho’kka tushib, yerga to’shalgan ularning mollarini ko’zdan kechira boshladim. Esdalik uchun yuqori qismiga tuyalar karvoni surati tushirilgan avtoruchka oldim.

-Dengiz havosi baribir o’zgacha, to’g’rimi?

— Ha, Ivan Alekseyevich.

Ivan Alekseyevich yoniga — quyosh tobora qizdira boshlagan qumga o’tirib, sarhadi yo’q ulkan dengizning bir maromda mavjlanishini kuzatayotgan do’sti Leonid Zurovga boqarkan, yuragini o’tkir og’riq bilan ezayotgan vatan sog’inchini yana bir bor his qilgandek bo’ladi.

Qadrdon yurtimdan olis joylarda
Tushlarimga kirar bahor-kelinchak:
Ko’zlari moviyrang, yuzi oylarday,
Qaddi-sarv,sochlari- oltin chambarak.
Aziz yer, pok tongga munosib malak,
Unga ona yurtim, dashtlarim yoqar,
Yoqadi sukunat, qashshoqlik, mehnat,
Shundanmi dalamga mehr-la boqar:
Labida tabassum, ko’zida shafqat,
Bu o’sha-bolalik, bahor, muhabbat!

U tomirlari bo’rtib chiqqan qo’llari bilan qumga tayanib o’rnidan turadi. Unga qo’shilib do’sti Zurov ham oyoqqa qalqiydi. Gapirishdan oldin u o’zi ijaraga olgan, uzoqdan cherepitsali tomlari va novcha derazalari ko’rinib turgan dala hovlisi “Belьveder” va Grasning moviy osmon ostidagi maftunkor tabiatiga bir pas tikilib turadi.

-Demak, ertaga Rossiyaga jo’nab ketasiz?

-Ertaga kechqurun.

-Men qarib qoldim. Qolaversa, sog’lig’im ham kundan-kunga yomonlashyapti. Ishonasizmi, agar men ham siz kabi yosh va tetik bo’lganimda edi, hech nimaga qaramay hoziroq Rossiyaga jo’nab ketgan bo’lardim. Meni Odessa va Parijda yozgan asarlarim uchun u yerda turli xil qiynoqlarga solishlarini yoki sud ham qilmay otib tashlashlari mumkinligini birov taxmin qilsa ham.

-Ishonaman, Ivan Alekseyevich.

U quyoshdan ko’zlarini himoya qilish uchun qora ko’zoynagini taqib, bo’ynini cho’zganicha dengiz uzra uzoqlarga tikiladi. Ko’zlaridagi sog’inchni, ehtimol ularda paydo bo’lishga shay turgan ko’z yoshini berkitish uchun atayin qora ko’zoynak taqqandek.

Amir boshqa bir kanizagi uchun qurdirgan saroyida xonalar shunaqangi ko’p ekanki, adashib qolay dedim. Kichkina va bir biriga o’xshash xonalar, hammasida gollandcha pechka, devorlariga turfa xil so’zanalar osilgan. Shu so’zanalar atrofida ham esdalik uchun bearmon suratga tushdim. Tashqariga chiqqach, yana u yerdagi o’rindiqlardan biriga o’tirdim.

-Bu yerda ijod qilish uchun birorta xonani ijaraga berishmasmikin?- dedim atrofimga guruhimizdagi hamma to’plangach.

Hazilimga hamma kuldi.

-Endi “o’lik shahar”ga ( “Chor Bakr” majmuasi) boramiz, — dedi yo’lboshchi yigit hamma to’planganini ko’rgach ovozini ko’tarib.

“Sitorai Moxi Xosa” majmuasi bilan hecham xayrlashgim kelmadi. Yarim soatning ichida yuragimning to’ridan joy olgan bu maskanda bir umr qolishga tayyor edim. Sekin qadam tashlab kelib mikroavtobusga chiqarkanman, ortimda qolgan ko’hna darvoza ichkarisiga o’zimdagi nimanidir tashlab ketayotgandek bo’ldim. O’sha narsa nimaligini bilmadim.

-Derazani yopsangiz-chi, Ivan Alekseyevich. Tashqarida yomg’ir yog’yapti. Shamollaysiz, axir!

Ivan Alekseyevich ortiga o’giriladi va bo’sag’ada turgan xotini Vera Muromtsevaga ko’zi tushadi. Lekin unga e’tibor bermaydi-da, deraza oldida turgan radiopriyomnikka qulog’ini yanayam yaqin olib keladi. Radiodan suxandon o’tgan asrning qirqinchi yillarida faoliyat yuritgan ovro’po suxandonlari kabi qo’rquvdan ovozi titrab, ertangi kundan hayajonlanib va xavotirdan tez-tez nafas olib frantsuz tilida gapirar, frantsuz tilini binoyidek bilgan odam u urush haqida, Gitler boshchiligidagi fashistlar borgan sari Rossiyaning ichkarisiga kirib borayotgani haqida gapirayotganini ilg’ashi qiyin emasdi. Ivan Alekseyevich ham frantsuz tilini chamasi yaxshi bilar, shungadir balki olisdagi vatanining taqdirini o’ylab ko’zlari birin-ketin yoshlanar, bo’sag’ada turgan xotinini ham, uning aytganini qilib derazani yopishni ham unutgan, qo’l uzatsa yetadigan masofada bo’lgan derazani yopishga o’zini majoli yo’qdek sezardi.

Shamol, yomg’ir, qorong’uliklar,
Huvillagan yerda hukmron.
Hayot o’lgan bahorga qadar,
Bahorgacha bog’lar shipshiydon.
Men yolg’izman dala hovlida,
Shamol o’ynar qorong’u uyda…

-Kechirasiz, derazani yopmasak bo’lmaydi.

Poyezd xodimi yonimga kelib, ochiq turgan poyezd derazasini yopib qo’ydi. U ortiga qaytib ketayotganida bir finjon qahvaga buyurtma berdim. U tushundim degandek tez-tez yurib ketdi. Deraza yopilgach, poyezdning relьslar ustida ketayotganini eslatib turuvchi taraq-turuq ovozi ham ichkariga eshitilmay qoldi. Deraza pardalarini yanayam kattaroq ochib, ketma-ket orqada qolayotgan pastak uylar, yaylovlar, adirlar va tog’u toshlarni kuzatib qolarkanman, Buxoro ortda qolib Toshkent yaqin kelgani sari yana Meliboyevning Nobelь mukofoti borasidagi gaplari xayolimdan o’tdi.

-Bekor gap bu!- o’yladim buyurtma qilingan qahvamni xizmatchining qo’lidan olib, unga pul uzatarkanman.

U pulni olgach, derazani manzilga yetguncha ochmaslikni menga yana bir bor ta’kidladi. Unga xo’p degandek boshimni qimirlatib qo’ydim. Vaqt o’tib poyezdda o’zimni anchayin horg’in sezdim, ichkari diqqinafas bo’lib ketdi. Bir kishilik o’rindiqda deraza oldida ketarkanman, xizmatchining ta’kidlaganiga qaramay derazani ochgim va tashqaridagi muzdek havodan to’yib-to’yib nafas olgim keldi. Biroq, andisha qilib niyatimdan qaytdim. Toshkent yaqin qolgani sari esa Bunin bilan bog’liq Parij xotiralari ham, hayotimdagi bir kunimni mazmunli o’tkazishimga sabab bo’lgan ertaknamo

Buxoro manzaralari ham xuddi tush kabi ko’z oldimdan yo’qolib borardi…

YUZNING O’NG VA CHAP TOMONI

O’shanda o’n sakkiz yoshda edim. Institut auditoriyasida, bankni qanday qilib muvaffaqiyatli boshqarish xususida domla ma’ruza o’qir, men esa birinchi partada Lev Tolstoyning maktublar to’plamini o’qib o’tirar, domla bilan sira ishim yo’q, u nima haqda gapirayotganiga e’tibor qaratmas, ma’ruzaning zarur joylarini ham daftarimga qayd etmas, ulug’ adib maktublarining ichiga kirib ketgandek, kitobdan boshimni ko’tarmasdim.

— Sherzod, Tolstoyni kechqurun yotoqxonada o’qiysan,- dedi bir payt domla yonimga kelib.

Shunda xuddi uyqudan uyg’ongan odamdek ko’zlarimni bir ishqab olib unga qaradim. U qo’liga ma’no-mazmunini o’zi ham tushunmaydigan, rus tilida nashr etilgan, horijlik iqtisodchilar tomonidan yozilgan kitobni ushlab olgandi.

— Domla, — dedim bir unga, bir qo’lidagi kitobga qararkanman. — Birortasi yuzingizni o’ng tomoniga ursa, unga chap tomonini ham tutib berarmidingiz?

Bunday g’alati savolimdan o’shanda domla tugul butun auditoriyaning yaxshi ma’noda mazasi qochgandi. Shundan so’ng domla gurillab ko’tarilgan kulgu ostida ensasi qotgancha meni darsdan haydab yuborgan, so’ng semestr yakunida qoniqarsiz ball qo’yib, yuqori toifadagi stipendiyani olmay qolishimga sababchi bo’lgandi.

Bu savolimga o’sha kezlari domladan tashqari boshqalardan ham javob ola bilmagandim. Keyinchalik talabalik davrimda bu savolni yana necha kishiga berdim — aniq bilmayman. Son-sanoqsiz kishilarga berdim: Otamga, amakimga, qo’shnilarimga, tanish do’stlarimga, yuqori va pastki bosqich talabalariga… Bu ro’yxatni istalgancha davom ettirish mumkin.

Ularning ayrimlari bu savolga javob berishmadi. Kulishdi, meni jiddiy qabul qilishmadi. Ayrimlari hozirjavoblik bilan va bir soniya o’ylab ham o’tirmay, “darhol javob qaytarardim”, deyishdi. Mulohazali va ko’p kitob o’qiganlari esa “bu mutlaqo mantiqsiz, inson tabiatiga tamomila zid gipoteza”, deb javob berishdi. Umumiy xulosa qilganimda, ularning birortalari Tolstoyning nazdida insoniyat ma’naviy tanazzulini bartaraf etishi va chirk bosgan dunyoni qutqarishi lozim deb topilgan Injilning yovuzlikka qarshi kuch ishlatmaslik ta’limotini zarracha ijobiy tomonini ko’rishmadi, aniqroq aytadigan bo’lsam, hech biri yuzimning chap tomonini ham tutib berardim, deyishmadi.

Talabalik davrim va undan so’ng yoshligimning katta bir qismi shu savolga javob topish bilan, Tolstoy tomonidan ideallashtirilgan yuqoridagi Injil ta’limotini idrok qilish va mag’zini chaqish bilan, shu mazmundagi turli xil kitob va risolalarni mutolaa qilish bilan o’tdi. Ammo o’sha yillari savolimga kitoblardan ham, hayotdan ham javob topish aslo nasib etmadi, qalbimdagi u orqali yuzaga kelgan dovul, po’rtana bosilmadi, o’zimni oxiri ko’rinmaydigan ummon o’rtasida chayqalib turgan kemadek sezaverdim. Hatto ba’zida shunday paytlar bo’lardiki, tasavvurimda Sfinks jumbog’idan ko’ra ham unga javob topish mushkulroqdek tuyulgan bu savoldan charchab ketib, o’zimniyam u bilan so’ro-qa tutarkanman, beixtiyor men ham javob qaytarardim, yuzimning o’ng qismiga kimdir ursa, unga chap tomonini aslo tutib bermasdim, degan xayoldan ichim larzaga kelar, Tolstoyni bu borada tushuna olmayotganimdan teran qayg’uga sho’ng’ib, o’qiyotgan kitobimni alam bilan yopib qo’yar yoki uning ochiq turgan sahifasiga boshimni yaqin keltirib og’ir-og’ir nafas olardim.

Oradan picha vaqt o’tgach yana hech nima bo’lmagandek dilimni o’rtagan mazkur ta’limot kengliklariga qaytardim. Ha, qaytardim. Shuni qayd etishim lozimki, qaytish har safar judayam og’riqli bo’lardi. Shunchalar og’riqli bo’lardiki, munofiqlarga to’la jamiyat irgangan Annaga qo’shilib o’zimni la’nati relslar ustida yuradigan poyezd ostiga tashlaganimda ham, semiz Bezuxovga o’xshab urush dahshatlaridan badanimdagi tuklarim hurpayganida ham, soddadil Levinning ortidan tengsizlik degan balo sabab boshimni quyi solib iztirob chekkanimda ham, olifta Nexlyudov emas, xuddi o’zim bechora Maslovani badnom qilgandek o’lib tirilganimda ham va nihoyat asosli fikr bildirmay, shunchaki Tolstoyga ko’r-ko’rona taqlidan masxaraboz Shekspirni tanqid qilganimni tushunganimda ham qalb og’rig’i o’sha damdagidek haddan ziyod zalvorli va shiddatli kechmaganiga iqror bo’lardim.

Galdagi og’riqni o’zimda tuyarkanman, bora-bora unga dosh berolmay ovozimni chiqarish darajasida ingrab yuborishim mumkinligini, uning betinim davom etishi asnosida ko’zlarimdan tirqirab yosh chiqib ketishini taxmin qilar va bundan butun borlig’im it azobida g’am-anduhga qorishib pinhona ezilardim. Tolstoy ijodidagi yolg’iz shu ta’limot — gina murakkab va ziddiyatlarga boy borlig’imni ostin-ustun qilar darajada ketma-ket ruhiy zarbalar bilan ko’z ochtirgani qo’ymas, uning yostiqdek ro’monlari, xasbi hol ko’rinishidagi qissalari va ixcham hikoyalaridagi mavzu-yu kechinmalar ham, ijtimoiy ruhdagi sara maqolalari ham, tavba-tazarru sifatida yozilgan badialari ham kaminaga ta’sir darajasi va ko’lami borasida u bilan hech raqobatlasha olmasdi.

O’ttizni qoralash arafasida bu ta’limotni sal unutgandek bo’ldim, chunki Joys, Kafka, Folkner va Kamyularga qizikishim ortdi. Bu utopiya monand ta’limot Tolstoy talqinida bo’ladimi, boshqaningmi — oxiri menda pessimistik qarashni shakllantirdi. O’zim uchun go’yo tepadan yuborilgan tavqi la’natga aylangan savolga ha yoki yo’q deb javob topishga erina boshladim, buni ilojisi bor-yo’qligini tan olishdan o’zimni olib qochish yoki panaga olish uchun turli bahonalar to’qishga kirishdim. Tolstoy yopishib olgan bu ta’limotning mantiqsizligini inkor qilish uchun yuzlab odamlar bilan yoqalashdim, ularni yuziga musht tushirdim, ulardan musht qabul qilib oldim, janjallashdim, tantana qildim. Tasdiqlash uchun ham ko’p narsalar qildim: ishdan haydashganlarida indamadim, ortimdan kulishganlarida birga kuldim, qarzini qaytarmaganlarga qaytib-qaytib qarz berdim, birovning xotinini yo’ldan urganlarni yelkasiga zo’r deb qoqib qo’ydim, chet eldagi vatangadolarga hayrihohlik bildirdim. Oxir-oqibat undan qo’limni yuvib qo’ltig’imga urdim, savolga javob topish jarayonidan xafsalam tom ma’noda pir bo’ldi va Kafkaning Zamzasi yoki Kamyuning Mersosi bilan yashay boshladim…

Ikki ming o’n to’qqizinchi yil yakunlanayotgan bir pallada negadir yana shu ta’limot haqida esladim, ovqat paytida ham meni tinch qo’ymaydigan turli-tuman mulohazalarim orasiga uning tanish yodi suqilib kirdi va bir pasda o’zini eslatdi. Qanday u esimga keldi — bilmayman. U xaqida besh yildan beri umuman o’ylamay qo’ygandim, deyarli unutgandim… O’ttiz birinchi dekabrь kuni yana o’yladim, yana u fikru zikrimni butunlay egallab oldi. Telbalik shundaymi? Yaqinlarimning barchasi stol ustiga yozilgan va noz-ne’matlarga to’la dasturxon atrofida, xonaning bir burchagidagi o’yinchoqlar bilan yasatilgan archaga xursand holda nigoh tashlashib, o’zaro emin-erkin gurunglashib, devordagi soatning qachon o’n ikki bo’lishini intiq kutgancha yeb-ichishib, kayfiyatlarini chog’ qilishib o’tirganlarida men boyagina bir chimdim tatilgan olivьe salati ta’mi og’zimdan ketmay, shaxsiy kutubxonamda, gilam ustiga sochib tashlangan Tolstoyning yigirma ikki jildlik asarlari to’plami qurshovida chordana qurib, uning maktublarini o’qir, yana shuurimni qamrab olgan shu ta’limot haqida o’y surib, o’sha la’nati savolga yo ha deyishni, yo yo’q deyishni bilmay boshimni qotirib o’tirardim.

— O’ng yuziga tarsaki yoki musht qabul qilgan odam, albatta javob qaytaradi,- dedim bir payt asabiylashgancha kitoblarni chertib-chertib.- Chap tomonini tutib bermaydi hech qachon.

Bolaligimda atrofimda aylanadigan poyezd o’yinchog’im bo’lardi. Onam uning relslarini atrofimga o’rnatib, poyezdning qulog’idagi kalitini burar, shunda poyezd atrofimda gir aylanar, men unga termulgancha nima bo’layotganini anglamas, bir pas o’tibgina qo’llarim bilan urib poyezdni yiqitardim-da, uni bo’laklarga ajratib tashlardim. Ayni paytda ham o’sha ikki yashar go’dakdan farqim qolmagandi. Atrofimni o’rab olgan Tolstoyning jigarrang muqovadagi kitoblarini necha yillar oldin gardanimga tashlangan va undan qutulishning imkoni goh paydo bo’lib, goh yo’qolgan arosat zanjirining yukini ko’tarolmay mayda-mayda qilib yirtib tashlagim kelar, hatto bundan ortig’iga ham tayyor edim.

Boshim tinmay g’uvillardi. Endilikda to’laligicha inkorga asoslana boshlagan fikrimning quvvatidan u mudom og’irlashib ketgandek tuyular, biroq yovuzlikka qarshi qanday kuch ishlatmaslik mumkinligini o’ttiz besh yoshimda ham xuddi o’n sakkiz yoshimda bo’lgandek tasavvur qila olmayotganim ilgarigidek meni azoblamas, boshqa bundan ich-etimni yeb yosh boladek dod solgim kelmas, qo’shni xonadan musiqa, kulgu, yaxshi kayfiyat hamrohligida taralayotgan shodon ovozlar jamlanmasi meni yillar davomida soyam kabi ta’qib etib kelgan ikkilanishlardan xoli qilishga urinardi.

— Axir yovuzlikka qarshi kuch ishlatmaslik mumkin emas-ku! — davom etdim yozuv stolimdagi Tolstoyning Repin tomonidan moybo’yoqda chizilgan portretiga nazar solib. — Bu insoniyatni ma’naviy tanazzuldan olib chiqmaydi, aksincha yanayam tanazzuliga sabab bo’ladi. Yovuzlikka qarshi kuch ishlatilmasa — dunyo yaralganidan beri shundoq ham keti ko’rinmaydigan qonunbuzarliklar, adolatsizliklar, nohaqliklar, jinoyatlar, qon to’kishlar, urushlar ikki-uch baravarga ortib ketmaydimi? Bu ta’limot, nazarimda xomxayol, qip-qizil xomxayol.

Keyin Tolstoyning kutubxonamda mavjud tarjimai holidagi shu ta’limotga bag’ishlangan yerlarini, kundaligidagi mulohazalarini, uning o’z izdoshlariga — Chor Rossiyasi tomonidan kuchli ta’qibga uchrab, jon saqlash uchun dunyoning turli tomonlariga qochib ketgan, ta’limotga sodiq bo’lgan kishilarga yozgan maktublarini qaytadan o’qishga tushdim. O’qish davomida soat qanday qilib o’n ikki bo’lganini ham, ko’chadan osmonga otilgan mushaklar ovozini ham, qo’shni xonadan yaqinlarimni yangi yil kirib kelgani bilan bir-birlarini tabriklaganliklarini ham eshitmadim. Aksincha, salkam yigirma yil oldin meni aqldan ozdirishni boshgan, mutaasil o’zim bilan o’zimni kurashga chorlagan, bir oz vaqtga unutilib yana o’z iskanjasida qonimni zulukdek tashnalik bilan ichishga shaylanayotgan, jahon adabiyoti tarixidagi eng zo’r yozuvchilardan biri tomonidan ideallashtirilgan bu mantiqsiz ta’limotni tushunish, ong ostimda nihoyat mustahkam qo’nim topgan qimmatli xulosamni tekshirib olish bilan to’laligicha band edim…

Javonga boshim bilan suyanganimni bilaman — ko’zim ilinibdi. Sezmay ham qolibman. Ko’zimni ochganimda tong g’ira-shira yorishar, derazani betinim namlagancha tashqarida maydalab yomg’ir yog’ardi. Uyda osudalik hukm surar, yaqinlarim shirin uyquda, yangi yil dasturxoni o’z holicha turar, xo’mraygan osmon ostidagi xonadonimizda xotirjamlik va halovat hukm surardi.

Kiyinib ko’chaga chiqdim. Ko’cha ham tinch, simyog’ochlardagi chiroqlar o’chirilmagan, yalang’och daraxtlarga qo’ngan qushlar bir-birining pinjiga kirgancha tovush chiqarmas, yangi yilning ilk kunida halovatga yo’g’rilgan uyqusidan hali turmagan qo’ni-qo’shnilarning uylari mo’risi atrofga bir maromda tutun purkardi.

— Tinchlik, xotirjamlik, umuman olganda halovat,- dedim xayol surib. — Bular yovuzlikka qarshi kuch ishlatilayotgani hosilasi va natijasi emasmi aslida? Yovuzlikka qarshi kuch ishlatilayotgani, tinmay kurashilayotgani, uni tiyib, ortib ketmasligiga yo’l qo’yilmayotgani uchun ham ochiq osmon ostida odamlar xotirjam yashashyapti, kechalari halovatlari buzilmay uxlashyapti, yuraklariga xursandchilik sig’yapti. Agar yovuzlikka qarshi kuch ishlatilmasa unda parokandalik, tartibsizlik ortadi va eng asosiysi halovat bo’lmaydi. Yo’q, bu mumkin emas. Yovuzlikka qarshi kuch ishlatilmasa bo’lmaydi. Yuzning o’ng qismiga tushirilgan tarsaki yoki mushtning javobi uning chap qismi tutilmay so’rab olinishi zarur…

Kutubxonamga qaytib kirganimda Tolstoyning kitoblari hanuz gilam ustida sochilib yotardi. Ularni qo’limga olib, birma-bir javonga sola boshladim. Orada Tolstoyning maktublaridan biridagi u qat’iy ta’kidlagan fikri yodimga tushdi:

“Yovuzlikka qarshi kuch ishlatmaslik kerak. Shunda yovuzlik yo’qoladi. Iso ham yuzingni o’ng qismiga kimdir ursa, unga chap qismini tutib ber degan”.

Qaytib-qaytib bu fikrni pichirlab takrorlarkanman, birdan yengil xo’rsinib qo’ydim.

— Uzr, Lev Nikolayevich! Men bunday deb o’ylamayman. Inson yuzi qimmat turadi.

2020

KECHIR MENI, ANNA!

Ikki kundan beri Anna yonimga kelmayapti… Men tentak yoki shizofrenik emasman. Bu gapim bilan albatta, o’zim uchun aziz bo’lgan uning muqaddas siymosini nazarda tutyapman. U qazo qilganiga yarim asrdan oshgan. Buni yaxshi bilaman. Hayot deb atalmish tasodif va ko’rgiliklarga to’la teatrda u o’z rolini boshqa aktyorga topshirganiga ancha bo’lgan. Qo’pol qilib yoki sodda, tushunarli tilda aytganda — u go’rida allaqachon ko’karib chiqqan.

Men shunchaki har kuni atrofga oqshom cho’kkanda, sokinlik tun pardasi bilan birga borliqqa yoyilganda Annaning siymosini tasavvur qilib, xayolan u bilan suhbatlashib vaqt o’tkazar, she’riyat deb atalmish ma’naviy ozuqa borasidagi ommaviy va urfga aylangan, gazeta va jurnallar sahifalarini to’ldirgan, zaminimiz bag’rida quyosh chiqib to botgunga qadar davom etadigan qizg’in va dilgir gurunglardan charchab, uning yonida umrimni hech bo’lmaganda tunga aloqador bo’lgan qismini mazmunli o’tkazib yashashga intilardim. Yolg’on emas shunday. Aldab nima qilaman. Bundan menga nima naf? Esimni taniganimdan beri, adabiyot va she’riyatga o’zimda oshuftalik, kuchli mayl va telbanamo talpinish his qilganimdan beri Anna yonimda bo’lar, qaysar va o’lgudek injiq yuragimga yaqin bo’lgan uning she’rlari jamlangan kitobini qayerga bormay o’zim bilan har safar olib ketardim. Dam olgani yengiltak odamlar makoni bo’lgan sihatgohlarga boramanmi, hordiq chiqargani aqldan ozgan boy-korchalonlarning ermagiga aylangan tog’u toshlar yoki yarim yalang’och erkag-u ayolga to’lib ketgan suvi ko’m-ko’k, tiniq ko’llarning bag’rigami, ichimda o’zim la’natlagan kasbim bo’yicha bir tiyinga qimmat, foydasiz o’quv-seminarlar yoki keti uzilmaydigan xizmat safarlariga boramanmi, qora jomadonimga zarur narsalar bilan birga albatta uning kitobini ham joylashtirardim. Mehmonxonaning yorug’ va shinam xonasida jomadonni ochishim bilan Annaning o’sha menga tanish- ustiga “Anna Axmatova. Izbrannыye proizvedeniya” deb yozilgan, Moskvada ancha yillar oldin nashr etilgan, sutrang qattiq muqovadagi kitobi go’yoki kulib qarar, ob-havoga taqlid qilishdan xezlanmaydigan beqaror kayfiyatimni ko’tarar va beixtiyor lablarimda hazin tabassumning bir qur namoyon bo’lishiga sababchi bo’lardi. Atrofga qorong’u tushib, men uchun sariq chaqalik ahamiyati qolmagan dunyoning tashvishlari, yuragimda iliqlik uyg’ota olmagan marionetkasifat odamlarning orzu-o’ylari, maqsadlari bir pas meni tinch qo’yganida, ish deb atalmish hayotimning zerikarli qismidan o’zimni panaga olgan kezlarimda uni tuni bilan, gohida tunni oppoq tongga ulab, qo’limdagi dumaloq soatimning bir maromda va sekin chiqillashi ostida ko’zlarim ilinguncha qo’limdan qo’ymasdim, u yerdagi xassos va dilni o’rtovchi misralarni berilib, o’ttiz yildan ko’proq muddat davomidagi yashash jarayonida to’planib, bir uyum axlatga aylangan ruhimdagi g’uborlardan poklanib o’qirdim, ularni o’qish mobaynida diydasi qattiq, murosa nimaligini bilmaydigan va o’larcha dimog’dor deb nom qozongan men kabi bankirning ko’zlarini shashqator yosh xiralashtirardi…

Ularning aksariyati menga deyarli yod ham bo’lib ketgandi. Kitob yod bo’lib ketgan desam ham bo’laveradi. Butun boshli kitob xotiramga muhrlangan. Annaning she’riyati ta’sirida menda adabiy balog’at va o’ziga xos badiiy did shakllanganini ham inkor qilmayman. Bundan tashqari ayol shoiralarga baho berishda ham, ularning nazmda ivirsib yurib qilgan ishlari bilan tanishishda ham Annaning adabiy merosiga doim suyanib kelganman. Yanayam tushunarli qilib aytadigan bo’lsam ayol ijodkorlar she’riyatini — u o’zbek adabiyotiga oid she’rlar, dostonlar, sochmalar bo’ladimi yoki jahon adabiyotiga oidmi — barchasini sevimli Annamning ijodiga bo’ylashtirar, uning merosini ko’z oldimga keltirib ularni tahlil qilar, Annaning ijodi qaysidir ma’noda men uchun nazm deb atalmish sehrli olamni tushunishda o’ziga xos dasturilamal vazifasini o’tardi. Nazmning kanizaklari bo’lmish ayollarni o’qiyotganimda hech shubhasiz, tasavvurimda Annaning siymosi gavdalanar va shu bo’yi bir necha fursat ketmay yonimda turardi. Aniq eslayman. U yonimda turardi. O’zidan boshqa shoiraning kitobini qo’limga olishim bilan shoshilib, oyog’ini qo’lga olib yonimga kelar va ketishni o’ylamasdan ro’paramda indamay, bir nuqtaga tikilgancha turardi. Yozning iliq kechalarida ham, qishning uzun kechalarida ham, bahor kelib o’rik oppoq gullagan kezlar-u xazonrezgi bo’lib daraxtlarning barglari birma-bir to’kilayotgan kuz oqshomlarida ham u yonimda shunday turardi. Hech qayerga ketmasdi. Uyimdagi o’zimning sevimli shaxsiy kutubxonamda, deraza oldidagi katta anorrang kreslomga cho’kib, onam damlab bergan achchiq qaxvadan betinim xo’plagancha Marina Svetayevanimi, Zinaida Gippiusnimi, Gabriela Mistralnimi, Xalina Posvyatovskayanimi, Fo’rug’ Farruhzodnimi, Zulfiyanimi yoki qaysi bir mashhur bo’lmagan, nomi chiqmagan shoiraning kitobini qo’limga olsam ham u yonimdan ketmas, ma’yus yoki g’amgin emas, negadir o’ziga ishonchi yuqori bo’lgan odamlardek mag’rur va viqor bilan menga tikilib turardi.

-Xo’sh, nima deysan?- derdi kitobni yopib qo’yganimdan so’ng, qo’llarini ko’ksiga chirmashtirib.

Qanday fikrdasan degan savolni u ma’shuqalardek shunday qo’rslik bilan, erkalanib berardi.

-Ularga muhabbat qo’ya olmadim,- derdim qaxvadan xo’plarkanman unga termulib.- Yoqmadi ularning ijodi.

Shunda uning yuziga qon yugurar, bir nuqtaga tikilgan ko’zlari porlab ketar, mag’rurlik bilan qimtinib turgan lablari jilmayar va viqorli siymosi yorishgancha ko’z oldimdan oppoq tumanga qorishib, ko’zdan g’oyib bo’lardi. Qulog’im ostida uning savoli betinim jaranglardi:

-Xo’sh, nima deysan?… Xo’sh, nima deysan?… Xo’sh, nima deysan?…

Bu hol ko’p takrorlanardi… Yuqorida ta’kidlaganimdek men har gal chirkin foniy dunyodan she’riyat bilan chalg’imoqchi, hissiz odamlar sabab horigan ruhimni u bilan tiklamoqchi bo’lgan kezlarim Anna yonimga shoshar, moviy ko’zlarini mendan uzmay turar, asabiylashib boshqa muallifni o’qiy olmaganimni, tarvuzi qo’ltig’idan tushgan odamdek unga iltijoli tikilganimni ko’rgach, so’ng kitob javonidan darrov yana uning kitobini qo’limga olganimga e’tibor qaratgach, xursand bo’lgancha va g’oliblardek qadam tashlab ko’zdan yo’qolar, men bo’lsa ichimda nimalarnidir pichirlab, kresloga butun og’irligimni tashlab elliginchi yoki oltmishinchi marta uni o’qishni boshlardim…

O’zbek she’riyatiga azaldan qiziqmaganman. Yuzaki qiziqish ham deyarli bo’lmagan. Agar o’zbek nazmini ummonga qiyoslaydigan bo’lsak, qaysidir ma’noda bu ummonning tinimsiz shovullashi, atrofga suv va ko’pik purkab chayqalishi, qirg’oqlari meni doim bee’tibor qoldirib kelgan. Mumtoz o’zbek nazmidan tortib Zulfiya, Halima Xudoyberdiyeva, Oydin Hojiyevalarni o’qigan kezlarim o’zimda ularni qaytib o’qishga hech qachon mayl sezmaganman, o’qiganlarim menga hech nima bermagan, ko’zimga jo’n va oddiydek ko’ringan, she’riyatga qo’ygan va Anna shakllantirgan talablarimga ular mos kelmagan yoki ma’naviy ehtiyojimni to’laqonli qondirishmagan. Ularni, tan olaman — Anna Axmatovaga hatto teng ko’rmaganman. Afsuski, ularning adabiy olami meni o’ziga tortmagan. Hatto, mustaqillikning dastlabki davrida adabiyotga kirib kelgan yoki hozirgi yosh o’zbek shoiralarini o’qiganimda ham o’zimda ularning ijodlariga nisbatan hech qanday moyillik, oshuftalik his qilmaganman. Faqat befarqlik his qilganman, xolos. Ularni qachon, qaysi vaqt o’qimay ular tarannum etgan inson botiniy hislari sun’iydek, xayolot kengliklari kulguli va bachkanadek, ularning satrlaridan ufurib turgan romantizm bo’rttirilgandek, nozik hislar ifodasi keraksiz tashbehlarga, asab hujayralarini o’ldiradigan pafosga to’la va qichqiriqni eslatuvchi yoki galyutsinatsiyaga chalingan bemorning holati bilan to’la uyg’unlik kasb etgandek injiq yuragimni qilchalik ta’sirlantirmagan va men har safar asabiylashib yana Annaga qaytaverganman. Bu tabiiy shunday bo’lgan, hech qanday zo’rakilik yoki nokamtarlik yo’q fikrimda. Bu borada aybim shu bo’lganki, men ularni doimgidek Anna bilan bo’ylashtirganman va umumiylik topolmay surbetlarcha ularning ijodlarini rad etib, xuddi eski paytlardagidek Anna bilan dardlashishda, uni o’qib, u bilan xayolan suhbatlashishda davom etganman va bundan sirayam zerikmaganman. Xuddi dejavyudek hammasi takrorlanavergan: men qaytib qaytib sihatgoxlarga, tog’u toshlar va iliq ko’llarga, o’quv seminarlari va xizmat safarlariga boraverganman hamda jomadonimga zarur narsalar bilan birga Annaning kitobini solib, o’zim bilan olib ketaverganman…

Yaqingacha ham Annadan boshqa muallifni sevib o’qiy olishimni tasavvur qila olmasdim. Ahvolimni ko’rib, Anna kular, unga bu moydek yoqardi. U yuragimdagi she’riyatga bo’lgan extiyoj va muhabbatni o’zidan boshqa biror bir shoira o’z ijodi orqali uyg’ota olmasligiga chin dildan ishonib, u yerdagi mustahkam o’rniga darz ketmasligiga ko’zi yetib tabassum qilardi. Hattoki, Xalina Posvyatovskaya va Fo’rug’ Farruxzodni ham o’qigan kezlarim u qilt etmagan, yuzining tusi ham o’zgarmagandi. Chunki uning ishonchi komil edi. Qolaversa, men ham unga rag’bat yoki so’nmas shijoat bergandek yuqoridagi xassos shoiralardan ko’p o’tmay sovugandim. Bir lovvulab yonib, tezda o’chgandim garchi aqldan ozar darajada Xalina va Fo’rug’ meni rom etishgan bo’lishsa-da. Bu uncha ko’pga cho’zilmagan va men Annaning “Xo’sh, nima deysan?” degan savoliga yana bosh chayqagancha, og’zimga talqon solqondek indamay, noiloj unga qaytgandim. Uning samimiy kulgu jilvalanib turgan lablariga qaray-qaray unga qaytgandim. Xalina va Fo’rug’ ham undan meni butunlay mosuvo qila olishmagandi.

Yaqinda esa… Yaqinda hammasi o’zgardi. Iste’dodli shoira Go’zal Ro’ziyevaning she’rlarini qayerdadir o’qib qoldim. Aniq bilmayman qayerda… ijtimoiy tarmoqlarda ekani aniq lekin. Shu kungacha uni uncha kuchli yozilmagan nasriy asarlarini o’qigandim, ular menda o’rtachadan yuqoriroq darajada taassurot qoldirgandi, lekin she’riyati bilan aslo tanish emasdim. Bilganim — Birinchi kitobim loyihasida uning she’rlar to’plami chiqqani edi. Uning she’riyati qachon meni rom etishga muvaffaq bo’ldi — buni ham ochig’i bilmayman. Go’zalning she’riyati rom etdi, tamom vassalom. Uni o’qib nihoyat o’zbek adabiyotida ham realistik ruhda yurak yutib yozadigan, asabni buzadigan ezma, oldi-qochdi romantizmdan yiroq bo’lgan, qanotli do’stlarimizning qichqirig’ini yodga soladigan pafosga begona, mani mudom qiynaydigan botiniy savollarimga javob beradigan, ko’pik kabi suv yuzasida turgan o’zbek adabiyoti sabab tartibsiz atomlarga bo’linib va sochilib ketgan qalbimni bir butun qilib birlashtiradigan, she’riyat borasidagi o’lchovlarimga to’la mos keladigan, sevimli Annam bilan bo’ylashadigan kimdir, favqulodda bir iste’dod paydo bo’lganinini sezdim. Uni “Venetsiyaga bormoqlikni orzulaydi qiz”, “Kabalьero”, “Poyezd-odamlarmiz”, “Gladiator” kabi pishiq-puxta yozilganidan ko’ra ham, ruhiy kechinmalar dramatik tarzda berilganidan ko’ra ham, realistik ruhda yozilgan she’rlari meni tamomila o’ziga maftun etdi. Shu paytgacha o’zbek adabiyotida — yigirmanchi asr va zamonaviy o’zbek adabiyotini qo’shib hisoblaganda ham nazmda ijod qiladigan biror bir ayol ijodkor o’z ijodi bilan bunchalik meni maftun etmagandi. Annaning she’riyatiga bo’lgan ruhiy xastalikka o’xshash ehtiyojim ortidan yana boshqa bir shoiraning she’riyatiga nisbatan ham bunday ehtiyoj dunyoga kelayotganiga birinchi marta iqror bo’ldim. Butun borlig’im bilan iqror bo’ldim. Bu meni ham hayajonga soldi, ham xavotirga, ham larzaga.

Odatiy oqshomlardan birida Anna oldimga kelganida u bir necha marta oq qog’ozga tushirilgan Go’zalning yuqoridagi she’rlarini qo’limda ko’rdi. Men ularni diqqat bilan o’qir, tahlil qilar va misralardagi realistik ruhni yuragimning har bir tepkisida ilg’ardim. Anna dastlab e’tibor bermadi. Axir Xalina va Fo’rug’da ham boshida shunday bo’lgan. U yonimga o’tirdi-da, men bilan birgalikda she’rlarni o’qishda davom etdi. Bir necha kun shunday o’tdi. Ammo uni ham meni ham hayron qoldirgan narsa – Go’zalning she’rlaridan ko’nglim qolmayotgani hecham ro’y bermasdi. Bu aksiga olib kundan kunga kuchayib borar, bu moyillik hatto o’zimni ham bir oz cho’chitardi. Annada esa boshqa o’zgarish kuzatilardi. U endi kam tabassum qilar yoki butunlay qilmas, yonimda o’tirmas, xonada u yoqdan bu yoqqa bezovta yurar, kitobini varaqlamay qo’yganimni orada yuzimga solar, xullas u yuragimdagi o’z o’rnidan havotirga tushardi. Men unga tikilarkanman, bir achinsam, bir o’z ona adabiyotimda ham nihoyat, meni bir umr qiziqishimga arzirli nazm ijodkori paydo bo’lganiga, qolaversa unda o’zim orzu qilgan mutlaqo yangi qatlam ochilganiga yosh boladek suyunardim…

— Anna, eshit,- derdim unga suyunib boqib.- Venetsiyaga borishni orzu qiladigan qiz haqida she’r.

Va she’rni o’qiy boshlardim. Preriyaga ham, Saxaraga ham, Parijga ham borishni orzu qilmaydigan, kun bo’yi derazasi oldida o’tirib, tashqarida yog’ayotgan yomg’ir raqsini kuzatib, faqatgina Venetsiyaga borishni orzu qiladigan sho’rlik nogiron qiz haqidagi she’rni o’qirdim. Anna indamasdi.

— Qiz Venetsiyaga borishni orzulaydi. Faqat Venetsiyaga. Chunki uning oyoqlari yo’q. Venetsiya esa suv ustiga qurilgan shahar, uni faqat qayiqqa o’tirib aylanish, sayr qilish mumkin, xolos. Topilmani qara, Anna!

Anna indamasdi.

-“Gladiator” she’ridagi o’limga tik boqib, har kuni “yo o’lmoq, yo qolmoq” degan betayin falsafaga amal qilib yashaydigan, qonsiragan hissiz olomon qarshisida taqdiriga har daqiqa la’nat o’qib, o’lim bilan yuzma yuz keladigan qulning ayanchli iztiroblarini tasvirlashdagi realistik ruhni qara, Anna!

Anna indamasdi.

-“Kabalьero” she’ridagi buqaning isyoni-chi? Uni shuhratparast matador va atrofidagi uning o’limini yuragini hovuchlab kutayotgan olomonga nisbatan isyoni, yuragida to’planib qolgan nafrati, yakunda oladigan alamli qasosini tasvirlash va ifoda etishdagi dramatizmning yuqoriligini qara, Anna!

Anna indamasdi. Keyin esa shunday kezlarda u meni sassiz tark etar, “Xo’sh, nima deysan?” kabi tanish savoli bilan murojaat qilmas, chunki mendan chiqadigan javobdan go’yo cho’chigandek labini tishlardi. Oxirgi paytlarda u deyarli kulmay ham qo’ygandi…

…Xullas shunaqa gaplar. Anna ikki kundan beri yonimga kelmayapti. Shuncha fursat o’tib endilikda har oqshom yana uni sutrang muqovali kitobini qo’limda tutib o’tirarkanman, u bir lahza yonimga kelishini kutib, nihoyat men bilan bir tilda gaplashadigan, men tug’ilgan zaminda kindik qoni to’kilgan, men mavjud bo’lgan millat adabiyotida mening ta’bimga ham mos she’r yozadigan ijodkor paydo bo’lganini unga tushuntirishni juda juda istab, shu istak bilan yashayapman, kun o’tkazyapman. Men ishonaman, bir kuni Anna qaytadi, yonimga qaytadi, yana uning iliq siymosini ko’raman, kulgusi quloqlarim ostida jaranglaydi. Hozircha esa… Hozircha, kechir meni, Anna, deb qolaman garchi kechirim so’rashga loyiq ish qilmagan bo’lsam ham.

Manba: www.nodirabegim.uz/