Шоира вафотидан кейин – бир неча ўн йиллар ўтгач, Евгений Евтушенко шоира ҳақида шундай ёзган эди: “Улкан истеъдод соҳибаси Марина Цветаева шеър қурилишини ислоҳ қилиш борасида Пастернак ва Маяковский билан биргаликда кўп йиллар олдинга кетган шоирдир. Уни ҳамиша ўзига мафтун қилиб келган Ахматова эса анъаналарни ўзида мужассам этганлиги туфайли юксак мақомга эришган бўлса-да, Цветаева юқорида таъкидланган жиҳатига кўра Ахматовадан баланд туради”

Марина Цветаева
УЧ ШЕЪР
Қутлибека Раҳимбоева таржималари

Бетакрор овозга эга бўлган рус шоираси Марина Цветаева 1892 йили Москва шаҳрида таваллуд топди. Ёш Марина болалигидаёқ немис ва француз тилларини билган, 6 ёшидан шеърлар ёза бошлаган. Унинг илк шеърий тўплами – “Оқшом альбоми” 1910 йилда чоп этилади. Ёш шоира В. Брюсов, М. Волошин, Н. Гумилёв каби таниқли ижодкорлар назарига тушади. Кейин шоиранинг “Сеҳрли чироқ”, “Икки китобдан шеърлар” тўпламлари дунё юзини кўради.
Марина Цветаева 1912 йили рус зобити (офицери) С. Эфронга турмушга чиқади. Шоира Октябр инқилобини нафақат англаб етмайди, қабул қилмайди ҳам. Эри эса хорижга кетиб, муҳожир аксилинқилобчиларга қўшилади. Бу даврда шоира оғир қашшоқликда кун кечиради. Бошига тушган бемисл азоб-уқубатлар туфайли норасида қизидан жудо бўлади ва шоира қалбидаги кучли муҳаббат эри ортидан боришга ундайди ва у Ватанни тарк этади.
Уларнинг оиласи 17 йил давомида муҳожирликда яшайди. 1939 йилда Ватанга қайтишга муваффақ бўладилар. Бироқ катта умидлар билан юртга қайтган Марина Цветаеванинг эри олий жазога ҳукм қилинади,қизи қамоққа олинади. Яқинларидан айрилган шоира вояга етмаган ёлғиз ўғли Георгий билан қолади.
Уруш бошланган пайтда у ўғли билан Кама дарёси бўйидаги Елабуга шаҳрига эвакуация қилинади.Тирикчилик учун иш топиш у ерда шоирага ниҳоятда қийин кечади. Марина Цветаеванинг 1941 йил 26 августда ёзилган «Мени буфетга идиш ювувчи қилиб ишга олишингизни сўрайман», деган аризаси архивда сақланиб қолган. Турмуш машаққатларидан беҳад чарчаган шоира 31 августда ўз жонига қасд қилади.
Шоира вафотидан кейин – бир неча ўн йиллар ўтгач, Евгений Евтушенко шоира ҳақида шундай ёзган эди: “Улкан истеъдод соҳибаси Марина Цветаева шеър қурилишини ислоҳ қилиш борасида Пастернак ва Маяковский билан биргаликда кўп йиллар олдинга кетган шоирдир. Уни ҳамиша ўзига мафтун қилиб келган Ахматова эса анъаналарни ўзида мужассам этганлиги туфайли юксак мақомга эришган бўлса-да, Цветаева юқорида таъкидланган жиҳатига кўра Ахматовадан баланд туради”.
Ташқи дунё билан муроса қила олмаган ва ҳаётда рўшнолик кўрмаган улуғ шоирадан кўплаб теран ва ёрқин асарлар қолди. Бу ижодий меросни лирик шеърлар, ўн етти достон, саккиз шеърий драма, эсдаликлар, тарихий-адабий асарлар ҳамда бадиа ва фалсафий-танқидий мақолалар ташкил этади.

ВАТАН

Бунча қайсарсан, забон!
Мендан олдин ҳам деҳқон:
— Россия, ватаним, — деб
Куйлашни қилган-ку эп.

Калуга қирларидан
Юртга боқардим ҳар дам.
Энди олис масканим,
Гъариб элим, ватаним.

Олислик — битмас ярам,
Топилмас унга малҳам.
Қайга борсам кўксимда
Йўл босар ўзим билан.

Яқинни йироқ қилган
Олислик кириб тилга:
«Уйга қайт», — дер тинимсиз,
Тўрт ёним, ҳатто юлдуз.
Мен бошимни бекорга
Урармидим деворга?
Сўнгги йўлга кетар дам
Икки қўлсиз қолсам ҳам
Бошим ётган кундага
Лабларимда ёзаман:
«Қаддингни ростла, бағрим,
Ватаним, менинг фахрим!»

* * *

Мен қоғозман қаламинг учун,
Нима битсанг айлайман қабул.
Бойлигингни асрайман бутун,
Қайтараман кўпайганда ул.

Мен қишлоқман ва қора тупроқ,
Сен бошимда ёмғир, нур — олмос.
Соҳибимсан, яна сен Оллоҳ,
Мен қора ер, оқ қоғоз, холос.

* * *

Охират китобида
Аёл учун ишқ — гуноҳ.
Унинг «Севги санъати»
китоби — бутун тупроқ.

Юрак — ишқнинг шароби,
Яхшидан — яхши шароб.
Аёллар йўргакданоқ
Бировга гуноҳ, азоб.

Қўй осмонни, узоқ у,
Ердаги лаблар яқин.
Аёлмассан, билмайсан,
Бизни қарғама, тангрим.

Marina Svetaeva
UCH SHE’R
Qutlibeka tarjimalari

Betakror ovozga ega bo’lgan rus shoirasi Marina Svetaeva 1892 yili Moskva shahrida tavallud topdi. Yosh Marina bolaligidayoq nemis va frantsuz tillarini bilgan, 6 yoshidan she’rlar yoza boshlagan. Uning ilk she’riy to’plami – “Oqshom al`bomi” 1910 yilda chop etiladi. Yosh shoira V. Bryusov, M. Voloshin, N. Gumilyov kabi taniqli ijodkorlar nazariga tushadi. Keyin shoiraning “Sehrli chiroq”, “Ikki kitobdan she’rlar” to’plamlari dunyo yuzini ko’radi.
Marina Svetaeva 1912 yili rus zobiti (ofitseri) S. Efronga turmushga chiqadi. Shoira Oktyabr inqilobini nafaqat anglab yetmaydi, qabul qilmaydi ham. Eri esa xorijga ketib, muhojir aksilinqilobchilarga qo’shiladi. Bu davrda shoira og’ir qashshoqlikda kun kechiradi. Boshiga tushgan bemisl azob-uqubatlar tufayli norasida qizidan judo bo’ladi va shoira qalbidagi kuchli muhabbat eri ortidan borishga undaydi va u Vatanni tark etadi.
Ularning oilasi 17 yil davomida muhojirlikda yashaydi. 1939 yilda Vatanga qaytishga muvaffaq bo’ladilar. Biroq katta umidlar bilan yurtga qaytgan Marina Svetaevaning eri oliy jazoga hukm qilinadi,qizi qamoqqa olinadi. Yaqinlaridan ayrilgan shoira voyaga yetmagan yolg’iz o’g’li Georgiy bilan qoladi.
Urush boshlangan paytda u o’g’li bilan Kama daryosi bo’yidagi Yelabuga shahriga evakuatsiya qilinadi.Tirikchilik uchun ish topish u yerda shoiraga nihoyatda qiyin kechadi. Marina Svetaevaning 1941 yil 26 avgustda yozilgan «Meni bufetga idish yuvuvchi qilib ishga olishingizni so’rayman», degan arizasi arxivda saqlanib qolgan. Turmush mashaqqatlaridan behad charchagan shoira 31 avgustda o’z joniga qasd qiladi.
Shoira vafotidan keyin – bir necha o’n yillar o’tgach, Yevgeniy Yevtushenko shoira haqida shunday yozgan edi: “Ulkan iste’dod sohibasi Marina Svetaeva she’r qurilishini isloh qilish borasida Pasternak va Mayakovskiy bilan birgalikda ko’p yillar oldinga ketgan shoirdir. Uni hamisha o’ziga maftun qilib kelgan Axmatova esa an’analarni o’zida mujassam etganligi tufayli yuksak maqomga erishgan bo’lsa-da, Svetaeva yuqorida ta’kidlangan jihatiga ko’ra Axmatovadan baland turadi”.
Tashqi dunyo bilan murosa qila olmagan va hayotda ro’shnolik ko’rmagan ulug’ shoiradan ko’plab teran va yorqin asarlar qoldi. Bu ijodiy merosni lirik she’rlar, o’n yetti doston, sakkiz she’riy drama, esdaliklar, tarixiy-adabiy asarlar hamda badia va falsafiy-tanqidiy maqolalar tashkil etadi.

VATAN

Buncha qaysarsan, zabon!
Mendan oldin ham dehqon:
— Rossiya, vatanim, — deb
Kuylashni qilgan-ku ep.

Kaluga qirlaridan
Yurtga boqardim har dam.
Endi olis maskanim,
G’arib elim, vatanim.

Olislik — bitmas yaram,
Topilmas unga malham.
Qayga borsam ko’ksimda
Yo’l bosar o’zim bilan.

Yaqinni yiroq qilgan
Olislik kirib tilga:
«Uyga qayt», — der tinimsiz,
To’rt yonim, hatto yulduz.
Men boshimni bekorga
Urarmidim devorga?
So’nggi yo’lga ketar dam
Ikki qo’lsiz qolsam ham
Boshim yotgan kundaga
Lablarimda yozaman:
«Qaddingni rostla, bag’rim,
Vatanim, mening faxrim!»

* * *

Men qog’ozman qalaming uchun,
Nima bitsang aylayman qabul.
Boyligingni asrayman butun,
Qaytaraman ko’payganda ul.

Men qishloqman va qora tuproq,
Sen boshimda yomg’ir, nur — olmos.
Sohibimsan, yana sen Olloh,
Men qora yer, oq qog’oz, xolos.

* * *

Oxirat kitobida
Ayol uchun ishq — gunoh.
Uning «Sevgi san’ati»
kitobi — butun tuproq.

Yurak — ishqning sharobi,
Yaxshidan — yaxshi sharob.
Ayollar yo’rgakdanoq
Birovga gunoh, azob.

Qo’y osmonni, uzoq u,
Yerdagi lablar yaqin.
Ayolmassan, bilmaysan,
Bizni qarg’ama, tangrim.