Ёз эди. Жазирама ёз – аввал ҳеч қачон бўлмаган жазирама ёз. 1944 йилнинг биз энди ҳеч қачон унутолмайдиган ёзи. Далаларда тупроқ ҳам ичидан нимадир куйдиргандек қуриган ва ёрилиб кетган, дарахтлардаги полопонлар гўё ақлдан озгандай. Чигирткалар ташналикдан кундузи ҳам чириллаб куярди. Чунки саратон жазирама эди, қонга чўмилгандай қизил эди.

Марчелло Вентури
БИЗ ҲЕЧ ҚАЧОН УНУТМАЙДИГАН ЁЗ…
Карим Баҳриев таржимаси

Марчелло Вентури (Marcello Venturi) (21 апрел 1925, Серавезза — 21 апрел 2008, Гринд) – италян ёзувчиси.Вентури адабиётга 40-йиллари ўзининг фашизм ва урушга қарши ҳикоялари билан кириб келди. 1950 йили ёш ёзувчига «Қайтишнинг узоқ йўли» қиссаси учун «Потстсале» мукофоти, қиссалар тўплами учун 1952 йили Италиянинг энг катта адабий мукофоти «Виареджо» топширилди.
Вентурининг «Кефаллинияда оқ байроқ» романи гитлерчиларнинг машъум жиноятлари ҳақида ҳикоя қилади. 1965 йили чоп этилган «Йиллар ва ёлғонлар» тўпламида Вентури ўзи бошидан ўтказган қонли йиллар, қийинчиликлар, Италиянинг оёққа туриши ва жаҳонга юз тутиши ҳақида ёзади. Ушбу асари учун Вентури «Пуччини-Синигаллия» адабий мукофотига лойиқ кўрилади.

— Бу сенинг болангми? – аскар кўрсаткич бармоғини нуқиб сўради.
— Ҳа, — деди деҳқон.
— Бу эса – хотининг? – сўради немис.
— Ҳа, – деди деҳқон.
Ёз эди.

— Меники ҳам болани яхши кўради, – деди аскар. Қуёш далалардаги буғдойни ва ўрмонлардаги арчаларни жизғанак қилиб ёндирарди; у Пистойя тоғларида кўмилиб ётган деҳқон уйларини куйдирарди.

Қариялар: “Бунақа жазирама ёзни биз умримиз бино бўлиб кўрмаган эдик”, – дердилар.
— Меники уйда кўп болалар бор, – деди аскар. Унинг қўлларида юк аравасининг ғилдиракларидан ечилган чарм камера бор эди. У чармни жилвир қоғоз парчаси билан қиртишлаб тозаларди. Пешонасидан тер қуйиларди. Жуда жазирама ёз эди, 1944 йилнинг ёзи.
— Хотин, бола бор, – деди аскар. Сўнг тишларини ғичирлатиб кулди.

“Ё, тангрим, – ўйлади деҳқон, – улар ростдан ҳам бошқа одамларга сира ўхшамайди, асло”. “Улар кулганда ҳам қанақадир бошқача кулади”, – ўйлади деҳқон.
— Менга болалар ёқади, – деди аскар чармғилдирагини ғижимларкан. У ертўла томонга келиб, арғувон дарахти тагига ўтирди. У бир челак сув сўради. Деҳқон унга сув келтирди, кейин уйининг остонасида ғоз турди. Унинг ортида – аравасининг чармғилдирагини жилвир қоғоз билан тозалаётган аскарга қараб турганча бола кўтарган аёл.

Ёз эди. Жазирама ёз – аввал ҳеч қачон бўлмаган жазирама ёз. 1944 йилнинг биз энди ҳеч қачон унутолмайдиган ёзи. Далаларда тупроқ ҳам ичидан нимадир куйдиргандек қуриган ва ёрилиб кетган, дарахтлардаги полопонлар гўё ақлдан озгандай. Чигирткалар ташналикдан кундузи ҳам чириллаб куярди. Чунки саратон жазирама эди, қонга чўмилгандай қизил эди.
— Мен тезда Олмонияда, – деди аскар. – Ҳаммаси капут, мен ҳам Олмонияда.
“Капут”, – ўйлади деҳқон. Кейин хотинига:
— Сен уйга кир, – деди.

Ўша кунларда Моденга олиб борувчи катта йўлдан юк машиналари қатор-қатор ўтарди. Ва кўпинча бу юк араваларидан бирортаси тўхтар, оқ тусли немислар келиб, тухум, сут ёки бошқа бирор-бир егулик сўрашарди.
— Ҳеч вақо йўқ, – дерди деҳқон. Сўнг хотинининг қўлидаги боласига ишора қиларди.
Немислар тунуканинг шақирлашидай темир овозларда гўлдираганча омбору саройларларни айланишарди. Улар пулемёт тасмалари билан ўранган бу ўқ шодаларини ҳайитга отланган келин марварид шодаларини таққандек фароғат билан тақиб юришарди.

— Америкаликлар Арнода, – деди немис. Пешонасидан терни сидирди: – Яқинда ҳаммаси тамом, капут, – қўшиб қўйди у.
Энди у чармғилдиракнинг яғир жойига елим сурқарди, деҳқон эса уйи остонасини тўсганча қотиб қараб турарди.

Қуёш ўз нурлари билан буғдойзор далаларни шафқатсиз куйдиришда довом этарди, 1944 йилнинг қизил ёзидаги буғдойлар ҳам сариқ эмас, қип-қизил эди. Ўрмонларда қарағайларга ўт кетар, тоғ этакларида сочилиб ётган қишлоқлар ҳам аланга ичида куярди. Пастга, кенгликка қараб тоғлардан елкасига бутун уйини ортмоқлаган эркаклар ва аёллар тушиб келишарди. Таёқнинг учида лўкиллаб осилиб келаётган қора тугунчага тугилган уй.
— Меники Олмонияга қайтиш, – деди арғувон дарахти соясида ўтирган немис. – Урушда ҳеч яхши йўқ.

Ўйланг: эркаклар ва аёллар елкаларида ўз уйлари, ўзлари ва ўз марҳумларининг мол-мулклари тугилган таёқни тутамлаганча тоғлардан иттифоқчиларнинг қўшинларига пешвоз тушишарди. Бунинг сабаби асло қуёш эмасди. Махсус немис тўдаларининг оловотар қуроллари эди. Ҳозир эшик кесакисига суяниб чармғилдирагини тузатаётган немисга қараб турган деҳқон ҳам кун кетидан кун санаб, унинг даласига ҳам бу оташ тушишини, ҳосилини ямлаб, уйини вайрон қилишини кутарди.

“Чунки бу бир дўлга ўхшайди, – қариялар кўзларини ерга тикканча шундай дердилар. Кейин қўшиб қўярдилар: – Бу йилгидай ёз ҳеч қачон бўлган эмасди”.
Немис бошини кўтарди ва деҳқонга тикилганча совуқ жилмайди. Кейин гапирди:
— Чарм капут. Энди ҳеч нарса капут. Ҳаммаси жойида, – деди у. – Меники кетмоқ.

Деҳқон унга қўшилгандек бош ирғади.
— Лекин жуда иссиқ, – деди немис. – Мен кечқурун кетиш. Тушундинг? – сўради у. – Жуда егим келади, – жаранглатиб кулганча қўшиб қўйди. У чармғилдирагини майсага, дарахт соясига ташлади. Қўлини сув солинган челакка тиқди. Кейин машинаси ўриндиғининг тагидан латта олиб, қулларини артди. Шошмасдан деҳқонга яқинлашди. Ундан тер шовуллаб қуйиларди. Тер кичкина оқ томчилар бўлиб пешонадан сирғалар, ёноқлардан оқар, бўйнига томчиларди. У қўли билан пешонасини сидирди.
— Иссиқ, – деди у. – Меники оқшомни, қуёш ухлашини кутмоқ.

Дўстлар, биз 1944 йилнинг оқаргунча ловуллаган ёзини унутолмаймиз. Ва елкаларимиздаги таёқларда осилган тугунчани унутолмаймиз. Ўша тугунчада уйимиз, тўшагимиз, қабристондаги гўримиз тугилган эди.

Ёнаётган қарағайлар – бизнинг қарағайларимиз эди. Ва буғдой – бизнинг буғдойларимиз эди. Дарахт шохларида бўйни чўзилиб осилиб ётганлар – бизнинг биродарларимиз эди. Ёдимизда тутайлик, дўстлар, қанчалармимизнинг оталаримизни ўлдирдилар. Бизларни, тирик қолганларни ҳам неча марталаб ўлдирдилар.
— Сенинг тухуминг бор, сутинг бор? – немис деҳқоннинг қаршисида тўхтаб, сўради. Деҳқон бошини қуйи солиб, яланг оёқларига, эски, серямоқ шимига боқди.
— Менда ҳеч вақо йўқ, – жавоб берди у.
— Ҳеч вақо? – сўради немис. Энди у кулмаётган эди; унинг юзи тундлашди ва тошдай қотди.
— Италияликлар доим ҳеч вақо, – деди у.

Деҳқон қўлларини ёзганча тушунтиришга тутинди:
— Сигир йўқ, сенинг ўртоқларинг келиб, олиб кетишди. Мен ўртоқларингга айтдим, ёш боламиз бор, дедим. Ахир, сен уни кўрдинг-ку? Мен ўртоқларингга айтдим: сизлар сигиримни олиб кетсанглар, бу бегуноҳ гўдак очликдан тамом бўлади. Аммо улар: биз урушяпмиз, сенинг ерингни ҳимоя қиляпмиз, шунинг учун сен бизни боқишинг керак, дейишди. Мана, улар менга нима дедилар.

— Меники ҳеч нарса билмайди, – деди немис.
— Сен ҳеч нарсани билмайсан, – деди деҳқон. – Аммо мен нима демоқчилигимни яхши биламан. Мен айтмоқчиманки, менда ҳеч нарса йўқ. Мен айтмоқчиманки, менинг фақат кўзларим қолди – йиғлаш учун. Мана, бор-йўғи ана шу қолди. Сут эса йўқ.
— Сут йўқ? – сўради немис. Ундан аввалгидай тер қуйиларди. Унинг пешонаси, афти-ангори, бўйни – ҳаммаси терга ботган. 1944 йилнинг ёзида дарё бўлиб қуйилган терлар… Адо бўлаётган далаларга термулиб турган деҳқоннинг томоғи қуриди. У шундоқина қаршисида турган немиснинг кўк кўзларидаги совуқ нигоҳга тўқнашиб қолмаслик учун далага қараётган эди.
— Унда, демак, – деди немис, – сенда тухум бор?

Деҳқон қуёшнинг кўзни қамащтирадиган нурлари остида гезариб ётган кенг ва бўм-бўш омборхонаси томонга қўлларини ёзганча бош чайқади.
— Сенинг ўртоқларинг, – у яна тушунтиришга тутинди, – сигирни олиб кетган ўртоқларинг, товуқларни ҳам тортиб олишди. Еттита товуғимиз бор эди. Мен лейтенант билан сигир борасида гаплашиб турган пайтимда бошқалари оғилдаги ҳамма товуқларни олдилар. Мен буни сезиб қолган заҳоти лейтенантнинг ортидан чопдим ва унга: “Ё, худойим, энди мен нима қиламан? Боламни нима билан боқаман?” – дедим. Аммо лейтенант: “Меники ҳеч нарсани тушунишни истамайди”, – деди.

Қариялар оёқларининг тагига боққанча: “Майли, улар шу билан роҳатланаверсинлар”, – дердилар.
Елимланган чармғилдирак омборхонанинг нариги томонидаги арғувон дарахтининг тагида турарди. Энди юк машинаси кетавериши ҳам мумкин эди. Аммо немис деҳқоннинг олдида турарди. Унинг камзули расамадидагидай қалин қайиш билан боғланган эди. Қайишдан эса деҳқон авваллари ҳам кўп кўрган узун автоматли тўпонча-ю унинг теридан ишланган ғилофи осилиб турарди, Деҳқоннинг назари ана шу тўппончали ғилофда тўхтади.

— Нон, – деди деҳқон, – мен сенга фақат нон беришим мумкин. Чунки менда озгига ун қолган эди. – Кейин қўшиб қўйди: – Агар ўзимиз янчмаганимизда, бу йил ҳеч қанақа егулик бўлмасди, чунки машиналарни жўнатишмади. Сенга нон беришим мумкин.
— Нон, – деди немис.
— Ҳа, – деди деҳқон. – Нон. Яна винобоп мевалар ва шафтоли. Буларни бера олишим мумкин.
— Мен киришни хоҳлайман, – деди немис, – бу ер жуда иссиқ.
— Арғувон дарахтининг соясида, – деди деҳқон, – сенга уйдагидан салқинроқ бўлади.
— Йўқ, – деди немис, уни итариб юбораркан. – Мен киришни хоҳлайман.

Ўша 1944 йилнинг ёзида қанчалар немислар бизнинг уйларимизга ювуқсиз оёқлари билан бостириб кирдилар?
Деҳқон унинг изидан кирди, биз ҳаммамиз шундай уларнинг изидан кирганмиз ва уларнинг бизнинг хонадонимизда айланиб юришларига боқиб турганмиз.
— Сен юқорига чиқ, – деди деҳқон хотинига. Аёл қўлида гўдагини кўтариб турарди, боланинг бошчаси оша кулиб қўйди. Бу 1944 йил ёзининг кулгуси эди, шунчаки кулгу эмасди, ҳақиқий кулгу эмасди.
— Нега? – сўради аёл зинадан чиқишга чоғланаётганини кўрган немис. – Қўрқяпсанми? – сўради у. Уни қолишга мажбур қилиш учун қўшиб қўйди: – Менда болалар бор, Олмонияда. Хотин ҳам. Сенда қўрқиш керак йўқ.

Аёл, нима қилишни билмасдан, эрининг нигоҳини излади ва турган жойида, зинанинг пиллапоясида, боласини бағрига босганча туриб қолди.
Хонада стол турарди. Бир неча курси ҳам. Немис ўтирди ва чўнтагидан рўмолчасини чиқарди. У ёноқларидан оқаётган терни артди.
— Мен нон хоҳлайман, – у аёлни тинчлантираётгандай деди. – Винобоп меваларни ҳам. – Кейин сўради: Неча ёш? – У болани кўрсатди.
— Уч, – деди аёл, зинадан тушмай. У юқорига кўтарилишни ҳам, хонада қолишни ҳам билмасди.

Деҳқон деҳқон деворга суяниб турар, қўли чўнтагида солинган, нигоҳи тўғрига қаратилганди.
— Кичкина, – деди немис. – Сен-чи?
Аёл яна эрига қаради.
— Сенинг ёшинг неча? – сўради немис.
— Йигирма беш, – жавоб берди аёл. Сўнг эрига ялинчоқ назар солди. У бошқа хонага боришни ҳам, немис буюрганидай шу ерда қолишни ҳам билмасди. Унинг кўзларида ёш қалқаётганди ва у юзларини боласининг бошчаси ортига яширишга уринарди.

— Сен гўзал синьора, – деди немис, – сенда қўрқиш керак йўқ. Мен шу ерда ўтираман, чунки машина билан иссиқ. Мен оқшомни кутмоқ, – деди у. – Ҳозир нафас олиш қийин.
Ўша 1944 йилнинг ёзида нафас олиш қийин эди. Биз жазирамадан ва оловотар қуроллар кўтарган немис аскарларидан бўғилиб ётардик. Дарахтлар машъалалардек ловулларди. Бизнинг қарағайларимиз. Аёллар ва эркаклар қўйлардай тентираб воҳага тушиб келардилар. Аммо улар қўйлар эмасдилар, улар одамлар эдилар, таёққа тугилган уйларини ормоқлаган одамлар.

Немис папирос тутатди.
— Менинг ҳам, – деди у, – хотин бор. Жуда гўзал меники синьора. Аммо сен гўзароқсан, – деди у.
Аёл кўз ёшларини яшириш учун юзини боласининг боши орқасига яширди. Юраги қўрқувдан қаттиқ тепа бошлади. Томоғига нимадир тиқилди.
— Нон қани? – деди немис, деҳқонга мурожаат қилиб.

Деҳқон, гўё ногоҳон саросимадан чиққандай, секин жавонга томон юрди, эшикчани очиб, битта бутун нон чиқарди. Пичоқни олди. Нон ва пичоқни немиснинг олдига қўйди.
Кейин аввалги жойига ва яна деворга суянди, қўллари чўнтакка кирди; бўм-бўш кўзларини яна тўғрига тикди. Унинг хотини ҳам аввалгидай зинопояда турар, кўз ёшларини боласининг бошчасига ишқалаб артишга уринарди.

Немис бизнинг нонимиздан бир парча кесиб олди.
— Сен айтдинг – винобоп мевалар, – деди у. – Мен винобоп мева хоҳлайди.
— У ёқда, – деди деҳқон эшик ортини кўрсатиб.
— Сен меваларингни келтир, – деди немис.
Аммо деҳқон деворга суянганча, қилт этмай турарди. Шунда аёл зинапоядан тушиб винобоп мевалардан узиш учун полиз томонга йўналди.
— Мен олиб келаман, – деди у.

Немис курсидан туриб, уни тўхтатди.
— У боради, – деди немис эрини кўрсатиб.
Деҳқон эшикка йўналди, очиқ эшикдан ҳовлидаги ловуллаган ёзга, арғувон дарахти тагида турган чармғилдиракка назар солди, кейин ўгирилди ва хотинига қаради. У уларнинг боласининг бошлари ортидан унга қараб турарди. Қуёш жизғанак қилаётган оқиш полизга бораётган эрини кўрди. Унинг юраги томоғига тиқиларди.
— Иссиқ, – деди немис аёлга. У оҳиста юриб бориб, эшикни бекитди.
— Сеники қанақа исм? – сўради у аёлдан.

Аёл тушунмади. У фақат кимнингдир қўли унинг сийнаси ва боласи ўртасига суқилаётганини сезди.
— Оч! – деҳқон эшик орқасидан бақирди. – Оч, немис. Бу ердан тирик кетмайсан.
Аёл немис автомат тўпончасини чиқарганини, пешонасини артаётганини кўрди. Отишга тайёр тўпонча билан эшикка қарб борганини ҳам кўрди. Аёл кўзларини юмди.

1944 йилнинг ёзи эди. Бу воқеа ўша ёзда бўлган эди. Ўша деҳқон мен эдим, у сен эдинг, қўлларимизда пичанхонадан, пичан тагига беркитиб қўйилган жойидан олинган милтиқларни маҳкам сиқиб турардик. Биз ҳеч қачон унутолмайдиган ёз ловуллаб турарди. Биз уни ҳеч қачон унутмаймиз. Ўшанда, ўша ёзда биз отишни ўрганган эдик.

Marchello Venturi
BIZ HECH QACHON UNUTMAYDIGAN YOZ…
Karim Bahriev tarjimasi

Marchello Venturi (Marcello Venturi) (21 aprel 1925, Seravezza — 21 aprel 2008, Grind) – italyan yozuvchisi.Venturi adabiyotga 40-yillari o‘zining fashizm va urushga qarshi hikoyalari bilan kirib keldi. 1950 yili yosh yozuvchiga «Qaytishning uzoq yo‘li» qissasi uchun «Potstsale» mukofoti, qissalar to‘plami uchun 1952 yili Italiyaning eng katta adabiy mukofoti «Viaredjo» topshirildi.
Venturining «Kefalliniyada oq bayroq» romani gitlerchilarning mash’um jinoyatlari haqida hikoya qiladi. 1965 yili chop etilgan «Yillar va yolg‘onlar» to‘plamida Venturi o‘zi boshidan o‘tkazgan qonli yillar, qiyinchiliklar, Italiyaning oyoqqa turishi va jahonga yuz tutishi haqida yozadi. Ushbu asari uchun Venturi «Puchchini-Sinigalliya» adabiy mukofotiga loyiq ko‘riladi.

— Bu sening bolangmi? — askar ko‘rsatkich barmog‘ini nuqib so‘radi.
— Ha, — dedi dehqon.
— Bu esa — xotining? — so‘radi nemis.
— Ha, — dedi dehqon.

Yoz edi.
— Men bolani yaxshi ko‘radi, — dedi askar. Quyosh dalalardagi bug‘doyni va o‘rmonlardagi archalarni jizg‘anak qilib yondirardi; u Pistoyya tog‘larida ko‘milib yotgan dehqon uylarini kuydirardi.
Qariyalar: “Bunaqa jazirama yozni biz umrimiz bino bo‘lib ko‘rmagan edik”, — derdilar.
— Meniki uyda ko‘p bolalar bor, — dedi askar. Uning qo‘llarida yuk aravasining g‘ildiraklaridan yechilgan charm kamera bor edi. U charmni jilvir qog‘oz parchasi bilan qirtishlab tozalardi. Peshonasidan ter quyilardi. Juda jazirama yoz edi, 1944 yilning yozi.

— Xotin, bola bor, — dedi askar. So‘ng tishlarini g‘ichirlatib kuldi.
“Yo, tangrim, — o‘yladi dehqon, — ular rostdan ham boshqa odamlarga sira o‘xshamaydi, aslo”. “Ular kulganda ham qanaqadir boshqacha kuladi”, — o‘yladi dehqon.
— Menga bolalar yoqadi, — dedi askar charmg‘ildiragini g‘ijimlarkan. U yerto‘la tomonga kelib, arg‘uvon daraxti tagiga o‘tirdi. U bir chelak suv so‘radi. Dehqon unga suv keltirdi, keyin uyining ostonasida g‘oz turdi. Uning ortida — aravasining charmg‘ildiragini jilvir qog‘oz bilan tozalayotgan askarga qarab turgancha bola ko‘targan ayol.

Yoz edi. Jazirama yoz — avval hech qachon bo‘lmagan jazirama yoz. 1944 yilning biz endi hech qachon unutolmaydigan yozi. Dalalarda tuproq ham ichidan nimadir kuydirgandek qurigan va yorilib ketgan, daraxtlardagi poloponlar go‘yo aqldan ozganday. Chigirtkalar tashnalikdan kunduzi ham chirillab kuyardi. Chunki saraton jazirama edi, qonga cho‘milganday qizil edi.
— Men tezda Olmoniyada, — dedi askar. — Hammasi kaput, men ham Olmoniyada.
“Kaput”, — o‘yladi dehqon. Keyin xotiniga:
— Sen uyga kir, — dedi.

O‘sha kunlarda Modenga olib boruvchi katta yo‘ldan yuk mashinalari qator-qator o‘tardi. Va ko‘pincha bu yuk aravalaridan birortasi to‘xtar, oq tusli nemislar kelib, tuxum, sut yoki boshqa biror-bir yegulik so‘rashardi.
— Hech vaqo yo‘q, — derdi dehqon. So‘ng xotinining qo‘lidagi bolasiga ishora qilardi.
Nemislar tunukaning shaqirlashiday temir ovozlarda go‘ldiragancha omboru saroylarlarni aylanishardi. Ular pulemyot tasmalari bilan o‘rangan bu o‘q shodalarini hayitga otlangan kelin marvarid shodalarini taqqandek farog‘at bilan taqib yurishardi.
— Amerikaliklar Arnoda, — dedi nemis. Peshonasidan terni sidirdi: — Yaqinda hammasi tamom, kaput, — qo‘shib qo‘ydi u.

Endi u charmg‘ildirakning yag‘ir joyiga yelim surqardi, dehqon esa uyi ostonasini to‘sgancha qotib qarab turardi.
Quyosh o‘z nurlari bilan bug‘doyzor dalalarni shafqatsiz kuydirishda dovom etardi, 1944 yilning qizil yozidagi bug‘doylar ham sariq emas, qip-qizil edi. O‘rmonlarda qarag‘aylarga o‘t ketar, tog‘ etaklarida sochilib yotgan qishloqlar ham alanga ichida kuyardi. Pastga, kenglikka qarab tog‘lardan yelkasiga butun uyini ortmoqlagan erkaklar va ayollar tushib kelishardi. Tayoqning uchida lo‘killab osilib kelayotgan qora tugunchaga tugilgan uy.

— Meniki Olmoniyaga qaytish, — dedi arg‘uvon daraxti soyasida o‘tirgan nemis. — Urushda hech yaxshi yo‘q.
O‘ylang: erkaklar va ayollar yelkalarida o‘z uylari, o‘zlari va o‘z marhumlarining mol-mulklari tugilgan tayoqni tutamlagancha tog‘lardan ittifoqchilarning qo‘shinlariga peshvoz tushishardi. Buning sababi aslo quyosh emasdi. Maxsus nemis to‘dalarining olovotar qurollari edi. Hozir eshik kesakisiga suyanib charmg‘ildiragini tuzatayotgan nemisga qarab turgan dehqon ham kun ketidan kun sanab, uning dalasiga ham bu otash tushishini, hosilini yamlab, uyini vayron qilishini kutardi.

“Chunki bu bir do‘lga o‘xshaydi, — qariyalar ko‘zlarini yerga tikkancha shunday derdilar. Keyin qo‘shib qo‘yardilar: — Bu yilgiday yoz hech qachon bo‘lgan emasdi”.
Nemis boshini ko‘tardi va dehqonga tikilgancha sovuq jilmaydi. Keyin gapirdi:
— Charm kaput. Endi hech narsa kaput. Hammasi joyida, — dedi u. — Meniki ketmoq.
Dehqon unga qo‘shilgandek bosh irg‘adi.

— Lekin juda issiq, — dedi nemis. — Men kechqurun ketish. Tushunding? — so‘radi u. — Juda yegim keladi, — jaranglatib kulgancha qo‘shib qo‘ydi. U charmg‘ildiragini maysaga, daraxt soyasiga tashladi. Qo‘lini suv solingan chelakka tiqdi. Keyin mashinasi o‘rindig‘ining tagidan latta olib, qullarini artdi. Shoshmasdan dehqonga yaqinlashdi. Undan ter shovullab quyilardi. Ter kichkina oq tomchilar bo‘lib peshonadan sirg‘alar, yonoqlardan oqar, bo‘yniga tomchilardi. U qo‘li bilan peshonasini sidirdi.

— Issiq, — dedi u. — Meniki oqshomni, quyosh uxlashini kutmoq.
Do‘stlar, biz 1944 yilning oqarguncha lovullagan yozini unutolmaymiz. Va yelkalarimizdagi tayoqlarda osilgan tugunchani unutolmaymiz. O‘sha tugunchada uyimiz, to‘shagimiz, qabristondagi go‘rimiz tugilgan edi.

Yonayotgan qarag‘aylar — bizning qarag‘aylarimiz edi. Va bug‘doy — bizning bug‘doylarimiz edi. Daraxt shoxlarida bo‘yni cho‘zilib osilib yotganlar — bizning birodarlarimiz edi. Yodimizda tutaylik, do‘stlar, qanchalarmimizning otalarimizni o‘ldirdilar. Bizlarni, tirik qolganlarni ham necha martalab o‘ldirdilar.
— Sening tuxuming bor, suting bor? — nemis dehqonning qarshisida to‘xtab, so‘radi. Dehqon boshini quyi solib, yalang oyoqlariga, eski, seryamoq shimiga boqdi.
— Menda hech vaqo yo‘q, — javob berdi u.

— Hech vaqo? — so‘radi nemis. Endi u kulmayotgan edi; uning yuzi tundlashdi va toshday qotdi.
— Italiyaliklar doim hech vaqo, — dedi u.
Dehqon qo‘llarini yozgancha tushuntirishga tutindi:
— Sigir yo‘q, sening o‘rtoqlaring kelib, olib ketishdi. Men o‘rtoqlaringga aytdim, yosh bolamiz bor, dedim. Axir, sen uni ko‘rding-ku? Men o‘rtoqlaringga aytdim: sizlar sigirimni olib ketsanglar, bu begunoh go‘dak ochlikdan tamom bo‘ladi. Ammo ular: biz urushyapmiz, sening yeringni himoya qilyapmiz, shuning uchun sen bizni boqishing kerak, deyishdi. Mana, ular menga nima dedilar.

— Meniki hech narsa bilmaydi, — dedi nemis.
— Sen hech narsani bilmaysan, — dedi dehqon. — Ammo men nima demoqchiligimni yaxshi bilaman. Men aytmoqchimanki, menda hech narsa yo‘q. Men aytmoqchimanki, mening faqat ko‘zlarim qoldi — yig‘lash uchun. Mana, bor-yo‘g‘i ana shu qoldi. Sut esa yo‘q.
— Sut yo‘q? — so‘radi nemis. Undan avvalgiday ter quyilardi. Uning peshonasi, afti-angori, bo‘yni — hammasi terga botgan. 1944 yilning yozida daryo bo‘lib quyilgan terlar… Ado bo‘layotgan dalalarga termulib turgan dehqonning tomog‘i quridi. U shundoqina qarshisida turgan nemisning ko‘k ko‘zlaridagi sovuq nigohga to‘qnashib qolmaslik uchun dalaga qarayotgan edi.
— Unda, demak, — dedi nemis, — senda tuxum bor?

Dehqon quyoshning ko‘zni qama?tiradigan nurlari ostida gezarib yotgan keng va bo‘m-bo‘sh omborxonasi tomonga qo‘llarini yozgancha bosh chayqadi.
— Sening o‘rtoqlaring, — u yana tushuntirishga tutindi, — sigirni olib ketgan o‘rtoqlaring, tovuqlarni ham tortib olishdi. Yettita tovug‘imiz bor edi. Men leytenant bilan sigir borasida gaplashib turgan paytimda boshqalari og‘ildagi hamma tovuqlarni oldilar. Men buni sezib qolgan zahoti leytenantning ortidan chopdim va unga: “Yo, xudoyim, endi men nima qilaman? Bolamni nima bilan boqaman?” — dedim. Ammo leytenant: “Meniki hech narsani tushunishni istamaydi”, — dedi.
Qariyalar oyoqlarining tagiga boqqancha: “Mayli, ular shu bilan rohatlanaversinlar”, — derdilar.

Yelimlangan charmg‘ildirak omborxonaning narigi tomonidagi arg‘uvon daraxtining tagida turardi. Endi yuk mashinasi ketaverishi ham mumkin edi. Ammo nemis dehqonning oldida turardi. Uning kamzuli rasamadidagiday qalin qayish bilan bog‘langan edi. Qayishdan esa dehqon avvallari ham ko‘p ko‘rgan uzun avtomatli to‘poncha-yu uning teridan ishlangan g‘ilofi osilib turardi, Dehqonning nazari ana shu to‘pponchali g‘ilofda to‘xtadi.

— Non, — dedi dehqon, — men senga faqat non berishim mumkin. Chunki menda ozgiga un qolgan edi. — Keyin qo‘shib qo‘ydi: — Agar o‘zimiz yanchmaganimizda, bu yil hech qanaqa yegulik bo‘lmasdi, chunki mashinalarni jo‘natishmadi. Senga non berishim mumkin.
— Non, — dedi nemis.
— Ha, — dedi dehqon. — Non. Yana vinobop mevalar va shaftoli. Bularni bera olishim mumkin.
— Men kirishni xohlayman, — dedi nemis, — bu yer juda issiq.
— Arg‘uvon daraxtining soyasida, — dedi dehqon, — senga uydagidan salqinroq bo‘ladi.
— Yo‘q, — dedi nemis, uni itarib yuborarkan. — Men kirishni xohlayman.
O‘sha 1944 yilning yozida qanchalar nemislar bizning uylarimizga yuvuqsiz oyoqlari bilan bostirib kirdilar?

Dehqon uning izidan kirdi, biz hammamiz shunday ularning izidan kirganmiz va ularning bizning xonadonimizda aylanib yurishlariga boqib turganmiz.
— Sen yuqoriga chiq, — dedi dehqon xotiniga. Ayol qo‘lida go‘dagini ko‘tarib turardi, bolaning boshchasi osha kulib qo‘ydi. Bu 1944 yil yozining kulgusi edi, shunchaki kulgu emasdi, haqiqiy kulgu emasdi.
— Nega? — so‘radi ayol zinadan chiqishga chog‘lanayotganini ko‘rgan nemis. — Qo‘rqyapsanmi? — so‘radi u. Uni qolishga majbur qilish uchun qo‘shib qo‘ydi: — Menda bolalar bor, Olmoniyada. Xotin ham. Senda qo‘rqish kerak yo‘q.
Ayol, nima qilishni bilmasdan, erining nigohini izladi va turgan joyida, zinaning pillapoyasida, bolasini bag‘riga bosgancha turib qoldi.

Xonada stol turardi. Bir necha kursi ham. Nemis o‘tirdi va cho‘ntagidan ro‘molchasini chiqardi. U yonoqlaridan oqayotgan terni artdi.
— Men non xohlayman, — u ayolni tinchlantirayotganday dedi. — Vinobop mevalarni ham. — Keyin so‘radi: Necha yosh? — U bolani ko‘rsatdi.
— Uch, — dedi ayol, zinadan tushmay. U yuqoriga ko‘tarilishni ham, xonada qolishni ham bilmasdi.

Dehqon dehqon devorga suyanib turar, qo‘li cho‘ntagida solingan, nigohi to‘g‘riga qaratilgandi.
— Kichkina, — dedi nemis. — Sen-chi?
Ayol yana eriga qaradi.
— Sening yoshing necha? — so‘radi nemis.
— Yigirma besh, — javob berdi ayol. So‘ng eriga yalinchoq nazar soldi. U boshqa xonaga borishni ham, nemis buyurganiday shu yerda qolishni ham bilmasdi. Uning ko‘zlarida yosh qalqayotgandi va u yuzlarini bolasining boshchasi ortiga yashirishga urinardi.
— Sen go‘zal sinora, — dedi nemis, — senda qo‘rqish kerak yo‘q. Men shu yerda o‘tiraman, chunki mashina bilan issiq. Men oqshomni kutmoq, — dedi u. — Hozir nafas olish qiyin.

O‘sha 1944 yilning yozida nafas olish qiyin edi. Biz jaziramadan va olovotar qurollar ko‘targan nemis askarlaridan bo‘g‘ilib yotardik. Daraxtlar mash’alalardek lovullardi. Bizning qarag‘aylarimiz. Ayollar va erkaklar qo‘ylarday tentirab vohaga tushib kelardilar. Ammo ular qo‘ylar emasdilar, ular odamlar edilar, tayoqqa tugilgan uylarini ormoqlagan odamlar.

Nemis papiros tutatdi.
— Mening ham, — dedi u, — xotin bor. Juda go‘zal meniki sinora. Ammo sen go‘zaroqsan, — dedi u.
Ayol ko‘z yoshlarini yashirish uchun yuzini bolasining boshi orqasiga yashirdi. Yuragi qo‘rquvdan qattiq tepa boshladi. Tomog‘iga nimadir tiqildi.
— Non qani? — dedi nemis, dehqonga murojaat qilib.
Dehqon, go‘yo nogohon sarosimadan chiqqanday, sekin javonga tomon yurdi, eshikchani ochib, bitta butun non chiqardi. Pichoqni oldi. Non va pichoqni nemisning oldiga qo‘ydi.

Keyin avvalgi joyiga va yana devorga suyandi, qo‘llari cho‘ntakka kirdi; bo‘m-bo‘sh ko‘zlarini yana to‘g‘riga tikdi. Uning xotini ham avvalgiday zinopoyada turar, ko‘z yoshlarini bolasining boshchasiga ishqalab artishga urinardi.
Nemis bizning nonimizdan bir parcha kesib oldi.
— Sen aytding — vinobop mevalar, — dedi u. — Men vinobop meva xohlaydi.
— U yoqda, — dedi dehqon eshik ortini ko‘rsatib.
— Sen mevalaringni keltir, — dedi nemis.

Ammo dehqon devorga suyangancha, qilt etmay turardi. Shunda ayol zinapoyadan tushib vinobop mevalardan uzish uchun poliz tomonga yo‘naldi.
— Men olib kelaman, — dedi u.
Nemis kursidan turib, uni to‘xtatdi.
— U boradi, — dedi nemis erini ko‘rsatib.

Dehqon eshikka yo‘naldi, ochiq eshikdan hovlidagi lovullagan yozga, arg‘uvon daraxti tagida turgan charmg‘ildirakka nazar soldi, keyin o‘girildi va xotiniga qaradi. U ularning bolasining boshlari ortidan unga qarab turardi. Quyosh jizg‘anak qilayotgan oqish polizga borayotgan erini ko‘rdi. Uning yuragi tomog‘iga tiqilardi.
— Issiq, — dedi nemis ayolga. U ohista yurib borib, eshikni bekitdi.
— Seniki qanaqa ism? — so‘radi u ayoldan.

Ayol tushunmadi. U faqat kimningdir qo‘li uning siynasi va bolasi o‘rtasiga suqilayotganini sezdi.
— Och! — dehqon eshik orqasidan baqirdi. — Och, nemis. Bu yerdan tirik ketmaysan.

Ayol nemis avtomat to‘ponchasini chiqarganini, peshonasini artayotganini ko‘rdi. Otishga tayyor to‘poncha bilan eshikka qarb borganini ham ko‘rdi. Ayol ko‘zlarini yumdi.

1944 yilning yozi edi. Bu voqea o‘sha yozda bo‘lgan edi. O‘sha dehqon men edim, u sen eding, qo‘llarimizda pichanxonadan, pichan tagiga berkitib qo‘yilgan joyidan olingan miltiqlarni mahkam siqib turardik. Biz hech qachon unutolmaydigan yoz lovullab turardi. Biz uni hech qachon unutmaymiz. O‘shanda, o‘sha yozda biz otishni o‘rgangan edik.