Мирзоҳид Музаффарнинг тақдим этилаётган матнини, муайян маънода фалсафий мулоҳазаларини англаш ва идрок этиш учун инсониятнинг ибтидоий давридан то шу соатгача одамзодни қийнаган саволларга жавоб излаган жуда кўп китобларнинг, ҳеч бўлмаганда, уч-тўрттасини варақлаган, озгина уққан бўлишингиз керак, деб ўйлайман.
Янада очиқроқ айтсам, қилич ва қаламдан бошқасини билмаган Ҳомер қаҳрамонларини қийнаган саволлардан бошлаб бугун юзага келган технологик ўзгаришлар даврида инсон ҳаётида юзага чиққан муаммолар қаршисида боши қотираётган ХХ аср фойласуфлари, хусусан Юваль Ной Харари асарларидаги мулоҳазалардан тариқча бўлса-да хабардор бўлишиингиз керак.
Матндаги қарама-қаршиликлар мавжудлигини ижодкорнинг ёшлиги, тажрибасизлиги билан боғлашингиз нечоғли табиий бўлса, унда ифодасини топган айрим қарашларни тушунмаслигингиз ёки қабул қилмаслигингиз шунчалик табиий ҳолдир. Буни айтарканман, 40 йилча аввал ёш Акутагаванинг кундаликларини ўқиганимда ундаги қайдларда аксини топган жуда кўп мулоҳазалар ҳақидаям айнан шундай деб ўйлаганимни эсладим.
Ўзбек адабиётида айни шундай изланишлар кўпайишини, Мирзоҳидга эса янги тажрибаларида фақат Ғарб эмас, Шарқ ҳикматидан кўпроқ ва унумли ўрганишини тилаб қоламан. Зеро, Ғарбда юксалган ҳар бир дарахтнинг илдизлари Шарқ ҳикматининг булоқларидан сув ичгани сир эмас.
Хуршид Даврон
Ўзбекистон халқ шоири
Мирзоҳид Музаффар
ВЕРГИЛИЙНИНГ СЎНГГИ СОАТЛАРИ
“Учинчи дунё адабиёти” туркумидан
…And their death will be harder than reborning!
Marcus Aurelius. “Meditations *
Бари бехосдан бошланади: деразанг ортидаги кўча шовқини, уни тўлдириб ўтаётган машиналарнинг тинимсиз сигналлари, ўчиришни унутганинг Ютубдан эшитилган қайсидир жумла, сукунат мароми, йўлакдан югуриб ўтган болакайнинг кулранг шарфи, қутичаларда тушлигини олиб кетаётган турли-туман идора одамлари… Буларнинг барини сен номи ва сабабини билмаган аллақандай сезим ҳаракатга келтирётганини сезиб қоласан.
Айни шу лаҳзада бироз аввал ғафлат ва мавҳумот ичра пинҳон шууринг англамнинг шаффоф пардасини йиртиб ёруғликка чиқади. Туясанки, ушбу инкишоф сенга бемисл ҳаловат бахш этаётир, аммо… яна англаб етасанки, бу ҳаловат тириклик изтиробларининг бошқача номи, холос.
Октябрь ойи эди. Мен ўзимга ўзим таътил эълон қилган кунларимнинг бирида, соат тунги бирлар атрофи ташқарида турган кучли шамол ва болалик хотираларимдек тиниқ ёмғирлар каминани мутолаа режасини бузишга мажбур қилди. Юрак зарбларимга мутаносиб аккорд бера бошлаган қадам товушларим икки ой бурун қоғозга чиқариб қўйганим бир китобга томон ҳаракатланётганимни эслатиб турарди. Китоблар қалашиб ётган жавонга яқинлашаман. Турибди, муқоваси сарғайган, бошқа китоблар орасида унча кўзга ташланмайди. Асли бу нимарса ҳам асли мен ҳамон ёзги хотиралардан қутула олмаётган октябрнинг бинафшаранг кечасида, ўша тежалган қоғозларга чиқарилган китобни ўқиганимдан сўнг ёзилди.
* * *
Жаҳон модернистик адабиётининг дурдоналаридан саналувчи олмон адиби Ҳерман Брох қаламига мансуб “Вергилийнинг ўлими” романини турк тилига афсонавий таржимон Аҳмад Жамол (Ahmet Cemal) таржима қилган. Романнинг кириш сўзида таржимон бир нарсани очиқлаб, ёзадики, у мазкур асар таржимаси устида қирқ йил тер тўкибди.
Аҳмaд Жамол қашшоқ оилада туғилиб вояга етган. Ёшлигининг қай бир ёруғ кунларида олмончани ўрганиб олгач, кичик ширкатларнинг ҳужжатларини таржима қилиб юрар ва шу орқали тирикчилик ўтказаркан, бир кун ҳаммасидан чарчаганини тушуниб етади ва ўша ондаёқ ўз-ўзига сўз беради: одамнинг бир тийинлик қадри бўлмаган ва қуллик асосига қурилган ушбу жамиятдан бош олиб кетаман ва ўзим учун янги бир дунё яратаман. Бу дунёнинг номи бадиий таржима бўлсин! Ва ўша кундан турк ўқувчисини олмон адабиётининг инжа оламига олиб кира бошлайди. Кимларни таржима қилмади, дейсиз…. Шундай бўлса-да кўнгли ҳеч тўлмасди. Умрининг сўнгига келиб “Вергилийнинг ўлими” таржимасини тугатади ва ўша заҳоти ўз ноширига телефон орқали ҳитоб қилади: ана энди мени таржимон, деб тан олишингиз мумкин!
Умрининг қирқ йилини бир асар таржимасига бағишлаган ва фақат ўша таржимани битирибгина ўзига таржимон мақомини раво кўрган Аҳмад Жамолга бунча сабр қаердан келди? Эҳтимол, ушбу матонатнинг дояси қийинчиликдир? Эҳтимол у бу асарни умрининг мазмунига айлантириб олгандиру таржимани атай пайсалга солиб келгандир? Менимча йўқ, чунки у “Вергилийнинг ўлими”нинг турк тилида ўн саккизта вариантини яратган ва энг сўнгисинигина нашрга муносиб деб топган.
Унинг таржимаи ҳолини ўрганарканман, кундалигимга бир-икки фикр қоралаб қўйган эканман: “Мен бу ҳаётдан нима олмоқчиман? Умуман, бизларни айнан нима хушбахт қила олиши муҳим эмас, негаки унга эришгач фақат ичимиздаги онгимиз остидаги эҳтиёж катакларини тўлдирган бўламиз, холос. Мен… Мен шунчаки ўз ишларим билан фахрланишни ва яна бундан-да кўпроғини исташим мумкин, бироқ менга ўлим олди бажаролмаган амалларим учун йиғлаш эмас, фақат бажара билганларимни эслаб бир жилмайиб қўйишнинг ўзи етарли. Қисқаси, мен сўнгги кунимни яшарканман, кўнглимда орзулар эмас, фақат хотиралар бўлишини истайман”
Бу ҳудди инглиз фотографи Томас Ҳарндолнинг ўлим олди иқрорига ўхшайди. Гап шундаки, у фотограф сифатида Фаластинга боради. Кунлардан бир кун Томас сайр қилиб юрган кўчада бирдан отишмалар бошланиб кетади ва пана жойга қочаркан, йиғлаб турган болакайга кўзи тушиб, уни ҳам ўзи билан лазаретга олиб кетади. Кейинчалик маълум бўлишича, болакайнинг синглиси ҳам бор экан. Қизалоқни қутқариш истагида отишма бўлаётган кўчага қайтган Томаснинг бошига дайди ўқлардан бири тегади. У ўн бир ой давом этган кўмадан кейингина ўзига келади ва сўнги сўзларини айтиб жон таслим қилади: “Асосийси болакай омон қолди-ку!”
* * *
“Титаник” фильмининг сўнги саҳналаридан бирида, ҳатто Посейдон ҳам чўктира олмайди, дея юксак баҳо берилган кеманинг ғарқ бўлиш вақти, эсласангиз ҳамма жон қасдида нажот истаб тўрт тарафга қочаркан, кемадаги оқсуяклардан бири қатъият билан туриб, сўнги сўзини айтади: “Бир бошга бир ўлим! Мен чинакам лордлардек ўлим топмоғим даркор. Қочиш мен учун эмас!”
Гарчи бу фильмни ўнинчи, ё ўн мингинчи маротаба томоша қилаётган бўлсамда, унинг айнан шу саҳнасига келганда ботинимда бир хил саволлар ғужғон ўйнай бошлайдики, буларга ҳамон жавоб топа билмадим. Мазмунини сўнги қатламига қадар англаб етмаганимиз бу умрни, биз илоҳийлаштирган, муқаддас деб ном берган мингларча ғайриоддий тушунчаларни таҳлил қилиш учун кетказган вақтимизни бошқа фойдалироқ ишга сарфласак нима бўларди? Ва агар машҳур мисолда айтилгани каби ўйин тугагач шоҳ ҳам, пиёда ҳам бир қутига жойланадиган бўлса, қаҳрамонликка иддао қилганимиз, ўзгачаликка интилганимиз, умуман, тириклик ичра ишонганимиз тушунчаларнинг қиммати қолармикан? Аҳиллес Троя жангига кетса ўлажагини ва асрлар ўтиб номи афсона бўлажагини била туриб урушга равона бўлди. Хўш, у ўша урушга ҳеч нимани ўйламай кетса нимадир ўзгарармиди? Билмадим.
Альбер Камю “Сизиф ҳақида афсона” эссесида ёзади: “Аниқ ва вожиб илмий ҳақиқатга етишган Галилей ўша ҳақиқат бошига бало олиб келгани боис ўз фикридан қайтди. Бир ҳисобдан унинг қилган ишини оқлайман. Бу ҳақиқат бир одамнинг умрига зомин бўлишга арзимасди. Ер қуёш атрофида айланадими, ё қуёш ер атрофида, бунинг нима фарқи бор? Қисқаси, бу эътиборга арзигулик муаммо эмас. Мен шу билан бирга худди шу каби майда ва бефойда назариялар устида қайсарлик қилиб, ўзини жувонмарг қилётган буюкларни ҳам кўряпман. Аслида энг муҳим ва даҳшатли масала бу… ҳаётнинг маъноси борми ёки йўқ?”
* * *
Куросаванинг “Тириклик” фильмини кўргандирсиз. Ўша фильм қаҳрамони Ватанабе буйрагида йиғилган тошлар бутун вужудига заҳм тарқатганини ва олти ой умри қолганини эшитгач, ўзи яшаб турган муҳитни қайтадан кашф қилади. Дунёқарашини, атрофидагиларга муносабати ва яна кўплаб бошқа нарсаларни тубдан ўзгартиради. Энди у ишхонасидаги ифлос кўлмакнинг қуритилишига ва яшаб турган жойидаги болалар майдончаси қурилишига бош-қош бўлишга қарор қилади. Бутун умрини ҳужжат ишларига сарфлаган қаҳрамонимиз ҳеч йўқ ҳаётининг сўнги кунларини фойдалироқ амалларга бағишлашга аҳд қилгани ғалати кўринмайдими сизга? Йўқ, ҳеч ўйламангки, Ватанабенинг аҳволи қариганда масжидга қатнай бошлаган кимсаларнинг ҳолатидан анча фарқ қилади.
Шу ер га келганда фикрим чалғиди. Яна саволсифат мулоҳазалар… Ўйлашимча, “Ҳаётнинг мазмуни нима” ва “Ҳаётимнинг мазмуни нима” деган икки савол ўртасида ер билан осмонча фарқ бор. Биринчиси илоҳий, метафизик ва бизга у қадар боғлиқ бўлмаган савол. Иккинчиси эса, мутлақ дунёвий. Ўз ўрнида дунёвий саволлар ҳаётимиздаги аниқ мақсадларни очиқлашда катта роль ўйнайди. Билмадим, эҳтимол Ватанабенинг шуурида учинчи тур савол кўз очгандир?
Людвиг Ватгенштейн ўзининг “Трактат” асарида ёзадики, ҳар бир предметнинг маъноси ўша предметнинг ташқарисидадир.
Бу фикрни маъно жиҳатидан портретдаги одам аслида портретда эмас деб ҳам изоҳлаш мумкин. Агар бир тасвирнигина таҳлил қилсак, демак маъно ҳеч қачон бизга ўзини кўрсатмайди. Биз тасвирдан бироз четлашмоққа мажбурмиз. Шу ўринда савол: балки ҳаётнинг маъноси ҳам ҳаётнинг ўзида эмасдир?
Агар чиндан шундай бўлса, биз ҳам саволлар доирасидан чиқмаган ҳолда мавзудан яна бироз четлашсак. Пре-индустриал хўжалик даврида, яъни индустриаллашув арафасида ҳам одамлар ҳаётида турли-туман муаммолар мавжуд эди, аммо бугунги абсурд масаласи уларни ташвишга солмасди. Моҳият у даврларда бор-йўғи бир нечта шакллардагина тақдим этилган. Биринчи сабаб, диний дунёқарашнинг ўсиб бориши жамият онгида шу қадар кенг саволсиз жавоблар майдонини юзага келтиргандики, натижада маънавий муаммонинг ўзи абсурд даражасини олганди. Бундан ташқари ибтидонинг илк даврларида аждодларимизда емак ва бошпана каби асосий эҳтиёжларга қаттиқ андармон бўлганидан тириклик мазмунини излаб ўтиришга вақт ҳам, хоҳиш ҳам қолмасди… Аммо бугунги кун кишиси тараққий топган ва бир қанча инқилобларни бошидан ўтказган homo deus сифатида зуҳурот қаърига сингиб кетган ўзлигини излашга мажбур. У энди нон ва оловга қул homo sapiens эмас, балки космик мавжудотдир. Зеро ўзимизни ўзимиз безовта қилиш мақсадида саволлар тўқиб чиқариш учун етарлича вақтимиз бор. Энди биз… тараққийлашган бекорчилармиз.
* * *
Иккинчи жаҳон урушида концлегрлардаги Ҳолокостдан омон чиққан камсонли яҳудийлар ичида Виктор Франкл ҳам бор эди. Франкл урушдан сўнг “Логотерапия” номли методни кашф қилади. Юнон тилида “маъно” бўлган “логос” сўзидан яратилган, тахминан “маъно терапияси” дея таржима қилинадиган метод кейинчалик “Учинчи Вена мактаби” китоби орқали оммалашиб кетди.Франкл “Инсоннинг маъно ахтариш йўли” асарида шундай ёзади: “Тажрибаларимдан бири ёдимга тушди. Оғриқ ва уйқусизликдан кўзлари ёшланган, бемажол сафдошларим билан бир неча километр узоқликдаги шахтага судралиб борардик. Изғирин иликларимизгача қақшатарди. Қил устидаги ҳаётимизнинг майда ташвишларини ўйлай бошладим. Бугун кечликка нима беришаркин? Икки ҳафта аввал мукофот ўрнида берилган сигаретимни бир коса шўрвага алмаштиришим керакмиди ёки йўқ?
Ҳар кун, ҳар соат мени шу арзимас муаммоларни ҳал қилишга мажбурлаган яшаш тарзимиздан жирканиб кетардим. Фикрларимни бутунлай бошқа нуқтага йўналтирмоқчи бўлдим. Бирданига ўзимни ёруғ ва иссиқ синф хонасида кўрдим. Рўпарамда юзларча талаба каминани тинглаяпти. Мен уларга асир тушганлар психологияси бўйича маъруза ўқирдим. Шу йўл билан жонимни кемириб бораётган оғриқларнинг ва атрофимдаги мудҳиш манзаранинг ўтмишда қолганига ишона бошладим. Шундай қилиб менинг психология соҳасидаги асосий мавзуйим аниқ бўлди.”
Бу парчадан тушунганим, муҳитдан ташқарида фикрлаш сизни муҳитдан қутқармаслиги мумкин, аммо қандайдир янгиликлар топишга ундаши аниқ. Сизга бу юқорида тилга олганимиз Витгенштейннинг фикрини эслатмаяптими?
* * *
Ҳаётнинг маъноси нима? Оилага, ўзинг яшаб турган давлатга садоқатми? Келажак авлод учун қайғуриш, саховатпешалик, ижод завқи, ё фақат ўзинг учун ҳаракат қилишмикан? Балки у бошқаларнинг бахти учун ўз борлиғингдан кечиш, орзуларингни рўёбга чиқариш йўлида бутун куч-ғайратингни ишга солишмикан? У дунё учун бу дунёнинг нималаридандир воз кечиш? Балки… инкордир?
Буларнинг ҳаммасими, ё ҳеч бири?
Ҳерман Брохнинг “Вергилийнинг ўлими” романидаги кекси римлик шоир Вергилий умрининг сўнги ўн саккиз соатини шу саволларга жавоб излаш билан ўтказади ва бу унга чексиз изтироб беради. Тасаввур қилинг, роман фақат мана шу ўн саккиз соат ичидаги руҳий кечинмалардан ҳикоя қилади. Бутун умри бўйи гўзалликни мадҳ этган, ҳукмдорларни, қаҳрамонлару ҳақиқатни куйлаб ўтган, ҳақсизликка қарши курашган улуғ сўз санъаткори ўзи аллақаёқларга олиб кетётган кема палубасида, қаршисидаги қояларга тўш урган долғаларга боққанча ўзининг сўнги саволи билан дунёга мурожаат қилади: менинг ёзганларим кимгадир фойда бердими ахир?
* Уларнинг ўлмоғи қайта туғилмоқдан оғир бўлажак. Марк Аврелийнинг «Медитациялар» асаридан.
Mirzohid Muzaffarning taqdim etilayotgan matnini, muayyan ma’noda falsafiy mulohazalarini anglash va idrok etish uchun insoniyatning ibtidoiy davridan to shu soatgacha odamzodni qiynagan savollarga javob izlagan juda ko’p kitoblarning, hech bo’lmaganda, uch-to’rttasini varaqlagan, ozgina uqqan bo’lishingiz kerak, deb o’ylayman.
Yanada ochiqroq aytsam, qilich va qalamdan boshqasini bilmagan Homer qahramonlarini qiynagan savollardan boshlab bugun yuzaga kelgan texnologik o’zgarishlar davrida inson hayotida yuzaga chiqqan muammolar qarshisida boshi qotirayotgan XX asr foylasuflari, xususan Yuvalь Noy Xarari asarlaridagi mulohazalardan tariqcha bo’lsa-da xabardor bo’lishiingiz kerak.
Matndagi qarama-qarshiliklar mavjudligini ijodkorning yoshligi, tajribasizligi bilan bog’lashingiz nechog’li tabiiy bo’lsa, unda ifodasini topgan ayrim qarashlarni tushunmasligingiz yoki qabul qilmasligingiz shunchalik tabiiy holdir. Buni aytarkanman, 40 yilcha avval yosh Akutagavaning kundaliklarini o’qiganimda undagi qaydlarda aksini topgan juda ko’p mulohazalar haqidayam aynan shunday deb o’ylaganimni esladim.
O’zbek adabiyotida ayni shunday izlanishlar ko’payishini, Mirzohidga esa yangi tajribalarida faqat G’arb emas, Sharq hikmatidan ko’proq va unumli o’rganishini tilab qolaman. Zero, G’arbda yuksalgan har bir daraxtning ildizlari Sharq hikmatining buloqlaridan suv ichgani sir emas.
Xurshid Davron
O’zbekiston xalq shoiri
Mirzohid Muzaffar
VERGILIYNING SO’NGGI SOATLARI
“Uchinchi dunyo adabiyoti” turkumidan
…And their death will be harder than reborning!
Marcus Aurelius. “Meditations *
Bari bexosdan boshlanadi: derazang ortidagi ko’cha shovqini, uni to’ldirib o’tayotgan mashinalarning tinimsiz signallari, o’chirishni unutganing Yutubdan eshitilgan qaysidir jumla, sukunat maromi, yo’lakdan yugurib o’tgan bolakayning kulrang sharfi, qutichalarda tushligini olib ketayotgan turli-tuman idora odamlari… Bularning barini sen nomi va sababini bilmagan allaqanday sezim harakatga keltiryotganini sezib qolasan.
Ayni shu lahzada biroz avval g’aflat va mavhumot ichra pinhon shuuring anglamning shaffof pardasini yirtib yorug’likka chiqadi. Tuyasanki, ushbu inkishof senga bemisl halovat baxsh etayotir, ammo… yana anglab yetasanki, bu halovat tiriklik iztiroblarining boshqacha nomi, xolos.
Oktyabrь oyi edi. Men o’zimga o’zim ta’til e’lon qilgan kunlarimning birida, soat tungi birlar atrofi tashqarida turgan kuchli shamol va bolalik xotiralarimdek tiniq yomg’irlar kaminani mutolaa rejasini buzishga majbur qildi. Yurak zarblarimga mutanosib akkord bera boshlagan qadam tovushlarim ikki oy burun qog’ozga chiqarib qo’yganim bir kitobga tomon harakatlanyotganimni eslatib turardi. Kitoblar qalashib yotgan javonga yaqinlashaman. Turibdi, muqovasi sarg’aygan, boshqa kitoblar orasida uncha ko’zga tashlanmaydi. Asli bu nimarsa ham asli men hamon yozgi xotiralardan qutula olmayotgan oktyabrning binafsharang kechasida, o’sha tejalgan qog’ozlarga chiqarilgan kitobni o’qiganimdan so’ng yozildi.
* * *
Jahon modernistik adabiyotining durdonalaridan sanaluvchi olmon adibi Herman Brox qalamiga mansub “Vergiliyning o’limi” romanini turk tiliga afsonaviy tarjimon Ahmad Jamol (Ahmet Cemal) tarjima qilgan. Romanning kirish so’zida tarjimon bir narsani ochiqlab, yozadiki, u mazkur asar tarjimasi ustida qirq yil ter to’kibdi.
Ahmad Jamol qashshoq oilada tug’ilib voyaga yetgan. Yoshligining qay bir yorug’ kunlarida olmonchani o’rganib olgach, kichik shirkatlarning hujjatlarini tarjima qilib yurar va shu orqali tirikchilik o’tkazarkan, bir kun hammasidan charchaganini tushunib yetadi va o’sha ondayoq o’z-o’ziga so’z beradi: odamning bir tiyinlik qadri bo’lmagan va qullik asosiga qurilgan ushbu jamiyatdan bosh olib ketaman va o’zim uchun yangi bir dunyo yarataman. Bu dunyoning nomi badiiy tarjima bo’lsin! Va o’sha kundan turk o’quvchisini olmon adabiyotining inja olamiga olib kira boshlaydi. Kimlarni tarjima qilmadi, deysiz…. Shunday bo’lsa-da ko’ngli hech to’lmasdi. Umrining so’ngiga kelib “Vergiliyning o’limi” tarjimasini tugatadi va o’sha zahoti o’z noshiriga telefon orqali hitob qiladi: ana endi meni tarjimon, deb tan olishingiz mumkin!
Umrining qirq yilini bir asar tarjimasiga bag’ishlagan va faqat o’sha tarjimani bitiribgina o’ziga tarjimon maqomini ravo ko’rgan Ahmad Jamolga buncha sabr qayerdan keldi? Ehtimol, ushbu matonatning doyasi qiyinchilikdir? Ehtimol u bu asarni umrining mazmuniga aylantirib olgandiru tarjimani atay paysalga solib kelgandir? Menimcha yo’q, chunki u “Vergiliyning o’limi”ning turk tilida o’n sakkizta variantini yaratgan va eng so’ngisinigina nashrga munosib deb topgan.
Uning tarjimai holini o’rganarkanman, kundaligimga bir-ikki fikr qoralab qo’ygan ekanman: “Men bu hayotdan nima olmoqchiman? Umuman, bizlarni aynan nima xushbaxt qila olishi muhim emas, negaki unga erishgach faqat ichimizdagi ongimiz ostidagi ehtiyoj kataklarini to’ldirgan bo’lamiz, xolos. Men… Men shunchaki o’z ishlarim bilan faxrlanishni va yana bundan-da ko’prog’ini istashim mumkin, biroq menga o’lim oldi bajarolmagan amallarim uchun yig’lash emas, faqat bajara bilganlarimni eslab bir jilmayib qo’yishning o’zi yetarli. Qisqasi, men so’nggi kunimni yasharkanman, ko’nglimda orzular emas, faqat xotiralar bo’lishini istayman”
Bu huddi ingliz fotografi Tomas Harndolning o’lim oldi iqroriga o’xshaydi. Gap shundaki, u fotograf sifatida Falastinga boradi. Kunlardan bir kun Tomas sayr qilib yurgan ko’chada birdan otishmalar boshlanib ketadi va pana joyga qocharkan, yig’lab turgan bolakayga ko’zi tushib, uni ham o’zi bilan lazaretga olib ketadi. Keyinchalik ma’lum bo’lishicha, bolakayning singlisi ham bor ekan. Qizaloqni qutqarish istagida otishma bo’layotgan ko’chaga qaytgan Tomasning boshiga daydi o’qlardan biri tegadi. U o’n bir oy davom etgan ko’madan keyingina o’ziga keladi va so’ngi so’zlarini aytib jon taslim qiladi: “Asosiysi bolakay omon qoldi-ku!”
* * *
“Titanik” filьmining so’ngi sahnalaridan birida, hatto Poseydon ham cho’ktira olmaydi, deya yuksak baho berilgan kemaning g’arq bo’lish vaqti, eslasangiz hamma jon qasdida najot istab to’rt tarafga qocharkan, kemadagi oqsuyaklardan biri qat’iyat bilan turib, so’ngi so’zini aytadi: “Bir boshga bir o’lim! Men chinakam lordlardek o’lim topmog’im darkor. Qochish men uchun emas!”
Garchi bu filьmni o’ninchi, yo o’n minginchi marotaba tomosha qilayotgan bo’lsamda, uning aynan shu sahnasiga kelganda botinimda bir xil savollar g’ujg’on o’ynay boshlaydiki, bularga hamon javob topa bilmadim. Mazmunini so’ngi qatlamiga qadar anglab yetmaganimiz bu umrni, biz ilohiylashtirgan, muqaddas deb nom bergan minglarcha g’ayrioddiy tushunchalarni tahlil qilish uchun ketkazgan vaqtimizni boshqa foydaliroq ishga sarflasak nima bo’lardi? Va agar mashhur misolda aytilgani kabi o’yin tugagach shoh ham, piyoda ham bir qutiga joylanadigan bo’lsa, qahramonlikka iddao qilganimiz, o’zgachalikka intilganimiz, umuman, tiriklik ichra ishonganimiz tushunchalarning qimmati qolarmikan? Ahilles Troya jangiga ketsa o’lajagini va asrlar o’tib nomi afsona bo’lajagini bila turib urushga ravona bo’ldi. Xo’sh, u o’sha urushga hech nimani o’ylamay ketsa nimadir o’zgararmidi? Bilmadim.
Alьber Kamyu “Sizif haqida afsona” essesida yozadi: “Aniq va vojib ilmiy haqiqatga yetishgan Galiley o’sha haqiqat boshiga balo olib kelgani bois o’z fikridan qaytdi. Bir hisobdan uning qilgan ishini oqlayman. Bu haqiqat bir odamning umriga zomin bo’lishga arzimasdi. Yer quyosh atrofida aylanadimi, yo quyosh yer atrofida, buning nima farqi bor? Qisqasi, bu e’tiborga arzigulik muammo emas. Men shu bilan birga xuddi shu kabi mayda va befoyda nazariyalar ustida qaysarlik qilib, o’zini juvonmarg qilyotgan buyuklarni ham ko’ryapman. Aslida eng muhim va dahshatli masala bu… hayotning ma’nosi bormi yoki yo’q?”
* * *
Kurosavaning “Tiriklik” filьmini ko’rgandirsiz. O’sha filьm qahramoni Vatanabe buyragida yig’ilgan toshlar butun vujudiga zahm tarqatganini va olti oy umri qolganini eshitgach, o’zi yashab turgan muhitni qaytadan kashf qiladi. Dunyoqarashini, atrofidagilarga munosabati va yana ko’plab boshqa narsalarni tubdan o’zgartiradi. Endi u ishxonasidagi iflos ko’lmakning quritilishiga va yashab turgan joyidagi bolalar maydonchasi qurilishiga bosh-qosh bo’lishga qaror qiladi. Butun umrini hujjat ishlariga sarflagan qahramonimiz hech yo’q hayotining so’ngi kunlarini foydaliroq amallarga bag’ishlashga ahd qilgani g’alati ko’rinmaydimi sizga? Yo’q, hech o’ylamangki, Vatanabening ahvoli qariganda masjidga qatnay boshlagan kimsalarning holatidan ancha farq qiladi.
Shu yer ga kelganda fikrim chalg’idi. Yana savolsifat mulohazalar… O’ylashimcha, “Hayotning mazmuni nima” va “Hayotimning mazmuni nima” degan ikki savol o’rtasida yer bilan osmoncha farq bor. Birinchisi ilohiy, metafizik va bizga u qadar bog’liq bo’lmagan savol. Ikkinchisi esa, mutlaq dunyoviy. O’z o’rnida dunyoviy savollar hayotimizdagi aniq maqsadlarni ochiqlashda katta rolь o’ynaydi. Bilmadim, ehtimol Vatanabening shuurida uchinchi tur savol ko’z ochgandir?
Lyudvig Vatgenshteyn o’zining “Traktat” asarida yozadiki, har bir predmetning ma’nosi o’sha predmetning tashqarisidadir.
Bu fikrni ma’no jihatidan portretdagi odam aslida portretda emas deb ham izohlash mumkin. Agar bir tasvirnigina tahlil qilsak, demak ma’no hech qachon bizga o’zini ko’rsatmaydi. Biz tasvirdan biroz chetlashmoqqa majburmiz. Shu o’rinda savol: balki hayotning ma’nosi ham hayotning o’zida emasdir?
Agar chindan shunday bo’lsa, biz ham savollar doirasidan chiqmagan holda mavzudan yana biroz chetlashsak. Pre-industrial xo’jalik davrida, ya’ni industriallashuv arafasida ham odamlar hayotida turli-tuman muammolar mavjud edi, ammo bugungi absurd masalasi ularni tashvishga solmasdi. Mohiyat u davrlarda bor-yo’g’i bir nechta shakllardagina taqdim etilgan. Birinchi sabab, diniy dunyoqarashning o’sib borishi jamiyat ongida shu qadar keng savolsiz javoblar maydonini yuzaga keltirgandiki, natijada ma’naviy muammoning o’zi absurd darajasini olgandi. Bundan tashqari ibtidoning ilk davrlarida ajdodlarimizda yemak va boshpana kabi asosiy ehtiyojlarga qattiq andarmon bo’lganidan tiriklik mazmunini izlab o’tirishga vaqt ham, xohish ham qolmasdi… Ammo bugungi kun kishisi taraqqiy topgan va bir qancha inqiloblarni boshidan o’tkazgan homo deus sifatida zuhurot qa’riga singib ketgan o’zligini izlashga majbur. U endi non va olovga qul homo sapiens emas, balki kosmik mavjudotdir. Zero o’zimizni o’zimiz bezovta qilish maqsadida savollar to’qib chiqarish uchun yetarlicha vaqtimiz bor. Endi biz… taraqqiylashgan bekorchilarmiz.
* * *
Ikkinchi jahon urushida kontslegrlardagi Holokostdan omon chiqqan kamsonli yahudiylar ichida Viktor Frankl ham bor edi. Frankl urushdan so’ng “Logoterapiya” nomli metodni kashf qiladi. Yunon tilida “ma’no” bo’lgan “logos” so’zidan yaratilgan, taxminan “ma’no terapiyasi” deya tarjima qilinadigan metod keyinchalik “Uchinchi Vena maktabi” kitobi orqali ommalashib ketdi.Frankl “Insonning ma’no axtarish yo’li” asarida shunday yozadi: “Tajribalarimdan biri yodimga tushdi. Og’riq va uyqusizlikdan ko’zlari yoshlangan, bemajol safdoshlarim bilan bir necha kilometr uzoqlikdagi shaxtaga sudralib borardik. Izg’irin iliklarimizgacha qaqshatardi. Qil ustidagi hayotimizning mayda tashvishlarini o’ylay boshladim. Bugun kechlikka nima berisharkin? Ikki hafta avval mukofot o’rnida berilgan sigaretimni bir kosa sho’rvaga almashtirishim kerakmidi yoki yo’q?
Har kun, har soat meni shu arzimas muammolarni hal qilishga majburlagan yashash tarzimizdan jirkanib ketardim. Fikrlarimni butunlay boshqa nuqtaga yo’naltirmoqchi bo’ldim. Birdaniga o’zimni yorug’ va issiq sinf xonasida ko’rdim. Ro’paramda yuzlarcha talaba kaminani tinglayapti. Men ularga asir tushganlar psixologiyasi bo’yicha ma’ruza o’qirdim. Shu yo’l bilan jonimni kemirib borayotgan og’riqlarning va atrofimdagi mudhish manzaraning o’tmishda qolganiga ishona boshladim. Shunday qilib mening psixologiya sohasidagi asosiy mavzuyim aniq bo’ldi.”
Bu parchadan tushunganim, muhitdan tashqarida fikrlash sizni muhitdan qutqarmasligi mumkin, ammo qandaydir yangiliklar topishga undashi aniq. Sizga bu yuqorida tilga olganimiz Vitgenshteynning fikrini eslatmayaptimi?
* * *
Hayotning ma’nosi nima? Oilaga, o’zing yashab turgan davlatga sadoqatmi? Kelajak avlod uchun qayg’urish, saxovatpeshalik, ijod zavqi, yo faqat o’zing uchun harakat qilishmikan? Balki u boshqalarning baxti uchun o’z borlig’ingdan kechish, orzularingni ro’yobga chiqarish yo’lida butun kuch-g’ayratingni ishga solishmikan? U dunyo uchun bu dunyoning nimalaridandir voz kechish? Balki… inkordir?
Bularning hammasimi, yo hech biri?
Herman Broxning “Vergiliyning o’limi” romanidagi keksi rimlik shoir Vergiliy umrining so’ngi o’n sakkiz soatini shu savollarga javob izlash bilan o’tkazadi va bu unga cheksiz iztirob beradi. Tasavvur qiling, roman faqat mana shu o’n sakkiz soat ichidagi ruhiy kechinmalardan hikoya qiladi. Butun umri bo’yi go’zallikni madh etgan, hukmdorlarni, qahramonlaru haqiqatni kuylab o’tgan, haqsizlikka qarshi kurashgan ulug’ so’z san’atkori o’zi allaqayoqlarga olib ketyotgan kema palubasida, qarshisidagi qoyalarga to’sh urgan dolg’alarga boqqancha o’zining so’ngi savoli bilan dunyoga murojaat qiladi: mening yozganlarim kimgadir foyda berdimi axir?
* Ularning o’lmog’i qayta tug’ilmoqdan og’ir bo’lajak. Mark Avreliyning «Meditatsiyalar» asaridan.
