Марғилонлик ёш ижодкор Шерзод Ортиқовнинг сизга тақдим этилаётган эсселарида дунё адабиётининг машҳур сиймолари Халина Посвятовская, Фёдор Достоевский ва Фуруғ Фарруҳзодга бўлган муносабати акс этган…

Шерзод ОРТИҚОВ
УЧ ЭССЕ

---

УНИНГ ИСМИ ХАЛИНА ЭДИ

Ўшанда одамлар бу ерга асосан уммон орқали баҳайбат кемаларда келишарди. Ҳар куни юзлаб йўловчилар кемалар нарвонидан бандаргоҳга тушишаркан, менинг тасаввур қилиб бўлмас сирли қиёфамни кўриб бошларини кўтаришганича оғзилари ланг очилар, шу бўйи жойларидан қимир этмай бир неча сония сеҳрлангандек туриб қолишар, сўнг уйқудан энди уйғонгандек гандираклаб салобатим остида оёқ босишарди.

-Филадельфия, — дейишарди улар қўллари билан мен томонга ишора қилиб бир-бирларини туртишганича.- Бунча гўзал шаҳар бўлмаса бу Филадельфия!

Ўшанда салобатим ва машҳурлигим жиҳатидан Америкада Нью-Йоркдан кейинги ўринда турар, минглаб одамлар биргина мени кўриш учун дунёнинг ҳар бир бурчагидан келишар, паноҳимда бир кун яшаш уларга ушалмас орзудек туюларди.

Қизиғи, мен бир қарашда уларнинг қаердан эканликларини билиб олардим. Масалан, бандаргоҳга сипо разм солиб, сал кеккайган ҳолда тушган, кўпинча инкубатордан чиққандек бир хил қора костьюм ва шим кийган, бўйнига йўл-йўл бўйинбоғ осганлар — инглизлар бўлишарди. Лабида сигарет билан, асабийлашиб, сўкиниб, ён-атрофига тупуриб тушганлар — руслар эканлигини бир зумда тахмин қилиш мумкин эди. Французлар доим ўз эҳтиросларини яширолмай, йўл давомида кемада бошларидан кечирган қисқа муҳаббат можаросига оид ҳодисаларни гоҳ минғирлаб, гоҳ бақирганча бандаргоҳни осмонга кўтаришарди. Немисларни кема бортидан тушгач, дарров чўнтакларидаги циферблатни қўлларига олиб, вақтни кўздан кечирганликлари орқали танирдим. Хўмрайган ва ҳаётдан норози башара соҳиблари кўпинча Лотин Америкасидан келган испанлар бандаргоҳда пайдо бўлишганда кўпаяр, яҳудийлар бўлса қўлларидаги жомадонларини маҳкам бағриларига босиб, чўчиб қадам олишарди.

Бир куни (адашмасам ўтган асрнинг эллигинчи йиллари охирлаётган, 1958 йил эди шекилли) бандаргоҳга келиб тўхтаган кемалардан бирининг бортидан ёшгина хоним пастга тушди. Илк марта бу йўловчи қаердан эканлигини аниқлай олмадим. У бошқаларга ўхшамасди. Менинг салобатимдан боши айланиши ва ҳайратланиши тугул атрофига қараб қўймади. Кемадан тушгач, ўзи билан бирга пастлаган — олтмиш ёшлардаги, новча, қора шляпа кийган, кўзойнакли, чўққи соқол кишига эргашиб секин қадам олиб кета бошлади.

Унинг узунчоқ юзи касалмандларникига ўхшаб заъфарон, мовийранг кўзлари маъюс, ориқлигидан белига қора тасма ўтказилган сутранг кўйлаги эсаётган куз шабадасида ёпишмасдан эгнида хилпирар, товони баланд жигарранг туфлисида юришга ўнғайсизланиб сал оқсоқланар, қўлидаги жомадонини ҳар ўн беш-йигирма қадамда у қўлидан бу қўлига оларди.

У рўпараларига келиб тўхтаган, тепасига “такси” ёзувли белги ўрнатилган “Форд”га ўтиришдан олдин, йўловчиларни тушириб пишқирганча йўлида давом этган кема ортидан бир муддат қараб қолди. Кейин кичкина лаблари билинар-билинмас пичирлади:

Кема кетиб бўлди
Қолди фақат уфққа томон
Унутилган оппоқ қўлларинг
(салом, салом)
Қачонлардир кема изидан
Бир қуш бўлиб отилгум ўқдай…

Улар таксига ўтириб, ғарбий қисмимда жойлашган арзон касалхоналардан бирига боришганида эсаётган шабада кучли шамолга айланиб улгурганди. Бу касалхонада асосан шарқий Оврўподан келган, бутун Америка бўйлаб тарқалган фақир муҳожирлар даволанишар, уни Қизил Хоч жамияти ўз қарамоғига олган, шунгами бирорта америкалик бу ерга соғлиғини кўрсатгани ўлиб қолса келмас, керик тасаввурида ор қилар, кўча дунёқарашида бу ер садақалардан қарор топган даволаниш маскани ҳисобланарди.

-Сизга ажратилган хона тайёр,- деди уларни касалхонада қарши олган истараси иссиқ ҳамшира ёш хоним узатган қўлини сиқиб қўйиб. – Учинчи қаватда. Мен билан юринг!

Учинчи қаватга лифтда кўтарилиб, бир кишилик кўримсиз хонага киришганида хонанинг очиқ қолган деразаси шамол таъсирида ғичирлар, хона ҳам гўё унга қўшилиб ғингшиб қўшиқ куйларди.

-Халина Посвятовская,- деди ҳамшира хонанинг деразаларини ёпиб қўйгач, қўлидаги дафтарни варақлаб кўриб.

-Ҳа, мен ўша,- деди ёшгина хоним шеригига бир қараб олиб.

— Ёши йигирма учда,- давом этди ҳамшира.- Польшадан. Америкадаги поляк муҳожирлари ташкилоти тавсиясига кўра юрагини операция қилдиргани бу ерга юборилган.

-Ҳаммаси тўғри,- деди шу пайтгача жим турган киши. — Операция ҳаражатларини қисман ташкилот, қисман Қизил Хоч жамияти тўлайди. Мен ўша ташкилот вакилиман. Мана бу эса Қизил Хоч жамиятининг йўлланмаси.

Ҳамшира йўлланмани олиб, уни кўздан кечириб чиқди. Тушунарли дегандек бошини ирғаб чиқиб кетганидан сўнг, бояги киши шошилмай Халинанинг олдига келди.

-Бирор нарса зарур бўлиб қолса айтарсиз, пани Посвятовская,- деди томоғини қириб.- Сизда ташкилотнинг Филадельфиядаги бўлими телефон рақами бор.

-Миннатдорман барчаси учун, пан профессор!

Халина бир ўзи қолгач, хонадаги темир каравотнинг чеккасига омонатгина ўтирди. Кейин бирма-бир остонада қолган жомадонига, хона бурчагидаги биттаю битта кичкина жавонга, каравот тепасидаги Исонинг хочга михлангани акс этган картинага тикилди. Охирида шамол чертиб тинмаётган дераза томонга…

-Халина Посвятовская, ёши йигирма учда,- деди ҳамширанинг гапларини қайтариб ва ўрнидан туриб дераза олдига келди. У ерда худди бандаргоҳда олислаб кетаётган кемани кузатгандагидек нигоҳ билан атрофга разм солди ва ўшанда бўлгани каби лаблари бу сафар ҳам илкис пичирлади:

Мен- Жульетта
Ёшим йигирма учда.
Қачондир севгини татиб кўргандим
Аччиқ эди у
Бир финжон қаҳвадай.
У тезлатди
Юрагим зарбин
Қаттиқ ҳазиллашиб вужудим билан
Уйғотди ҳисларим
Ва кетди…

Афтидан у бандаргоҳда ҳам, ҳозир ҳам шеър ўқиганди. Буни унинг сўзлаш оҳангидан ва бўғзидан бир ритмда терилиб чиққан сўзлар кетма-кетлигидан англаш қийин эмасди. Бу ерда ҳам унга ўхшаб шунақа гапирадиган иккитаси бор эди. Бири нуқул мушуклар ҳақида шеър ёзадиган- Томас Эллиот бўлса, иккинчиси қадрдоним Нью-Йоркнинг фахрига айланган, Бродвей театрида ҳар ҳафта одам тўплаш бўйича рекорд қўядиган, аншлаглар қироли — Юджин О Нилл эди. Аммо улар билан солиштирганда Халинанинг сўзлари оҳанграбодек қулоққа ёқар, уни тинглаб руҳим остин-устун бўлиб, ларзага келарди.

Бир муддат жим тургач, кучли шамол эсаётганига қарамай Халина дераза ойнасини очди. Ичкарига шамол отилиб кирди. Унга қўшилиб кузнинг ачқимтир ҳавоси яна хона бўйлаб таралди. Ана шу ҳаводан симириб, қизиқиш аралаш, оёқлари учида туриб у атрофга бўйнини чўзди. Унга эътибор қаратарканман, мана энди у менинг асл салобатимни ҳис қилиб ҳайратланади деб, тахмин қила бошладим. Чунки, осмонўпар биноларимни, кўчалардаги “Форд” дан тортиб “Шевроле”гача ястаниб юрган ранг-баранг машиналаримни, пўрим кийинган ишбилармон ва ўткир зеҳнли ўғил-қизларимни у бир маромда кузатишга тушди.

-Бунча шовқинли бўлмаса бу шаҳар, -деди бир маҳал хафсаламни пир қилиб.- Варшаванинг тамомила акси-ку!

Унинг гапларидан мен тамакидек тутаб кетдим. Туриб-туриб Варшава билан мени солиштиргани алам қилди. Мен қаерда-ю, чекка ва овлоқ жойдаги Варшава қаерда… Шу кунгача мени Оврўподаги фақат учта шаҳар — Лондон, Париж ёки Рим билан қиёслашарди. Ҳатто, Берлин ёки Мадрид ҳам мен билан рақобатлаша олмасди. Энг баланд биноси олти қаватдан тепага кўтарилмаган, кўчалари лой ва чангга қоришган, бирор бир мақтанса арзигулик ҳашаматли иншооти бўлмаган, кўримсиз ва тунд шаҳар билан таққосланишим беихтиёр бемаъниликдек туюлиб, бир пасда нафсониятимга тегиб кетди.

Халина бу вақтга келиб жомадонини очиб, ундан сариқ муқовали бир китобни қўлига олганча ширин мутолаага шўнғиб кетганди. Китобнинг муқовасига “Адам Мицкевич. Танланган шеърлар ва достонлар” деб ёзиб қўйилган бўлиб, унинг деярли ҳар бир саҳифасидаги ёзувлар остига қалам билан чизиб қўйилганди. Ҳатто, ҳозир ҳам Халина мутолаа қилиш билан бирга саҳифадан саҳифага ўтаркан, қалам ёрдамида айрим сўзларнинг остига чизиб-чизиб қўярди.

-Йигирма уч ёшли Жульетта,- деди у пича ўтиб китобдан бошини кўтаргач, яна дераза томонга ўгирилиб ва ўзига ўзи гапира бошлади. – Мана бир ўзинг шу тўрт деворни ичида қолдинг. Эҳ, Жульетта, Жульетта! Ватандан узоқда, бегона шаҳарда, ёт одамлар орасида қолдинг. Ягона овунадиган нарсанг ҳали қоғозга туширмаган шеърларинг ва азиз устозинг Мицкевичнинг китоби… Икки ҳафта йўлда ўтди. Икки ҳафтадан бери Варшавада эмассан энди. Аввал темир йўл, кейин уммон сени қадрдон шаҳрингдан олислади. Уни ҳар куни тушларингда кўрдинг. Перронда ҳам, каютада ҳам. Соғиндинг. Тўғрими, Жульетта? Соғиндинг! Унинг кўп нарсаларини соғиндинг. Раҳматли эринг Адольф билан бирга қўлтиқлашиб юрган сокин кўчаларини, ўзинг доим эрталаб ширин кулча олгани борадиган новвойхонасини, ҳудудида Шопеннинг ҳайкали қад ростлаган, дилга пайванд истироҳат боғини, бўёқлари кўчиб кетганча рельсларда кўзлари мўлтираб қатнайдиган трамвайларини… Ҳатто, каютада уни эслаб шеър ёздинг, қоғозга туширмай, дилингда ёздинг. Қандай бошланарди ўша шеър-а, ҳа мана бундай:

Азобли соғинчдан ёзаман шеърлар
Бу соғинч
Кемирар танимнинг куйчи мевасин
Тикиламан ёлғиз бармоқларимга-
Улардан беш достон ўстира олгум
Қимтилган лабингга тегинганимча
Пичирлайман
Шунда сўзлар
Улкан сув ритмида тебрана бошлар
Шеърга айланганича
Ивиган
Шўр шеърлар аста оқиб тушар
Юзингдан…

Бир оз ўтиб, ҳамшира уни чуқурлаштирилган тиббий текширувга олиб чиқиб кетди. Мен бўш қолган хонага жиловсиз ғазаб билан кўз ташладим. Биринчи марта Филадельфияга келган одам боласи салобатимдан таъсирланмагани, қиёфамга бефарқ қарагани, руҳимни сира пайқамагани, менга эътибор бермай менсимагани алам қилди. Варшава… Уни қанақа шаҳар эканини яхши билардим. Лондон ва Париж қишин-ёзин унинг устидан кулиб менга турли-туман телеграммалар юборишарди. Эндиликда юбормай қўйишди. Римнинг айтишича, Варшава шунчалик абгор ва йўқсиллигидан, ҳатто мазах қилишга арзимас экан. Бу уччови ўз вақтида мен ва Нью Йоркка у ҳақида роса кўп кулгули латифаларни етказишганди. Улар ҳозир эсимда йўқ. Бирортасини эслаб қолмаганман ҳатто. Лекин ўшанда уларни ўқиб хахолаб кулганим эсимда. Яна эсимда қолгани анави уччала ярамас уни “Москванинг тутинган укаси” дейишарди. Шунақа бир қиёфадаги шаҳарни манави ойимтилла соғиниб, сал бўлмаса кўз ёши тўкаман деб ўтирибди.

-Сал шовқининг тинса-ку Филадельфия! Бунча сокинликдан нафратланасан!

Тиббий текширувдан қайтган Халинанинг дераза олдида айтган мазкур гаплари юзимга тарсаки бўлиб тушди. Унинг гапларидан тилим айланмай қотиб қолдим.

-Варшава,- деди у мен ҳали ўзимга келиб улгурмай олисларга тикилиб.- Биламан, сен олисдасан. Ҳув анави мавжланаётган уммон ортидасан. Мени эшитмайсан. Шунга қарамай сенга битта гапни айтишим керак. Мен Краков яқинидаги Ченстоховада туғилдим. Болалигим ўша ерда ўтди. У ерда ёмон яшамадим-ҳеч нолимайман. Кўча чангитиб, йиртиқ-ямоқ кийиниб, бошқа жулдирвоқи болалардек шўхликлар қилиб қандай қилиб уруш бошланганини сезмай қолдим.

Уруш пайтида кўшниларга қўшилиб онам билан қишлоқ тегирмончисининг ертўласида жон сақлардик. Кунлик таом менюмиз қуруқ қотган нон ва кўлмак сувидан иборат бўларди. Баъзида айниган консерва ёки ҳидланган колбаса топиларди… Онам ўшанда менга эртаклар айтиб бериш ўрнига сен ҳақингда ҳикоя қилиб берарди. Ҳа, сен ҳақингда. У шу йўл билан айниган консерва ағдарган ичимдаги давомий оғриқни унуткизарди. Оқшом пайтлари доим унинг ҳикояларини тинглаш орқали сенга нисбатан юрагимда муҳаббат улғаяр, сени жудаям олисда деб ўйлаб энтикар, қўлим етмас ерда эканингга шубҳа қилмай орзулар оғушида ширин уйқуга кетардим.
Эртасига эса ертўланинг зах ҳавосидан нафасим бўғилиб, гоҳида қўлимдаги кир латтага ўралган қўғирчоғим билан унинг синиқ дарчаси олдига келар ва у ердан туриб куйиб кулган айланган уйларни, мина пачоқлаган дарахтларни, снаряд ўпирган ерларни, кўчада сасиб ётган ўликларни, бир сафда қатор бўлиб ва менга тушунарсиз тилда қўшиқ куйлаб ўтаётган немис аскарларини кузатарканман, бир пасда уларни унутар ва қуёш чиққан машриқ томонга тикилардим. Чунки онам сени кун чиқар тарафда дерди ва унга тикилсам юзимни силай бошлаган офтобнинг илиқ тафтида сенинг қўлларингни ҳис қилгандек бўлардим.

Бу даҳшатли уруш йилларидан ортирганим тўрт нарса — йўқотилган болалигим, мурғак кўнглимни эзган бир олам изтироб, юрагимни ишдан чиқарган ревмакардит касаллиги ва сенга нисбатан орттирилган қайноқ муҳаббат бўлди. Сенга муҳаббатим шу қадар улуғвор ва кучли эдики, кези келганда у тарозунинг иккинчи палласидаги лаънати уруш қолдирган жароҳат билан ҳасталик уқубатларидан кўра кўпроқ тош босарди.

Кейинчалик Адольф ҳаётимга кириб келди. Меҳрибоним, суянчиғим, қувончим…У туфайли сени кўрдим. Ҳаётимда илк марта. Эрим қўлтиғимдан тутиб сени эрталабдан қош қорайгунича айлантирди. Ўшанда май эди. Атрофда баҳорнинг илиқ нафаси кезарди. Баҳорнинг майин шабадаси эпкига юзимни тутганча, тош кўчаларингни оёқларим яйраб босдим, фаввораларингда юзимни қайтиб-қайтиб ювдим, трамвайларингда хушхол сайр қилдим, кафеларингдан бирида тамадди қилдим, энг катта театрингда cаҳналаштирилган “Ромео ва Жульетта”ни кўрдим…

Варшава, ҳозир ҳам сени ўлгудек яхши кўраман. Яна сени кўраманми йўқми, билмайман. Эрталаб соат тўққизда юрагимни операция қилишади. Ундаги нуқсон жиддий экан. Операцияни кечиктириб бўлмасмиш. Врач текшириб кўриб шундай деди… Мен сезяпман. Операциядан тириқ чиқишим гумон. Гарчи озгина умид бор бўлса-да… Эҳтимол шу операциядан сўнг фариштага айланиб, суюклигим Адольфнинг олдига учиб кетарман… Аммо ўзим қайтиб бормасам-да, ҳеч бўлмаганда жасадим, хоким боради олдингга. Муҳожирлар қўмитасига айтаман, мабодо ўлсам мени тупроғингга — Адольфнинг ёнига кўмишади.

Халина кечаси билан ухлолмади. Каравотга ўтириб, паришон бир аҳволда, гапирмай, қўллари билан тиззаларини маҳкам тутганча анча вақт мижжа қоқмади. Кейин жомадонидан оппоқ қоғоз, сиёҳдон ва ручка олиб қоғозни тўлдира бошлади.

Суткалар шу қадар узунки
Бир неча бор ўлмасам
Суткасига
Нима билан тўлдиргум вақтни?
Қўлларим тўлдирган уни
Тўлдирган кокилларим
Ўргимчакнинг заҳматли меҳнати
Бу тўр
У кетган чоғ
Енгил тортгум негадир ғоят
Маъносин йўқотган
Бир парча ердай…

Уйқусида у янаям хотиржам кўринарди. Худди қачонлардир Париж сўзлаб берган “Уйқудаги малика” эртагидаги соҳибжамолга ўхшаб ухларди. Уйқу элитганда унинг заъфарон юзи тиниқлашиб, онда-сонда пирпираётган киприклари унинг фавқулодда чиройли кўзларига ўзларини қўриқчилик қилаётгандек тутишар, қирмизи лаблари эса билинар-билинмас енгил титрарди. Мен дераза яқинига келиб, унинг юзини хаёлан силарканман, айни шу дамда уйқу нималигини билмай паноҳимдаги кўнгилочар масканларда тонг оттираётган ўзимнинг ўғил-қизларим хаёлимдан ўтишди.

Улар… Филадельфиянинг болалари… Улар ҳам мени шу муштипар аёл Варшавани севгани каби севишармикин? Энг сўнгги урфда кийинадиган, Американинг фахрига айланган автоконцернлар ишлаб чиқарган машиналарда лабларидаги сигаретни бурқситиб, кибр билан юрадиган, кинотеатрларда Чаплин ва Вивиен Лининг ўттизинчи ва қирқинчи йилларда ишланган фильмларини сира меъдаларига тегизмай кўрадиган, ресторанларда жазз тинглаб, шотланд вискиси ва испан текилласидан бошқа ичимликни оғзиларига олмайдиган, охирги пайтларда кундалик мавзулари курсисидаги муддати тугаётган Дуайт Эйзенхауэрдан сўнг президентлик лавозимига ким муносиблигини муҳокама қилиш-у ёш сиёсатчи Жон Кеннеди ирод қилган нутқларни мақташ бўлиб қолган ва етарли пул жамғаришлари билан қўлларини оёқларига олиб Нью-Йорк сари жуфтакни ростлайдиган болаларим мени бир отадек кўриб, чин дилдан, соф муҳаббат билан севишадими йўқми?!

Мен Халинанинг юзини хаёлан тинмай силардим. Дағал қўлларим билан дераза ойнаси ортидан унга оталарча бўса юборарканман, негадир шу тобда юрагимда унга нисбатан меҳр ва ҳайрихоҳлик уйғона бошлаганини илғар, унинг кейинги тақдирини ўйлаб бесаранжом бўлардим. Қолаверса, нафасим бўғилиб олисдаги Варшавага мурожаат қилардим.

“Варшава, бир умр устингдан кулиб келдим. Беармон кулдим, мазах қилдим, сени бир тийинга олмадим. Сени ўзим ҳурмат қилган Лондон, Париж ва Рим билан бир қаторда кўрмадим. Бирор марта менсимадим, эътиборга олмадим. Аммо бугун билдимки, аслида менинг устимдан кулиш керак экан. Чунки, ҳали бирорта ўғил-қизим ўзга юртда мени соғиниб қўмсаганини эшитган эмасман. Манави қизинг эса сени тинмай эслади. Қойил! Бу ерга келган кунидан бошлаб уйқу учун ёстиққа бош қўйгунича сенинг номинг тилидан тушмади. О, Варшава! Дуо қил уни, майлими? Халинани дуо қил!”

— Халина, тайёрмисиз?

Ҳамшира шериги билан ғилдиракли замбилда хонага кирганини кўриб Халина бир унга, бир қўлидаги ноъмалум эркакнинг (эри Адольфнинг бўлса керак) суратига қараб маҳзун кулимсиради.

-Соат тезда тўққиз бўлдими?

Ҳамшира худди шундай деганча елкасини қисиб қўйди ва қўлтиғига қистирилган оппоқ матони унга узатди.

-Кийимларингизни ечиб буни кийиб олинг. Операция пайтида беморлар киядиган кўйлак.

Кўйлакни қўлига олгач, Халина бир лаҳза унга довдираб тикилиб турди. Димоғига тутиб узоқ ҳидлади. Уни кийишдан олдин каравот тепасидаги чормихга тортилган Исо пайғамбар тасвирланган картинага қараб узоқ чўқинди. Чўқиниб бўлгач, кўзлари жиққа ёшга тўлди.

-Халина, ҳали ҳаётингиз олдинда,- деди буни кўриб ҳамшира уни қучиб далда бераркан.- Операция яхши ўтади, бунга ишонинг!

-Ишонаман, -деди у кўз ёшларини бирма-бир артиб.- Ишонмасдан қаерга ҳам борардим. Операциядан чиққач, кўп ётмайман. Тезда Варшавага қайтаман. У ерда Университетга ўқишга кираман. Фалсафани ўрганаман. Шеър ёзишда давом этаман. Майли қофия ва вазнга солинмаган шеърлар бўлса-да, ўқиганлар уларни Мицкевич даражасидан паст, бир ҳаваскорнинг шеърлари дейишса-да, ёзавераман, ёзавераман. Кўп ёзаман. Ҳар куни, ҳар соат, ҳар дақиқада… Улар вақти келиб оммавий тарзда газеталарда чиқади. Кейин уларни катта китоб ҳолида нашр қилдираман. Университетни тамомлагач эса Мицкевич, Варшава ва Польша тарихи ҳақида мақолалар ёзаман. Эрим Адольф ҳақида хотиралар, мемуар ҳам.

У сўзлаш билан бир вақтда операция пайтида беморлар киядиган енгсиз кўйлакни кияркан, ҳамшира унга зимдан ачиниб қарарди.

-Кейин бир кун келиб адабиёт йўналишида Нобель мукофоти оласиз, -унинг гапига якун ясади ҳамшира кўп ўтмай яна бир марта уни қучиб, таскин бераркан.

-Нобель мукофоти?!- ҳайрон бўлди Халина замбилга ётиб, устига чойшабни ташларкан ва бирдан қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборди.- Ҳа, Нобель мукофотини ҳам оламан. Демак, узоқ умр кўрарканман. Чунки, ушбу мукофотни чол ва кампирларга беришади-да!

Уни замбилда хонадан олиб чиқишганда, эшик олдида шляпасини қўлига тутиб, мулзам ҳолда турган профессор унга яқинлашди. Унга кўзи тушгач, Халинанинг ранги бирдан оқариб кетди. Лабларидаги кулгудан асар қолмади.

-Профессор, профессор,- деди унинг қўлларини қаттиқ ушлаб оғир-оғир нафас оларкан- Қаранг буларни… қаранг… мени операция столига олиб кириб кетишяпти. Бунча тез бўлмаса… бунча тез… Варшавани яна кўрармикинман? Айтинг, яна кўраманми? Қадрдоним Варшавани…

Профессор пешонасидан ўпиб уни тинчлантиргандек бўлди.

-Албатта, пани Посвятовская! Варшавани кўрасиз яна. Насиб қилса ҳали бирга қайтмиз. Ўша кемада.

-Мабодо, операциядан чиқмасам бу ерга дафн этманглар мени. Хўпми? Жасадимни Варшавага олиб боринглар! Эрим Адольфнинг ёнига қўйинглар! Қўмитага айтинг шуни. Сўз беринг айтишга, илтимос!

-Хўп, қизим… Хўп…

Йўлакда одам кўп эди. Ҳамширалар, врачлар, беморлар бир-бирларига ҳалақит берганча уни тўлдиришган, боз устига ғала-ғовур қулоқни қоматга келтирарди. Бунинг натижасида замбилни ғилдиратиб етаклаб лифтни олдига боргунча кўп вақт ўтиб кетди. Йиғлаётган кўзларини йўлак бўйлаб юмиб кетган Халина лифтга киргачгина уларни очди.

-Мен — Жульетта, ёшим йигирма учда,- деди лифтнинг эшиклари ёпилгач, шифтга бемажол тикиларкан ногаҳон.- Варшавани яна кўрармикинман?!

Эсседа Гулноз Мўминова таржимасидаги Халина Посвятовская шеърларидан фойдаланилди.

2020 йил, апрель. Марғилон

ЙИГИРМА ТЎҚҚИЗИНЧИ ФЕВРАЛЬ
Эпистоляр эссе

Сендан оқ атиргулнинг майин ифори тараларди. Димоғимда уни масрур туярканман, бир лаҳзада ҳушимдан айрилаётганимни ҳис қилдим ва ўзимга келиш мақсадида машинанинг ойнагини секин тушириб қўйдим. Тоза ҳаво ичкарилагач, сен томонга қарамасликка интилиб ундан тўйиб-тўйиб нафас олдим.
— Машинанинг ичи диққинафас бўлиб кетди,- дедим сенга ўгириларканман сир бой бермай.
Қўлингда Эркин Аъзамнинг “Ёзувчининг боғи” китоби ва қора шоколад турарди.
— Булар сизга,- дединг жилмайиб уларни менга узатаркансан.
Эркин Аъзамнинг ижодига азалдан қизиқмаганим учун китобига бефарқ қарадим, аммо ичини очиб варақладим. Китобдаги ҳикояларни бир пайтлар ўқиб чиққандим. Биргина “Фиделдан салом”ни ўқимаган эканман. Уни дарров ўқишга киришдим. Сен зўраки сабр ва пича безовталик билан мени кузатиб ўтирдинг.
Ҳикоя доимгидек ёқмади, унда конкрет бир ғояни кўрмадим. Ёзувчининг тили ғализлиги ва бўрттирилган миллийлик колорити ҳали ҳам йўқолмаган, стилистикаси доимгидек менга бегона эди. Ундан ўзим истагандек ола билмаган таассурот аламини шоколад билан ювмоқчи бўлдим.
— Бунча аччиқ, — дедим ундан бир бўлак синдириб, оғзимга соларканман афтимни буриштириб.
Дарҳақиқат, шоколад аччиқ эди. Назаримда, суюқ ҳолида уни қалампир билан бирга қайнатишганди.
— Икковларинг бир хилсизлар,- дединг сен нигоҳингни мендан гина аралаш олиб қочиб.
Орага узоқ сукунат чўкди шунда.
— Нега хомушсиз?- дединг бир оз ўтиб барибир ўзинг биринчи бўлиб гап очиб. — Ё олдингизга келганим ёқмадими?
Мен индамадим. Жавоб бериш ўрнига сокин қўшиқ таралаётган машина радиосининг овозини атайин кўтариб қўйдим. Бунга сени хўрлигинг келди, қовоғинг солинди. Йиғламсираб атрофда табиат билан хайрлашишга чоғланаётган қишнинг сўнгги манзарасига тикилдинг ва бир оз ўтиб машинадан тушдинг-да, қисқагина хайрлашиб кетдинг.
Машинанинг тезлигини ошириб йўлда кетарканман, ўзимдан очиғи нафратланиб кетдим. Сенга нисбатан тутган бу муносабатим ўзимга ёқмади. Қўпол муомала қилгандек бўлдим. Лекин йигирма тўққизинчи февралда бундан бошқача бўла олмасдим. Минг уринмай хурсандчилик кўнглимга сиғмас, ўтмиш кўз олдимда қад ростлаб бу хурсандчиликни шафқатсизларча кесиб турарди. Сени бу ерда айбинг йўқ эди, албатта. Балки, ёлғиз айбинг шу куни ёнимга келганинг эди…
Биласанми, Достоевскийни биринчи марта ўқиганимда китоби уч кун қўлимдан тушмаган ва шу заҳоти уни яхши кўриб қолганман (Бу ҳақида сенга ҳам айтган бўлишим керак). Қўлимга тушган асари — “Телба” романи эди ва у менда илк саҳифалариданоқ кучли қизиқиш уйғотган, боз устига ўзимни асарнинг бошидан охиригача князь Мишкиннинг ўрнида ҳис қилган ва асардаги ғоянинг таъсиридан бир неча кунлаб чиқиб кетолмай юргандим.
У пайтлар ёш, қизиқувчан ва китоб ўқишга чанқоқ талаба эдим. Адабиётга қизиқишим сарҳад билмаса-да, бу қизиқиш фақат ўзбек адабиёти билан чекланганди, холос. Ўзбек адабиётини кўп ўқирдим. Жаҳон адибларини эса кам, шунда ҳам ҳижжалаб ўқир, чунки тез ўқисам одатда асарларининг ғоясини тушунмай қолардим.
— Гўзаллик дунёни ростдан қутқарармикин? — дедим бир куни “Телба”ни ўқиб тугатгач, асардаги князнинг ўша машҳур гапини ўйлаб.
Гўзаллик ва унинг дунёни қутқариш бўйича олий рутбаси ҳақида шундан сўнг ўйламаган куним бўлмади. Ҳатто, шундай кунлар бўлдики, бу умумбашарий ғоя ҳақида ўй суриб кунлаб институт ётоқхонасидан ташқарига чиқмадим ва бир қанча фанлардан ўқиладиган маърузаларни бесабаб қолдириб, ўқитувчи зотидан озмунча гап эшитмадим. Бошқа томондан тўғриям қилгандим ўшанда, чунки институтда бўйинбоғли ва юзаки устоз мақомидаги зотлар ўқитадиган “Молия ҳуқуқи”, “Давлат бюджети”, “Банк менежменти” каби фанларга сира тоқатим йўқ эди, маърузаларда том маънода зерикар, бир соату йигирма дақиқа ўзимни қўярга жой тополмай, қачон қўнғироқ чалинаркин, деб юрагим безиллаб ўтирардим. Маърузалар тугагач кутубхона ертўласида жойлашган бадиий адабиётлар бўлимига оёғимни қўлимга олиб чопар ва у ерда Достоевскийнинг навбатдаги жилдини абонентлик картамга расмийлаштириб қўлимга олардим. Шундан сўнг, уни қўлтиқлаб ётоқхонага югурар ва шу бўйи ҳатто кечки овқатга ҳам чиқмай, хира чироқ ёруғида унинг мутолааси билан машғул бўлардим.
Вақт ўтиб “Телба”нинг орқасидан кучли майл натижасида Достоевскийнинг бошқа асарларини ҳам қисқа муддатда ўқиб чиқдим. Бирин-кетин қўлимда унинг китоблари алмаша бошлади: “Жиноят ва Жазо”, “Хўрланган ва ҳақоратланганлар” , “Ўлик уйдан мактублар”, “ Қиморбоз”, “Иблислар”, “Ака-ука Карамазовлар”…
Мутолаа жараёнида адиб шахсиятини кўз олдимда гавдалантирарканман, унинг асарларидаги гуманизмга очиғи тан бермай иложим қолмасди. Унинг гуманизми мени ақлдан оздирар, турли типаждаги қаҳрамонлари руҳияти юрагимнинг уришини ҳаяжон аралаш тезлаштирар, шу тарзда мен ҳафталаб ёки ойлаб унинг қаҳрамонлари билан бирга-гўё бир том остида яшаб нафас олардим.
Гоҳ Раскольниковга қўшилиб теран виждон азобида қийналасам, гоҳ хаёлан Алексей Ивановичга ўхшаб рулеткада бетиним қимор ўйнардим. Гоҳ Алёша Карамазовга ўхшаб подшоҳ зоти олийлари жонига суиқасд қилишни режалаштирсам, гоҳ князь Мишкинга ўхшаб одамларнинг севишга қодир эмаслигидан изтироб чекиб, гўзаллик дунёни залолатдан қутқарувчи ягона куч эканлигини йигирма тўрт соат ўзимга ўзим такрорлашдан чарчамасдим.
Князь Мишкин, Раскольников, Соня Мармеладова, Алёша Карамазов — булар менинг яқин дўстларим эди, уларни теграмдаги минглаб тирик одамлардан кўра кўпроқ қадрлар ва севардим, уларнинг инсон тафаккурига сиғмас дардлари ва изтиробларига ҳайриҳоҳлик билдириб, улар билан бирга қайғуга шўнғиб дунёи дунда умргузаронлик қилардим… Достоевский яхши маънода мени шу кўйга солганди.
Шу тариқа талабалик даврим якунланиб, Фёдор Михайловичга нисбатан қайноқ муҳаббат ила катта ҳаётга қадам қўйдим. Шубҳасиз, ўша пайтлари у энг севимли ёзувчим эди. Уни ҳатто Камю ва Толстойдан ҳам юқорига қўяр, унинг сурати ойнали ромда шахсий ёзув столим устида мунтазам турар, стол устида бундан ташқари доим унинг бирорта китоби бўлар ва уни бўш қолдим дегунча қайта-қайта ўқир ё варақлардим.
Ўқиш ҳар доим мароқли бўлиш билан бирга, менга ҳар сафар нимадир берар ва бунинг натижасида Достоевскийни ҳеч иккиланмай инсониятнинг улуғ муаллимларидан бири деб ҳисоблардим. Яшириб нима қилдим, шу ёшимда ҳам Достоевский мени тарбияларди. Унинг кўмагида йигирма беш ёшимда маънавий реабилитацияни бошдан кечирарканман, адиб асарларидаги бадиий ғоялар таъсирида кундан кунга янада улғайиб бораётганимни, шахс сифатида ички зиддиятлардан борган сари холи бўлиб камроқ азоб чекаётганимни, ичимдаги икки хил тусланишдаги инсон ниҳоят биттага айланаётганини сезаётганимни ва қайсидир маънода руҳий-маънавий балоғатим юқори босқичга кўтарилаётганини тушунар ва бунинг учун ундан чексиз миннатдор бўлиб, олдида ўзимни тўлақонли қарздордек кўрардим.
Бир куни Достоевскийни янаям яқиндан билгим келди. Ўша куни ҳам йигирма тўққизинчи февраль эди. Бу вақтга келиб адибнинг бадиий асарларини барчасини ўқиб чиққан, шахсий кутубхонамда аслиятдаги унинг ўттиз жилдлик асарлар тўплами мавжуд бўлиб (уларни букинистдан жуда қимматга олгандим), бу жилдларнинг охирги қисмларидан у ёзган кундаликлар ва мактублар ўрин олганди.
Негадир кўпчилик ёзувчиларни фақат бадиий асарларини ўқишади. Кундаликлари ва мактублари уларга қизиқ туюлмайди ёки уларни ўқишга ўзларида вақт ажратишга эринишади. Менда бошидан бунинг акси бўлган ва мен ҳар гал бирор бир ёзувчининг ижодига қизиқиш билдирсам, албатта унинг кундаликлари ва мактублари ҳам эътиборимдан четда қолмас, уларни иштиёқ билан бошидан охиригача ўқиб чиқишга ҳаракат қилар, гоҳида буни тўлиғича уддалардим.
Достоевский билан ҳам шундай бўлди. Дастлаб унинг кундаликларини, кейин мактубларини ўқиб чиқдим. Бу жараён якунлангач, албатта ҳеч нима ўзгармади. Осмон қулаб тушмади, ер ёрилмади. Бироқ мен ўзгардим. Бу ўзгариш ёруғлик тезлигида рўй берди десам анча муболаға бўлади-ю, аммо тез суръатда бўлди, десам адолатли бўлди. Достоевскийнинг кундаликлари ва мактублари мени ўзгартирди, аниқроғи улардаги қуйидаги тарғибот:
“Европага биз қашшоқ қариндош ва қул бўлиб келдик. Европа йўлларида шапкамизни тутиб тургандан кўра, ўзимизни Шарққа — Туркистонга урганимиз маъқул. Россия ўзи учун Осиёни очса, икки юз йиллик танбаллик ва маҳмаданагарчиликдан қутулади. Агар Европада бизни татар деб билган бўлсалар, Осиёда бизни европалик деб танишади. Осиёни маданийлаштиришга киришсак, охир-оқибатда бу бизнинг руҳимизни кўтаради ва биз ўзимизнинг ким эканлигимизни англаб оламиз. Биз ўзимиз ўз еримизда илмлар соҳасида чаласаводмиз. Осиёга кириб борсак, биз у ерларда арбоб саналамиз, бизда мустақил иш юритиш руҳи уйғонади, биз уддабурон халқ бўлиб қоламиз. Европага дум бўлгандан, Осиёга (Туркистонга) бош бўлган афзал”.
Мен беихтиёр охирги гапларни пичирлаб бир неча марта қайтардим: “Европага дум бўлгандан кўра, Туркистонга бош бўлган афзал”. Яна қайтардим, яна ва яна… Унинг кундалигидаги мазкур сатрлардан бошимни кўтаргач, биринчи бўлиб ўзимга берган саволим қуйидагича бўлди:
— Ростдан бу Достоевскийнинг кундалигими?
Муқовага қарадим. Тепада унинг исми шарифи турар, ростдан бу унинг кундалиги эди. Бу сўзларни унинг ўзи ёзганди. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун ўзимни чимчилаб кўришим ёки устимдан бир челак совуқ сув қуйиб юборишим шарт эмасди. Хаёлим жойида, ҳали паришонхотирлик ёки Алцгеймер ҳасталигига чалинганим йўқ эди.
Бу сўзларни ёзган ўша -гўзалликнинг дунёни қутқаришига мени ишонтирган, гуманизм нима эканлигини чайнаб, ютиш учун тайёр қилиб оғзимга солиб қўйган, ўзининг инсонпарварлик ғоялари билан суғорилган асарлари орқали мени телбаларча мафтун қилган — инсоният муаллимларидан бири Достоевский эди (адиб акаси Михаил Достоевский ва генерал Скобелевга ёзган мактубларида ҳам шу тарғиботни оммалаштириш борасида гапирган ва унинг мактубларини титкилаган исталган одам бу ҳақида ўқиши мумкин).

Бу нохуш ўйларим ортидан мозийда қолган Туркистон хаёлимдан ўтди. Уни руслар томонидан оёқ ости қилинган муқаддас тупроғининг ҳиди бир зумда димоғимдан кетмай олаётган нафасимга қоришиб кетди, Верешчагин чизган картиналардаги аянчли ва қонли манзаралар хотирамда жонланди, тарихий китобларда акс этирилган воқеалар ёдимга тушди.
Мана ҳарбий кийимдаги чўрткесар ва дийдаси қаттиқ генерал Фон Кауфман виқор билан кулиб турибди. Туркистонни харитада менсимайгина айланага оляпти. Оз фурсат ўтиб, уни тантанали равишда Россия империясининг мулки деб эълон қилади. Бу қирғийбурун ва нигоҳи совуқ киши генерал Черняев. У яхши қуролланган, тўплар билан мустаҳкамланган қўшини билан ўтмас қилич, пилта милтиқ ва тўқмоқлар билан қуролланган Туркистонликларни оммавий ўққа тутишга буйруқ беряпти, катта тўплари гумбирлаяпти (динамитни яратган Нобелга раҳмат!). Бу каравотида жон таслим қилаётган қария- генерал Скобелев. Соқоли узун мараз ва пихини ёрган қотил. У қаршисида тавбасига таянтиргани келган руҳонийга қараб кинояли тиржаяпти ва яна кўплаб сартларнинг қонини тўкмаганим учун афсусланаман, деб хириллаяпти. Бу ким? Ие, Верешчагин жаноблари-ку! Империянинг бир тийинга қиммат рассоми. У ёнидаги аскар йигитга русчалаб асирликдаги Туркистонликни дорга ос, уни дорда осилган ҳолатдаги суратини чизмоқчиман, сурат табиий чиқишини истайман, деяпти. Ҳадемай унинг суратини чизади. Яна кўплаб шунга ўхшаш суратлар чизади бу энағар… Бу-чи, ким? Турқи совуқлигидан ва аҳмоқ башарасидан маълум: Бухоро амири- Амир Олимхон. У Петербургдаги оқ подшоҳнинг олдига таомилга кўра бир умрга ўз вассаллигини (оддий тилда — қуллигини) билдириш учун аравада кетяпти. Петербург совуқлиги учун қалин кийимга ўраниб чирманиб олган. Бошида қалпоқ, эгнида пўстин. Орқасида бир дунё совға-салом…. Бу подшоҳ саройи бўлса керак. Подшоҳ , унинг оиласи ва рус киборлари Туркистон ҳукмдорига паст назар билан қарашяпти. Бу сўтак эса уларга қуллуқ қиляпти. Бемаъни манзара! Кимларнинг авлоди эдинг, ҳой сен тентак амир, дегани одам йўқ! Туркистон олдида Россия нима деган гап. Мўғуллар уни оёқ ости қилганда сенинг бобонг уларни озод қилган бўлса, нега сен уларга қуллуқ қиласан? Амир Олимхоннинг оғзи қулоғида. У Николайнинг тантиқ ва оқбилак синглиси Олгага атаб ёзги саройида оврўпоча қаср қурдирмоқчи. Ёзги саройида. Ситораи Моҳи Ҳосада! Кунинг шуларга қолдими, Туркистон? Туркистонда ўзи нима гап? Дукчи Эшон қўзғолони қонли бостирилгач, Мардикорлар қўзғолони ҳам қонли бостирилди. Биринчи жаҳон урушига Туркистондан мардикорлар зўрлаб олиб кетиляпти. Темир йўл қурилишига… Уларга ҳатто қўлига қурол бергани ҳам ирганади руслар. Туркистон болалари фақат мардикор бўлиши керак, фақат мардикор… Бу инсон ким бўлди, энди? Кўзлари ҳориган, юзи ўликнидек оппоқ, пешонаси кенг, мулоҳазали кишилардек ўйчан. У ёзув столида мактуб ёзяпти ёки кундалик. Ҳа, Фёдор Михайлович-ку! Инсониятнинг муаллими! Гуманизм куйчиси! Мана у ёзиб ҳам бўлди. Қани, бир кўз югуртириб кўрайлик-чи. Ёзганларининг бошини ўқиб бўлмайди, ҳуснихати ҳаммабоп эмас экан. Лекин охирги сўзларини ўқишнинг иложиси бўлди. Мана улар: “Европага дум бўлгандан кўра, Туркистонга бош бўлган афзал”…
Кўпга бормай кундаликни ёпиб қўйдим. Бу сўзларни Тургенев ёки нари борса ана Чехов ёзганида ҳам бунчалик ич-этимни емасдим, қийналмасдим, олам кўзимга тор кўринмасди. Чунки уларни ўқисам-да, ижодларига кўнгил қўймагандим, қалбимдаги бор китобхонлик меҳримни бермагандим. Улар бўлишганда эҳтимол шиддат билан авж олиб бораётган кўнгилнинг қолиши шунда азоб бермасди. Раббим, не зиллат бу!

Шундан сўнг, орадан кунлар ва ойлар ўтди. Йиллар ҳам ўтди. Достоевскийни бошга қўлимга олмадим. Унинг китоблари олдингидек шахсий кутубхонамдаги жавонда турар, мен қўл теккизмасдим. Боиси, уни қўлимга олсам йиғлаётган, ҳору- зор бўлган, русларнинг оёғи остида тупроққа беланган ҳассос ва ҳокисор Туркистон ёдимга тушар ва мен ғазабдан кўкариб китобни дарров жойига қўярдим-да, ўзим билан олишиб, асабийлашганимдан билагимдаги томирларим бўртиб чиқиб, овозимни чиқармай сўкина-сўкина хилватга беркинардим.
…Шаҳарнинг ичига кирганимда, тезликни камайтирдим. Спидометрга қарадим. Тезлик камайган, машина энди секин елиб борарди. Кўп ўтмай сен кўз олдимда намоён бўлдинг-у, машинани четга олдим. Рақамингни териб, қўнғироқ қилдим. Аммо сен жавоб бермадинг. Сенга жудаям гапиргим келди. Ниманидир айтмоқчи бўлдим. Нимани ўзи? Нимаям дердим? Тўрт йил олдин йигирма тўққизинчи февралда Достоевский билан мангуга ажралганимизни айтармидим? Ё унинг исталган асарини мутолаа қилиш учун қўлимга олсам Туркистоннинг бемисл уқубатини танамда ҳис қилишимни? Рости, билмадим. Шунчаки гаплашгим келди. Шунчаки…

2020 йил, март, Марғилон

ФУРУҒ ФАРРУХЗОДНИНГ ИЗТИРОБЛАРИ

Якшанбанинг одатий оқшомларидан бири. Танам чарчоқ билмайдиган, бошим ғувиллаб оғримайдиган ҳафтанинг таниш ва ягона куни. Бу кун мен зерикарли ишим ҳақида ўйламайман, телефон қўнғироқларига жавоб бермайман. Эрталабдан ўзим истаган китобни ўқийман ёки кўнглим тусаган машғулотни қиламан.

Қўлимда ўзбек тилига ўгирилиб, нашр қилинган Фуруғ Фарруҳзоднинг “Қайғу гули” номли китоби. Уни онам дамлаб берган аччиқ қаҳвадан лоқайд хўплаб, хира чироқ ёруғида, қиш бошлангандан бери мени сира тарк этмаган теран маҳзунлик билан аста варақлайман. Асабларим бўшашгани учун қўлларим илк марта уларнинг таранглашишидан қалтирамайди. Бармоқларим китоб саҳифаларини варақлашдан кўра силаб сийпалагандек туюлади.
Бу сафарги мутолаа ҳафта давомида хориган руҳимга қувват бағишлаётгандек, сўнгги пайтларда китоб мутолаасида менга одат бўлиб қолган бефарқлик аломатлари ҳам саҳифаларга қадалган нигоҳимда сезилмайди. Қанчадан қанча улуғ ва хассос шоирларни дунёга келтирган қадимги Форс ўлкасининг яна бир ўзига хос ва оташқалб шоирининг шеърларини шу оқшом табиатимга сингиб, тобора кучайиб бораётган қизиқиш қучоғида, ташқарида эрталабдан астойдил ёғишда давом этаётган қорнинг деразага урилаётган майда учқунлари тасвирига қараб-қараб бирма-бир кўздан кечираман, мутолаа жараёнида камдан кам ҳолларда руҳимда рўй берадиган энтикиш юзага келади, кўнглимга ўтирган мисраларни кейинчалик ёд этиб туриш учун илдамлик билан хотирамга муҳрлайман.

Гўё кўзгуларнинг нигоҳларида
Ҳаракатлар, ранглар, тасвирлар бари
Тескари кўринар эди
Ва ҳақир
Масхарабозларнинг боши устида
Ва фоҳишаларнинг беор юзида
Ёнарди ўт кетган соябон янглиғ
Муқаддас, нуроний ойнинг қўрғони

Орада китобнинг силлиқ муқовасидаги Фуруғнинг абадий ёшлик ва нозик ҳиссиёт уфуриб турган, сокинлик ва орзумандликка йўғрилган, руҳиятидаги ситамгар безовталик хусусида сўзлайдиган суратига ҳам қизиқиш, ҳам ачиниш билан қарайман. Қизиқишимни ҳар қандай замон аёлларида айрим ҳоллардагина учрайдиган унинг фавқулодда ҳадсиз латофатига мафтун бўлганим билан изоҳлаш тўғри деб ҳисобланса, ачинишимни уни бор йўғи ўттиз икки йил умр кўргани билан ифодалаш мумкиндек туюлади.
Гоҳида шу ўй-хаёлларим орасида юрагимни зирқиратган унинг мазкур сурати ҳам худди шеър ўқишга чоғлангандек бўлади. Шошилиб, ҳаяжонланиб ёки жилмайиб эмас, сокинликда ва бир нуқтага тикилган ҳуркиш-у ҳайиқишдан йироқ бўлган, пича маъюс кўзларидаги яшашга бўлган майл-у иштиёқни кўз-кўз қилгандек…

Дераза ортида қор ёғади жим,
Дераза ортида қор ёғади жим.
Қалбим жимлигига кимнингдир қўли
Ғусса уруғини экар бетиним…

Туриб-туриб негадир бу аёлни ўттиз икки йил умр кўрганига ишонгим келмайди, аниқроғи шеърларини ўқигач ишонолмайман. Ўйлашимча, шеърларини ўқиган ҳар қандай одам бунга илк дафъа ишонмайди. Чунки, унинг шеърларида фалсафа кучли, мушоҳада кучли… Ҳиссиёт ва бадииятни айтмаса ҳам бўлади. Бундай шеърларни шоир зоти худди қирқдан кейин- камолотга тўлгач ёзиши мумкиндек…Улар жуда гўзал ва мукаммал.
Уни бир марта ўқиб чиққан одам шундай ўйлаши аниқ: “Эй раббим, у яна озгина яшасайди, яна озгина шеър ёзсайди… яна озгинааа… Лаънати қисмат, лаънати қисмат!” Бу сўзларни у аниқ такрорлайди, бунга ишончим комил. Мен такрорладим-ку! Бошқалар ҳам мендан ортиб қаерга боришарди…
Мен айни пайтда ўттиз беш ёшдаман. Ўйлаб кўрсам ҳаётда ҳали ҳеч нима қилганим йўқ. Ижодда ҳам. Адашмасам, Ларошфуко ўз иқтибосларида- ижодкор яратган томонидан ўлчаб берилган асарларини ёзиб бўлгачгина оламдан ўтади, деганди. Демак, Фуруғ ўттиз икки ёшида хамма асарларини, ўзини фоний дунё ва унинг ажралмас қисми бўлган одам болаларига айтадиган сўзларининг барчасини айтиб бўлган. Наҳот, ростдан шундай бўлган бўлса? Намунча тез, Яратган эгам!

Пушаймон эмасман,
Эй маҳбубим, мен
Ва яна бошқа бир менданки, ҳар гал
Сен уни совуқ тун кўчаларидан
Ошиқ нигоҳларинг билан топарсан,
У билан сўйлашгин
Ва мени ёд эт,
Унинг ўшал ғамгин бўсаси аро
Кўз остингнинг мушфиқ чизиқларида…

Фуруғни кўз олдимга келтириб, у ҳақда мана шу мислсиз осойишта оқшомда тинимсиз ўй сурарканман, унинг латофатли ташқи кўринишига қанча мафтун бўлмай ёки ширали ва фалсафага мўл поэзиясидан қанчалик ҳайратланмай, китобнинг хотима қисмидаги унинг отасига ёзган мактуби бир пайт диққат-эътиборимни кўпроқ тортади.
Бунга сабаб: бу мавзу ўсмирлигимдан бери онгу-шууримни руҳий қийноқларга солиб, кети узилмайдиган саволларни унинг қаршисига кўндаланг қўйиб, мени анча андармон қилгани бўлса керак. Тургеневнинг машҳур “Оталар ва болалар” романини ўқиганимни бунга дахли йўқ, уни сабаб қилиб кўрсатишга шай турганлар-ҳечам шошилманг. Асло, бу сабаб эмас. Бу мавзуга ўша асарни ўқишимдан кўп йиллар олдин дуч келганман.
Ўша пайтлари нима учун ота ва бола ўртасида кўпинча дунёқарашда ҳам, фикрлаш тарзида ҳам катта тафовут бўлишини гоҳида тушунмас, гоҳида бунинг тагига етиш учун соатлаб охири йўқ мулоҳазаларга берилардим.
Менда ўз пайтида отам билан муносабатларимда муаммолар бўлган, амакимнинг ўғлида ҳам, кўчамиздаги Фуруғга ўхшаб шеър ёзадиган Гулноза исмли қизда ҳам, синфдошларимнинг аксариятида ҳам…Умуман олганда мен билган ва таниганларнинг ҳаммасида бу борада кичкина ва арзимас бўлса-да, муаммолар бўлган: кимнингдир отаси у ўзи истаган инсонлар билан дўстлашишини истамаган, кимникидир ўзи севган касбни танлашида унга қаршилик қилган, яна кимдир кўнглидаги туйғуларига пешвоз чиқишда ва ўзи истаган инсон билан ҳаётини боғлашида отасидан панд еган.
Китобни ўқиш жараёнида Фуруғни қандай тасаввур қилдим, айтайми? Уни айни пайтдаги кўзларидан бошқа ери кўринмайдиган, бошдан оёқ оммавий ёпинган Форс аёлларига хос бўлмаган — эгнига ёпишиб турган, анорранг ёки бинафшаранг кўйлакда, сочларини чиройли турмаклаган ҳолатда, ёзув столи қаршисида шеър ёзгандан кўра ҳам кўпроқ отасига мактуб битаётган тарзда тасаввур қилдим. Бу тасаввурим зўрма зўраки эмас, уни рўпарамда гавдалантиришни истаган чоғим ихтиёримга терс равишда хаёлотимда шундай тасаввур яралди.
Шу йўсинда уни аёлларнинг кўп вақт ўтказадиган жойи бўлмиш ошхонадами, пўрим кийинган ҳолда меҳмонхонадами, дам олиб ҳордиқ чиқариш учун мўлжалланган ётоқҳонадами, зарурий юмуш билан кўчада таксининг орқа ўриндиғида кетаётганидами — қай ҳолатда тасаввур қилмай, уни фақат отасига мактуб битаётгани кўз олдимда гавдаланаверди.
“Мактуб ёзиб сиз билан дардлашишни истайман, бироқ ният қилганим заҳоти ўз-ўзимдан, нимани ёзай, орамизда пайдо бўлган бўшлиқни нима билан ёпа оламан, деб сўрай бошлайман… Сизга бутун ҳаётим ҳақда, туйғуларим, изтироб-у бахтсизлигим ҳақда ёзгим келади, бироқ ёза олмас эдим, ҳозир ҳам шундай кайфиятдаман. Биз турли давр ва жамият одамларимиз. Ўй-хаёлларимиз турфа. Шундай экан орамизда қандай уйғунлик ярата оламиз?”
У мактуб ёзаётганида кўз олдимда намоён бўлган чексиз ва фантазияга бой хаёлотим ёрдамида саҳналаштирилган манзара жараён давомида ўзгаради. Идиш-товоқлар, қошиқ ва санчқилар, музлатгич ва газ плиталаридан иборат бўлган ошхонани билдирувчи саҳнанинг ўрнини гўёки энди тўқ қизил пианино, ёнғоқ дарахтидан тайёрланган жигарранг стол ва қирралари бурама шаклда ўйилиб ишланган стуллар, деразаларига гулли ҳарир пардалар тутилган, оёқ остига яралиш тарихи минглаб йиллар ва сўнмас анъаналарга бориб тақаладиган Хуросоннинг афсонавий гиламлари тўшалган, деворларига шарқ анъаналарини ўзида равон акс эттирувчи миниатюралар осилган меҳмонхона эгаллайди.
Фуруғ қаддини тик тутиб стулда ўтирганча, нозик оёқларини гилам устида чалиштирганча, ёшига номуносиб бўлган ҳаддан ташқари ўйчан ва жиддий қиёфасини девордаги ойнали ромларга солинган миниатюралардан гоҳ узиб, гоҳ узмай мактуб ёзишда — пероли ручкада оқ қоғозни тўлдиришда давом этади.
“Менинг энг катта дардим-сизнинг мени танимаслигингиздир. Сиз… ҳеч қачон мени билишни истамасдингиз.Эҳтимол ҳозир ҳам мени ишқий романлар мутолаасига муккасидан кетган, Теҳрон Мусаввир журналида чоп этиладиган ҳикоялар таъсирида мияси айниган аёл деб ўйлайсиз. Кошки шундай бўлса… бахтли бўлолсам.”
Мактуб учун танланган қоғоз аста тўла бошлайди. У ярмига етганида Фуруғни энди ётоқхонада — чиройли, лекин қоқсуяк елкаларини очиб турган ялт этиб товланиб кўзни қамаштирадиган тунги кўйлакда, хипча белини дивандаги қизил бахмал ёстиққа салгина тираб ёнбошлаганча, кўзини орада ўзи ёзаётган мактубдан узганча гоҳ девордаги бонг урадиган соатга тикиб, гоҳ дераза ойнасидан тун чўкишга улгурган кўчага назар солиб эри Парвиз Шопурдан дарак кутган ҳолатда кўраман. У отасига ёзишда давом этади.
“Мен уйда фалсафага оид китоблар ўқиганимда, адабиёт факультетининг фалсафа ўқитувчиси билан Шарқ фалсафаси ҳақида гаплашганимда сиз мени ақлини йўқотган қиз деб ўйлагансиз, сафсата тўла журналлар мени йўлдан оздиришидан чўчигансиз. Ўша пайтлар жуда эзилардим, ўз уйимда бу қадар бегона эканлигимдан кўзларим ёшга тўлар, ҳеч ким билан муомала қилмасликка ҳаракат қилардим”.
У ҳатто кўчага бирор юмуш билан чиқиб, таксининг орқа ўриндиғида кетаётганида ҳам бошини отасига ёзаётган мактубидан кўтармаётгандек туюлаверади. Қўлида бу сафар пероли ручка ва оқ қоғоз кўринмаса-да, назаримда мактуб унинг хаёлида ёзилаётандек, у бошини эгганича йўл бўйи Теҳронни ҳис қилмай кетади.
“Ўз меҳри билан бизга йўл кўрсатувчи Сиз эдингиз. Бироқ, сиз қаттиққўлингиз билан бизни қўрқитардингиз, холос. Бу эса нозик елкаларимиз билан ҳаётнинг катта муаммоларини ечишимизга, кўп адашишимизга, сабаб бўлар, хатарга йўл очарди. Ора-орада бизга маслаҳатлар берардингиз, фақат бу пайтда биз бошқа иш билан банд пайтларга тўғри келарди. Биз ҳозир шуни қабул қила оламизми, қизиқишларимизга мосми ёки йўқ-бу сиз учун аҳамиятли эмасди.
Жаҳон адабиётида ўз отаси билан муносабатлари ҳақида кўпчилик ёзган. Лермонтов, Достоевский, Кафка, Томас Манн… ҳар бирининг ёзганлари юракни батамом эзади. Уларнинг таъсирида эзилган юрагимга адабиёт Фуруғнинг ҳам изтиробларини қадаҳда майни тутгандек тўлдириб тутаркан, ўзимни “бўлди, етар” деб дод солишга оғиз жуфтлайдигандек сезаман…
Аёл изтиробларига сира бардош беролмайман. Азалдан шундай бўлган. Бугун ҳам айнан шундай бўлаётгандек. Фуруғнинг изтиробларига ўзимда бардош топишнинг иложиси йўқдек… Сал ўтиб Герберт Уэллснинг Вақт машинаси бўлса-ю, унда ўтган асрнинг олтмишинчи йилларига қайтсам, деб хаёл қиламан. Тентаклик бу, шундайми? Вақт машинаси – абсурд нарса, Уэллс шунчаки бир хаёлпараст бўлган.
Лекин, шу тобда унинг асаридаги ўша машина қаршимда гавдалангандек бўлади. Кўриниши ажабтовур: тўрт томони қалин ойна билан ўралган, атрофи турли туман электр симлари билан чирмаб ташланган, ички қисмига сон-саноқсиз тугмалар ўрнатилган, ўртасида электр стулни эслатувчи курси…
Ҳеч канча ўтмай у орқали ўтган асрнинг эллигинчи йиллари охири ва олтмишинчи йиллари бошларидаги Теҳронга саёҳат қиламан. Ўзимни шаҳарнинг пастак уйлардан иборат, оёқ остига тош ётқизилган, четларига новча симёғочлар ўрнатилган жин кўчаларидан бирида кўраман. Сўраб-суриштириб Парвиз Шопурнинг хонадонини топаман. Уйга яқин келиб, деразадан қараганимда Фуруғ столда бошини эгганича ўтиради. Мени пайқаб, у дераза олдига келади.
-Кимсиз?- дейди деразани ланг очиб.
-Мени танимайсиз,- дейман унга бошимни чайқаб (қизиғи, унга ўхшаб форсча гапира бошлайман ўзимдан ўзим).
-Ҳозир эрим келиб қолади. Сизни бу ерда кўрса у нотўғри тушунади.
-Яна отангга мактуб ёзяпсанми?- давом этаман дераза олдидан узоқлашишни хаёлимга ҳам келтирмай ва бу гал уни сенсираб.
-Сиз буни қаердан биласиз?- дейди у ҳайрон бўлиб.
Шунда кўзимни олдида бошқа манзара пайдо бўлади. Ўзимни кўҳна Римга келиб қолгандек сезаман. Микеланжелонинг ватанига… Гладиаторлар юртига… Афсонавий ғозларнинг қони тўкилган маконга… Каршимдаги улкан, харобалардан иборат тарихий обида Колизей бўлса керак. Айнан унинг ўзи (суратини кўрганман). Унинг атрофида одамлар бисёр, ҳамма уни кўришга ва ичини бир бор томоша қилишга уринади, шовқин -сурон авжига чиққан, ҳайрат тўла нигоҳлар унга қадалган, турли тиллардаги — итальянча, инглизча, французча, испанча сўзлар тинмай унинг нурашни бошлаган деворларида акс садо беради…
-Яна сизми?- дейди у ердаги тош устига ўтириб мактуб ёзаётган Фуруғ рўпарасида мени кўргач.
Мен унинг сутранг костьюмига, тиззасини очиб турган қора юбкасига суқланиб қарайман. Сочларининг ноодатий турмагидан ва буғдойранг, истарали юзидан кўзларимни узолмайман.
-Нега отангга мактуб ёзаверасан?- сўрайман ундан.
Фуруғ ўрнидан туради. Олдимга яқинлашади.
-Бунча сурбетсиз,- дейди кейин жилмайиб.
-Отангга ёзган мактубингни ўқиганман,- дейман унга жавобан кўзимни девор тирқишидан кўриниб турган Колизей ичкарисига тикиб. — Шеърларингни ҳам. Менга шеър ўқиб бергин. Масалан, “Уни маъзур тутинг” деб бошланадиган шеъринг бор-ку, ўшани.
У бу сафар ёш боладек қиқир-қиқир кулади.
-Бошқа сафар.
У билан Колизейни айланаман. Унга мазкур обиданинг тарихини сўзлаб бераман. У жим эшитади. Орада кўзлари ёшланиб, негадир йиғлайди. Тинчлангач ундан яна шеър ўқиб беришини сўраганимда бошини чайқаб, доимгидек ширали овозда “бошқа сафар” дейди. Отаси ҳақида эслатганимда эса маъюлашиб қолади ва костьюмининг чўнтагидаги мактубни тўхтовсиз эзғилай бошлайди.
Бу манзарага энди кўникканимда ўзимни Мюнхенда кўраман. Жануб кишиси чидаши мушкул бўлган Германиянинг изғиринли қиши этимни савалайди, юзимни лавлагидек қизартиради, димоғимга шимол тафтининг муздек нафасини олиб келади. Майдалаб ёғаётган қор остида шаҳарнинг баланд бинолардан иборат кенг кўчаларини, бўёғи кўчиб кетган трамвайларини ва турқи совуқ одамларини ёқалаб кетаман. Шаҳар четидаги арзон кварталларидан бирига бош суқиб, у ердаги деворларига кўмир ва бўр ёрдамида немисча жаргон сўзлар битилган ҳовлига кираман. Ҳовлининг кираверишига “хоналар ижарага берилади” деб ёзиб қўйилган бўлади. Ичкарилашим билан ҳовлининг ўртасида — атрофида товуқлар тўдалашиб юрган иркит қудуқдан сув олаётган Фуруғга кўзим тушади.
-Мени шу ердан ҳам топдингизми?- дейди у қўлидаги челакни ерга қўйиб, менга қизиқсиниб қараркан.
-Шеър ўқиб бер,- дейман унга яқин келиб.
-Бошқа сафар,- дейди у яна.
У челакни кўтариб хонасига кириб кетади. Ортидан кираман.
-Отамга мактуб ёзаётгандим,- дейди у ортидан кирганимни кўргач стол устидаги мактубга ишора қилиб.- Ундан кечирим сўраб, уни нима бўлган тақдирдаям яхши кўришимни айтиб ва ниҳоят озгина пул юборишини илтимос қилиб… ёзаётгандим.
Ҳали сиёҳи қуримаган мактубни қўлимга оламан ва уни қуритиш учун қаттиқ пуфлайман. Бир марта, икки марта, уч марта. Орада унга кўз ташлайман.
“Бугун нима учун бу ердаман? Очлик, саргардонлик, минг бир изтиробга юзма-юз яшаяпман. Аслида мен уйни яхши кўрардим . Эртадан кечгача кўчама кўча дайдиш, йўлимдан чиққан турли миш-мишларга бош эгишни истамасдим. Уйда бегоналигимни сезганим учун, ўзимни оча олмаганим учун, хотиржамлик топа олмаганим учун бу ерга келдим. Озодман, менга беришга қўрққанингиз мана шу озодлик эди… Энди ҳеч кимнинг нафрат ва таҳқир тўла нигоҳлари менга қадалмайди. Энди ҳеч ким уни қилма, буни қилма демайди. Энди ҳеч ким менга ёш болага қарагандай қарамайди.”
-Ҳозир укам Камрон келади,- дейди у кўп ўтмай қўлимдан мактубни олиб, икки буклаб камзулининг чўнтагига соларкан.- Илтимос, кетинг. Сизни бу ерда кўрса у аччиқ қилади. Эрим билан ажрашганимдан сўнг ўзи шундоқ ҳам кўп гап-сўзга қоляпман.
Қудуқни ортда қолдириб, ҳовлидан ташқарига чиққанимда, Мюнхеннинг одамни безитадиган совуқ манзараси ўрнини бир маҳал Теҳрондаги марказий қабристонлардан бири эгаллайди. Унинг ингичка йўлаги бўйлаб, қабрларни оралатиб елкасига тобут кўтарганча кетаётган одамларнинг хомуш кўриниши, шашқатор кўз ёшлари ва ҳасратлари зарби юрагимни эзади.
-Бу кимнинг майити,- дейман улардан йўл-йўлакай.
-Фуруғ Фарруҳзодники,- дейишади улар ва тобутни бир онга ерга қўйишади.
Мен унга яқинлашаман. Биздаги дағал матодан фарқли равишда силлиқ ва юпқароқ мато билан ўралган кафан ортидан Фуруғнинг мангуга юмилган чиройли кўзларини кўраман. Қимтиниб турган лаблари эса гўё ваъдасининг устидан чиқмоқ учун пичирлагандек бўлади.
Ва бу менман-
Ёлғиз турган бир аёл
Бир совуқ фаслнинг остонасида
Булғоқ ер мазмунин англаш бошида
Ва жўн, қайғули кўк тушкунлигин
Ва тош қотган қўллар нотавонлигин.
Одамлар қайтадан тобутни елкаларига олишади. Унинг бошида мулзам кетаётган кишини танигандек бўламан. Бу ўша- Фуруғнинг давомий изтироблари сабабчиси, уни чегарасиз қайғу гирдобида қолдирган, ҳеч бир жабхада тушунмаган, ўз меҳрини қизғонган отаси…
…Якшанба оқшоми якун томон одимлаяпти. Ҳадемай ғира-шира тонг отади, қишда ҳам тиним билмайдиган қўшнининг аҳмоқ хўрози баланд пахса девор устида қичқиради, муаззин масжид равонига чиқиб бомдодга азон чақиради.
Креслодан қўзғалиб Фуруғнинг китобини жавонга — бошқа китоблар орасига қўяман. Жавонда китоблар кўп. Фуруғнинг китоби ҳам уларнинг орасидан жой олади. Ундан узоқлашишга уринарканман, оёқларим ўзига бўйсунмай тураверади. Муқовадаги унинг сурати мени ўзига чорлайверади.
-Сенга шеър ўқиб бермаганим учун кечир,- дейди у менга маъюс боқиб ва илк марта мени сенсираб. — Мен айбдорман… чунки бир умр отамга мактуб ёзишдан бўшамадим.

2020 йил, февраль. Тошкент-Бўстонлиқ

Marg’ilonlik yosh ijodkor Sherzod Ortiqovning sizga taqdim etilayotgan esselarida dunyo adabiyotining mashhur siymolari Xalina Posvyatovskaya, Fyodor Dostoyevskiy va Furug’ Farruhzodga bo’lgan munosabati aks etgan…

Sherzod ORTIQOV
UCH ESSE

---

UNING ISMI XALINA EDI

O’shanda odamlar bu yerga asosan ummon orqali bahaybat kemalarda kelishardi. Har kuni yuzlab yo’lovchilar kemalar narvonidan bandargohga tushisharkan, mening tasavvur qilib bo’lmas sirli qiyofamni ko’rib boshlarini ko’tarishganicha og’zilari lang ochilar, shu bo’yi joylaridan qimir etmay bir necha soniya sehrlangandek turib qolishar, so’ng uyqudan endi uyg’ongandek gandiraklab salobatim ostida oyoq bosishardi.

-Filadelьfiya, — deyishardi ular qo’llari bilan men tomonga ishora qilib bir-birlarini turtishganicha.- Buncha go’zal shahar bo’lmasa bu Filadelьfiya!

O’shanda salobatim va mashhurligim jihatidan Amerikada Nьyu-Yorkdan keyingi o’rinda turar, minglab odamlar birgina meni ko’rish uchun dunyoning har bir burchagidan kelishar, panohimda bir kun yashash ularga ushalmas orzudek tuyulardi.

Qizig’i, men bir qarashda ularning qayerdan ekanliklarini bilib olardim. Masalan, bandargohga sipo razm solib, sal kekkaygan holda tushgan, ko’pincha inkubatordan chiqqandek bir xil qora kostьyum va shim kiygan, bo’yniga yo’l-yo’l bo’yinbog’ osganlar — inglizlar bo’lishardi. Labida sigaret bilan, asabiylashib, so’kinib, yon-atrofiga tupurib tushganlar — ruslar ekanligini bir zumda taxmin qilish mumkin edi. Frantsuzlar doim o’z ehtiroslarini yashirolmay, yo’l davomida kemada boshlaridan kechirgan qisqa muhabbat mojarosiga oid hodisalarni goh ming’irlab, goh baqirgancha bandargohni osmonga ko’tarishardi. Nemislarni kema bortidan tushgach, darrov cho’ntaklaridagi siferblatni qo’llariga olib, vaqtni ko’zdan kechirganliklari orqali tanirdim. Xo’mraygan va hayotdan norozi bashara sohiblari ko’pincha Lotin Amerikasidan kelgan ispanlar bandargohda paydo bo’lishganda ko’payar, yahudiylar bo’lsa qo’llaridagi jomadonlarini mahkam bag’rilariga bosib, cho’chib qadam olishardi.

Bir kuni (adashmasam o’tgan asrning elliginchi yillari oxirlayotgan, 1958 yil edi shekilli) bandargohga kelib to’xtagan kemalardan birining bortidan yoshgina xonim pastga tushdi. Ilk marta bu yo’lovchi qayerdan ekanligini aniqlay olmadim. U boshqalarga o’xshamasdi. Mening salobatimdan boshi aylanishi va hayratlanishi tugul atrofiga qarab qo’ymadi. Kemadan tushgach, o’zi bilan birga pastlagan — oltmish yoshlardagi, novcha, qora shlyapa kiygan, ko’zoynakli, cho’qqi soqol kishiga ergashib sekin qadam olib keta boshladi.

Uning uzunchoq yuzi kasalmandlarnikiga o’xshab za’faron, moviyrang ko’zlari ma’yus, oriqligidan beliga qora tasma o’tkazilgan sutrang ko’ylagi esayotgan kuz shabadasida yopishmasdan egnida xilpirar, tovoni baland jigarrang tuflisida yurishga o’ng’aysizlanib sal oqsoqlanar, qo’lidagi jomadonini har o’n besh-yigirma qadamda u qo’lidan bu qo’liga olardi.

U ro’paralariga kelib to’xtagan, tepasiga “taksi” yozuvli belgi o’rnatilgan “Ford”ga o’tirishdan oldin, yo’lovchilarni tushirib pishqirgancha yo’lida davom etgan kema ortidan bir muddat qarab qoldi. Keyin kichkina lablari bilinar-bilinmas pichirladi:

Kema ketib bo’ldi
Qoldi faqat ufqqa tomon
Unutilgan oppoq qo’llaring
(salom, salom)
Qachonlardir kema izidan
Bir qush bo’lib otilgum o’qday…

Ular taksiga o’tirib, g’arbiy qismimda joylashgan arzon kasalxonalardan biriga borishganida esayotgan shabada kuchli shamolga aylanib ulgurgandi. Bu kasalxonada asosan sharqiy Ovro’podan kelgan, butun Amerika bo’ylab tarqalgan faqir muhojirlar davolanishar, uni Qizil Xoch jamiyati o’z qaramog’iga olgan, shungami birorta amerikalik bu yerga sog’lig’ini ko’rsatgani o’lib qolsa kelmas, kerik tasavvurida or qilar, ko’cha dunyoqarashida bu yer sadaqalardan qaror topgan davolanish maskani hisoblanardi.

-Sizga ajratilgan xona tayyor,- dedi ularni kasalxonada qarshi olgan istarasi issiq hamshira yosh xonim uzatgan qo’lini siqib qo’yib. – Uchinchi qavatda. Men bilan yuring!

Uchinchi qavatga liftda ko’tarilib, bir kishilik ko’rimsiz xonaga kirishganida xonaning ochiq qolgan derazasi shamol ta’sirida g’ichirlar, xona ham go’yo unga qo’shilib g’ingshib qo’shiq kuylardi.

-Xalina Posvyatovskaya,- dedi hamshira xonaning derazalarini yopib qo’ygach, qo’lidagi daftarni varaqlab ko’rib.

-Ha, men o’sha,- dedi yoshgina xonim sherigiga bir qarab olib.

— Yoshi yigirma uchda,- davom etdi hamshira.- Polьshadan. Amerikadagi polyak muhojirlari tashkiloti tavsiyasiga ko’ra yuragini operatsiya qildirgani bu yerga yuborilgan.

-Hammasi to’g’ri,- dedi shu paytgacha jim turgan kishi. — Operatsiya harajatlarini qisman tashkilot, qisman Qizil Xoch jamiyati to’laydi. Men o’sha tashkilot vakiliman. Mana bu esa Qizil Xoch jamiyatining yo’llanmasi.

Hamshira yo’llanmani olib, uni ko’zdan kechirib chiqdi. Tushunarli degandek boshini irg’ab chiqib ketganidan so’ng, boyagi kishi shoshilmay Xalinaning oldiga keldi.

-Biror narsa zarur bo’lib qolsa aytarsiz, pani Posvyatovskaya,- dedi tomog’ini qirib.- Sizda tashkilotning Filadelьfiyadagi bo’limi telefon raqami bor.

-Minnatdorman barchasi uchun, pan professor!

Xalina bir o’zi qolgach, xonadagi temir karavotning chekkasiga omonatgina o’tirdi. Keyin birma-bir ostonada qolgan jomadoniga, xona burchagidagi bittayu bitta kichkina javonga, karavot tepasidagi Isoning xochga mixlangani aks etgan kartinaga tikildi. Oxirida shamol chertib tinmayotgan deraza tomonga…

-Xalina Posvyatovskaya, yoshi yigirma uchda,- dedi hamshiraning gaplarini qaytarib va o’rnidan turib deraza oldiga keldi. U yerda xuddi bandargohda olislab ketayotgan kemani kuzatgandagidek nigoh bilan atrofga razm soldi va o’shanda bo’lgani kabi lablari bu safar ham ilkis pichirladi:

Men- Julьetta
Yoshim yigirma uchda.
Qachondir sevgini tatib ko’rgandim
Achchiq edi u
Bir finjon qahvaday.
U tezlatdi
Yuragim zarbin
Qattiq hazillashib vujudim bilan
Uyg’otdi hislarim
Va ketdi…

Aftidan u bandargohda ham, hozir ham she’r o’qigandi. Buni uning so’zlash ohangidan va bo’g’zidan bir ritmda terilib chiqqan so’zlar ketma-ketligidan anglash qiyin emasdi. Bu yerda ham unga o’xshab shunaqa gapiradigan ikkitasi bor edi. Biri nuqul mushuklar haqida she’r yozadigan- Tomas Elliot bo’lsa, ikkinchisi qadrdonim Nьyu-Yorkning faxriga aylangan, Brodvey teatrida har hafta odam to’plash bo’yicha rekord qo’yadigan, anshlaglar qiroli — Yudjin O Nill edi. Ammo ular bilan solishtirganda Xalinaning so’zlari ohangrabodek quloqqa yoqar, uni tinglab ruhim ostin-ustun bo’lib, larzaga kelardi.

Bir muddat jim turgach, kuchli shamol esayotganiga qaramay Xalina deraza oynasini ochdi. Ichkariga shamol otilib kirdi. Unga qo’shilib kuzning achqimtir havosi yana xona bo’ylab taraldi. Ana shu havodan simirib, qiziqish aralash, oyoqlari uchida turib u atrofga bo’ynini cho’zdi. Unga e’tibor qaratarkanman, mana endi u mening asl salobatimni his qilib hayratlanadi deb, taxmin qila boshladim. Chunki, osmono’par binolarimni, ko’chalardagi “Ford” dan tortib “Shevrole”gacha yastanib yurgan rang-barang mashinalarimni, po’rim kiyingan ishbilarmon va o’tkir zehnli o’g’il-qizlarimni u bir maromda kuzatishga tushdi.

-Buncha shovqinli bo’lmasa bu shahar, -dedi bir mahal xafsalamni pir qilib.- Varshavaning tamomila aksi-ku!

Uning gaplaridan men tamakidek tutab ketdim. Turib-turib Varshava bilan meni solishtirgani alam qildi. Men qayerda-yu, chekka va ovloq joydagi Varshava qayerda… Shu kungacha meni Ovro’podagi faqat uchta shahar — London, Parij yoki Rim bilan qiyoslashardi. Hatto, Berlin yoki Madrid ham men bilan raqobatlasha olmasdi. Eng baland binosi olti qavatdan tepaga ko’tarilmagan, ko’chalari loy va changga qorishgan, biror bir maqtansa arzigulik hashamatli inshooti bo’lmagan, ko’rimsiz va tund shahar bilan taqqoslanishim beixtiyor bema’nilikdek tuyulib, bir pasda nafsoniyatimga tegib ketdi.

Xalina bu vaqtga kelib jomadonini ochib, undan sariq muqovali bir kitobni qo’liga olgancha shirin mutolaaga sho’ng’ib ketgandi. Kitobning muqovasiga “Adam Mitskevich. Tanlangan she’rlar va dostonlar” deb yozib qo’yilgan bo’lib, uning deyarli har bir sahifasidagi yozuvlar ostiga qalam bilan chizib qo’yilgandi. Hatto, hozir ham Xalina mutolaa qilish bilan birga sahifadan sahifaga o’tarkan, qalam yordamida ayrim so’zlarning ostiga chizib-chizib qo’yardi.

-Yigirma uch yoshli Julьetta,- dedi u picha o’tib kitobdan boshini ko’targach, yana deraza tomonga o’girilib va o’ziga o’zi gapira boshladi. – Mana bir o’zing shu to’rt devorni ichida qolding. Eh, Julьetta, Julьetta! Vatandan uzoqda, begona shaharda, yot odamlar orasida qolding. Yagona ovunadigan narsang hali qog’ozga tushirmagan she’rlaring va aziz ustozing Mitskevichning kitobi… Ikki hafta yo’lda o’tdi. Ikki haftadan beri Varshavada emassan endi. Avval temir yo’l, keyin ummon seni qadrdon shahringdan olisladi. Uni har kuni tushlaringda ko’rding. Perronda ham, kayutada ham. Sog’inding. To’g’rimi, Julьetta? Sog’inding! Uning ko’p narsalarini sog’inding. Rahmatli ering Adolьf bilan birga qo’ltiqlashib yurgan sokin ko’chalarini, o’zing doim ertalab shirin kulcha olgani boradigan novvoyxonasini, hududida Shopenning haykali qad rostlagan, dilga payvand istirohat bog’ini, bo’yoqlari ko’chib ketgancha relьslarda ko’zlari mo’ltirab qatnaydigan tramvaylarini… Hatto, kayutada uni eslab she’r yozding, qog’ozga tushirmay, dilingda yozding. Qanday boshlanardi o’sha she’r-a, ha mana bunday:

Azobli sog’inchdan yozaman she’rlar
Bu sog’inch
Kemirar tanimning kuychi mevasin
Tikilaman yolg’iz barmoqlarimga-
Ulardan besh doston o’stira olgum
Qimtilgan labingga teginganimcha
Pichirlayman
Shunda so’zlar
Ulkan suv ritmida tebrana boshlar
She’rga aylanganicha
Ivigan
Sho’r she’rlar asta oqib tushar
Yuzingdan…

Bir oz o’tib, hamshira uni chuqurlashtirilgan tibbiy tekshiruvga olib chiqib ketdi. Men bo’sh qolgan xonaga jilovsiz g’azab bilan ko’z tashladim. Birinchi marta Filadelьfiyaga kelgan odam bolasi salobatimdan ta’sirlanmagani, qiyofamga befarq qaragani, ruhimni sira payqamagani, menga e’tibor bermay mensimagani alam qildi. Varshava… Uni qanaqa shahar ekanini yaxshi bilardim. London va Parij qishin-yozin uning ustidan kulib menga turli-tuman telegrammalar yuborishardi. Endilikda yubormay qo’yishdi. Rimning aytishicha, Varshava shunchalik abgor va yo’qsilligidan, hatto mazax qilishga arzimas ekan. Bu uchchovi o’z vaqtida men va Nьyu Yorkka u haqida rosa ko’p kulguli latifalarni yetkazishgandi. Ular hozir esimda yo’q. Birortasini eslab qolmaganman hatto. Lekin o’shanda ularni o’qib xaxolab kulganim esimda. Yana esimda qolgani anavi uchchala yaramas uni “Moskvaning tutingan ukasi” deyishardi. Shunaqa bir qiyofadagi shaharni manavi oyimtilla sog’inib, sal bo’lmasa ko’z yoshi to’kaman deb o’tiribdi.

-Sal shovqining tinsa-ku Filadelьfiya! Buncha sokinlikdan nafratlanasan!

Tibbiy tekshiruvdan qaytgan Xalinaning deraza oldida aytgan mazkur gaplari yuzimga tarsaki bo’lib tushdi. Uning gaplaridan tilim aylanmay qotib qoldim.

-Varshava,- dedi u men hali o’zimga kelib ulgurmay olislarga tikilib.- Bilaman, sen olisdasan. Huv anavi mavjlanayotgan ummon ortidasan. Meni eshitmaysan. Shunga qaramay senga bitta gapni aytishim kerak. Men Krakov yaqinidagi Chenstoxovada tug’ildim. Bolaligim o’sha yerda o’tdi. U yerda yomon yashamadim-hech nolimayman. Ko’cha changitib, yirtiq-yamoq kiyinib, boshqa juldirvoqi bolalardek sho’xliklar qilib qanday qilib urush boshlanganini sezmay qoldim.

Urush paytida ko’shnilarga qo’shilib onam bilan qishloq tegirmonchisining yerto’lasida jon saqlardik. Kunlik taom menyumiz quruq qotgan non va ko’lmak suvidan iborat bo’lardi. Ba’zida aynigan konserva yoki hidlangan kolbasa topilardi… Onam o’shanda menga ertaklar aytib berish o’rniga sen haqingda hikoya qilib berardi. Ha, sen haqingda. U shu yo’l bilan aynigan konserva ag’dargan ichimdagi davomiy og’riqni unutkizardi. Oqshom paytlari doim uning hikoyalarini tinglash orqali senga nisbatan yuragimda muhabbat ulg’ayar, seni judayam olisda deb o’ylab entikar, qo’lim yetmas yerda ekaningga shubha qilmay orzular og’ushida shirin uyquga ketardim.
Ertasiga esa yerto’laning zax havosidan nafasim bo’g’ilib, gohida qo’limdagi kir lattaga o’ralgan qo’g’irchog’im bilan uning siniq darchasi oldiga kelar va u yerdan turib kuyib kulgan aylangan uylarni, mina pachoqlagan daraxtlarni, snaryad o’pirgan yerlarni, ko’chada sasib yotgan o’liklarni, bir safda qator bo’lib va menga tushunarsiz tilda qo’shiq kuylab o’tayotgan nemis askarlarini kuzatarkanman, bir pasda ularni unutar va quyosh chiqqan mashriq tomonga tikilardim. Chunki onam seni kun chiqar tarafda derdi va unga tikilsam yuzimni silay boshlagan oftobning iliq taftida sening qo’llaringni his qilgandek bo’lardim.

Bu dahshatli urush yillaridan ortirganim to’rt narsa — yo’qotilgan bolaligim, murg’ak ko’nglimni ezgan bir olam iztirob, yuragimni ishdan chiqargan revmakardit kasalligi va senga nisbatan orttirilgan qaynoq muhabbat bo’ldi. Senga muhabbatim shu qadar ulug’vor va kuchli ediki, kezi kelganda u tarozuning ikkinchi pallasidagi la’nati urush qoldirgan jarohat bilan hastalik uqubatlaridan ko’ra ko’proq tosh bosardi.

Keyinchalik Adolьf hayotimga kirib keldi. Mehribonim, suyanchig’im, quvonchim…U tufayli seni ko’rdim. Hayotimda ilk marta. Erim qo’ltig’imdan tutib seni ertalabdan qosh qoraygunicha aylantirdi. O’shanda may edi. Atrofda bahorning iliq nafasi kezardi. Bahorning mayin shabadasi epkiga yuzimni tutgancha, tosh ko’chalaringni oyoqlarim yayrab bosdim, favvoralaringda yuzimni qaytib-qaytib yuvdim, tramvaylaringda xushxol sayr qildim, kafelaringdan birida tamaddi qildim, eng katta teatringda cahnalashtirilgan “Romeo va Julьetta”ni ko’rdim…

Varshava, hozir ham seni o’lgudek yaxshi ko’raman. Yana seni ko’ramanmi yo’qmi, bilmayman. Ertalab soat to’qqizda yuragimni operatsiya qilishadi. Undagi nuqson jiddiy ekan. Operatsiyani kechiktirib bo’lmasmish. Vrach tekshirib ko’rib shunday dedi… Men sezyapman. Operatsiyadan tiriq chiqishim gumon. Garchi ozgina umid bor bo’lsa-da… Ehtimol shu operatsiyadan so’ng farishtaga aylanib, suyukligim Adolьfning oldiga uchib ketarman… Ammo o’zim qaytib bormasam-da, hech bo’lmaganda jasadim, xokim boradi oldingga. Muhojirlar qo’mitasiga aytaman, mabodo o’lsam meni tuprog’ingga — Adolьfning yoniga ko’mishadi.

Xalina kechasi bilan uxlolmadi. Karavotga o’tirib, parishon bir ahvolda, gapirmay, qo’llari bilan tizzalarini mahkam tutgancha ancha vaqt mijja qoqmadi. Keyin jomadonidan oppoq qog’oz, siyohdon va ruchka olib qog’ozni to’ldira boshladi.

Sutkalar shu qadar uzunki
Bir necha bor o’lmasam
Sutkasiga
Nima bilan to’ldirgum vaqtni?
Qo’llarim to’ldirgan uni
To’ldirgan kokillarim
O’rgimchakning zahmatli mehnati
Bu to’r
U ketgan chog’
Yengil tortgum negadir g’oyat
Ma’nosin yo’qotgan
Bir parcha yerday…

Uyqusida u yanayam xotirjam ko’rinardi. Xuddi qachonlardir Parij so’zlab bergan “Uyqudagi malika” ertagidagi sohibjamolga o’xshab uxlardi. Uyqu elitganda uning za’faron yuzi tiniqlashib, onda-sonda pirpirayotgan kipriklari uning favqulodda chiroyli ko’zlariga o’zlarini qo’riqchilik qilayotgandek tutishar, qirmizi lablari esa bilinar-bilinmas yengil titrardi. Men deraza yaqiniga kelib, uning yuzini xayolan silarkanman, ayni shu damda uyqu nimaligini bilmay panohimdagi ko’ngilochar maskanlarda tong ottirayotgan o’zimning o’g’il-qizlarim xayolimdan o’tishdi.

Ular… Filadelьfiyaning bolalari… Ular ham meni shu mushtipar ayol Varshavani sevgani kabi sevisharmikin? Eng so’nggi urfda kiyinadigan, Amerikaning faxriga aylangan avtokontsernlar ishlab chiqargan mashinalarda lablaridagi sigaretni burqsitib, kibr bilan yuradigan, kinoteatrlarda Chaplin va Viviyen Lining o’ttizinchi va qirqinchi yillarda ishlangan filьmlarini sira me’dalariga tegizmay ko’radigan, restoranlarda jazz tinglab, shotland viskisi va ispan tekillasidan boshqa ichimlikni og’zilariga olmaydigan, oxirgi paytlarda kundalik mavzulari kursisidagi muddati tugayotgan Duayt Eyzenxauerdan so’ng prezidentlik lavozimiga kim munosibligini muhokama qilish-u yosh siyosatchi Jon Kennedi irod qilgan nutqlarni maqtash bo’lib qolgan va yetarli pul jamg’arishlari bilan qo’llarini oyoqlariga olib Nьyu-York sari juftakni rostlaydigan bolalarim meni bir otadek ko’rib, chin dildan, sof muhabbat bilan sevishadimi yo’qmi?!

Men Xalinaning yuzini xayolan tinmay silardim. Dag’al qo’llarim bilan deraza oynasi ortidan unga otalarcha bo’sa yuborarkanman, negadir shu tobda yuragimda unga nisbatan mehr va hayrixohlik uyg’ona boshlaganini ilg’ar, uning keyingi taqdirini o’ylab besaranjom bo’lardim. Qolaversa, nafasim bo’g’ilib olisdagi Varshavaga murojaat qilardim.

“Varshava, bir umr ustingdan kulib keldim. Bearmon kuldim, mazax qildim, seni bir tiyinga olmadim. Seni o’zim hurmat qilgan London, Parij va Rim bilan bir qatorda ko’rmadim. Biror marta mensimadim, e’tiborga olmadim. Ammo bugun bildimki, aslida mening ustimdan kulish kerak ekan. Chunki, hali birorta o’g’il-qizim o’zga yurtda meni sog’inib qo’msaganini eshitgan emasman. Manavi qizing esa seni tinmay esladi. Qoyil! Bu yerga kelgan kunidan boshlab uyqu uchun yostiqqa bosh qo’ygunicha sening noming tilidan tushmadi. O, Varshava! Duo qil uni, maylimi? Xalinani duo qil!”

— Xalina, tayyormisiz?

Hamshira sherigi bilan g’ildirakli zambilda xonaga kirganini ko’rib Xalina bir unga, bir qo’lidagi no’malum erkakning (eri Adolьfning bo’lsa kerak) suratiga qarab mahzun kulimsiradi.

-Soat tezda to’qqiz bo’ldimi?

Hamshira xuddi shunday degancha yelkasini qisib qo’ydi va qo’ltig’iga qistirilgan oppoq matoni unga uzatdi.

-Kiyimlaringizni yechib buni kiyib oling. Operatsiya paytida bemorlar kiyadigan ko’ylak.

Ko’ylakni qo’liga olgach, Xalina bir lahza unga dovdirab tikilib turdi. Dimog’iga tutib uzoq hidladi. Uni kiyishdan oldin karavot tepasidagi chormixga tortilgan Iso payg’ambar tasvirlangan kartinaga qarab uzoq cho’qindi. Cho’qinib bo’lgach, ko’zlari jiqqa yoshga to’ldi.

-Xalina, hali hayotingiz oldinda,- dedi buni ko’rib hamshira uni quchib dalda berarkan.- Operatsiya yaxshi o’tadi, bunga ishoning!

-Ishonaman, -dedi u ko’z yoshlarini birma-bir artib.- Ishonmasdan qayerga ham borardim. Operatsiyadan chiqqach, ko’p yotmayman. Tezda Varshavaga qaytaman. U yerda Universitetga o’qishga kiraman. Falsafani o’rganaman. She’r yozishda davom etaman. Mayli qofiya va vaznga solinmagan she’rlar bo’lsa-da, o’qiganlar ularni Mitskevich darajasidan past, bir havaskorning she’rlari deyishsa-da, yozaveraman, yozaveraman. Ko’p yozaman. Har kuni, har soat, har daqiqada… Ular vaqti kelib ommaviy tarzda gazetalarda chiqadi. Keyin ularni katta kitob holida nashr qildiraman. Universitetni tamomlagach esa Mitskevich, Varshava va Polьsha tarixi haqida maqolalar yozaman. Erim Adolьf haqida xotiralar, memuar ham.

U so’zlash bilan bir vaqtda operatsiya paytida bemorlar kiyadigan yengsiz ko’ylakni kiyarkan, hamshira unga zimdan achinib qarardi.

-Keyin bir kun kelib adabiyot yo’nalishida Nobelь mukofoti olasiz, -uning gapiga yakun yasadi hamshira ko’p o’tmay yana bir marta uni quchib, taskin berarkan.

-Nobelь mukofoti?!- hayron bo’ldi Xalina zambilga yotib, ustiga choyshabni tashlarkan va birdan qah-qah urib kulib yubordi.- Ha, Nobelь mukofotini ham olaman. Demak, uzoq umr ko’rarkanman. Chunki, ushbu mukofotni chol va kampirlarga berishadi-da!

Uni zambilda xonadan olib chiqishganda, eshik oldida shlyapasini qo’liga tutib, mulzam holda turgan professor unga yaqinlashdi. Unga ko’zi tushgach, Xalinaning rangi birdan oqarib ketdi. Lablaridagi kulgudan asar qolmadi.

-Professor, professor,- dedi uning qo’llarini qattiq ushlab og’ir-og’ir nafas olarkan- Qarang bularni… qarang… meni operatsiya stoliga olib kirib ketishyapti. Buncha tez bo’lmasa… buncha tez… Varshavani yana ko’rarmikinman? Ayting, yana ko’ramanmi? Qadrdonim Varshavani…

Professor peshonasidan o’pib uni tinchlantirgandek bo’ldi.

-Albatta, pani Posvyatovskaya! Varshavani ko’rasiz yana. Nasib qilsa hali birga qaytmiz. O’sha kemada.

-Mabodo, operatsiyadan chiqmasam bu yerga dafn etmanglar meni. Xo’pmi? Jasadimni Varshavaga olib boringlar! Erim Adolьfning yoniga qo’yinglar! Qo’mitaga ayting shuni. So’z bering aytishga, iltimos!

-Xo’p, qizim… Xo’p…

Yo’lakda odam ko’p edi. Hamshiralar, vrachlar, bemorlar bir-birlariga halaqit bergancha uni to’ldirishgan, boz ustiga g’ala-g’ovur quloqni qomatga keltirardi. Buning natijasida zambilni g’ildiratib yetaklab liftni oldiga borguncha ko’p vaqt o’tib ketdi. Yig’layotgan ko’zlarini yo’lak bo’ylab yumib ketgan Xalina liftga kirgachgina ularni ochdi.

-Men — Julьetta, yoshim yigirma uchda,- dedi liftning eshiklari yopilgach, shiftga bemajol tikilarkan nogahon.- Varshavani yana ko’rarmikinman?!

Esseda Gulnoz Mo’minova tarjimasidagi Xalina Posvyatovskaya she’rlaridan foydalanildi.

2020 yil, aprel. Marg’ilon

YIGIRMA TO’QQIZINCHI FEVRAL
Epistolyar esse

Sendan oq atirgulning mayin ifori taralardi. Dimog’imda uni masrur tuyarkanman, bir lahzada hushimdan ayrilayotganimni his qildim va o’zimga kelish maqsadida mashinaning oynagini sekin tushirib qo’ydim. Toza havo ichkarilagach, sen tomonga qaramaslikka intilib undan to’yib-to’yib nafas oldim.
— Mashinaning ichi diqqinafas bo’lib ketdi,- dedim senga o’girilarkanman sir boy bermay.
Qo’lingda Erkin A’zamning “Yozuvchining bog’i” kitobi va qora shokolad turardi.
— Bular sizga,- deding jilmayib ularni menga uzatarkansan.
Erkin A’zamning ijodiga azaldan qiziqmaganim uchun kitobiga befarq qaradim, ammo ichini ochib varaqladim. Kitobdagi hikoyalarni bir paytlar o’qib chiqqandim. Birgina “Fideldan salom”ni o’qimagan ekanman. Uni darrov o’qishga kirishdim. Sen zo’raki sabr va picha bezovtalik bilan meni kuzatib o’tirding.
Hikoya doimgidek yoqmadi, unda konkret bir g’oyani ko’rmadim. Yozuvchining tili g’alizligi va bo’rttirilgan milliylik koloriti hali ham yo’qolmagan, stilistikasi doimgidek menga begona edi. Undan o’zim istagandek ola bilmagan taassurot alamini shokolad bilan yuvmoqchi bo’ldim.
— Buncha achchiq, — dedim undan bir bo’lak sindirib, og’zimga solarkanman aftimni burishtirib.
Darhaqiqat, shokolad achchiq edi. Nazarimda, suyuq holida uni qalampir bilan birga qaynatishgandi.
— Ikkovlaring bir xilsizlar,- deding sen nigohingni mendan gina aralash olib qochib.
Oraga uzoq sukunat cho’kdi shunda.
— Nega xomushsiz?- deding bir oz o’tib baribir o’zing birinchi bo’lib gap ochib. — Yo oldingizga kelganim yoqmadimi?
Men indamadim. Javob berish o’rniga sokin qo’shiq taralayotgan mashina radiosining ovozini atayin ko’tarib qo’ydim. Bunga seni xo’rliging keldi, qovog’ing solindi. Yig’lamsirab atrofda tabiat bilan xayrlashishga chog’lanayotgan qishning so’nggi manzarasiga tikilding va bir oz o’tib mashinadan tushding-da, qisqagina xayrlashib ketding.
Mashinaning tezligini oshirib yo’lda ketarkanman, o’zimdan ochig’i nafratlanib ketdim. Senga nisbatan tutgan bu munosabatim o’zimga yoqmadi. Qo’pol muomala qilgandek bo’ldim. Lekin yigirma to’qqizinchi fevralda bundan boshqacha bo’la olmasdim. Ming urinmay xursandchilik ko’nglimga sig’mas, o’tmish ko’z oldimda qad rostlab bu xursandchilikni shafqatsizlarcha kesib turardi. Seni bu yerda aybing yo’q edi, albatta. Balki, yolg’iz aybing shu kuni yonimga kelganing edi…
Bilasanmi, Dostoyevskiyni birinchi marta o’qiganimda kitobi uch kun qo’limdan tushmagan va shu zahoti uni yaxshi ko’rib qolganman (Bu haqida senga ham aytgan bo’lishim kerak). Qo’limga tushgan asari — “Telba” romani edi va u menda ilk sahifalaridanoq kuchli qiziqish uyg’otgan, boz ustiga o’zimni asarning boshidan oxirigacha knyazь Mishkinning o’rnida his qilgan va asardagi g’oyaning ta’siridan bir necha kunlab chiqib ketolmay yurgandim.
U paytlar yosh, qiziquvchan va kitob o’qishga chanqoq talaba edim. Adabiyotga qiziqishim sarhad bilmasa-da, bu qiziqish faqat o’zbek adabiyoti bilan cheklangandi, xolos. O’zbek adabiyotini ko’p o’qirdim. Jahon adiblarini esa kam, shunda ham hijjalab o’qir, chunki tez o’qisam odatda asarlarining g’oyasini tushunmay qolardim.
— Go’zallik dunyoni rostdan qutqararmikin? — dedim bir kuni “Telba”ni o’qib tugatgach, asardagi knyazning o’sha mashhur gapini o’ylab.
Go’zallik va uning dunyoni qutqarish bo’yicha oliy rutbasi haqida shundan so’ng o’ylamagan kunim bo’lmadi. Hatto, shunday kunlar bo’ldiki, bu umumbashariy g’oya haqida o’y surib kunlab institut yotoqxonasidan tashqariga chiqmadim va bir qancha fanlardan o’qiladigan ma’ruzalarni besabab qoldirib, o’qituvchi zotidan ozmuncha gap eshitmadim. Boshqa tomondan to’g’riyam qilgandim o’shanda, chunki institutda bo’yinbog’li va yuzaki ustoz maqomidagi zotlar o’qitadigan “Moliya huquqi”, “Davlat byudjeti”, “Bank menejmenti” kabi fanlarga sira toqatim yo’q edi, ma’ruzalarda tom ma’noda zerikar, bir soatu yigirma daqiqa o’zimni qo’yarga joy topolmay, qachon qo’ng’iroq chalinarkin, deb yuragim bezillab o’tirardim. Ma’ruzalar tugagach kutubxona yerto’lasida joylashgan badiiy adabiyotlar bo’limiga oyog’imni qo’limga olib chopar va u yerda Dostoyevskiyning navbatdagi jildini abonentlik kartamga rasmiylashtirib qo’limga olardim. Shundan so’ng, uni qo’ltiqlab yotoqxonaga yugurar va shu bo’yi hatto kechki ovqatga ham chiqmay, xira chiroq yorug’ida uning mutolaasi bilan mashg’ul bo’lardim.
Vaqt o’tib “Telba”ning orqasidan kuchli mayl natijasida Dostoyevskiyning boshqa asarlarini ham qisqa muddatda o’qib chiqdim. Birin-ketin qo’limda uning kitoblari almasha boshladi: “Jinoyat va Jazo”, “Xo’rlangan va haqoratlanganlar” , “O’lik uydan maktublar”, “ Qimorboz”, “Iblislar”, “Aka-uka Karamazovlar”…
Mutolaa jarayonida adib shaxsiyatini ko’z oldimda gavdalantirarkanman, uning asarlaridagi gumanizmga ochig’i tan bermay ilojim qolmasdi. Uning gumanizmi meni aqldan ozdirar, turli tipajdagi qahramonlari ruhiyati yuragimning urishini hayajon aralash tezlashtirar, shu tarzda men haftalab yoki oylab uning qahramonlari bilan birga-go’yo bir tom ostida yashab nafas olardim.
Goh Raskolьnikovga qo’shilib teran vijdon azobida qiynalasam, goh xayolan Aleksey Ivanovichga o’xshab ruletkada betinim qimor o’ynardim. Goh Alyosha Karamazovga o’xshab podshoh zoti oliylari joniga suiqasd qilishni rejalashtirsam, goh knyazь Mishkinga o’xshab odamlarning sevishga qodir emasligidan iztirob chekib, go’zallik dunyoni zalolatdan qutqaruvchi yagona kuch ekanligini yigirma to’rt soat o’zimga o’zim takrorlashdan charchamasdim.
Knyazь Mishkin, Raskolьnikov, Sonya Marmeladova, Alyosha Karamazov — bular mening yaqin do’stlarim edi, ularni tegramdagi minglab tirik odamlardan ko’ra ko’proq qadrlar va sevardim, ularning inson tafakkuriga sig’mas dardlari va iztiroblariga hayrihohlik bildirib, ular bilan birga qayg’uga sho’ng’ib dunyoi dunda umrguzaronlik qilardim… Dostoyevskiy yaxshi ma’noda meni shu ko’yga solgandi.
Shu tariqa talabalik davrim yakunlanib, Fyodor Mixaylovichga nisbatan qaynoq muhabbat ila katta hayotga qadam qo’ydim. Shubhasiz, o’sha paytlari u eng sevimli yozuvchim edi. Uni hatto Kamyu va Tolstoydan ham yuqoriga qo’yar, uning surati oynali romda shaxsiy yozuv stolim ustida muntazam turar, stol ustida bundan tashqari doim uning birorta kitobi bo’lar va uni bo’sh qoldim deguncha qayta-qayta o’qir yo varaqlardim.
O’qish har doim maroqli bo’lish bilan birga, menga har safar nimadir berar va buning natijasida Dostoyevskiyni hech ikkilanmay insoniyatning ulug’ muallimlaridan biri deb hisoblardim. Yashirib nima qildim, shu yoshimda ham Dostoyevskiy meni tarbiyalardi. Uning ko’magida yigirma besh yoshimda ma’naviy reabilitatsiyani boshdan kechirarkanman, adib asarlaridagi badiiy g’oyalar ta’sirida kundan kunga yanada ulg’ayib borayotganimni, shaxs sifatida ichki ziddiyatlardan borgan sari xoli bo’lib kamroq azob chekayotganimni, ichimdagi ikki xil tuslanishdagi inson nihoyat bittaga aylanayotganini sezayotganimni va qaysidir ma’noda ruhiy-ma’naviy balog’atim yuqori bosqichga ko’tarilayotganini tushunar va buning uchun undan cheksiz minnatdor bo’lib, oldida o’zimni to’laqonli qarzdordek ko’rardim.
Bir kuni Dostoyevskiyni yanayam yaqindan bilgim keldi. O’sha kuni ham yigirma to’qqizinchi fevralь edi. Bu vaqtga kelib adibning badiiy asarlarini barchasini o’qib chiqqan, shaxsiy kutubxonamda asliyatdagi uning o’ttiz jildlik asarlar to’plami mavjud bo’lib (ularni bukinistdan juda qimmatga olgandim), bu jildlarning oxirgi qismlaridan u yozgan kundaliklar va maktublar o’rin olgandi.
Negadir ko’pchilik yozuvchilarni faqat badiiy asarlarini o’qishadi. Kundaliklari va maktublari ularga qiziq tuyulmaydi yoki ularni o’qishga o’zlarida vaqt ajratishga erinishadi. Menda boshidan buning aksi bo’lgan va men har gal biror bir yozuvchining ijodiga qiziqish bildirsam, albatta uning kundaliklari va maktublari ham e’tiborimdan chetda qolmas, ularni ishtiyoq bilan boshidan oxirigacha o’qib chiqishga harakat qilar, gohida buni to’lig’icha uddalardim.
Dostoyevskiy bilan ham shunday bo’ldi. Dastlab uning kundaliklarini, keyin maktublarini o’qib chiqdim. Bu jarayon yakunlangach, albatta hech nima o’zgarmadi. Osmon qulab tushmadi, yer yorilmadi. Biroq men o’zgardim. Bu o’zgarish yorug’lik tezligida ro’y berdi desam ancha mubolag’a bo’ladi-yu, ammo tez sur’atda bo’ldi, desam adolatli bo’ldi. Dostoyevskiyning kundaliklari va maktublari meni o’zgartirdi, aniqrog’i ulardagi quyidagi targ’ibot:
“Evropaga biz qashshoq qarindosh va qul bo’lib keldik. Yevropa yo’llarida shapkamizni tutib turgandan ko’ra, o’zimizni Sharqqa — Turkistonga urganimiz ma’qul. Rossiya o’zi uchun Osiyoni ochsa, ikki yuz yillik tanballik va mahmadanagarchilikdan qutuladi. Agar Yevropada bizni tatar deb bilgan bo’lsalar, Osiyoda bizni yevropalik deb tanishadi. Osiyoni madaniylashtirishga kirishsak, oxir-oqibatda bu bizning ruhimizni ko’taradi va biz o’zimizning kim ekanligimizni anglab olamiz. Biz o’zimiz o’z yerimizda ilmlar sohasida chalasavodmiz. Osiyoga kirib borsak, biz u yerlarda arbob sanalamiz, bizda mustaqil ish yuritish ruhi uyg’onadi, biz uddaburon xalq bo’lib qolamiz. Yevropaga dum bo’lgandan, Osiyoga (Turkistonga) bosh bo’lgan afzal”.
Men beixtiyor oxirgi gaplarni pichirlab bir necha marta qaytardim: “Evropaga dum bo’lgandan ko’ra, Turkistonga bosh bo’lgan afzal”. Yana qaytardim, yana va yana… Uning kundaligidagi mazkur satrlardan boshimni ko’targach, birinchi bo’lib o’zimga bergan savolim quyidagicha bo’ldi:
— Rostdan bu Dostoyevskiyning kundaligimi?
Muqovaga qaradim. Tepada uning ismi sharifi turar, rostdan bu uning kundaligi edi. Bu so’zlarni uning o’zi yozgandi. Bunga ishonch hosil qilish uchun o’zimni chimchilab ko’rishim yoki ustimdan bir chelak sovuq suv quyib yuborishim shart emasdi. Xayolim joyida, hali parishonxotirlik yoki Altsgeymer hastaligiga chalinganim yo’q edi.
Bu so’zlarni yozgan o’sha -go’zallikning dunyoni qutqarishiga meni ishontirgan, gumanizm nima ekanligini chaynab, yutish uchun tayyor qilib og’zimga solib qo’ygan, o’zining insonparvarlik g’oyalari bilan sug’orilgan asarlari orqali meni telbalarcha maftun qilgan — insoniyat muallimlaridan biri Dostoyevskiy edi (adib akasi Mixail Dostoyevskiy va general Skobelevga yozgan maktublarida ham shu targ’ibotni ommalashtirish borasida gapirgan va uning maktublarini titkilagan istalgan odam bu haqida o’qishi mumkin).

Bu noxush o’ylarim ortidan moziyda qolgan Turkiston xayolimdan o’tdi. Uni ruslar tomonidan oyoq osti qilingan muqaddas tuprog’ining hidi bir zumda dimog’imdan ketmay olayotgan nafasimga qorishib ketdi, Vereshchagin chizgan kartinalardagi ayanchli va qonli manzaralar xotiramda jonlandi, tarixiy kitoblarda aks etirilgan voqealar yodimga tushdi.
Mana harbiy kiyimdagi cho’rtkesar va diydasi qattiq general Fon Kaufman viqor bilan kulib turibdi. Turkistonni xaritada mensimaygina aylanaga olyapti. Oz fursat o’tib, uni tantanali ravishda Rossiya imperiyasining mulki deb e’lon qiladi. Bu qirg’iyburun va nigohi sovuq kishi general Chernyaev. U yaxshi qurollangan, to’plar bilan mustahkamlangan qo’shini bilan o’tmas qilich, pilta miltiq va to’qmoqlar bilan qurollangan Turkistonliklarni ommaviy o’qqa tutishga buyruq beryapti, katta to’plari gumbirlayapti (dinamitni yaratgan Nobelga rahmat!). Bu karavotida jon taslim qilayotgan qariya- general Skobelev. Soqoli uzun maraz va pixini yorgan qotil. U qarshisida tavbasiga tayantirgani kelgan ruhoniyga qarab kinoyali tirjayapti va yana ko’plab sartlarning qonini to’kmaganim uchun afsuslanaman, deb xirillayapti. Bu kim? Ie, Vereshchagin janoblari-ku! Imperiyaning bir tiyinga qimmat rassomi. U yonidagi askar yigitga ruschalab asirlikdagi Turkistonlikni dorga os, uni dorda osilgan holatdagi suratini chizmoqchiman, surat tabiiy chiqishini istayman, deyapti. Hademay uning suratini chizadi. Yana ko’plab shunga o’xshash suratlar chizadi bu enag’ar… Bu-chi, kim? Turqi sovuqligidan va ahmoq basharasidan ma’lum: Buxoro amiri- Amir Olimxon. U Peterburgdagi oq podshohning oldiga taomilga ko’ra bir umrga o’z vassalligini (oddiy tilda — qulligini) bildirish uchun aravada ketyapti. Peterburg sovuqligi uchun qalin kiyimga o’ranib chirmanib olgan. Boshida qalpoq, egnida po’stin. Orqasida bir dunyo sovg’a-salom…. Bu podshoh saroyi bo’lsa kerak. Podshoh , uning oilasi va rus kiborlari Turkiston hukmdoriga past nazar bilan qarashyapti. Bu so’tak esa ularga qulluq qilyapti. Bema’ni manzara! Kimlarning avlodi eding, hoy sen tentak amir, degani odam yo’q! Turkiston oldida Rossiya nima degan gap. Mo’g’ullar uni oyoq osti qilganda sening bobong ularni ozod qilgan bo’lsa, nega sen ularga qulluq qilasan? Amir Olimxonning og’zi qulog’ida. U Nikolayning tantiq va oqbilak singlisi Olgaga atab yozgi saroyida ovro’pocha qasr qurdirmoqchi. Yozgi saroyida. Sitorai Mohi Hosada! Kuning shularga qoldimi, Turkiston? Turkistonda o’zi nima gap? Dukchi Eshon qo’zg’oloni qonli bostirilgach, Mardikorlar qo’zg’oloni ham qonli bostirildi. Birinchi jahon urushiga Turkistondan mardikorlar zo’rlab olib ketilyapti. Temir yo’l qurilishiga… Ularga hatto qo’liga qurol bergani ham irganadi ruslar. Turkiston bolalari faqat mardikor bo’lishi kerak, faqat mardikor… Bu inson kim bo’ldi, endi? Ko’zlari horigan, yuzi o’liknidek oppoq, peshonasi keng, mulohazali kishilardek o’ychan. U yozuv stolida maktub yozyapti yoki kundalik. Ha, Fyodor Mixaylovich-ku! Insoniyatning muallimi! Gumanizm kuychisi! Mana u yozib ham bo’ldi. Qani, bir ko’z yugurtirib ko’raylik-chi. Yozganlarining boshini o’qib bo’lmaydi, husnixati hammabop emas ekan. Lekin oxirgi so’zlarini o’qishning ilojisi bo’ldi. Mana ular: “Evropaga dum bo’lgandan ko’ra, Turkistonga bosh bo’lgan afzal”…
Ko’pga bormay kundalikni yopib qo’ydim. Bu so’zlarni Turgenev yoki nari borsa ana Chexov yozganida ham bunchalik ich-etimni yemasdim, qiynalmasdim, olam ko’zimga tor ko’rinmasdi. Chunki ularni o’qisam-da, ijodlariga ko’ngil qo’ymagandim, qalbimdagi bor kitobxonlik mehrimni bermagandim. Ular bo’lishganda ehtimol shiddat bilan avj olib borayotgan ko’ngilning qolishi shunda azob bermasdi. Rabbim, ne zillat bu!

Shundan so’ng, oradan kunlar va oylar o’tdi. Yillar ham o’tdi. Dostoyevskiyni boshga qo’limga olmadim. Uning kitoblari oldingidek shaxsiy kutubxonamdagi javonda turar, men qo’l tekkizmasdim. Boisi, uni qo’limga olsam yig’layotgan, horu- zor bo’lgan, ruslarning oyog’i ostida tuproqqa belangan hassos va hokisor Turkiston yodimga tushar va men g’azabdan ko’karib kitobni darrov joyiga qo’yardim-da, o’zim bilan olishib, asabiylashganimdan bilagimdagi tomirlarim bo’rtib chiqib, ovozimni chiqarmay so’kina-so’kina xilvatga berkinardim.
…Shaharning ichiga kirganimda, tezlikni kamaytirdim. Spidometrga qaradim. Tezlik kamaygan, mashina endi sekin yelib borardi. Ko’p o’tmay sen ko’z oldimda namoyon bo’lding-u, mashinani chetga oldim. Raqamingni terib, qo’ng’iroq qildim. Ammo sen javob bermading. Senga judayam gapirgim keldi. Nimanidir aytmoqchi bo’ldim. Nimani o’zi? Nimayam derdim? To’rt yil oldin yigirma to’qqizinchi fevralda Dostoyevskiy bilan manguga ajralganimizni aytarmidim? Yo uning istalgan asarini mutolaa qilish uchun qo’limga olsam Turkistonning bemisl uqubatini tanamda his qilishimni? Rosti, bilmadim. Shunchaki gaplashgim keldi. Shunchaki…

2020 yil, mart, Marg’ilon

FURUG’ FARRUXZODNING IZTIROBLARI

Yakshanbaning odatiy oqshomlaridan biri. Tanam charchoq bilmaydigan, boshim g’uvillab og’rimaydigan haftaning tanish va yagona kuni. Bu kun men zerikarli ishim haqida o’ylamayman, telefon qo’ng’iroqlariga javob bermayman. Ertalabdan o’zim istagan kitobni o’qiyman yoki ko’nglim tusagan mashg’ulotni qilaman.
Qo’limda o’zbek tiliga o’girilib, nashr qilingan Furug’ Farruhzodning “Qayg’u guli” nomli kitobi. Uni onam damlab bergan achchiq qahvadan loqayd xo’plab, xira chiroq yorug’ida, qish boshlangandan beri meni sira tark etmagan teran mahzunlik bilan asta varaqlayman. Asablarim bo’shashgani uchun qo’llarim ilk marta ularning taranglashishidan qaltiramaydi. Barmoqlarim kitob sahifalarini varaqlashdan ko’ra silab siypalagandek tuyuladi.
Bu safargi mutolaa hafta davomida xorigan ruhimga quvvat bag’ishlayotgandek, so’nggi paytlarda kitob mutolaasida menga odat bo’lib qolgan befarqlik alomatlari ham sahifalarga qadalgan nigohimda sezilmaydi. Qanchadan qancha ulug’ va xassos shoirlarni dunyoga keltirgan qadimgi Fors o’lkasining yana bir o’ziga xos va otashqalb shoirining she’rlarini shu oqshom tabiatimga singib, tobora kuchayib borayotgan qiziqish quchog’ida, tashqarida ertalabdan astoydil yog’ishda davom etayotgan qorning derazaga urilayotgan mayda uchqunlari tasviriga qarab-qarab birma-bir ko’zdan kechiraman, mutolaa jarayonida kamdan kam hollarda ruhimda ro’y beradigan entikish yuzaga keladi, ko’nglimga o’tirgan misralarni keyinchalik yod etib turish uchun ildamlik bilan xotiramga muhrlayman.

Go’yo ko’zgularning nigohlarida
Harakatlar, ranglar, tasvirlar bari
Teskari ko’rinar edi
Va haqir
Masxarabozlarning boshi ustida
Va fohishalarning beor yuzida
Yonardi o’t ketgan soyabon yanglig’
Muqaddas, nuroniy oyning qo’rg’oni

Orada kitobning silliq muqovasidagi Furug’ning abadiy yoshlik va nozik hissiyot ufurib turgan, sokinlik va orzumandlikka yo’g’rilgan, ruhiyatidagi sitamgar bezovtalik xususida so’zlaydigan suratiga ham qiziqish, ham achinish bilan qarayman. Qiziqishimni har qanday zamon ayollarida ayrim hollardagina uchraydigan uning favqulodda hadsiz latofatiga maftun bo’lganim bilan izohlash to’g’ri deb hisoblansa, achinishimni uni bor yo’g’i o’ttiz ikki yil umr ko’rgani bilan ifodalash mumkindek tuyuladi.
Gohida shu o’y-xayollarim orasida yuragimni zirqiratgan uning mazkur surati ham xuddi she’r o’qishga chog’langandek bo’ladi. Shoshilib, hayajonlanib yoki jilmayib emas, sokinlikda va bir nuqtaga tikilgan hurkish-u hayiqishdan yiroq bo’lgan, picha ma’yus ko’zlaridagi yashashga bo’lgan mayl-u ishtiyoqni ko’z-ko’z qilgandek…

Deraza ortida qor yog’adi jim,
Deraza ortida qor yog’adi jim.
Qalbim jimligiga kimningdir qo’li
G’ussa urug’ini ekar betinim…

Turib-turib negadir bu ayolni o’ttiz ikki yil umr ko’rganiga ishongim kelmaydi, aniqrog’i she’rlarini o’qigach ishonolmayman. O’ylashimcha, she’rlarini o’qigan har qanday odam bunga ilk daf’a ishonmaydi. Chunki, uning she’rlarida falsafa kuchli, mushohada kuchli… Hissiyot va badiiyatni aytmasa ham bo’ladi. Bunday she’rlarni shoir zoti xuddi qirqdan keyin- kamolotga to’lgach yozishi mumkindek…Ular juda go’zal va mukammal.
Uni bir marta o’qib chiqqan odam shunday o’ylashi aniq: “Ey rabbim, u yana ozgina yashasaydi, yana ozgina she’r yozsaydi… yana ozginaaa… La’nati qismat, la’nati qismat!” Bu so’zlarni u aniq takrorlaydi, bunga ishonchim komil. Men takrorladim-ku! Boshqalar ham mendan ortib qayerga borishardi…
Men ayni paytda o’ttiz besh yoshdaman. O’ylab ko’rsam hayotda hali hech nima qilganim yo’q. Ijodda ham. Adashmasam, Laroshfuko o’z iqtiboslarida- ijodkor yaratgan tomonidan o’lchab berilgan asarlarini yozib bo’lgachgina olamdan o’tadi, degandi. Demak, Furug’ o’ttiz ikki yoshida xamma asarlarini, o’zini foniy dunyo va uning ajralmas qismi bo’lgan odam bolalariga aytadigan so’zlarining barchasini aytib bo’lgan. Nahot, rostdan shunday bo’lgan bo’lsa? Namuncha tez, Yaratgan egam!

Pushaymon emasman,
Ey mahbubim, men
Va yana boshqa bir mendanki, har gal
Sen uni sovuq tun ko’chalaridan
Oshiq nigohlaring bilan toparsan,
U bilan so’ylashgin
Va meni yod et,
Uning o’shal g’amgin bo’sasi aro
Ko’z ostingning mushfiq chiziqlarida…

Furug’ni ko’z oldimga keltirib, u haqda mana shu mislsiz osoyishta oqshomda tinimsiz o’y surarkanman, uning latofatli tashqi ko’rinishiga qancha maftun bo’lmay yoki shirali va falsafaga mo’l poeziyasidan qanchalik hayratlanmay, kitobning xotima qismidagi uning otasiga yozgan maktubi bir payt diqqat-e’tiborimni ko’proq tortadi.
Bunga sabab: bu mavzu o’smirligimdan beri ongu-shuurimni ruhiy qiynoqlarga solib, keti uzilmaydigan savollarni uning qarshisiga ko’ndalang qo’yib, meni ancha andarmon qilgani bo’lsa kerak. Turgenevning mashhur “Otalar va bolalar” romanini o’qiganimni bunga daxli yo’q, uni sabab qilib ko’rsatishga shay turganlar-hecham shoshilmang. Aslo, bu sabab emas. Bu mavzuga o’sha asarni o’qishimdan ko’p yillar oldin duch kelganman.
O’sha paytlari nima uchun ota va bola o’rtasida ko’pincha dunyoqarashda ham, fikrlash tarzida ham katta tafovut bo’lishini gohida tushunmas, gohida buning tagiga yetish uchun soatlab oxiri yo’q mulohazalarga berilardim.
Menda o’z paytida otam bilan munosabatlarimda muammolar bo’lgan, amakimning o’g’lida ham, ko’chamizdagi Furug’ga o’xshab she’r yozadigan Gulnoza ismli qizda ham, sinfdoshlarimning aksariyatida ham…Umuman olganda men bilgan va taniganlarning hammasida bu borada kichkina va arzimas bo’lsa-da, muammolar bo’lgan: kimningdir otasi u o’zi istagan insonlar bilan do’stlashishini istamagan, kimnikidir o’zi sevgan kasbni tanlashida unga qarshilik qilgan, yana kimdir ko’nglidagi tuyg’ulariga peshvoz chiqishda va o’zi istagan inson bilan hayotini bog’lashida otasidan pand yegan.
Kitobni o’qish jarayonida Furug’ni qanday tasavvur qildim, aytaymi? Uni ayni paytdagi ko’zlaridan boshqa yeri ko’rinmaydigan, boshdan oyoq ommaviy yopingan Fors ayollariga xos bo’lmagan — egniga yopishib turgan, anorrang yoki binafsharang ko’ylakda, sochlarini chiroyli turmaklagan holatda, yozuv stoli qarshisida she’r yozgandan ko’ra ham ko’proq otasiga maktub bitayotgan tarzda tasavvur qildim. Bu tasavvurim zo’rma zo’raki emas, uni ro’paramda gavdalantirishni istagan chog’im ixtiyorimga ters ravishda xayolotimda shunday tasavvur yaraldi.
Shu yo’sinda uni ayollarning ko’p vaqt o’tkazadigan joyi bo’lmish oshxonadami, po’rim kiyingan holda mehmonxonadami, dam olib hordiq chiqarish uchun mo’ljallangan yotoqhonadami, zaruriy yumush bilan ko’chada taksining orqa o’rindig’ida ketayotganidami — qay holatda tasavvur qilmay, uni faqat otasiga maktub bitayotgani ko’z oldimda gavdalanaverdi.
“Maktub yozib siz bilan dardlashishni istayman, biroq niyat qilganim zahoti o’z-o’zimdan, nimani yozay, oramizda paydo bo’lgan bo’shliqni nima bilan yopa olaman, deb so’ray boshlayman… Sizga butun hayotim haqda, tuyg’ularim, iztirob-u baxtsizligim haqda yozgim keladi, biroq yoza olmas edim, hozir ham shunday kayfiyatdaman. Biz turli davr va jamiyat odamlarimiz. O’y-xayollarimiz turfa. Shunday ekan oramizda qanday uyg’unlik yarata olamiz?”
U maktub yozayotganida ko’z oldimda namoyon bo’lgan cheksiz va fantaziyaga boy xayolotim yordamida sahnalashtirilgan manzara jarayon davomida o’zgaradi. Idish-tovoqlar, qoshiq va sanchqilar, muzlatgich va gaz plitalaridan iborat bo’lgan oshxonani bildiruvchi sahnaning o’rnini go’yoki endi to’q qizil pianino, yong’oq daraxtidan tayyorlangan jigarrang stol va qirralari burama shaklda o’yilib ishlangan stullar, derazalariga gulli harir pardalar tutilgan, oyoq ostiga yaralish tarixi minglab yillar va so’nmas an’analarga borib taqaladigan Xurosonning afsonaviy gilamlari to’shalgan, devorlariga sharq an’analarini o’zida ravon aks ettiruvchi miniatyuralar osilgan mehmonxona egallaydi.
Furug’ qaddini tik tutib stulda o’tirgancha, nozik oyoqlarini gilam ustida chalishtirgancha, yoshiga nomunosib bo’lgan haddan tashqari o’ychan va jiddiy qiyofasini devordagi oynali romlarga solingan miniatyuralardan goh uzib, goh uzmay maktub yozishda — peroli ruchkada oq qog’ozni to’ldirishda davom etadi.
“Mening eng katta dardim-sizning meni tanimasligingizdir. Siz… hech qachon meni bilishni istamasdingiz.Ehtimol hozir ham meni ishqiy romanlar mutolaasiga mukkasidan ketgan, Tehron Musavvir jurnalida chop etiladigan hikoyalar ta’sirida miyasi aynigan ayol deb o’ylaysiz. Koshki shunday bo’lsa… baxtli bo’lolsam.”
Maktub uchun tanlangan qog’oz asta to’la boshlaydi. U yarmiga yetganida Furug’ni endi yotoqxonada — chiroyli, lekin qoqsuyak yelkalarini ochib turgan yalt etib tovlanib ko’zni qamashtiradigan tungi ko’ylakda, xipcha belini divandagi qizil baxmal yostiqqa salgina tirab yonboshlagancha, ko’zini orada o’zi yozayotgan maktubdan uzgancha goh devordagi bong uradigan soatga tikib, goh deraza oynasidan tun cho’kishga ulgurgan ko’chaga nazar solib eri Parviz Shopurdan darak kutgan holatda ko’raman. U otasiga yozishda davom etadi.
“Men uyda falsafaga oid kitoblar o’qiganimda, adabiyot fakulьtetining falsafa o’qituvchisi bilan Sharq falsafasi haqida gaplashganimda siz meni aqlini yo’qotgan qiz deb o’ylagansiz, safsata to’la jurnallar meni yo’ldan ozdirishidan cho’chigansiz. O’sha paytlar juda ezilardim, o’z uyimda bu qadar begona ekanligimdan ko’zlarim yoshga to’lar, hech kim bilan muomala qilmaslikka harakat qilardim”.
U hatto ko’chaga biror yumush bilan chiqib, taksining orqa o’rindig’ida ketayotganida ham boshini otasiga yozayotgan maktubidan ko’tarmayotgandek tuyulaveradi. Qo’lida bu safar peroli ruchka va oq qog’oz ko’rinmasa-da, nazarimda maktub uning xayolida yozilayotandek, u boshini egganicha yo’l bo’yi Tehronni his qilmay ketadi.
“O’z mehri bilan bizga yo’l ko’rsatuvchi Siz edingiz. Biroq, siz qattiqqo’lingiz bilan bizni qo’rqitardingiz, xolos. Bu esa nozik yelkalarimiz bilan hayotning katta muammolarini yechishimizga, ko’p adashishimizga, sabab bo’lar, xatarga yo’l ochardi. Ora-orada bizga maslahatlar berardingiz, faqat bu paytda biz boshqa ish bilan band paytlarga to’g’ri kelardi. Biz hozir shuni qabul qila olamizmi, qiziqishlarimizga mosmi yoki yo’q-bu siz uchun ahamiyatli emasdi.
Jahon adabiyotida o’z otasi bilan munosabatlari haqida ko’pchilik yozgan. Lermontov, Dostoyevskiy, Kafka, Tomas Mann… har birining yozganlari yurakni batamom ezadi. Ularning ta’sirida ezilgan yuragimga adabiyot Furug’ning ham iztiroblarini qadahda mayni tutgandek to’ldirib tutarkan, o’zimni “bo’ldi, yetar” deb dod solishga og’iz juftlaydigandek sezaman…
Ayol iztiroblariga sira bardosh berolmayman. Azaldan shunday bo’lgan. Bugun ham aynan shunday bo’layotgandek. Furug’ning iztiroblariga o’zimda bardosh topishning ilojisi yo’qdek… Sal o’tib Gerbert Uellsning Vaqt mashinasi bo’lsa-yu, unda o’tgan asrning oltmishinchi yillariga qaytsam, deb xayol qilaman. Tentaklik bu, shundaymi? Vaqt mashinasi – absurd narsa, Uells shunchaki bir xayolparast bo’lgan.
Lekin, shu tobda uning asaridagi o’sha mashina qarshimda gavdalangandek bo’ladi. Ko’rinishi ajabtovur: to’rt tomoni qalin oyna bilan o’ralgan, atrofi turli tuman elektr simlari bilan chirmab tashlangan, ichki qismiga son-sanoqsiz tugmalar o’rnatilgan, o’rtasida elektr stulni eslatuvchi kursi…
Hech kancha o’tmay u orqali o’tgan asrning elliginchi yillari oxiri va oltmishinchi yillari boshlaridagi Tehronga sayohat qilaman. O’zimni shaharning pastak uylardan iborat, oyoq ostiga tosh yotqizilgan, chetlariga novcha simyog’ochlar o’rnatilgan jin ko’chalaridan birida ko’raman. So’rab-surishtirib Parviz Shopurning xonadonini topaman. Uyga yaqin kelib, derazadan qaraganimda Furug’ stolda boshini egganicha o’tiradi. Meni payqab, u deraza oldiga keladi.
-Kimsiz?- deydi derazani lang ochib.
-Meni tanimaysiz,- deyman unga boshimni chayqab (qizig’i, unga o’xshab forscha gapira boshlayman o’zimdan o’zim).
-Hozir erim kelib qoladi. Sizni bu yerda ko’rsa u noto’g’ri tushunadi.
-Yana otangga maktub yozyapsanmi?- davom etaman deraza oldidan uzoqlashishni xayolimga ham keltirmay va bu gal uni sensirab.
-Siz buni qayerdan bilasiz?- deydi u hayron bo’lib.
Shunda ko’zimni oldida boshqa manzara paydo bo’ladi. O’zimni ko’hna Rimga kelib qolgandek sezaman. Mikelanjeloning vataniga… Gladiatorlar yurtiga… Afsonaviy g’ozlarning qoni to’kilgan makonga… Karshimdagi ulkan, xarobalardan iborat tarixiy obida Kolizey bo’lsa kerak. Aynan uning o’zi (suratini ko’rganman). Uning atrofida odamlar bisyor, hamma uni ko’rishga va ichini bir bor tomosha qilishga urinadi, shovqin -suron avjiga chiqqan, hayrat to’la nigohlar unga qadalgan, turli tillardagi — italьyancha, inglizcha, frantsuzcha, ispancha so’zlar tinmay uning nurashni boshlagan devorlarida aks sado beradi…
-Yana sizmi?- deydi u yerdagi tosh ustiga o’tirib maktub yozayotgan Furug’ ro’parasida meni ko’rgach.
Men uning sutrang kostьyumiga, tizzasini ochib turgan qora yubkasiga suqlanib qarayman. Sochlarining noodatiy turmagidan va bug’doyrang, istarali yuzidan ko’zlarimni uzolmayman.
-Nega otangga maktub yozaverasan?- so’rayman undan.
Furug’ o’rnidan turadi. Oldimga yaqinlashadi.
-Buncha surbetsiz,- deydi keyin jilmayib.
-Otangga yozgan maktubingni o’qiganman,- deyman unga javoban ko’zimni devor tirqishidan ko’rinib turgan Kolizey ichkarisiga tikib. — She’rlaringni ham. Menga she’r o’qib bergin. Masalan, “Uni ma’zur tuting” deb boshlanadigan she’ring bor-ku, o’shani.
U bu safar yosh boladek qiqir-qiqir kuladi.
-Boshqa safar.
U bilan Kolizeyni aylanaman. Unga mazkur obidaning tarixini so’zlab beraman. U jim eshitadi. Orada ko’zlari yoshlanib, negadir yig’laydi. Tinchlangach undan yana she’r o’qib berishini so’raganimda boshini chayqab, doimgidek shirali ovozda “boshqa safar” deydi. Otasi haqida eslatganimda esa ma’yulashib qoladi va kostьyumining cho’ntagidagi maktubni to’xtovsiz ezg’ilay boshlaydi.
Bu manzaraga endi ko’nikkanimda o’zimni Myunxenda ko’raman. Janub kishisi chidashi mushkul bo’lgan Germaniyaning izg’irinli qishi etimni savalaydi, yuzimni lavlagidek qizartiradi, dimog’imga shimol taftining muzdek nafasini olib keladi. Maydalab yog’ayotgan qor ostida shaharning baland binolardan iborat keng ko’chalarini, bo’yog’i ko’chib ketgan tramvaylarini va turqi sovuq odamlarini yoqalab ketaman. Shahar chetidagi arzon kvartallaridan biriga bosh suqib, u yerdagi devorlariga ko’mir va bo’r yordamida nemischa jargon so’zlar bitilgan hovliga kiraman. Hovlining kiraverishiga “xonalar ijaraga beriladi” deb yozib qo’yilgan bo’ladi. Ichkarilashim bilan hovlining o’rtasida — atrofida tovuqlar to’dalashib yurgan irkit quduqdan suv olayotgan Furug’ga ko’zim tushadi.
-Meni shu yerdan ham topdingizmi?- deydi u qo’lidagi chelakni yerga qo’yib, menga qiziqsinib qararkan.
-She’r o’qib ber,- deyman unga yaqin kelib.
-Boshqa safar,- deydi u yana.
U chelakni ko’tarib xonasiga kirib ketadi. Ortidan kiraman.
-Otamga maktub yozayotgandim,- deydi u ortidan kirganimni ko’rgach stol ustidagi maktubga ishora qilib.- Undan kechirim so’rab, uni nima bo’lgan taqdirdayam yaxshi ko’rishimni aytib va nihoyat ozgina pul yuborishini iltimos qilib… yozayotgandim.
Hali siyohi qurimagan maktubni qo’limga olaman va uni quritish uchun qattiq puflayman. Bir marta, ikki marta, uch marta. Orada unga ko’z tashlayman.
“Bugun nima uchun bu yerdaman? Ochlik, sargardonlik, ming bir iztirobga yuzma-yuz yashayapman. Aslida men uyni yaxshi ko’rardim . Ertadan kechgacha ko’chama ko’cha daydish, yo’limdan chiqqan turli mish-mishlarga bosh egishni istamasdim. Uyda begonaligimni sezganim uchun, o’zimni ocha olmaganim uchun, xotirjamlik topa olmaganim uchun bu yerga keldim. Ozodman, menga berishga qo’rqqaningiz mana shu ozodlik edi… Endi hech kimning nafrat va tahqir to’la nigohlari menga qadalmaydi. Endi hech kim uni qilma, buni qilma demaydi. Endi hech kim menga yosh bolaga qaraganday qaramaydi.”
-Hozir ukam Kamron keladi,- deydi u ko’p o’tmay qo’limdan maktubni olib, ikki buklab kamzulining cho’ntagiga solarkan.- Iltimos, keting. Sizni bu yerda ko’rsa u achchiq qiladi. Erim bilan ajrashganimdan so’ng o’zi shundoq ham ko’p gap-so’zga qolyapman.
Quduqni ortda qoldirib, hovlidan tashqariga chiqqanimda, Myunxenning odamni bezitadigan sovuq manzarasi o’rnini bir mahal Tehrondagi markaziy qabristonlardan biri egallaydi. Uning ingichka yo’lagi bo’ylab, qabrlarni oralatib yelkasiga tobut ko’targancha ketayotgan odamlarning xomush ko’rinishi, shashqator ko’z yoshlari va hasratlari zarbi yuragimni ezadi.
-Bu kimning mayiti,- deyman ulardan yo’l-yo’lakay.
-Furug’ Farruhzodniki,- deyishadi ular va tobutni bir onga yerga qo’yishadi.
Men unga yaqinlashaman. Bizdagi dag’al matodan farqli ravishda silliq va yupqaroq mato bilan o’ralgan kafan ortidan Furug’ning manguga yumilgan chiroyli ko’zlarini ko’raman. Qimtinib turgan lablari esa go’yo va’dasining ustidan chiqmoq uchun pichirlagandek bo’ladi.
Va bu menman-
Yolg’iz turgan bir ayol
Bir sovuq faslning ostonasida
Bulg’oq yer mazmunin anglash boshida
Va jo’n, qayg’uli ko’k tushkunligin
Va tosh qotgan qo’llar notavonligin.
Odamlar qaytadan tobutni yelkalariga olishadi. Uning boshida mulzam ketayotgan kishini tanigandek bo’laman. Bu o’sha- Furug’ning davomiy iztiroblari sababchisi, uni chegarasiz qayg’u girdobida qoldirgan, hech bir jabxada tushunmagan, o’z mehrini qizg’ongan otasi…
…Yakshanba oqshomi yakun tomon odimlayapti. Hademay g’ira-shira tong otadi, qishda ham tinim bilmaydigan qo’shnining ahmoq xo’rozi baland paxsa devor ustida qichqiradi, muazzin masjid ravoniga chiqib bomdodga azon chaqiradi.
Kreslodan qo’zg’alib Furug’ning kitobini javonga — boshqa kitoblar orasiga qo’yaman. Javonda kitoblar ko’p. Furug’ning kitobi ham ularning orasidan joy oladi. Undan uzoqlashishga urinarkanman, oyoqlarim o’ziga bo’ysunmay turaveradi. Muqovadagi uning surati meni o’ziga chorlayveradi.
-Senga she’r o’qib bermaganim uchun kechir,- deydi u menga ma’yus boqib va ilk marta meni sensirab. — Men aybdorman… chunki bir umr otamga maktub yozishdan bo’shamadim.

2020 yil, fevral. Toshkent-Bo’stonliq