15 май — рус адиби Михаил Булгаков туғилган кун

    «Уста ва Маргарита» романи ғаройиб биносининг бунёд этилишида Булгаков истеъдодининг бу уч тури баб-баравар ёинки деярли баб-баравар хизмат кўрсатди. Уларнинг ҳар жиҳатдан чатишиб, ягона дарё оқимига қўшилуви асарнинг энг яхши саҳифаларини ташкил қилганким, бу айни вақтнинг ўзида нафақат романнинг, умуман олганда Булгаков бадиий сўз санъатининг улкан ютуғидир.

«Уста ва Маргарита» нинг ўзбекча
таржимаси ҳақида мухтасар хотира
Хуршид Даврон

Мен беҳад суйган рус адиби Михаил Булгаковнинг «Уста ва Маргарита» романи мен суйган буюк асарлардан бири. Ҳар гал асар ҳақида гапирганда, жаҳон адабиётининг бу  беназир намунаси илк бор   менинг ҳаракатларим боис ўзбек тилига таржима қилинганини айтиб мақтанмоқчиман.

Мен узоқ йиллар давомида (1974 йлдан бошлаб) «Ёш гвардия» нашриётида ишлаганман. 1985 йили бўлим мудири этиб тайинланганимда нашриётда чоп этиладиган китоблар режасини шаклллантириш жараёнида иштирок этиш имкониятига эга бўлдим. Ана шунда биринчи навбатда ўзим севган Антуан де Сент-Экзюперининг қиссаларини, Михаил Булгаковнинг «Уста ва Маргарита» романини ўзбек тилига таржима қилиб нашр эттиришни  ўйладим. Узоқ ўйлаб, Сент-Экзюпери асарларини таржима қилишни Хайриддин Султон ва Аҳмад Аъзам билан гаплашдим. Хайриддин «Кичкина шаҳзода» эртак-қиссасини, Аҳмад ака «Тунги парвоз»ни таржима қилиб беришди ва Сент-Экзюпери китоби тезда нашр этилди.

Аммо, Михаил Булгаковнинг «Уста ва Маргарита» романини ўзбек тилига таржима қилиш масаласи осон кечмади. Охир-оқибат роман таржимасини энг моҳир таржимон сифатида танилган Қодир Мирмуҳамедов билан келишиб олдим. Асар нашриёт иш режасига киритилди.

Ўша пайтларда ўзбек нашриётларининг иш режалари  Москвада — СССР матбуот қўмитаси  томонидан  тасдиқланарди. «Уста ва Маргарита» романи ўзбек нашриётларидан бирининг иш режасига киритилганидан хабар топган қўмита раҳбарлари уни ҳар қандай йўл билан бўлса-да тўхтатиш йўлларини излай бошлашди. Қўмита раҳбарининг биринчи ўринбосари Марат Шишигин (ҳозир у Россия нашриётчилари ассоциацияси президенти) Тошкентга учиб келди. Мени  ва нашриётимиз директорини  республика матбуот қўмитасига чақириб ўртага олишди. Марат Шишигин «Уста ва Маргарита» романини ўзбек тилида нашр этишнинг ҳали вақти келмагани,уни ўзбек китобхони тушунмаслигини айтиб узундан-узоқ ваъз ўқиди. Унинг ҳар бир сўзини ўша пайтда Ўзбекистон матбуот қўмитасининг биринчи ўринбосари бўлиб ишлаган Рубен Сафаров тасдиқлаб, бошини ликиллатиб ўтирди. Нашриётимиз директори ҳам (раҳматли яхши одам эди) уларнинг тарафига ўтиб олди.

Аммо, мен Михаил Булгаков асарини миллий афсоналару мифлар руҳида тарбия топган ўзбек китобхони жуда яхши тушуниб олишини, қолаверса, асар таржимаси якунланганини, таниқли адиб Темур Пўлатов томонидан махсус мақола ёздирганимизни айтиб уни нашр этиш шарт деган фикрни жон-жаҳдим билан ҳимоя қилдим.

Албатта, иттифоқ матбуот қўмитаси раҳбари ҳам, маҳаллий раҳбар бўлмиш Рубен Сафаров ҳам оддий бўлим бошлиғи гапига осон кўна қолишди деб айтолмайман. Аммо, 1985-86 йиллардаги вазият бошқача эди. Қайта қуриш деган жараён бошланган, матбуотда бирин-кетин миллий манффатлар ифодаланган ошкоралик руҳидаги мақолалар кетма-кет чоп этилаётган пайтлар эди. «Уста ва Маргарита»ни ўзбек тилида чиқишини тўхтатишни истаган, аммо бу ишни ўз қўллари билан қилишдан қўрққан, кўпроқ бизнинг чекинишимизга умид боғлаган қўмита раҳбарлари ноилож қолган эди.

Бу воқеалар хусусида батафсилроқ ёзиш истагим бор, албатта. Ҳозирча бу ҳақда қисқа ахборот тарзида айтиб ўтдим. Бу гапларни айтишдан мурод — Михаил Булгаковнинг «Уста ва Маргарита» романи ўзбек китобхонига осон йўл топмаганини таъкидлаб ўтишдир.

Қолаверса, ўтган гапларни эслаш баҳона «Уста ва Маргарита» романини ўзбек тилига қойилмақом таржима қилган Қодир Мирмуҳамедов меҳнатининг бир чеккасида менинг ҳам кичкина улушим борлигидан беҳад хурсандлигимни сизга маълум қилишни истадим.

МИХАИЛ БУЛГАКОВ РОМАНИ ҲАҚИДА
Константин Симонов

Михаил Афанасевич Булгаковнинг «Уста ва Маргарита» романи «Москва» журнали саҳифаларида чоп этилиши муносабати билан уни ёзувчининг адабий меросини ўрганиш комиссияси номидан ушбу қисқагина муқаддима билан бошлашни лозим топдим.

«Уста ва Маргарита» — марҳум адибнинг сўнгги асари. Булгаков бу романи устида 1928 йилдан иш бошлади ва унинг турли вариантларини яратар экан, баъзан ишини тўхтатар, баъзан эса яна ёзганларига қайтарди. У умри поёнидаги ўн икки йил мобайнида ҳам ўзи дунёга келтирган сермазмун асарини қўлдан қўймади.

Ўлимидан бир неча кун бурун, оғир хасталигига қарамай, ёзувчи романи қўлёзмасига қайта-қайта қайтиб, унинг айрим бобларига сайқал берар ҳамда такомилга етказишга уринарди.
Булгаков сахий истеъдодида, эҳтимол ёзувчининг бутун адабий фаолияти давомидадир, уч турдаги иқтидор — сатирик иқтидори, фантаст иқтидори ва ўта аниқ психологик таҳлилга суянган реалист иқтидори қўшничилик қилиб, бир-биридан устунликка эришиш учун баҳслашиб келган, десак хато бўлмайди.

«Уста ва Маргарита» романи ғаройиб биносининг бунёд этилишида Булгаков истеъдодининг бу уч тури баб-баравар ёинки деярли баб-баравар хизмат кўрсатди. Уларнинг ҳар жиҳатдан чатишиб, ягона дарё оқимига қўшилуви асарнинг энг яхши саҳифаларини ташкил қилганким, бу айни вақтнинг ўзида нафақат романнинг, умуман олганда Булгаков бадиий сўз санъатининг улкан ютуғидир.

Романда шундай саҳифалар борки, уларда Булгаков сатирасининг, Булгаков фантастикасининг ва турган гапки Булгаков аниқ реалистик насрининг чўққиси ўз ифодасини топган.

Роман шундай ёзилганки, ёзувчи худди бу унинг охирги асари эканини илгаритдан сезгандай, унинг саҳифалари орқали ўқувчиларига ўз қалбининг бутун бойликларини, санъаткор қаламининг бутун сеҳрини, сатирик кўзининг бутун ўткирликларини хаёлотининг бутун шиддатини ҳамда психологик кузатувининг бутун теранликларини инъом этмоқни истагании кўриш мумкии.

Роман саҳифаларидаги бундай саховат ўқилиш жараёнида худди чексиздек туюлади, бир воқеадан иккинчи бир воқага ўтиш ерлари шу даражада кўпки, баайни ҳикоя қилиш матосидаги чокка ўхшаб кетади. Романни такрор-такрор ўқиб чиқиб, унинг ҳар бир кейинги сон-саноқсиз ўткир бурчакларида сени янги ва яна янги фавқулодда кашфиётлар кутаётганига кўникма ҳосил қилмас экансан, ундаги шиддаткор фантасмагориядан классик жозибадорликка, тежамкор реалистик насрдан иккинчи бир нотекис насрга, аччиқ сатирик гротескдан ҳеч қандай танаффуссиз сахий ва айни пайтда қаҳрли ҳажвга ўта кескин суратда кўчилиши, бошида, албатта, довдиратиб қўяди. Бу китобда паймонаси тўлганини дилдан чуқур англаб етган катта салоҳият эгасининг қазо олди бисёр донишлиги ўз аксини топгандай кўринади.

«Уста ва Маргарита» шундай асарлар турига кирадики, уни ҳар хил китобхонлар ҳар хил ўқийдилар, ҳар хил севадилар ва ундан ўзлари учун ҳар хил руҳий озиқа топадилар.

Роман мутолаасидан сўнг, менинг, масалан, қалбимга ва менинг қадрли хотирамга Римнинг Иудеядаги прокуратори Понтий Пилатнинг бир куни ҳақидаги шафқатсиз тарздаги аниқ ҳикоя ҳаммадан ҳам чуқур кириб борди ва ҳаммадан ҳам мўл таъсир ўтказди. Психологик жиҳатдан фантастиканинг ичидаги бу романдаги роман — ажойиб наср намунаси — ўзгармас ҳаққонийлиги билан ногоҳ Лермонтов ва Пушкин насрини эслашга мажбур этади.

Турфа хилликка эга бўлган мазкур романнипг ана шу қисмига қизиқишимни яширмаган ҳолда, ўзимча шуни ҳам тасаввур қиламанки, бу китобнинг менинг қизиқишларимдан ўзгача қизиқишдаги ўқувчилари хам бўлиши мумкин, янада аниқ айтганда, бу китобни бошқача қабул қиладиган ўқувчиси боТмаслигининг ўзи хам мумкин эмас. Қайдам, бу турдаги китобхонлар учун фантастика билан бирга Маргаританинг устага нисбатан ўта покиза, мардларча танҳо муҳаббати воқеаларини ҳикоя қилувчи саҳифалар, ҳаммадан ҳам ажойиб кўринар. Бундай бахтли ва бундай бахтсиз, ўз бахтлиликларида бу қадар кучли ва бу қадар кучсиз бўлган муҳаббат воқеаси шунчалар нозик тасвирлан-ганки, ҳатто роман саҳифаларидан ўтаётган маккор иблис ҳам бундай муҳаббатга на ёрдам беришга, на тўсқинлик қилишга ожиздир.

Мен ҳеч бир қийинчиликсиз шундай қизиқувчан ўқувчиларни ҳам кўрсатишим мумкинки, улар учун тарихий ва фантастик саҳифалар эмас, балки сатирик Булгаков томонидан мешчанлик, қабиҳлик, мунофиқлик, қўрқоқлик каби қатор иллатларнинг бешафқат аниқ ва бетакрор ҳажв йўли билан фош этилиши романнинт чўққиси бўлиб кўринади.

Булгаков ўз романини охиригача ёзиб тугатиб, унга нуқта қўйди. Шу маънода «Уста ва Маргарита» — тугал асар. Лекин, юқорида айтиб ўтганимдек, Булгаков пишиқ ўйланган ҳикоясини ниҳоясига етказар экан, ичдан ўз ишини ҳали тугалланмаган деб ҳисоблагани боис, ҳаётининг сўнгги кунигача бу кашфиётига қайта-қайта мурожаат қиларди.

Бу асар устидаги ўн икки йилга чўзилган иш яна ва яна давом этаверса, романнинг қандай кўринишга киришини тасаввур қилишнинг ўзи мушкул.

У ҳолда романнинг баъзи номукаммалликлари тузатилган, яна охиригача ўйланмаган ерлари пухта ўйланган ёки ўзида хаёлотнинг чексиз, баракали сахий муҳрини олиб юрган айрим ўринлари қисқартирилгаи бўлармиди.

Ҳа, шундай ҳам бўлиши мумкин. Марҳум ёзувчи томонидан бизга қолдирилган роман матни ана шундай хулосага келишимизга ҳар жиҳатдан асос беради. Бироқ, бундай тахминий хулосаларга у қадар ўрин бериш ҳам тўғри эмас, чунки Булгаковнинг бу якуний, ажойиб ишини ўқиб бўлгач, ўзингда шундай туйғуни ҳис этасанки, бу унинг кучли ва сахий истеъдодига миннатдорлик туйғуси эканига яна бир карра ишонч ҳосил қиласан.

Бу мураккаб ва кўплаб одатий тасаввурдаги асарлар рамкасига сиғмайдиган китобнинг охирги варағини ёпар эканлар, уни турли ўқувчилар турлича баҳолайдилар, ундан бир нарсани олиб, иккинчисини инкор этадилар, учинчиси билан эса баҳслашадилар, лекин мен шунга аминманки, бу романга бўлган қарашларнинг қандайлигидан ва ҳатто у атрофидаги тортишувларнинг баридан қатъий назар, Михаил Булгаковнинг бу сўнгги асарини ўқиб чиққан ҳар бир ўқувчи ўртасида эса бундай мубоҳасаларнинг бўлиши турган гап, уларнинг ўй-хаёлларини бир туйғу бирлаштиради: Булгаков ўлими билан бундан чорак аср муқаддам бизнинг адабиётдан ажойиб ва ўзига хос истеъдодлардан бири кетди ва «Уста ва Маргарита» романи, балки, бошқа гувоҳларнинг ичида, шак-шубҳасиз, бунинг энг ёрқин гувоҳидир.

«Звезда» журнали, 1966 йил

Михаил Булгаков
УСТА ВА МАРГАРИТА
Қодир Мирмуҳамедов таржимаси

БИРИНЧИ ҚИСМ
Биринчи боб

ҲЕЧ ҚАЧОН БЕГОНАЛАР БИЛАН ГАПЛАШМАНГ

…Кимсан, айт!
— Мен ҳаргиз ёмонлик тилаб, яхшилик қилгувчи кучнинг бир қисми.
Гёте, «Фауст».

Баҳор кунларининг бирида, дим оқшом чоғида, Москвадаги Патриарх кўли хиёбонида икки киши пайдо бўлди. Уларнинг бири ёзлик кулранг костюм-шим кийган, паст бўйли, миқти гавдали, тақирбош, соқол-мўйлови силлиқ олинган, кўзига ғайритабиий катталикдаги қора мугуз гардишли кўзойнак таққан, ҳали хийлагина янги шляпасини қўлига олиб олган эди. Иккинчиси — жингалак сочи малларанг, катак матодан тикилган кепкасини энсасига суриб кийган яғриндор йигит — эгнига катак кўйлак, ғижимланган шим, оёғига қора шиппак кийган эди.
Бу таништирганларимиздан биринчиси Москвадаги энг йирик адабий уюшмалардан бирида (унинг қисқартирилган номи МАССОЛИТ эди) правление раиси, айни пайтда бир қалин бадиий журналнинг муҳаррири лавозимида ишловчи Михаил Александрович Берлиоз, унинг ёш ҳамроҳи эса — шоир Иван Николаевич Понирёв бўлиб, у ўз асарларига Бездомний тахаллуси билан имзо чекарди.
Бу икки адиб эндигина яшил либос кия бошлаган жўкалар соясидан паноҳ топишган заҳоти, ола-була бўёқлар билан бўялган, тепасига «Пиво ва сувлар» деб ёзилган дўкончага отилишди.
Дарвоқе, май ойининг бу мудҳиш оқшомида юз берган биринчи ғаройиб ҳолни қайд қилиб ўтмоқ лозимдир. Нафақат дўконча оддида, балки Малая Бронная кўчаси билан ёнма-ён чўзилган бутун хиёбонда биронта ҳам одам кўринмасди. Қақраган туманга ўранган қуёш Москвани мисдек қиздириб, Садовое колтсо орқасига ботаётган, ҳаттоки нафас олишга ҳам мажол қолмаган бу чоғда, жўка дарахти остига бирон кимса келмади ҳам, скамейкага ўтирмади ҳам, бутун хиёбон бўм-бўш эди.
— Нарзандан қуйинг, — илтимос қилди Берлиоз.
— Нарзан йўқ, — деб жавоб берди сотувчи аёл, негадир ранжигандай бўлиб.
— Пиво борми? — деб сўради Бездомний бўғиқ овоз билан.
— Пиво кечқурун келади, — жавоб қилди аёл.
— Нимангиз бор? — сўради Берлиоз.
— Ўрик шарбати, лекин илиқ, — деди аёл.
— Майли, қуйинг, қуйинг, илиқ бўлсаям!..
Ўрик шарбати стаканни сап-сариқ кўпик бўлиб тўлдирди, шунда сартарошхонанинг ҳиди гупиллаб димоққа урилди. Шарбат ичган адибларни бирдан ҳиқичоқ тута бошлади. Улар шарбат ҳақини тўлаб, Бронная кўчасига орқа, ҳовузга юз ўгириб бир скамейкага ўтиришди.
Шу маҳал иккинчи ғаройиб ҳодиса юз берди — буниси энди ёлғиз Берлиозга тааллуқли эди. Унинг ҳиқичоқ тутиши бирдан тўхтади, юраги бехос дукиллаб, бир зум қаёққадир ғойиб бўлгандай бўлди, кейин яна ўрнига қайтди, аммо энди, юраги ўтмас игна қадалгандай зирқираб оғрирди. Бундан ташқари, Берлиознинг вужудини кучли бир даҳшат бесабаб чулғаб олдики, у шу заҳотиёқ бу ердан орқасига қарамай қочишга жазм қилди. Берлиоз, ўзининг нимадан чўчиганини билолмай, паришон ҳолда атрофига аланглаб қаради. Унинг ранги қув ўчди, рўмолчаси билан пешанасини артаркан: «Нима бўлди ўзи менга? Ҳеч бунақа боТмасдим-ку… юрак чатоқ… қаттиқ чарчабман. Ҳамма ишни ташлаб, тезроқ Кисловодскка жўнашим керак…» — деб кўнглидан ўтказди.
Шу маҳал унинг кўзи олдида чўғдек иссиқ ҳаво қуюқлашиб, ундан шишадек шаффоф, ғоят антиқа қиёфадаги бир гражданин вужудга келди. Унинг муштдаккина бошида жокейлар шапкаси, эгнида катак-катак матодан бичилган калта ва ўзи цингари ҳавойи камзулча… Бу гражданин ниҳоятда дароз бўлса ҳам, елкалари энсиз, ўзи чўпдек ориқ, башараси, эътибор беринг-а, истеҳзоли эди.
Берлиоз шунча умр кечирган бўлса ҳам ғаройиботларга ҳеч кўника олмасди. Шу боис, унинг баттар қути ўчиб, кўзлари бақрайиб қолди-ю, саросимада: «Бунақа бўлиши мумкин эмас!..» деди ичида.
Ҳолбуки, кўраётганлари чин эди, тиниқ найнов одам, Берлиознинг кўзи олдида, дам ўнгта, дам чапга муаллақ чайқалиб турарди.
Шу чоқ Берлиознинг вужудини қаттиқ даҳшат қамраб, кўзларини чирт юмиб олди. Кейин, у кўзини очган эди, ҳалиги сароб эриб, катак камзулли шарпа ғойиб бўлганини кўрди, айни пайтда, юрагига ботаётган ўтмас игна ҳам вужудидан отилиб чиқиб кетган эди.
— Уфф, лаънати! — деб юборди муҳаррир, — биласанми, Иван, ҳозир иссиқнинг тафтидан сал бўлмаса сакта бўлаёздим! Ҳатто кўзимга ҳар балолар кўрина бошлади, — жилмаймоқчи бўлди у, лекин кўзларидаги ҳаяжон учқунлари ҳамон ўчмас, қўллари ҳам қалтирашдан тўхтамасди.
Лекин бора-бора унинг кўнгли таскин топди; рўмолчаси билан елпинди-да, хийла дадил оҳангда: «Хў-ўш, шундай қилиб…» — деб, ўрик шарбати ичиш пайтида узилиб қолган гапини давом эттирди.
Гап, кейин маълум бўлишича, Исо пайғамбар тўғрисида бораётган экан. Масала шундаки, муҳаррир ўз журналининг навбатдаги сони учун динга қарши қаратилган катта достон ёзиш ҳақида шоирга буюртма берган эди. Иван Николаевич ўша достонни жуда қисқа муддатда ёзиб тугатган, аммо, таассуфки, достон муҳаррирни қониқтирмаган эди. Бездомний ўз достонидаги асосий персонажни, яъни Исо пайғамбарни ўта даражада қора бўёқлар билан тасвирласа ҳам, муҳаррир достонни қайтадан ёзиш лозим деб туриб олди. Шу боис, у шоирнинг асосий хатосини қайд қилиш мақсадида, унга Исо пайғамбар тўғрисида ваъз ўқиётган эди. Иван Николаевичга айнан нима панд берганини — шоир истеъдодининг тасвирлаш қуввасими, ё ўзи ёзмоқчи бўлган мавзунинг унга тамомила нотанишлигими — аниқ айтиш маҳол, лекин унинг асарида Исо, гарчи ўзига майл уйғотмаса ҳам, тирик персонаж сифатида тасвирланган эди. Берлиоз эса шоирга, масала Исонинг яхши, ёмонлигида эмас, ўша Исонинг умуман шахс сифатида дунёда ҳеч қачон бўлмаганлигида, унга тааллуқли гаплар эса, оддий уйдирмаю афсона эканлигида, деб исботламоқчи бўларди.
Шуни айтиб ўтиш керакки, муҳаррир аллома одам эди, бинобарин, Исо пайғамбарнинг дунёда яшаганлиги ҳақида ўз китобларида лом-мим демаган қадимги тарихчилардан (масалан, машҳур Филон Искандарий, беназир маърифат соҳиби Иосиф Флавийлардан) ниҳоятда моҳирлик билан далил келтирарди. Михаил Александрович, ўзининг салмоқли заковатини намойиш қилиб, гап орасида, яна Татситнинг машҳур «Солномалар» ига тўхталиб, унинг ўн бешинчи китобидаги Исонинг қатл этилиши баён қилинган 44-бобни анча кейинроқ илова қилинган сохта бобдан бўлак нарса эмаслигини айтиб ўтди.
Муҳаррир айтаётган бу гапларнинг ҳаммаси шоир учун янгилик эди, шунга кўра у ўзининг кўм-кўк, шўх кўзларини Михаил Александровичга тикканча, унинг сўзларини диқкат билан тингларкан, аҳён-аҳёнда ҳиқичоқ тутиб, пичирлаганча ўрик шарбатини лаънатларди.
— Шаркда биронта ҳам дин йўқки, — дерди Берлиоз, — у бокира биби Марямнинг худога кўзи ёригани ҳақида баён қилмаган бўлсин. Шунга кўра христианлар ҳам, ўзга бирон янгилик кашф эта олмай, айнан шу шарқона тарзда ўз Исо пайғамбарларини кашф этдиларки, аслида у ҳеч қачон ёруғ дунёга келмаган. Достонда ҳам асосий эътиборни айнан мана шу нарсага қаратмоғинг керак эди…
Берлиознинг баланд овози бўм-бўш хиёбонда жаранглаб эшитиларди, у илм чангалзорининг энг қуюқ, хилват ерига кириб борган сари (фақат ўта аллома одамгина бундай хилватгоҳга бешикаст кириб бориши мумкин), шоир мисрликларнинг саховатли худоси Само ва Замин ўғлони Озирис ҳақида ҳам, Финикия худоси фаммуз тўғрисида ҳам, Мардук ҳақида ҳам, ҳатто Мексиканинг атстек халқи учун бир замонлар ниҳоятда қадрли бўлган, лекин унчалик ном қозонмаган бадқаҳр худо Витслипутсли ҳақида ҳам тобора кўпроқ ва фойдалироқ маълумотлар ола бошлади.
Михаил Александрович Витслипутслининг зуваласини атстеклар хамирдан олганликлари тўғрисида эндигина ҳикоя қила бошлаган эди, хиёбонда бир одам кўринди.
Кейинчалик (вақт ўтгандан кейин) ҳар хил идоралар бу одамнинг қиёфаси ҳақида маълумотлар беришди. Аммо у маТумотларнинг муқоясаси кишини ҳайрон қолдирарди. Чунончи, биринчи маълумотда ўша одамнинг пакана, тилла тишли ва ўнг оёғи оқсаши ҳақида хабар қилинган бўлса, иккинчисида у одам баҳайбат, тишига платинадан қоплама қўйдирган, чап оёғи оқсоқ, дейилган эди. Учинчи маълумотда: у одамнинг диққатга молик ҳеч қандай аломати йўқ, деб лўнда қилиб ёзилганди.
Эътироф этиш керакки, бу маТумотларнинг биронтаси ҳам тўғри эмас эди.
Биринчи навбатда: ўша назарда тутилган одамнинг на у, на бу оёғи оқсар, на пакана, на баҳайбат, ҳамма қатори норғул эди. Энди унинг тишларига келсак, чап жағ тишларига платина қопланган, ўнг жағидаги тишлари тилладан эди. У қимматбаҳо кулранг костюм кийган, оёғидаги хориж туфлиси ҳам костюми рангида эди. Кулранг беретини олифталардек бир қулоғи устига қия қўндирган, қўлтиғига бароқ итнинг бошини эслатувчи қора думалоқ тутқичли ҳасса қистирганди. Кўринишидан ёши қирқлардан ошган. Оғзи сал қийшиқроқ. Соқол-мўйлови силлиқ қилиб олинган. Қорасоч. Унинг ўнг кўзи қора, чап кўзи эса негадир кўк эди. Тимқора қошлари паст-баланд — қисқаси, ажнабий одам эди.
У муҳаррир билан шоир ўтирган скамейка оддидан ўтатуриб, уларга кўз қирини ташлади, юришдан тўхтади ва бирдан икки дўстдан икки қадам наридаги бошқа скамейкага ўтирди.
«Немис», — деб ўйлади Берлиоз.
«Инглиз, — деб кўнглидан ўтказди Бездомний, — тавба, шу жазирамада қўлқопда юрипти-я — исиб кетмасмикин?»
Ажнабий киши эса бу пайт ҳовузни квадрат тарзда ўраб олган кўп қаватли уйларга қизиқсиниб кўз югуртира бошлади, афтидан, бу жойларни у биринчи марта кўраётган эди.
У нигоҳини юқори қаватларнинг деразаларига қадади, дераза ойналари Михаил Александрович билан мангу видолашаётган қуёшнинг синиқ шуТаларини ўзида акс эттириб, кўзни қамаштиргудек ярақларди: сўнг пастки қаватлардаги шом чўкиши билан қорая бошлаган деразаларга кўз ташлади, пимагадир мийиғида кулиб қўйди, кўзларини сузди, қоТларини ҳассанинг думалоқ дастасига, иягини эса қўлларига қўйди.
— Сен, Иван, — дерди бу пайт Берлиоз, — чунон-чи, худо ўғли Исонинг таваллудини жуда яхши ва сатирик услубда тасвирлагансан, лекин қизиғи шундаки, Исодан олдин ҳам бир қатор худозодалар туғилган — масалан, айтайлик, фригиялик Аттис» — аммо қисқа қилиб айтадиган бўлсак, уларнинг биронтаси ҳам, шу жумладан Исо ҳам туғилмаган, шунга кўра сен Исонинг таваллудини, айтайлик, уни зиёрат қилгани келган сеҳргар мунажжимларни тасвирлаш ўрнига мазкур таваллуд ҳақидаги даргумон мулоҳазалар ҳақида ёзишинг керак… Ҳозир эса сенинг баён қилишингча, у чинданам дунёга келган бўлиб чиқяпти!..
Шу чоқ Бездомний дамини ичига ютиб, безор қилган ҳиқичоққа барҳам бермоқчи бўлди, лекин аксига юриб уни яна аламлироқ ва қаттиқроқ ҳиқичоқ тута бошлади, бу пайт Берлиоз ҳам гапиришдан тўхтади, чунки ажнабий киши бирдан ўрнидан туриб, адиблар қошига юра бошлаган эди.
Улар бу нотаниш одамга таажжуб билан қарашди.
— Ўтинаман, мени афв этгайсиз, — деди бегона киши ажнабийлар талаффузида, аммо сўзларни бузмай, — сизга нотаниш бўлатуриб, суҳбатингизга аралашганим учун… Аммо илмий суҳбатингиз мавзуи шу қадар қизиқарлики, камина…
Шу ўринда у илтифот билан бошидан беретини олди, натижада икки дўст ҳам, ноилож, ўрнидан туриб, унга таъзим қилди.
«Йўқ, кўпроқ франтсузга ўхшаб кетади…» — деб ўйлади Берлиоз.
«Поляк шекилли?..» — деди ичида Бездомний.
Шуни илова қилиш керакки, бу ажнабий биринчи айтган сўзиданоқ шоирда нафрат уйғотди, Берлиозга эса у ёқиб қолган эди, яъни ёққан эди деб ҳам бўлмайди-ю, аниқроғи… қандай ифода этса бўларкан… уни қизиқтириб қолгаи эди, деймизми.
— Майлими сизлар билан ўтирсам? — мулойим оҳангда сўради ажнабий, шунда икки дўст беихтиёр икки томонга сурилди; ажнабий киши эпчиллик билан улар ўртасига ўтирди-ю, шу зумдаёқ суҳбатга аралашди.
— Агар янглиш эшитмаган бўлсам, сиз Исони дунёга келмаган деб айтдингиз шекилли? — сўради ажнабий кўм-кўк чап кўзини Берлиозга тикиб.
— Йўқ, янглиш эшитмадингиз, — назокат ила жавоб қилди Берлиоз, — мен айнан шундай дедим.
— О, ғоятда қизиқ! — деди ажнабий.
«Нимага ҳадеб тумшуғини тиқаверади бу?» — деб кўнглидан ўтказди Бездомний ва қовоғини солиб олди.
— Сиз ҳамсуҳбатингизнинг фикрига қўшилдингизми? — деб сўради нотаниш ажнабий ўнгга, Бездомнийга ўгирилиб.
Шоир ўз фикрини тумтароқ ва мажозий иборалар билан ифодалашни яхши кўрарди, шунинг учун:
— Юз фоиз! — деб жавоб қилди.
— Воажаб! — деб юборди чақирилмаган ҳам-суҳбат, сўнг негадир атрофга ўғри қараш қилиб, сўнг шундоқ ҳам бўғиқ овозини янаям пасайтириб деди: — Синчковлигим учун мени кечиринг, лекин фаҳмимча, сиз ҳали худогаям ишонмайсизми дейман? — у кўзларида ваҳима зуҳур этди ва илова қилди: — Онт ичаман, қеч кимга айтмайман.
— Ҳа, биз худога ишонмаймиз, — жавоб қилди Берлиоз ажнабий кишининг чўчиб кетганидан хиёл жилмайиб туриб, — аммо бу ҳақда мутлақо ошкора гапиравериш мумкин.
Чет эллик скамейкага суянди ва синчковлиги қўзиганидан чийиллаб сўради:
— Сизлар — атеистмисиз?!
— Ҳа, бизлар — атеистмиз, — жилмайганча жавоб қилди Берлиоз, аччиғи чиққан Бездомний эса: «Мунча хира бўлмаса бу ажнабий суллоҳ!» — деб кўнглидан ўтказди.
— О, қандай мароқли! — деб чинқириб юборди антиқа ажнабий гоҳ у, гоҳ бу адибга ўгирилиб қараркан.
— Бизнинг мамлакатда атеизм ҳеч кимни ажаблантирмайди, — дипломатларга хос назокат билан деди Берлиоз, — аҳолимизнинг кўпчилиги худо ҳақидаги афсоналарга анчадан бери онгли равишда ишонмай қўйган.
Шунда чет эллик ножўя бир ҳаракат қилди: ўрнидан туриб, таажжубланган муҳаррирнинг қўлини сиқаркан, шундай деди:
— Ижозатингиз билан сизга чин қалбимдан миннатдорчилик изҳор этаман!
— Нима учун миннатдорчилик изҳор этяпсиз унга? — деб сўради Бездомний кўзларини пирпиратганча.
— Камина — сайёҳ учун фавқулодда қизиқарли бўлган ғоятда муҳим маълумот учун, — деб изоҳлади чет эллик бармоғини маънодор кўтариб.
Чамаси, муҳим маълумот сайёҳга чинданам кучли таъсир кўрсатган эди, шунинг учун ҳам у атрофдаги уйларга қўрқа-писа кўз югуртириб чикди — у ҳар бир деразада биттадан атеистни кўришдан хавотирланаётгандай эди.
«Йўқ, у инглиз эмас…» — деб ўйлади Берлиоз, Бездомний эса: «Қизиқ, бунақа русча гапиришни қаерда ўргана қолдийкин?» — деб кўнглидан ўтказди-да, яна ўшшайиб олди.
— Лекин ижозатингиз билан сиздан бир нарсани сўрамоқчийдим, — деб яна гапира бошлади ажнабий меҳмон бир оз ҳаяжонли хаёлга берилиб ўтиргандан кейин, — худоларнинг мавжудлиги борасидаги далиллар нима бўлади? Ахир у далиллар, маТумингизки, роса бешта…
— Тассуфки, — деб жавоб қилди Берлиоз, — ўша далилларнинг биронтаси ҳам ҳеч қандай қийматга эга эмас, бинобарин, башарият аллақачон уларни унутиб юборган. Ахир, ақл-заковат юзасидан олганда, худонинг мавжудлигини исботлайдиган ҳеч қандай далил бўлиши мумкин эмас, шундай эмасми?
— Офарин! — чинқириб юборди чет эллик. — Офарин! Сиз тиниб-тинчимаган қария Иммануилнинг бу борада айтган фикрини мукаммал такрорладингиз. Лекин қизиғи шундаки, у бешала далилни ҳам тамомила барбод қилган, кейин эса ўз устидан кулмоқчи бўлгандай, шахсан ўзи олтинчи далилни кашф этганди!
— Кантнинг далили ҳам, — майин табассум билан эътироз билдирди заковатли муҳарир, — асоссиз. Шиллер бекор айтмаган эди, Кантнинг бу масала юзасидан мулоҳазалари фақат қулларнигина қаноатлантириши мумкин деб, Штраус эса бу далилни мазах қилиб кулган эди.
Берлиоз гапираркан, айни пайтда: «Ҳар қалай, бу одам ким бўлдийкин? Рус тилида бунчалик яхши гапиришни қаердан ўргандийкин?» — деб ўйларди.
— Менга қолса, ўша Кантни шу назарияси учун уч йилга Соловкига сургун қилардим! — деб юборди бирдан Иван Николаевич худди томдан тараша тушгандай.
— Иван! — деб пичирлади хижолат бўлган Берлиоз.
Лекин Кантни Соловкига жўнатиш тўғрисидаги таклиф чет эллик меҳмонни ҳайратда қодирибгина қўймай, ҳатто унинг дилини чоғ ҳам қилиб юборди.
— Жуда тўғри, айнан шундай қилиш лозим, — деб чинқириб юборди у, шунда Берлиозга қараган чап кўк кўзи бирдан чақнаб кетди, — унинг жойи ўша ер! Ҳа, ўшанда нонушта пайтида унга: «Сиз, профессор, нима десангиз денг, лекин кашф этган далилингиз қовушмаяпти! Эҳтимол, у оқилона далилдир, аммо жуда мубҳам. Сизни мазах қилиб кулишлари мумкин», деб айтган эдим-а.
Берлиоз бақрайиб қолди. «Нонушта пайтида… Кант билан гаплашган?.. Нима деб валдиряпти ўзи?» — деб ўйлади у.
— Лекин, — гапида давом этди чет эллик Берлиознинг ҳанг-манг бўлганига парво қилмай, шоирга юзланаркан, — уни Соловкига жўнатишнинг ҳеч имкони йўқ, бунга сабаб, у, мана, юз йилдан ошдики, Соловкидан кўра анча олисроқ ерга жўнатилган, шу боис уни у ердан олиб чиқиш — асло мумкин эмас, мен сизга айтсам!
— Аттанг! — деди қитмир шоир.
— Ҳа, аттанг! — деди нотаниш ажнабий кўзини чақнатиб, сўнг гапида давом этди: — Лекин мени бошқа масала безовта қиляпти; агар худо йўқ бўлса, унда башарият ҳаётини ва умуман, ер юзидаги барча жонзодларни ким бошқаряпти, деган савол туғилади.
Бу, очиғини айтганда, унча ойдин бўлмаган саволга Бездомний жаҳл билан шоша-пиша жавоб қилди:
— Ким бўларди, инсоннинг ўзи-да!
— Кечирасиз, — мулойим оҳангда жавоб қилди нотаниш киши, — ҳаётни бошқариш учун, ҳеч бўлмаса, оз муддатлик аниқ бир режа бўлиши керак. Ваҳоланки, атиги бирор минг йил муддатга режа тузиш у ёкда турсин, ҳатто ўзининг эртанги куни ҳақида ҳам бир нима дейишга ожиз бўлган инсон, қани, менга айтинг-чи, қандай қилиб ҳаётни бошқара олсин. Дарҳақиқат, — шундай деб у энди Берлиозга ўгирилди, — бир тасаввур қилиб кўринг, чунончи, сиз ўзгаларни ҳам, ўзингизни ҳам бошқара бошладингиз, фармойишлар бера бошладингиз, умуман, бу ишнинг ҳавосини ола бошладингиз, лекин бирдан… иҳи… иҳи… ўпкангиз саркома касалига чалинадию… — чет эллик гўё ўпка саркомаси унга ҳузур бағишлагандай мамнун жилмай-ди, — ҳа, саркома, — у кўзларини мушук янглиғ қисиб, бу жарангдор сўзни яна такрорлади, — шу билан, бошқарувчилик фаолиятингиз ҳам тугайди-қолади! Энди ўз тақдирингиздан бўлак ҳеч ким сизни қизиқтирмайди. Хешларингиз сизни ёлғон сўзлар билан юпатмоқчи бўлишади, сиз аҳволнинг
пачавалигини ҳис қилиб, аввалига аллома врачларга, кейин товламачи табибларга, ҳаттоки фолбинларга ҳам зир югура бошлайсиз. Лекин алломалардан ҳам, табиблардан ҳам, фолбинлардан ҳам ҳеч бир наф боТмаслигини ўзингиз яхши биласиз. Оқибат бу уринишларнинг ҳаммаси фожиа билан тугайди: яқингинада ўзини қандайдир ишларни бошқараётгандек ҳис қилган шахс энди бирдан тахта тобутда қимир этмай ётган бўлади, унинг атрофида парвона бўлганлар эса бу жонсиз жисмдан ҳеч қандай наф йўқлигини тушуниб, печда куйдиришади. Лекин бундан ҳам баттар бўлиши мумкин: бир одам Кисловодскка отланди дейлик, — шу ерга келганда ажнабий киши Берлиозга кўзларини қисиб қаради, — оддий сафар дейсиз, аммо у шуни ҳам амалга оширолмайди, чунки номаълум бир сабабга кўра бирдан сирғаниб кетиб, трамвай тагига тушади. Наҳотки, сизнингча, у ўзини ўзи шундай бошқарган бўлса? Уни қандайдир бошқа бир хилқат бошқарган эди, деб эътироф этиш тўғри боТмасмикин? — шундай деб ажнабий киши ғалати истеҳзо билан кулиб юборди.
Берлиоз саркома дарди ва трамвай ҳақидаги кўнгилсиз ҳикояни зўр диққат билан тингларкан, аллақандай ҳаяжонли ўйлар уни изтиробга сола бошлади. «У хорижлик эмас! Хорижлик эмас! — деб ўйларди Берлиоз. — Жуда антиқа бир нусха… лекин, ҳар қалай, ким бўлдийкин бу?»
— Чеккингиз келяпти, назаримда, а, — деб кутилмаганда Бездомнийга юзланди нотаниш меҳмон. — Қанақасини ёқтирасиз?
— Нима, сизда ҳар хил папирос борми? — нохуш оҳангда сўради шоир — чинданам унинг папироси тугаган эди.
— Қайси папиросни ёқтирасиз? — такрор сўради нотаниш одам.
— Ҳай, «Наша марка» ни, — жаҳл билан деди Бездомний.
Нотаниш меҳмон чўнтагидан оҳиста портсигар чиқариб уни Бездомнийга узатди:
— «Наша марка».
Муҳаррирни ҳам, шоирни ҳам ҳайратга солган нарса портсигарнинг айнан «Наша марка» папирос билан тоТдирилганидан ҳам кўра, портсигарнинг ўзи ҳайратга солган эди. У жуда каттакон ва қизил олтиндан ясалган бўлиб, очилганида қопқоғи устига ўрнатилган уч қиррали гавҳартош кўк ва оқ чўғ бўлиб ярақлаб кетди.
Шунда икки адабиётчи икки хил хаёлга борди. Берлиоз: «Йўқ, ажнабий одам!» — деди, Бездомний бўлса: «Оббо лаънати! Ким бўлди ўзи бу, а?» — деб кўнглидан ўтказди.
Шоир билан портсигар соҳиби папирос тутатишди, чекмайдиган Берлиоз эса папиросни рад этди.
«Унга бундай деб эътироз билдириш керак, — аҳд қилди Берлиоз, — ҳа, ўлим ҳақ, буни ҳеч ким инкор этмайди. Лекин гап шундаки…»
Бироқ у айтмоқчи бўлган гапини айтишга улгурмай, хорижлик меҳмон гап бошлаб юборди:
— Ҳа, ўлим ҳақ, лекин бу ҳам ҳали баҳарнав. Энг ёмони шундаки, у баъзан кутилмаганда қазо қилади, ҳамма бало шунда! Одам, умуман, бугун кечқурун нима билан машғул бўлишини ҳам айта олмайди.
«Ғирт бемаъни мусоҳаба…» — деб ўйлади Берлиоз ва эътироз билдирди:
— Йўқ, бу ўринда жудаям лоф қилиб юбордингиз. Масалан, мен бугун оқшомда нималар қилишимни, озми-кўпми, аниқ биламан. Ҳа, албатта, турган гапки, мабодо Бронная кўчасида бошимга дабдурустдан ғишт тушиб кетмаса…
— Ғишт, — деб унипг сўзини салобат билан бўлди нотаниш меҳмон, — ҳеч қачон, ҳеч кимнинг бошига бесабаб тушмайди. Ишонтириб айтаманки, шахсан сизга ғишт ҳеч қандай хавф туғдирмайди. Сиз бошқача ўлим топасиз.
— У қанақа ўлим экан, балки сиз биларсиз? — деб ошкора киноя билан сўради Берлиоз бу ғирт бемаъни суҳбат домига тобора кўпроқ тортиларкан. — Эҳтимол, менга айтарсиз ҳам?
— Бажонидил, — деди бегона киши. У гўё Берлиозга костюм бичмоқчи бўлгандай, бошдан-оёқ унга разм солиб чиқди, сўнг гижир тишлари орасидан: «Бир, икки… Меркурий иккинчи уйда… ой ботди… олти — бахтсизлик… оқшом — етти…» — деб ғўлдиради-да, шўх овоз билан баралла деди: — Каллангиз узилади!
Бездомний бу бетакаллуф одамга жаҳл билан ўқрайиб қаради, Берлиоз эса мийиғида тиржайиб сўради:
— Ким узади? Душманларми? Интервентларми?
— Йўқ, — деб жавоб қилди ҳамсуҳбат, — рус қизи, комсомол қиз.
— Ҳм… — деб қўйди Берлиоз нотаниш ажнабийнинг қалтис ҳазилидан ғижиниб, — афв этасиз-у, аммо бу даргумон.
— Мени ҳам афв этишингизни сўрайман, — жавоб қилди ажнабий киши, — лекин бу аниқ. Дарвоқе, сиздан бир нарсани сўрамоқчийдим, бугун кечқурун нима иш қиласиз, агар сир бўлмаса?
— Сир эмас. Ҳозир Садовая кўчасига, уйимга бораман, кейин кеч соат ўнда МАССОЛИТда мажлис бор, мен унда раислик қиламан.
— Йўқ, асло бундай бўлиши мумкин эмас, — қатъий эътироз билдирди хорижлик киши.
— Нима учун энди?
— Шунинг учунки, — деб жавоб қайтара бошлади ажнабий меҳмон ва сузук кўзларини осмонга қаратди, — ҳадемай оқшомги салқин тушишини ҳис қилган қора қалдирғочлар фазода товушсиз «виз-виз» учадилар, Аннушка писта мойи сотиб олди, сотиб олдигина эмас, уни тўкиб ҳам бўлди. Демак, мажлис бўлмайди.
Турган гапки, бу мужмал гапдан сўнг жўкалар остига сукунат чўқди.
— Афв этасиз, — деб бир оз сукутдан кейин гап бошлади Берлиоз, бемаъни сафсата сотаётган хорижлик кишига қараб қўйиб, — писта мойининг бунга нима дахли бор… кейин, ким у Аннушка?
— Писта мойининг дахлдорлигига сабаб буёқда, — деб бирдан гапга аралашди Бездомний, чамаси у чақирилмаган ҳамсуҳбатга қарши уруш эълон қилмоқчи бўлганди, — сиз, гражданин, руҳий касаллар шифохонасида ҳеч бўлганмисиз?
— Иван!.. — оҳиста танбеҳ берди Михаил Александрович.
Лекин ажнабий меҳмон асло ранжимади, балки хушчақчақ кулиб юборди.
— Бўлганман, бир эмас, бир неча марта бўлганман! — деб чинқирди у кулганча, лекин жиддий кўзларини шоирдан узмай. — Не-не жойларда бўлганман! Фақат, афсус, профессордан шизофрения нима деб сўрашни унутибман. Энди ўзингиз ундан сўраб билиб оласиз-да, Иван Николаевич!
— Исми-шарифимни қаёқдан биласиз?
— Қизиқмисиз, Иван Николаевич, сизни ким танимас экан? — ажнабий меҳмон шундай деб чўнтагидан «Литературная газета» нинг кечаги сонини чиқарди, шунда Иван Николаевич газетанинг биринчи саҳифасида ўз суратини, сурат остида ўзи ёзган шеърни кўрди. Бироқ кечагина уни хушнуд этган шуҳрат ва довруқ сабабчиси бўлмиш бу шеър энди шоирни асло севинтирмади.
— Мени кечирасиз, — деди у ранги қув ўчиб кетиб, — бир дақиқа сабр қила олмайсизми? Ўртоғимга айтадиган икки оғиз омонат гапим бор эди.
— О, бемалол! — деди нотаниш киши. — Бу ер — жўка ости жуда ҳаловатли ер экан, ундан кейин, мен ҳеч ерга шошаётганим йўқ.
— Менга қара, Миша, — пичирлади шоир Берлиозни четроққа бошлаб ўтиб, — у ҳеч қанақа ажнабий эмас, балки жосус. У мамлакатимизга ўтиб олган рус муҳожири. Тезроқ унинг ҳужжатини сўра, бўлмаса кетиб қолади…
— Шунақамикин-а? — ҳаяжонли пичирлади Берлиоз, ўзи эса: «Гапи тўғрига ўхшайди!» — деб кўнглидан ўтказди.
— Гапимга ишонавер, — деб Берлиознинг қулоғига хириллади, — у ўзини гўлликка солиб, баъзи нарсаларни билиб олмоқчи. Угшнг русча қанақа гапиришини ўзинг эшитдинг, — шоир пичирлаб гапираркан, нотаниш одам қочиб кетмасин, деб у томонга кўз қирини ташлаб турарди, — юр, уни қўлга оламиз, қочиб қолмасидан…
Кейин шоир Берлиозни қўлидан ушлаб, уни скамейка томон бошлади.
Бегона киши энди скамейкадан турган, қўлида тўқ кулранг муқовали қандайдир гувоҳнома, сифатли қалин қоғоздан ишланган конверт ва ташрифнома ушлаб турарди.
— Мени кечиринглар, мубоҳасага берилиб кетиб, ўзимни танитишни унутибман. Мана менинг ташрифномам, паспортим ва Москвага консултацияга чақирилгапим ҳақида таклифнома, — деб нотаниш киши иккала адабиётчига ўткир кўзлариии тикканча кескин-кескин гапирди.
Шунда икки дўст хижолат бўлиб қолди. «Оббо, ҳамма гапни эшитипти-ю…» — деб ўйлади Берлиоз ва мулойим ишора билан ҳужжат кўрсатишнинг ҳожати йўқлигини билдирди. Ажнабий меҳмоп хужжатларини муҳаррирга узатаётган чоғда, ташрифномадаги ажнабий тилда «профессор» деб ёзилган сўзга ва фамилиясининг бош ҳарфи — («В»)га шоирнинг кўзи тушиб қолган эди.
Бу аснода, муҳаррир хижил бўлиб:
— Ғоят хурсандман, — деб ғўлдиради, хорижлик киши ҳужжатларини яна чўнтагига солиб қўйди.
Шу йўсинда муносабат қайта тикланди-ю учовлари яна скамейкага ўтиришди.
— Сиз мамлакатимизга консултант сифатида таклиф қилинганмисиз, профессор? — сўради Берлиоз.
— Ҳа, консултантман.
— Сиз — немисмисиз? — деб суриштирди Бездомний.
— Менми?.. — такрор сўради профессор ва бирдан чуқур ўйга толди. — Ҳа, немис десаям бўлади…
— Русча жуда яхши гапираркансиз, — эътироф этди Бездомний.
— О, мен умуман полиглотман, жуда кўп тилни биламан, — жавоб қилди профессор.
— Қай соҳадан мутахассиссиз? — деб сўради Бездомний.
— Мен жоду бўйича мутахассисман.
«Шу етмай турувди!..» — деган фикр Михаил Александровичнинг миясига санчикдай урилди.
— Сиз… сизни шу соҳа бўйича таклиф қилишганми мамлакатимизга? — дудуқланиб сўради у.
— Ҳа, шу соҳа бўйича, — деб тасдиқлади профессор ва фикрини изоҳлай бошлади: — Бу ердаги давлат кутубхонасида ўнинчи асрда яшаган афсунгар Ҳер-берт Аврилакскийнинг асл қўлёзмалари топилган. Шуларни таҳлил қилишни сўрашяпти мендан. Бу соҳада мен дунёда ягона мутахассисман.
— А-а! Тарихчи экансиз-да? — енгил тин олиб, ҳурмат билан сўради Берлиоз.
— Ҳа, тарихчиман, — тасдиқлади олим, сўнг худди томдан тараша тушгандай илова қилди: — Бугун кечқурун Патриарх кўлида аломат воқеа содир бўлади!
Муҳаррир билан шоир яна ҳайратланишди, профессор эса уларни ўзига томон имлади, икки дўст энгашиб, унга қулоқ тутганда, шундай деб пичирлади:
— Эсингизда бўлсин, Исо бўлган.
— Биласизми, профессор, — деди Берлиоз зўрма-зўраки жилмайиб, — биз сизнинг беназир билимингизни ҳурмат қиламиз, аммо биз бу масалада ўзгача нуқтаи назарга эгамиз.
— Ҳеч қандай нуқтаи назарнинг кераги йўқ! — жавоб қилди аломат профессор. — У бўлган, вассалом.
— Ахир бунинг учун қандайдир исбот керак-ку… — деб гап бошлади Берлиоз.
— Ҳеч қандй исботнинг ҳожати йўқ, — деб жавоб қилди профессор ва паст овоз билан гапира бошлади, аммо унинг тилидаги ажнабийларга хос талаффуз негадир энди йўқолган эди: — Бунинг ҳеч таажжуб қиладиган ери йўқ! Эгнига қирмизи астарли оқ ридо кийган…

Иккинчи боб
ПОНТИЙ ПИЛАТ

Эгнига қирмизи астарли оқ ридо кийган Иудея прокуратори Понтий Пилат баҳорги нисон ойининг ўн тўртинчи куни эрталаб барвақт Буюк Ирод қасрининг икки қаноти ўртасидаги усти ёпиқ устунлар пойига худди суворий каби пошнасини судраб чиқиб келди.
Прокуратор ҳамма нарсадан ҳам атиргул мойининг ҳидини ёқтирмас эди, шу боис, бугунги кун дилсиёҳлик билан ўтиши муқаррар эди, зеро бу ҳид бугун тонгдан уни таъқиб қила бошлаган эди. Прокураторнинг назарида, атиргул исини боғдаги сарв ва хурмо дарахтлари чиқараётгандай, кўн абзаллар ва отларнинг ҳидига ҳам ўша лаънати атиргул ҳиди омихта бўлаётгандек туюларди. Прокураторни Ершалаимга кузатиб келган Ўн иккинчи Шиддатли легионнинг биринчи когортаси жойлашган қаср ортидаги уйлардан боғнинг муаллақ саҳни оша устунлар майдонига тутун эсиб келар, ошпазларнинг тушлик ҳозирлай бошлаганидан дарак берувчи бу аччиқ тутунга ҳам ўша ўткир атиргул ҳиди омихта бўлаётган эди. О, тангрилар, қай гуноҳим учун мени бунча азоблайсизлар?
«Ҳа, шубҳа йўқ! Яна ўша дард, ҳеч даф қилиб бўлмайдиган ярамас Хемикрания касали — у қўзиганда калланинг ярми оғрийди. Бу дардга даво йўқ, ундан қутулиш учун ҳеч қандай илож ҳам йўқ. Бошимни қимирлатмасликка уриниб кўрай-чи».
Фаввора яқинидаги кошинкор саҳнга суянчиқли курси қўйилган эди, прокуратор ҳеч кимга кўз ташламай, шу курсига ўтирди-ю, қўлини ён томонга чўзди.
Котиб унинг узатган қўлига эҳтиром билан бир парча пергамент тутқазди. Прокуратор оғриқ азобидан афтини ноилож бужмайтирганча, пергаментга қиё боқиб, ундаги ёзувга кўз югуртириб чиқди ва уни котибга қайтараркан, қийналиб деди:
— Тергов қилинаётган Галилеядан эканми? Унинг ишини тетрархга юборувдингларми?
— Ҳа, прокуратор, — деб жавоб қилди котиб.
— У қандай ҳукм чиқарди?
— Тетрарх бу иш юзасидан айбнома чиқаришдан бош тортди ва Синедрион чиқарган ўлим жазосини тасдиқлашни сизга ҳавола қилди, — деб изоҳлади котиб.
Прокуратор ёноқ пайини бир учириб қўйиб, паст овоз билан деди:
— Айбланувчини олиб киринг.
Шу заҳоти икки легионер боғ саҳнидан устунлар пойидаги равонга йигирма етти ёшлардаги бир одамни бошлаб кириб, уни прокуратор ўтирган курси рўпарасига турғизиб қўйишди. Бу одам эгнига ҳаворанг узун жулдур кўйлак кийган эди. Унинг бошига оқ рўмол ташланиб, пешонаси тасма билан боғланган, қўли эса орқасига боғлоғлиқ эди. Бу одамнинг чап кўзи ости кўкарган, оғзининг бир чеккаси шилиниб, қони қотиб қолган эди. У прокураторга қўрқув аралаш синчковлик билан тикилди.
Прокуратор бир оз сукутдан сўнг арамейлар тилида сўради:
— Одамларни Ершалаим жомесини вайрон қилишга ундаган сенмидинг?
Прокуратор тошдай қотиб ўтирар, гапирганида фақат лабларигина зўрға қимирларди. У оғриқдан оташ бўлиб ёнаётган бошини чайқашдан қўрққани учун шундай ҳайкал бўлиб ўтирарди.
Қўли боғлоғлиқ одам хиёл олдинга талпинди-да, гап бошлади:
— О, саховатли одам! Гапимга ишон…
Лекин прокуратор ўша-ўша тошдай қотиб ўтирганча, товушини ҳам баландлатмай, дарҳол маҳбуснинг сўзини бўлди:
— Сен ҳали мени саховатли одам деяпсанми? Янглишасан. Ершалаимда ҳамма одамлар мени бадқаҳр махлуқ деб пичирлашади — жуда тўғри айтишади, — кейин у гап оҳангини ўзгартирмай илова қилди: — Кентурион Каламушкушни чақиринглар.
Махсус кентурия» қўмондони Каламушкуш лақабли Марк прокуратор қошида пайдо бўлганида ҳамманинг назарида гўё бутун равонни зулмат чулғагандай бўлди.
Каламушкуш легиондаги энг новча соддатдан ҳам бир қарич баланд ва шу қадар яғриндор эдики, энди кўтарилиб келаётган қуёшни тамомила тўсиб қўйган эди.
Прокуратор унга лотин тилида гапирди:
— Жиноятчи мени «саховатли одам» деб айтяпти. Уни бу ердан бир дақиқага олиб чиқингда, менга қандай мурожаат қилишни тушунтириб қўйинг. Лекин майиб қилманг.
Марк Каламушкуш, орқамдан юр, демоқчи бўлгандай, маҳбусга қўл силтади; шунда тошдай қотиб ўтирган прокуратордан бошқа ҳамма уни орқасидан кузатиб қолди.
Умуман, Каламушкуш қаерда бўлмасин, дароз одам бўлганидан, ҳамма уни орқасидан кузатиб қоларди, уни биринчи марта кўрган одамлар эса бадбашара афтига ҳам ҳанг-манг бўлиб тикилишарди: унипг бурни бир вақтлар олмон гурзисидан пачоқ бўлган эди.
Маркнинг кошинларга «дўқ-дўқ» урилган зилдай этиги овози тинди, маҳбус унинг орқасидан товушсиз эргашди, устунлар майдончаси тамоман сукутга чўкди, шу сабабли равон олдидаги боғ саҳнида каптарларнинг ғув-ғувлагани, фавворадаги сувнинг антиқа оҳангда еқимтой жилдираши эшитила бошлади.
Прокуратор ўрнидан туриб, жилдираб оқаётган фаввора сувига чаккасипи тутгаича қимирламай туришни истарди. Лекин бу ҳам, барибир, дардига даво бўлолмаслигини биларди.
Каламушкуш маҳбусни боққа олиб чиқиб, биринж ҳайкал пойида турган легионер қўлидаги қамчини тортиб олди ва уни кучсизгина силтаб, маҳбуснинг елкасига туширди. Кўмондон еигил ва бепарво ҳаракат қилди, лекин маҳбус шу заҳоти худди оёғига болта урилгандек қулаб тушди, нафаси қайтиб, ранги бўздек оқарди, кўзлари маъносиз бокди. Марк чап қўли билан маҳбусни худди бўш қоп кўтаргандай осонгина кўтариб, оёққа турғазди ва арамейлар тилида сўзларни бузиб минғиллади:
— Рим прокураторига фақат игемон деб мурожаат қилиш керак, вассалом. Унипг қаршисида ғоз туриш керак. Гапимга тушундингми ё яна қамчилайми?
Маҳбус гандираклаб кетди, лекин ўзини тутиб одди, ахийри рангига қон югуриб, нафасини ростлади-да, ҳирқироқ овоз билан жавоб қилди:
— Гапингга тушундим. Урма мени.
Бир дақиқадан кейин у яна прокуратор рўпарасида турарди.
Ҳукмроннинг сўник ва хаста овози эшитилди:
— Исминг?
Маҳбус бамаъни жавоб беришга, ортиқ ҳукмдорнинг ғазабини келтирмасликка шай эканлигини бутун вужуди билан ифодалаб, шоша-пиша деди:
— Меникими?
Прокуратор паст овоз билан деди:
— Меники ўзимга маълум. Ўзингни ҳаддан зиёд овсарликка солма. Сенинг исминг нима?.
— Иешуа, — шоша-пиша жавоб қилди маҳбус.
— Лақабинг борми?
— Ҳа.Нотсри.
— Қаерликсан?
— Гамала шаҳридан, — жавоб қилди маҳбус ва қаердадир, узоқ шимолда, ўнг томонда Гамала деган шаҳар борлигини боши билан ишора қилиб кўрсатди.
— Қайси насабдансан?
— Аниқ билмайман, — тез жавоб қилди маҳбус, — ота-онамни билмайман. Айтишларича, отам суриялик экан…
— Муқим қаерда яшайсан?
— Муқим яшайдиган маконим йўқ, — ийманибгина жавоб қилди маҳбус, — шаҳарма-шаҳар кезиб юраман.
— Буни бир сўз билан қисқа қилиб ифодалаш мумкин — саёқсан, — деди прокуратор, сўнг сўради: — Хешларинг борми?
— Ҳеч кимим йўқ. Дунёда ёлғизман.
— Саводинг борми? — Ҳа.
— Арамейлар тилидан ўзга бирон тилни биласанми?
— Биламан. Юнон тилини.
Пилатнинг шишган бир қовоғи кўтарилиб, изтиробдан хиралашган кўзи маҳбусга тикилди. Иккинчи кўзи юмуқлигича қолди.
У юнонча гапира бошлади:
— Ибодатхонани вайрон қилмоқчи бўлган ва бу ишга халқни даъват этган сенмидинг?
Энди маҳбус яна жонланди, кўзларидан қўрқув аломати ғойиб бўлиб, юнон тилида гапира бошлади:
— Меп, сахов… — сал бўлмаса оғзидан чиқиб кетаёзган бу сўздан маҳбуснинг кўзларида даҳшат вужудга келди, — мен, игемон, ҳеч қачон хаёлимга ҳам келтирмаганман ибодатхонани вайрон қилишни ва ҳеч кимни даъват ҳам этмаганман бундай номаъқул ишга.
Пастак столга букчайиб олиб маҳбус бераётган гувоҳликни ёзиб ўтирган котибнинг юзида таажжуб аломати пайдо бўлди. У бошини кўтарди, лекин шу заҳоти яна пергаментга энгашиб олди.
— Бу шаҳарда ўтадиган байрам намойишига турли тоифадаги одамлар келишади. Улар орасида сеҳргарлар, мунажжимлар, фолбинлару қотиллар бўлишади, — дерди прокуратор бир хил оҳангда, — лекин улар ичида ёлғончилар ҳам топилади. Чунончи, сен ёлғончисан. Халқни ибодатхонани вайрон қилишга ундади, деб аниқ ёзиб қўйилипти. Одамлар гувоҳлик берган.
— Уша саховатли одамлар, — деб гапира бошлади маҳбус ва шоша-пиша: — игемон, — деб илова қилдию, гапини давом эттирди: — саводи йўқ омилардир, шу боис мен айтган гапларни чалкаштириб юборишган. Умуман, бу чалкашликлар ҳали жуда узоқ вақт давом этмасайди деб хавотирдаман. Ҳамма бало шундаки, менинг гапларимни у нотўғри ёзиб оляпти.
Сукунат. Энди Пилатнинг иккала хаста кўзи маҳбусга оғир тикиларди.
— Сенга охирги марта такрорлайман: ўзингни жинниликка солма, қароқчи, — майин оҳангда деди Пилат ўша-ўша хаста овоз билан, — устингдан ёзилган далиллар кўп эмас, илло шуларнинг ўзи ҳам сени дорга осиш учун кифоя қилади.
— Йўқ, йўқ, игемон, — деди маҳбус Пилатни ўз гапига ишонтириш учун астойдил уриниб, — биттаси бор, қўлига така терисидан ишланган пергамент ушлаб олиб, орқамдан изма-из юргани-юрган, тўхтовсиз ёзгани-ёзган. Лекин бир марта ўша пергаментга кўз қиримни ташлаб ҳангу манг бўлиб қолдим. Мен у ерда ёзилган гапларнинг бирортасини ҳам гапирмаган-ман. Худо ҳаққи, ёқиб юбор бу пергаментингни, деб ёлвордим унга. Лекин у пергаментни қўлимдан юлиб олиб, қочиб кетди.
— Ким ўзи у? — ижирғаниб сўради Пилат ва қўлини чаккасига олиб борди.
— Левий Матвей деган одам, — бажонидил изоҳлай бошлади маҳбус, — у ўлпон йиғувчи эди. Мен у билан биринчи марта Виффагияга борадиган йўл ёқасидаги анжирзор муюлишида тўқнаш келиб гаплашиб қолгандим. Аввалига у менга адоват билан қаради, ҳатто ҳақорат ҳам қилди, яъни мени ит деб атаб, ўзича ҳақорат қилдим деб ўйлаган бўлиши керак, — маҳбус жилмайиб қўйди. — Шахсан мен бу жониворнинг ҳеч қандай ёмон жиҳатини билмайман, шунинг учун ундан хафа ҳам бўлмадим…
Котиб ёзишдан тўхтади ва зимдан, маҳбусга эмас, прокураторга таажжуб билан бокди.
— … бироқ гапларимни эшитиб, шаштидан қайта бошлади, — давом этди Иешуа, — охири бориб, у йиққан пулларини йўлга отиб юбориб, сен билан жаҳонгашталик қиламан, деди…
Пилат сарғайиб кетган тишларини кўрсатиб, бир ёноғини учириб тиржайди ва бутун гавдаси билан котиб томонга ўгирилиб деди:
— О, Ершалаим шаҳри! Бу ерда не-не антиқа гапларни эшитмайсан. Ўлпон йиғувчи, буни қарангки, пулларини йўлга сочиб юборганмиш!
Котиб бунга жавобан нима дейишини билмай, Пилатнинг жилвасига тақлид қилишни лозим кўрди.
— Негаки у, бугундан эътиборан пулдан ҳазар қиламан, деб айтди, — деб изоҳлади Иешуа Левий Матвейнинг аломат рафторини изоҳлаб ва қўшиб қўйди: — Ўша кундан бошлаб у менга ҳамроҳ бўлиб олди.
Прокуратор ҳамон тиржайишини қўймай маҳбусга қаради, сўнг ўзи ўтирган ердан анча узоқда, пастликда бўлган Ҳипподром ва у ердаги от ҳайкаллари узра муттасил юқорига кўтарилаётган қуёшга юз тутди-ю, бирдан кўнгилни беҳузур қилувчи аллақандай дард билан: «Ўзимни қийнаб ўтирмасдан «Осилсин!» — деган бир оғиз сўз билан бу нотавон жиноятчини равондан ҳайдаб юборсам ҳам бўларди-ку. Кейин, соқчиларни ҳам қувиб, ўзим қасрга кирганим, кўшкни қоронғилатиб, чорпояга ётганим, совуқ сув келтиришларини буюриб, аянчли овоз билан итим Бангани чақирганим ва унга бошим оғриётганини айтиб зорланганим яхши эди», — деб хаёлидан ўтказди. Шу чоқ бирдан прокураторнинг оғриқ бошида «оғу» деган фикр пайдо бўлди-ю, уни васвасага солиб «лип» этиб ўтиб кетди.
У хира кўзларини маҳбусга тикканча бир оз муддат сукутга толаркан, калтак еявериб бадбашара бўлиб кетган бу маҳбус Ершалаимнинг эрталабки шафқатсиз қуёши тиғида нима қилиб турипди рўпарамда, ҳали яна қандай нафи йўқ саволлар беришим керак унга, деб қийналиб бош қотирарди.
— Левий Матвей дедингми? — ҳирқироқ овоз билан сўради бемор ва кўзларини юмди.
— Ҳа, Левий Матвей, — Пилатнинг азобини орттирувчи янгроқ овоз эшитилди.
— Ҳарҳолда, нималар деган эдинг бозордаги оломонга ибодатхона ҳақида?
Жевоб қайтараётган одамнинг овози Пилатни қаттиқ изтиробга солиб, чаккасига қозиқ бўлиб қоқилаётгандай туюларди:
— Камина, игемон, ибодатхона ҳақида оғиз ҳам очганим йўқ, балки кўҳна имон маъбади вайрон бўлиб, янги ҳақиқат маъбади барпо бўлади, деган эдим, холос. Лўнда қилиб тушунтириш учун шундай дегандим.
— Нечун сен, саёқ, ўзинг тасаввур қила олмайдиган ҳақиқат тўғрисида бозорда ваъз қилиб одамларнинг дилига ғулув солдинг? Ҳақиқат ўзи нима?
Лекин шу заҳоти прокураторнинг дилидан: «О тангриларим! Мен суд учун мутлақо нокерак нарсаларни сўраяпман ундан… Ақлу фаросатим ортиқ итоат этмаяпти менга…» деган сўзлар ўтди. Шу пайт унинг кўзига яна қора суюқлик қуйилган қадаҳ кўринди. «Оғу керак менга, оғу!»
Яна маҳбуснинг овози эшитилди.
— Ҳозир биринчи навбатдаги ҳақиқат шуки, сенинг бошинг оғрияпти, оғригандаям ниҳоятда қаттиқ оғрияпти, шу боис сен руҳингни тушириб, ўлим ҳақида ўйлай бошладинг. Сен наинки мен билан гаплашишга, ҳатто менга тикилиб қарашга ҳам ожизсан ҳозир. Бинобарин, мен беихтиёр сенинг жаллодингга айланмоқдаманки, бу ҳолдан қаттиқ хижолатдаман. Ҳозир сен ҳеч нарса тўғрисида ўйлашга қодир эмассан, шунинг учун ҳам, фақат ўз итингни қошингга келишини орзу қиляпсанки, чамаси, сен дунёда ихлос қўхгган ягона жонзод шу итинг бўлса керак. Лекин ҳозир азобинг арийди, бош оғриғинг қолади.
Котиб маҳбусга бақрайиб қолганидан ёзуви чала қолди.
Пилат дардли кўзларини зўр-базўр маҳбусга кўтарган эди, қуёшнинг Ҳипподром узра анча баланд кўтарилганини, унинг шуъласи энди устунлар орасига ҳам тушиб, Иешуанинг тўзган кафшлари сари ўрмалаб келганини ва у ўзини офтобдан четга олиб қочаётганини кўрди.
Шунда у курсидан турди, қўллари билан бошини маҳкам сиқди, соқоли олинган заъфарон юзида даҳшат акс этди. Лекин у ўз ирода кучи билан бу ҳиссиётни дарҳол даф қилиб, яна ўрнига ўтирди. Маҳбус эса бу аснода гапини давом эттирарди, лекин котиб энди ҳеч нима ёзмас, фақат ғоз каби бўйнини чўзиб, айтилган ҳар бир сўзни диққат билан илғаб оларди.
— Ана, ҳаммаси тугадиям, — деди маҳбус Пилатга хайрихоҳона боқаркан, — бениҳоя хурсандман бундан. Сенга, игемон, қасрни вақтинчалик тарк этиб, шаҳар чеккасида, чунончи, Елеон тепалигидаги боғларда пиёда сайр қилишни маслаҳат берардим. Момақалдироқ бўлади, — маҳбус кўзларини қисиб қуёшга қаради, — ҳў ҳали, кечга бориб. Сайр қилсанг ўзингга яхши бўларди, мен эса бажонидил сенга ҳамроҳ бўлардим. Миямга айрим янги фикрлар келди, улар сени қизиқтириши мумкин деб ўйлайман, шу боис сен билан жон-жон деб фикрлашган бўлардим, боз устига, сен донишманд одамга ўхшаб кўриняпсан.
Котиб мурдадек оқариб кетиб, қўлидаги пергаментни тушириб юборди.
— Ҳамма бало шундаки, — деб гапида давом этди банди — ҳеч ким унинг гапиришига монелик қилмаётган эди, — сен ҳаддан ташқари одамови бўлиб қолгансан, одамларга бўлган ишончни тамомила йўқотгансан. Ахир ўзинг ўйла, бутун меҳру мойилликни битта итга қаратиб кун кечириш мумкин эмас-ку. Ҳаётинг, игемон, қашшоқ, — шу сўздан сўнг у жилмайишга журъат этди.
Котиб энди фақат бир нарса тўғрисида: ўз қулоқларимга ишонсаммикин ё ишонмасаммикин, деб ўйларди. Лекин ишонмай иложи йўқ эди. Оқибат у, маҳбуснинг кўз кўриб, қулоқ эшитмаган бундай густоҳлигини эшитган тажанг прокураторнинг ғазаби қандай антиқа шаклда ифода қилинишини тасаввур қилишга уриниб кўрди. Котиб буни ҳам тасаввур қила олмади, ҳолбуки, у прокураторнинг феълини жуда яхши биларди.
Шунда Пилатнинг сўник ва ҳирқироқ овози эшитилди:
— Қўлини ечинглар, — деди у лотин тилида. Соқчи легионерлардан бири найзасини ерга «дўқ» этиб уриб, уни бошқа соқчига берди ва ўзи маҳбусга яқинлашиб арқонни ечди. Котиб ерга тушган пергамент ўрамини кўтариб одди, лекин ҳозирча ҳеч нима ёзмасликка, ҳеч нарсадан ажабланмасликка аҳд қилди.
— Ростини айт, — юнон тилида пичирлаб сўради Пилат, — сен ҳакими ҳозиқмисан?
— Йўқ, прокуратор, ҳаким эмасман, — жавоб қилди маҳбус анжирдай эзилган ва шишиб қизариб кетган билакларини ҳузур қилиб уқаларкан.
Пилат маҳбусга қовоғи остидан худди уни тешиб юборгудек ўқрайиб қаради, унинг кўзларидаги хиралик энди йўқолиб, яна ҳаммага таниш бўлган ғазаб учқунлари пайдо бўлганди.
— Боя сўрамабман, — деди Пилат, — сен балки лотин тилини ҳам биларсан?
— Ҳа, биламан, — жавоб қилди маҳбус. Пилатнинг заъфарон юзига қон югурди ва у лотинчалаб сўради:
— Итни ёнимга чақирмоқчи бўлганимни қандай биддинг?
— Бу қийин эмас, — жавоб берди маҳбус лотин тилида, — сен худди итни силамоқчи бўлгандай қўлингни мана бундай қилдинг, — маҳбус Пилатнинг қўл ҳаракатини такрорлади, — кейин лабларинг ҳам…
— Ҳа, — деди Пилат.
Бир оз жим қолишди, сўнг Пилат юнон тилида савол берди:
— Демак, сен табибсан?
— Йўқ, йўқ, — шоша-пиша жавоб қилди маҳбус, — гапим рост, табиб эмасман.
— Ҳа, яхши. Агар сир тутмоқчи бўлсанг, ихтиёринг. Буни ишимизга бевосита дахли йўқ. Демак, сен ибодатхонани вайрон қилишга… ё унга ўт қўйишга, ё бўлмаса бошқа бирон йўл билан уни барбод қилишга халқни даъват этмагансан?
— Такрор айтаман, игемон, мен ҳеч кимни бундай ишга даъват этмаганман. Наҳотки, калтабин одамга ўхшасам?
— О, ҳақ рост, сен калтабин одамга ўхшамайсан, — паст овоз билан деди прокуратор ва даҳшатли тарзда жилмайиб қўйди. — Ҳай, бўлмаса, бундай қилмаганлигинг ҳақида қасам ич.
— Нима деб қасам ичишимни хоҳлайсан? — сўради қўли ечилиб, руҳи кўтарилган банди.
— Ҳаётингни тикиб онт ичақол, — деди прокуратор, — ҳозир айни ҳаётингни ўртага қўядиган пайт, зеро, у ҳозир қил учида осилиб турипти, буни унутма!
— Ҳаётимни қил учига балки сен осиб қўйгандирсан, игемон? — сўради маҳбус. — Агар шундай деб ўйлаётган бўлсанг қаттиқ яиглишасан.
Пилатни қалтироқ босди, сўнг гижир тишлари орасидан деди:
— Мен ўша қилни узиб ташлашим мумкин.
— Яна янглишяпсан, — маҳбус кафтини қуёшдан соябон қилиб очиқ юз билан табассум қилди. — Қилни ким осган бўлса, ўшанинг ўзигина узиши мумкин, шундай эмасми?
— Ҳа, тушунарли, — деди тиржайиб Пилат, — ершалаимлик ишёқмас анқовларнинг орқангдан галалашиб юрганига энди ҳеч шубҳам қолмади. Тилингни ким қайраган бўлса ҳам жуда ўткир қилиб қайрапти. Дарвоқе, айт-чи: сен Ершалаимга Суз қопқасидан эшак миниб кириб келганмишсан, қора халқ сени мисоли бир пайғамбардек шодиёна ҳайқириқлар билап кутиб олганмиш, шу тўғрими? — шундай деб прокуратор пергаментга ишора қилди.
Маҳбус ҳайрон бўлиб прокураторга тикилиб қолди.
— Менда эшак деган нарсани ўзи йўқ, игемон, — деди у. — Тўғри, Ершалаимга Суз қопқасидан кирганман, лекин пиёда эдим, ҳамроҳим ҳам ёлғиз Левий Матвей эди, ундан кейин ҳеч ким менга ҳеч нима деб қичқирганиям йўқ, чунки у пайт мени Ершалаимда ҳеч ким танимас эди.
— Сен, — деб давом этди Пилат кўзини маҳбусдан узмай, — Дисмас деган одамни, кейин Гестас, яна Варравван деганларни танийсанми?
— Мен у саховатли одамларни танимайман, — жавоб қилди маҳбус.
— Ростингми?
— Ростим.
— Энди менга япа шуни айт-чи, нега доим сен «саховатли одам» деб гапирасан? Ҳаммани ҳам шундай деб айтасанми?
— Ҳаммани, — жавоб қилди маҳбус, — дунёда ёвуз одам йўқ.
— Буни биринчи марта эшитишим, — деди Пилат тиржайганча, — эҳтимол мен ҳаётни яхши билсман! Бу ёғини ёзмасангиз ҳам бўлади, — деди у, шундоқ ҳам ҳеч нима ёзмай ўтирган котибга юзланиб, сўнг яна маҳбус билан суҳбатини давом эттирди: — Биронта юнон китобида ўқиганмисан бу тўғрида?
— Йўқ, ўз ақлим билан шундай хулосага келганман.
— Демак, сен шуни тарғиб этасан?
— Ҳа.
— Мана, масалан, кентурион Марк — унга Каламушкуш деб лақаб қўйишган, хўш, у ҳам саховатлими?
— Ҳа, — жавоб қилди маҳбус, — тўғри, у бахтиқаро одам. Саховатли одамлар уни бадбашара қилишган чоғдан бошлаб у бадқаҳр ва дағалтабиат бўлиб қолган. Қизиқ, ким уни бу аҳволга солди экан?
— Буни сенга бемалол айтишим мумкин, — деди Пилат, — зеро, ўзим бунинг шоҳиди бўлганман. Ўша сен айтган саховатли одамлар унга худди айиққа ҳамла қилган кўппаклардек ташланишганди. Оломон унинг бўғзига, қўл ва оёқларига ёпишиб олганди. Пиёдалар манитсули қуршовга тушиб қолган эди, ўшанда мен қўмондонлик қилган отлиқ қўшин ён томондан қуршовни ёриб кирмаганда эди, сеига, файласуф, бугун Каламушкуш билан суҳбатлашиш насиб этмаган бўларди. Бу ҳол Идиставизо яқинида, Парилар Водийсида бўлган жангда юз берган эди.
— Мен у билан суҳбатлашсам, — ўйчанлик билан деди бирдан маҳбус, — аминманки, у феълини кескин ўзгартирган бўларди.
— Ўйлайманки, — деди Пилат, — ҳатто агар қўшин офитсерлари ё солдатларидан биронтаси билан суҳбатлашганингда ҳам, бу рафторинг билан саркардани қаттиқ ранжитган бўлардинг. Хайриятки, сенинг ҳам, саркарданинг ҳам бахтига бундай суҳбат содир бўлмайди, биринчи навбатда ўзим бунга йўл қўймайман.
Шу пайт устунлар саҳнига бир қалдирғоч ўқдек учиб кириб, олтин гумбаз остида бир марта чарх уриб учди-ю, сўнг пасайиб токчага ўрнатилгап мис ҳайкалнинг ёнгинасидан «ғув» этиб ўтиб, устун бўғоти панасида кўздан ғойиб бўлди. Эҳтимол, ўша ерга ин қурмоқчи бўлгандир.
Мана шу қалдирғоч парвози давомида прокуратор боякиш энди оғриқдап фориғ бўлган, доно бошида шундай бир қарор вужудга келди: игемон Ҳа-Нотсри лақабли саёқ файласуф Иешуанинг ишини кўриб чиқиб, унинг фаолиятидан жиноят топмади. Хусусан, Иешуанинг хатти-ҳаракати билан яқинда Ершалаимда юз берган тартибсизликлар ўртасида ҳеч қандай муносабат йўқлигини аниқлади. Саёқ файласуфнинг руҳий беморлиги маълум бўлди. Бинобарин, Кичик Синедрионнинг Ҳа-Нотсри устидан чиқарилган ўлим ҳукмини прокуратор тасдиқламайди. Лекин Ҳа-Нотсрининг телбалик дарди, утопик нутқлари Ершалаимда халқ ғалаёнларига сабаб бўлиши мумкинлигини кўзда тутиб, прокуратор Иешуани Ершалаимдан четлатади ва Ўрта Ер денгизидаги Стратон Қайсариясида, яъни прокуратуранинг қароргоҳи жойлашган оролда қамоққа ҳукм этади.
Ҳукм тайёр. Энди уни котибга айтиб ёздиришгина қолган эди.
Қалдирғоч игемоннинг шундоққина боши устидан қанотларини пириллатиб ўтиб, ўзини фаввора ҳовузчасига урди, сўнг кенг фазога парвоз қилди. Прокуратор бошини кўтариб маҳбусга қараган эди, унинг атрофида қуёш шуъласига ғарқ бўлган чангнинг тўзон бўлиб кўтарилганини кўрди.
— Ҳаммаси шунинг тўғрисидами? — сўради Пилат котибдан.
— Таассуфки, йўқ, — деди кутилмаганда котиб ва Пилатга бошқа бир пергаментни узатди.
— Нима гап экан яна? — сўради Пилат ва қовоғини солиб олди. У узатилган пергаментни ўқиб чиқдию ранги ўзгариб кетди. Бўйни ва юзига қора қон қуйилдими ё бошқа бир ҳол юз бердими, ҳар қалай, рангидаги сарғишлик ўзгариб қўнғир тус олди, кўзлари эса ич-ичига кириб кетгандай бўлди.
Чамаси, ҳамма айб чаккасига қуйилиб, қаттиқ-қаттиқ тепа бошлаган қонда эди, аммо прокуратурнинг кўзларига бир нима бўлди. Маҳбуснинг боши аллақаёқларга учиб кетиб, ўрнида бошқа калла пайдо бўлгандай кўринди унинг кўзига. Бу кал бош бўлиб, унга кунгураси сийрак олтин тож қўндирилган эди; унинг манглай терисини ўйиб юборган доира шаклидаги ярага малҳам сурилган; битта ҳам тиши қолмаган оғзи ўпирилиб, пастки лаби инжиқлик қилаётгандай осилиб қолган эди. Шу маҳал равондаги пуштиранг устунлар ва қаср пойидаги боғнинг нариёғидан бошлаб, олис-олисларга чўзилиб кетган Ершалаим томлари Пилатнинг кўзидан ғойиб бўлиб, атрофдаги ҳамма нарсалар Капрея боғларининг ям-яшил дарахтлари билан буркангандай бўлиб туюлди. Унинг қулоғига ҳам жуда ғалати нарсалар эшитила бошлади — гўё кимдир жуда олисда туриб оҳиста, аммо таҳдидона тарзда карнай чалгандай бўлди, кимнингдир ҳар бир сўзни чўзиб-чўзиб такаббурона оҳангда димоғ билан: «Улуғ зотларни таҳқирлаш ҳақида қонун»
, деган гапи жуда аниқ эшитилди.
Пилатнинг хаёлидан калта-култа, пойинтар-сойинтар ва ғайриоддий фикрлар лип-лип ўта бошлади: «Ҳалок бўлди!», кейин: «Ҳалок бўлишди!..» Ундан сўнг шу айқаш-уйқаш фикрлар орасида қандайдир — ва кимнингдир?! — муқаррар боқийлиги ҳақида мутлақо бемаъни фикр ҳам вужудга келдики, бу боқийлик негадир унинг юрагини зиқ қилиб юборди.
Пилат ниҳоят ўзини қўлга олиб хаёлотни даф қилди, ўзини яна равонда кўрди, яна унинг қаршисида маҳбуснинг кўзлари чақнаб турарди.
— Қулоқ сол, Ҳа-Нотсри, — деб гап бошлади прокуратор Иешуага жуда ғалати тарзда тикилиб: унинг чеҳраси мудҳиш, аммо кўзлари ҳаяжонда эди, — сен буюк қайсаримиз ҳақида бирон ерда бирон нима деганмидинг? Жавоб бер! Гапирганмидинг?.. Ёки… гапирганинг… йўқ… ми? — Пилат «йўқ» сўзини суд пайтида бериладиган саволдаги «йўқ» қа нисбатан бир қадар чўзиброқ талаффуз қилди ва маҳбусга уқтирмоқчи бўлган фикрини кўз қараши билан изоҳлади.
— Ҳақ гапни гапириш ҳам осон, ҳам мароқли, — деди маҳбус.
— Мен сендан, — дея гапира бошлади Пилат — овуқ ва ҳирқироқ овоз билан, — ҳақ гапни гапириш мароқлими, мароқсизми, деб сўраётганим йўқ.Юкорида барибир у гапни гапиришингга тўғри келади. Агар сен ўлишни, ўлганда ҳам қийналиб ўлишни хоҳламасанг, гапирадиган ҳар бир сўзингни аввал пухта ўйлаб, сўнг гапир.
Иудея прокураторига нима бўлганини ҳеч ким айтолмайди, аммо у юзини офтоб шуъласидан пана қилмоқчи бўлгандай, қўлини кўтарди ва шу қўли панасида маҳбусга кўзи билан бир нималарни имо қилди.
— Хўтя, қани, — деди у, — жавоб бер, сон кириафлик Иуда деган одамни танийсанми, унга қайсаримиз ҳақида гапирганмидинг, гапирган бўлсанг, нималар деган эдинг?
— Воқеа бундай бўлган эди, — бажонидил ҳикоя қила бошлади маҳбус, — ўтган куни кечқурун мен ибодатхона олдида бир йигит билан танишиб қолдим, у ўзини Кириаф шаҳриданман, исмим Иуда, деб танитди. Кейин у мени Қуйи Шаҳардаги уйига бошлаб бориб, меҳмон қилди…
— Саховатли одамми у ҳам? — деб сўради Пилат, шу заҳоти унинг кўзларида иблисона ўт чақнаб кетди.
— Ғоятда саховатли ва синчков одам экап, — дея таъкидлади маҳбус. — У менинг мулоҳазаларимни ниҳоятда зўр қизиқиш билан тинглади, бағоят самимият билан қутлади…
— Шамчироқлар ёқди… — деди Пилат гижир тишлари орасидан маҳбуснинг гапи оҳангида, унинг кўзлари милт-милт ёпди.
— Ҳа, — деди Иешуа прокураторнииг воқифлигидан бир оз таажжуб қолиб, сўнг гапида давом этди, — у мендан давлат ҳокимияти ҳақида фикр айтишимни сўради. Бу масала уни ниҳоятда қизиқтирар экан.
— Хўш, сен нима дединг? — сўради Пилат, — Ё нима деганим ёдимдан кўтарилди, деб баҳона қиласанми? — Пилатнинг гапи оҳангида энди ишончсизлик пайдо бўлган эди.
— Кўп гаплар қатори, — деб баён қила бошлади маҳбус, — ҳар қандай ҳокимият ҳам одамларга зулм ўтказиши тўғрисида, вақти келиб на қайсарлар ҳокимияти, на ўзгача ҳокимиятлар қолажаги ҳақида гапирдим. Одамзод ҳақиқат ва адолат салтанатида яшай бошлайдики, ундай салтанатнинг ҳеч қандай ҳокимиятга эҳтиёжи қолмайди.
— Кейин-чи?
— Кейин ҳеч нима бўлмади, — деди маҳбус. — Бу пайт бир нечта одам уйга отилиб кирди-ю, қўлларимни орқамга боғлаб, қамоққа олиб кетди.
Котиб биронта ҳам сўзни фаромуш қилмасликка уриниб, пергаментга шитирлатиб ёзарди.
Шу пайт Пилат хириллганча, хаста овоз билан деди:
— Тиверия императори ҳокимиятидан буюкроқ ва халқ учун хушкўнгилроқ ҳокимият дунёда бўлмаган, йўқ ва бундан кейин ҳам ҳеч қачон бўлмайди!
Прокуратор котибга ҳам, соқчиларга ҳам, негадир, нафрат билан қаради.
— Ҳокимият ҳақида мулоҳаза юритишни сенга ким қўйди, телба жиноятчи! — деди Пилат ва бақириб борди: — Соқчилар балкондан олиб кетилсин! — сўнг котибга ўгирилиб, илова қилди: — Мени жиноятчи билан холи қолдиринг, давлат аҳамиятига молик иш кўринади.
Соқчилар найзаларини кўтаришди ва нағал қоқилган чориқларини бир меъёрда дўқиллатишиб балкондан боққа чиқишди, улар орқасидан котиб ҳам чиқиб кетди.
Равонга инган сукунатни бир оз фурсат фақат фавворадан отилаётган сувнинг шилдираши бузиб турди. Пилат фавворачадан отилиб чиқаётган сувнинг хамирдай ошиб тош косани тўлдиришини ва унинг четларидан жилдираб тушишини кузатиб ўтирарди.
Биринчи бўлиб маҳбус гапирди:
— Кўнглим сезяпти, ўша кириафлик йигитча билан суҳбат қурганим оқибатида қандайдир фалокат содир бўлганга ўхшайди. Назаримда, игемон, у йигит бахтсизликка учрайдиганга ўхшайди, менинг унга раҳмим келяпти.
— Дунёда, — деб жавоб қилди игемон ғалати тиржайиб, — аҳволи кириафлик Иуданикидан ҳам аянчлироқ баъзи одамлар бор. Сен Иудадан ҳам кўра купроқ ўшаларга ачинишинг керак! Хуллас, тошбағир, учпга чиққан жаллод Марк Каламушкуш ҳам, ваъзхонлик қилганинг учун, ана кўриб турибман, — прокуратор Иешуанинг абжағи чиқиб кетган башарасига ишора қилди, — сени безаб ташлашган одамлар хам, шериклари билан биргаликда тўртта соддатни улдирган қароқчилар: Дисмас билан Гестас ва ниҳоят, мараз хиёнаткор Иуда ҳам — шулар ҳаммаси саховатли одамларми сенингча?
— Ҳа, — жавоб қилди маҳбус.
— Ҳаққоният салтанати ҳам тикланадими? Тикланади, игемон, — қатъий ишонч билан жавоб қилди Иешуа.
Йўқ, ҳеч қачон тикланмайди! — деб Пилат тусатдан даҳшатли овоз билан қичқириб юборган эди, Иешуа чўчиб кетиб, орқасига тисарилди. Бундап кўп йиллар бурун Ҳурлар Водийсида Пилат ўз суворийларга: «Янч уларни! Чоп ғанимларни! Буюк Каламушкушни тутиб олишди!» — деб шундай бақирган эди. Ҳозир ҳам у кўп команда бериш оқибатида ҳирқироқ бўлиб қолган овозини одамлар эшитсин учун ҳар бир сўзни дона-дона қилиб яна баландроқ қичқирди: — Жиноят қилгансан! Жиноятчисан! Жиноятчисан! Шундан кейин у паст овоз билан сўради:
— Иешуа Ҳа-Нотсри, сен бирон-бир худога ишонасанми?
— Худо битта, — жавоб қилди Иешуа, — мен унга ишонаман.
— Унга муножот қил бўлмаса! Астойдил муножот қил! Аммо барибир, — бирдан Пилатнинг овози сўнди, — бундан наф чиқмайди. Хотининг йўқми? — негадир маъюс оҳангда сўради Пилат; бундай кайфиятга тушганидан ўзи ҳам ҳайрон эди.
— Йўқ, сўққабошман.
— Ярамас шаҳар, — деди прокуратор тўсатдан ва худди совуқ қотгандек елкаларини учириб қўйди, қўлларини эса худди ювинаётгандек, бир-бирига ишқади, — сени ўша кириафлик Иуда билан суҳбат қурмасингдан олдин бўғизлаб кетишганидами, орий рост, яхшироқ бўларди.
— Сен мени қўйиб юборсанг бўларди, игемон, — деб кутилмаганда илтижо қилди маҳбус, унинг овозида ҳаяжон пайдо бўлган эди, — кўнглим сезяпти, мени қатл этишмоқчига ўхшайди.
Пилатнинг юзи асабий буришиб кетди, у яллиғланган кўзини Иешуага қаратди. Кўзининг оқи тарам-тарам қизил томирчалар билан қопланган эди.
— О, бадбахт, — деди у, — наҳотки Рим прокуратори, оғзингдан қандай гаплар чиққанини била туриб, сени қўйиб юборади деб ўйласанг? О худолар! Ёки сенинг ўрнингда бўлишни орзу қиляпти деб ўйлаяпсанми мени? Фикрларингга мен қўшилмайман! Энди гапимни қулоғингга қуйиб ол: агар шу дақиқадан бошлаб чурқ этиб оғиз очгудек, биронта одамга луқма ташлагудек бўлсанг, мендан ўпкалама! Такрор айтаман: мендан эҳтиёт бўл.
— Игемон…
— Жим бўл! — деб чинқирди Пилат ва бу пайт яна равонга учиб кирган қалдирғочни дарғазаб кўзлари билан кузата бошлади. — Хой, буёққа! — деб бақирди у.
Котиб ва соқчилар кириб, ўз жойларини эгаллашди, шунда Пилат, Кичик Синедрион мажлисида жиноятчи Иешуа Ҳа-Нотсри устидан чиқарилган ўлим жа-зосини тасдиқлаганини эълон қилди, котиб эса Пилатнинг айтганларини дарҳол қайд қилди.
Яна бир дақиқадан кейин прокураторнинг қошида Марк Каламушкуш турарди. Пилат унга шундай буйруқ берди:
— Бу жиноятчини махфий хизмат бошлиғига топширасан, айни пайтда унга, Иешуа Ҳа-Нотсрини ўзга жиноятчилардан ажратилган ҳолда сақлаш ҳақида, шунингдек, Иешуа билан бирон нарса тўғрисида гаплашган ёхуд унинг бирон-бир саволига жавоб берган ҳар битта махфий хизмат ходими энг оғир жазога мустаҳиқ этилажаги ҳақидаги фармойишимни ҳам етказасан.
Маркнинг бир ишораси билан соқчилар Иешуа атрофини ўрадилару уни равондан олиб чиқиб кетдилар.
Кейин прокураторнинг қаршисида қадди-қомати келишган, оқ-сариқ соқолли хушрўй йигит намоён бўлди; унинг кўксини тўсган совутда шерларнинг ялтироқ тумшуқлари акс эттирилган, дубулғасига тож сифатида бургут пати ўрнатилган, шамширининг камарбандига олтин тўқалар қадалган, тагчарми уч қават бўлган поябзалининг иплари то тиззасигача бутун болдирини чандиб боғланган, қнрмизиранг ридоси чап елкасига ташланган эди. Бу — легион саркардаси эди. Прокуратор ундан, Собастия когортаси ҳозир қаерда турипти, деб сўради. Саркарда, себастияликларнинг ҳозир Ҳипподром олдидаги майдонни қуршаб тургани, у ерда жиноятчилар устидан чиқарилган ҳукм халққа элон қилинажаги ҳақида хабар қилди.
Шунда прокуратор саркардага Рим коҳортасидан икки кентурия ажратишни буюрди. Бу кентуриялардан бири Каламушкуш бошчилигида жиноятчиларни, қатл этиш ашёлари ортилган араваларни ва жаллодларни Тақир Тепага кузатиб бориши, сўнг улар етиб борган заҳоти юқори қисмини қуршаб олиши лозим эди. Иккинчи кентурия эса ҳозироқ Тақир Тепага жўнаб кетиб, дарҳол унинг атрофини иҳота қилиб олиши зарур эди. Прокуратор Пилат шу мақсадни кўзлаб, яъни Тепани муҳофаза килиш учун, саркардадан кўмакчи отлиқ полк қўшинини юборишни илтимос қилди.
Саркарда чиқиб кетгач, прокуратор котибга юзланиб, Синедрион президенти ҳамда унинг икки аъзосини, шунингдек, Ершалаим ибодатхоналари соқчиларининг сардорини қасрга таклиф этишни буюрди, лекин шу буйруғи кетидан яна илова қилди:
— Шундай қилгинки, таклиф этилган шу одамлар билан кенгашга ўтказишдан олдин, мен президент билан холи учрашиб олай.
Прокураторнинг амри тез ва аниқ бажарилди. Кейинги кунларда Ершалаимни бениҳоя шафқатсизлик билан қиздираётган қуёш ҳали қиёмга етмасдан боғнинг юқори пешайвонида, унинг зинасида қўриқлаб турган бир жуфт оппоқ мармар шер олдида прокуратор Синедрион президенти вазифасини ўтаётган Иудеянинг бузрук ҳазрати Иосиф Каифа билан учрашди.
Боғда сокинлик ҳукм сурарди. Лекин прокуратор устунлар орасидан ўтиб, поялари ҳайбатли фил оёқларини эслатувчи палма дарахтлари ўсиб турган боғнинг офтоб нурига ғарқ бўлган устки саҳиига чиққан эди, кўз олдига у ёмон кўрган Ершалаим шаҳри ўзининг осма кўприклари, қалъалари ва — энг муҳими — бутун томи аждарнинг тангасимон терисини эслатувчи, мармар тошлар ва олтиндан бино бўлган, маҳобати ҳеч бир таърифга сиғмайдиган улкан ибодатхонаси билан кўз олдида намоён бўлди ва прокураторнинг динг қулоқларига жуда олисдан — қалъанинг тош девори қаср боғининг қуйи пешайвонини шаҳар майдонидан ажратиб турган пастликдан одамларнинг вақти-вақти билан гоҳ фарёдга, гоҳ наърага ўхшаб кетувчи заифгина ғовури чалинди.
Прокуратор у томонда — майдонда сўнгги кунларда Ершалаимда юз берган тартибсизликлардан жуибушга келган беҳисоб оломон тўнланганлигини, бу оломон жиноятчилар устидан ҳукм чиқарилишини бетоқатлик билан кутаётганини, қичқираётганлар эса жонсарак мешкобчилар эканлигини тушунди.
Прокуратор жазирама офтоб тиғидан ўзини панага олиш учун, биринчи навбатда, ҳазрати бузрукни равонга таклиф қилди, лекин Каифа лутфан узр сўраб, таклифни қабул қилолмаслигини изоҳлади. Шунда Пилат сочи сийраклаша бошлаган бошига ридосининг қайтарма қалпоғини кийиб суҳбатни бошлади. Суҳбат юнон тилида борди.
Пилат Иешуа Ҳа-Нотсрининг ишини кўриб чиққанини ва ўлим жазосини тасдиқлаганини айтди.
Шундай қилиб, бугун амалга ошириладиган ўлим жазосига учта қароқчи: Дисмас, Гестас, Варравианлар, улар билан бирга Иешуа Ха-Нотсри ҳам маҳкум этилган эди. Халқни йўлдан оздириб, қайсарга қарши исён қилган биринчи икки жиноятчи прокураторнинг измида эди, бинобарин, улар хақида бу ерда ҳеч қандай гап бўлиши мумкин эмас. Варраиван билан Ха-Нотсри эса. маҳаллий маъмурлар томонидан қўлга олинган бўлиб, улар устидан Синедрион ҳукм чиқарган эди. Қонун ва таомилга кўра шу икки жиноятчидан бирини бугун кириб келаётган буюк пасха байрами шарафига озод қилиш лозим бўлади.
Хуллас, прокуратор, шу икки жиноятчидан қай бириии Синедрион озод қилмоқчи бўлганини билишни истайди: Варравванними ёки Ха-Нотсрини-ми? Каифа, савол тушунарли, деган маънода бош силкиди ва жавоб берди:
— Синедрион Вар-равванни бўшатишни сўрайди. Хазрати бузрукнинг айнан шундай жавоб қилишини прокуратор яхши биларди, аммо унинг вазифаси, ўзини бундай жавобдан таажжублангандек қилиб кўрсатиш эди.
Пилат бу вазифани зўр маҳорат билан ижро этди. Бу мутакаббир зот қошларини чимирди ва ҳазрати бузрукнипг кўзларига ҳайрат билан тик қаради.
— Очиғи, бу жавоб мени тонг қолдирди, — деди у мулойим оҳангда, — англашилмовчилик содир булмадимикин деб қўрқаман.
Пилат ўз фикрини тушунтирди. Тўғри, Рим хукумати маҳаллий диний маъмурият ҳуқуқини асло камситмоқчи эмас, буни ҳазрати бузрукнинг ўзи хам яхши билади, илло мазкур вазиятда хатога йўл қуйилгани аниқ. Турган гапки, бу хатони тузатишдан Рим ҳукумати манфаатдор.
Дарҳақиқат, Вар-равван билаи Ха-Нотсриниит жиноятлари ўртасидаги тафовут катта эди. Телбалиги яққол кўриниб турган иккинчи жиноятчи ўзининг бетутуриқ гаплари билан Ершалаимда ва бошқа айрим жойларда одамларнинг тинчини бузганликда айбланса, биринчи жиноятчининг айби бениҳоя оғир эди. У халқни очиқдан-очиқ исёнга даъват этиш билан чекланиб қолмай, яна уни ҳибсга олмоқчи бўлган соқчилардан бирини ўлдирган ҳам эди. Вар-равван Ҳа-Нотсрига нисбатан кўп маротаба хавфлироқдир.
Юқорида зикр этилган сабабларга кўра прокуратор ҳазрати бузрукдан Синедрион қарорини қайта кўриб чиқишни ва икки маҳбусдан безиёнроғини озод қилишни сўрайдики, ўшал безиёнроқ жиноятчи, шубҳасиз, Ҳа-Нотсридир. Шундай эмасми?
Каифа Пилатнинг кўзларига тик боқиб туриб, оҳистагина, аммо қатъият билан деди:
— Синедрион ҳукмномани диққат билан ўрганиб чиқди, шунга кўра Вар-равванни озод қилишга аҳд қилганини иккинчи марта хабар қилади.
— Наҳотки? Ҳатто менинг илтимосимдан кейин ҳам-а? Рим ҳокимияти номидан гапирувчи шахснинг илтимоси ҳам вожиб бўлмайдими? Ҳазрати бузрук, учинчи марта такрорла жавобингни?
— Учинчи марта ҳам, Вар-равванни озод қиламиз, деб маълум қиламиз, — деди оҳиста Каифа.
Масала ҳал бўлган, гапириладиган бошқа гап қолмаган эди. Ҳа-Нотсри энди дорилбақога кетаётган эди, демак, прокураторнинг мудҳиш ва аламли бош оғриғисини энди ҳеч ким даволай олмасди; бу дардга ўлимдан бошқа даво йўқ. Аммо ҳозир Пилатни ҳайратга солаётган нарса бу фикр эмас эди. Боя ровонда содир бўлган ўша мубҳам диққинафаслик туйғуси унинг бутун вужудини ҳамон изтиробга соларди. Шу заҳотиёқ у ўзининг бу аҳволини изоҳлашга уриниб кўрди, лекин изоҳ жуда аломат бўлиб чикди: прокуратор ўлимга маҳкум этилган Ҳа-Нотсри билан ҳали ниманидир гаплашиб улгурмагандек, ҳаттоки унинг қайсиям бир фикрини охиригача эшита олмагандек ҳис қилди ўзини.
Пилат бу фикрни хаёлидан фаромуш қилди, у қандай тез пайдо бўлган бўлса, шундай тез ғойиб бўлди. Фикрку ғойиб бўлди, аммо диққинафаслик ҳамон мубҳамлигича қолди, зеро чақмоқдек бир чақнаб шу зумда ўчган: «Боқийлик… боқийлик бошланди…» деган бошқа бир қисқагина фикр ушбу ҳолни изоҳлай олмас эди. Кимнинг боқийлиги бошланди? Буни прокуратор тушунолмади, аммо мавҳум боқийлик ҳақидаги мана шу фикр шу жазирама офтоб тиғида ҳам уни жун-жуктириб юборди.
— Яхши, — деди Пилат, — шундай бўла қолсин.
Энди у атроф-муҳитга кўз ташлаб, юз берган ўзгаришдан таажжубда қолди. Ғунчалари ғарқ очилган атиргул бутаси ва юқори пешайвон атрофида қатор тизилиб турган сарв дарахтлари ғойиб бўлган эди, анор дарахти ҳам, ям-яшил майсазордаги оқ ҳайкал ҳам, майсазорнинг ўзи ҳам кўздан йўқолган эди. Бу манзаралар ўрнини қандайдир қирмизи қуйқа қоплаб, бу қуйқада сув ўтлари мавжланиб, қаёқларгадир силжий бошлаган, Пилатнинг ўзи ҳам шу ўтлар билан бирга кета бошлаган эди. Энди энг мудҳиш алам — ожизлик алами уни ўт бўлиб ёндириб, қалбини исканжага олиб, елдек учириб борарди.
— Сиқилиб кетяпман, — деди Пилат, — сиқилиб кетяпман!
У совуқ ва нам қўли билан ридоси ёқасидаги тўқани ечиб юборган эди, ридо сирғалиб қумлоқ йўлкага тушди. — Бугун ҳаво дим, қаердадир момақалдироқ бўляпти, — деди Каифа прокураторнинг қон қуюлган юзидан кўзини узмай ва унинг ҳали яна юз беражак барча изтиробларини кўз олдига келтириб. «О, бу йил июн ойи ғоят мудҳиш келди!»
— Йўқ, — деди Пилат, — ҳавонинг димлигидан эмас, сен билан, Каифа, турганимдан сиқилиб кетдим, — сўнг у кўзларини сузиб жилмайдида, илова қилди: — Ўзингни эҳтиёт қил, ҳазрати бузрук.
Каифанинг тимқора кўзлари чақнаб кетди, боя прокураторнинг чеҳрасида қандай таажжуб аломати нужудга келган бўлса, энди Каифанинг ҳам юзида шундай ажабланиш пайдо бўлди.
— Нималар деяпсан, прокуратор? — мағрур ва хотиржам оҳангда деди у, — ҳукм чиқарилгандан кейин таҳдид қиляпсанми менга? Ахир уни ўзинг тасдиқлаб бердинг-ку! Қулоқларимга ишонмаяпман! Биз Рим прокураторининг аввал пухта ўйлаб, сўнг ўз фикрини баён қилишига кўникиб қолганмиз. Ишқилиб, суҳбатимизни бирон кимса эшитмадимикин, игемон?
Пилат ҳазрати бузрукка ўлик кўзларини тикди, тишининг оқини кўрсатиб, жилва қилгандай бўлди.
— Қўйсанг-чи, ҳазрати бузрук! Шу топда, бу срда бизни гапимизни ким ҳам эшитарди? Наҳот мен бугун қатл этиладиган анави саёқ девона йигитга ўхшасам? Ё гўдакмидим мен, Каифа? Мен қаерда нима дейишимни биламан. Боғ иҳота қилин-ган, бутун қаср қўриқланмоқда, демак, ҳатто сичқон ҳам бирон кавакдан киролмайди буёққа! Наиики сичқон, ҳатто анави, оти пима эди… Кириаф шаҳридаи чиққан ҳам. Айтгандай, сен уни танийсанми, ҳазрати бузрук? Ҳа… агар бу ерга ўшанақа одам кириб қолгудек бўлса, кирганига хам минг пушаймон еган бўларди, бу гапимга энди ишонсанг керак албатта? Хуллас, ҳазрати бузрук, қулоғиннга қуйиб ол, бугундан эътиборан сен оромингни йўқотасан! Сен ҳам, қавмларинг ҳам, — Пилат шундай деб қўли билан ўнг томонда, анча олисдаги дўнгликда қад кўтарган ибодатхонага ишора қилди. — Буни сенга мен — понтийлик Пилат, Олтин Найза тутган сувори айтяпмап.
— Биламан, биламан! — дадил жавоб қилди қорасоқол Каифа ва кўзлари чақнаб кетди. У қўлини кўкка чўзиб каломини давом эттирди: — Иудея халқи, ундаи ваҳшиёна адоват билан нафратланишингни, уни кўп оғир мусибатларга мубтало қилишингни билади, илло уни буткул маҳв эта олмагайсан! Худо ўз паноҳига олгай бу халқни! Эшитгай, ҳа, қудратли қайсар зоримизни эшитгай ва бизни қаттол Пилатдан ҳифз қилгай!
— Э, йўқ! — деди Пилат ва энди гапирган сари, тобора кўнгли енгил торта бошлади: энди муғамбирлик қилишнинг ҳам, равон жумла тузиш учун сўз ахта-ришнинг ҳам ҳожати қолмаган эди. — Сен қайсарга менинг устимдан кўп марта арз қилдинг, энди навбат менга келди, Каифа! Энди мен нома ёзиб юбораман, юборгандаям Антиохиядаги ноибга ҳам, Римга ҳам эмас, тўппа-тўғри Капреяга — императорнинг ўзига юбораман сизларнинг бу ерда, Ершалаимда ашаддий исёнчиларни ўлимдаи қутқариб қолаётганларингиз ҳақида. Ана унда Ершалаим аҳлини, аввалги эзгу ниятим бўйича, сенларнинг нафингни кўзлаб, Сулаймон кўлининг обираҳмати билан сийламайман! Йўқ, сув билан эмас! Ўзинг эслаб кўр, айнан сенларнинг касрингга, мен деворга илинган император номи зарб қилишган қалқонларни қўлга олишган ва кўриб турибсанки, шахсан ўзим бу ерга қўшин суриб келишга мажбур бўлдим, оқибаг, Ершалаимда юз бераётган воқеаларнинг шоҳиди бўлишимга тўғри келди! Гапларим ёдингда бўлсин, ҳазрати бузрук. Ҳозир сен Ершалаимда кўриб турганинг бир коҳорта қўшин — дарёдан томчи! Ҳали бу шаҳар пойига, бутунича Фулминат қўшини, араб суворийлари келишади, ана унда қулоқларинг аччиқ нолаю фарёдлар эшитади! Ана унда сен жииоятчи Вар-равванни ўлимдан халос этганинг, эзгулик ҳақида ваъз қилган файласуфни эса ноҳақ ўлимга йўллаганинг учун минг пушаймон бўласан!
Ҳазрати бузрукнинг юзида хол-хол қизил доғлар иайдо бўлди, кўзлари ёна бошлади. У ҳам прокураторга ўхшаб, тишининг оқини кўрсатиб тиржайдида, жавоб қайтарди:
— Шу айтган гапларингга, прокуратор, ўзинг ишонасанми? Йўқ, ишонмайсан! Халқни васвасага солган ўша файласуф Ершалаимга тинчлик олиб келмади, билъакс — тинчликпи бузди, буни ўзинг ҳам, о чавандоз, жуда яхши биласан. Сен уни, халқ орасида фитна тарқатсин, динимизни таҳқирласин, бутун халқни Рим шамширига рўпара қилсин, деган ииятда озод қилмоқчи бўлдинг! Вале мен, Иудеянинг бузрук ҳазрати, тирик эканман, динимизни гаҳқирлашларига йўл қўймайман, халқимни ундай хавфдан муҳофаза қиламан! Эшитяпсанми, Пилат? — Шундай деб Каифа қўлини таҳдидона кўтарди: — Ана, қулоқ сол, прокуратор!
Каифа жим қолди, шунда прокураторга яна денгиз гувиллагандай, унинг тўлқинлари Букж Ирод боғининг деворлари пойига келиб урилаётгандай бўлиб туюлди. Бу гувиллаш пастликдан прокураторнинг оёқларига, ундан юзига кўтарилаётгандай ўлди. Пилатнинг орқа томонида, қаср ортида эса ҳаяжонли карнай садолари, юзлаб оёқларнинг залворли гурсиллаши, темирлар жаранги эшитиларди. Пиёда аскарлари прокураторнинг буйруғига биноан исёнчи ва қароқчиларни қатл этиш олдидан бўладиган даҳшатли намойишга шайланиб, қасрдан чиқа бошлаган эдилар.
— Эшитяпсанми, прокуратор? — деб ҳазрати бузрук паст овоз билан такрорлади. — Наҳотки буларнинг ҳаммасини оёққа турғазган, — Каифа гапира туриб икки қўлини кўкка кўтарган эди, қора қайтарма қалпоғи бошидан тушиб кетди, қўрқинчли йўлтўсар Вар-равван деб ўйласанг?
Прокуратор кафтининг орқаси билан совуқ, терга чўмган пешонасини артди, ерга тикилди, кейин кўзларини қисганча осмонга қараб, лов-лов ёнаётган қуёшнинг деярли қиёмга келиб қолганини, Каифанинг сояси эса мармар шернинг думи олди-да ғужанак бўлиб қолганини кўрди-ю, лоқайдлик билан оҳиста деди:
— Чошгоҳ бўлиб қолипти. Суҳбатга берилиб кетибмиз, ҳолбуки ишни давом эттирмоқ лозим.
У ҳазрати бузрукдан назокат билан узр сўради ва энг охирги, қисқа кенгаш учун зарур бўлган одамларни чақиртириб, қатлга тааллуқли сўнгги фармойиш бергунича Каифадан магнолия дарахти соясидаги курсида кутиб ўтиришни илтимос қилди.
Каифа қўлини кўксига қўйганча, илтифот билан таъзим қилиб, шу ерда — боғда қолди, Пилат эса ровонга қайтди ва уни кутиб турган котибга легион саркардасини, коҳорта трибунини, шунингдек, Синедрионнинг икки аъзосини ва жоме соқчилари сардорини чақиришни амр этди. Улар боғнинг пастки пешайвонида, фавворали доира суҳбатгоҳда прокураторнинг таклифини кутиб ўтиришарди. Пилат котибга: ҳозир орқангдан етиб бораман, деб ўзи қаср ичкарисига йўл олди.
Котиб кенгаш аҳлини йиғиш билан банд бўлган пайтда прокуратор қора дарпардалар билан офтобдан тўсилган хонада қандайдир бир одам билан учрашди; гарчи хонага қуёш шуъласи тушмаётган бўлса ҳам, бегона одамнинг ярим юзи бошидаги қайтарма қалпоқ билан тўсилган эди. Бу учрашув ниҳоятда қисқа бўлди. Прокуратор бу одамга пичирлаб бир-икки оғиз сўз айтди, шундан кейин у хонадан ғойиб бўлди, Пилат эса устунлар орасидан ўтиб боққа чикди.
Бу ерда прокуратор ҳамма таклиф қилинган одамлар иштирокида, Иешуа Ҳа-Нотсри устидан чиқарилган ўлим ҳукмини тасдиқлаганини тантанавор оҳангда, аммо қуруққина қилиб таъкидлади ва расмиятчилик юзасидан, жиноятчилардан қай бирини ўлимдан асраб қолишни маъқул кўрасизлар, деб савол берди Синедрион аъзоларига. «Вар-равван-ни», деган жавобни эшитиб:
— Жуда яхши, — деди прокуратор ва котибга дарҳол буни қайд қилиб қўйишни буюрди, сўнг котиб ердан олиб берган ридосининг тасмасини ғижимлаганча тантанали оҳангда деди: — Вақт бўлди!
Шундан кейин, бу ерда ҳозир бўлганларнинг ҳаммаси икки томонига одамнинг ҳушини олгудек ўткир ҳид таратувчи атиргул буталари зич ўтқазилган кенг мармар зинадан пастга — қаср дарвозаси сари туша бошладилар. Бу дарвозадан саҳни теп-текис кенг майдонга чиқиларди. Майдоннинг нариги бошидаги Ершалаим жанггоҳига ўрнатилган маҳобатли устунлар ва мармар ҳайкаллар бу зинадан яққол кўриниб турарди.
Акобирлар гуруҳи майдонга чиқиб, ҳаммаёқдан кўзга бирдай яққол ташланувчи саҳни кенг тош супага кўтарилди. Пилат сузук кўзлари билан атрофга назар ташлаб чиқиб, дарҳол вазиятга тушунди. У ҳозиргина босиб ўтган масофа, яъни қаср дарвозасидан то тош супагача бўлган оралиқ бўм-бўш эди, лекин супанинг олд томонидаги майдон саҳни Пилатга кўринмади — уни оломон босиб кетган эди. Агарда Пилатнинг чап томонида Себастия аскарлари уч қатор бўлиб, ўнг томонда итуреялик кўмакчи коҳорта навкарлари саф тортиб, тош супа билан унинг ортидаги бўш масофани қўриқлаб туришмаганда, оломон бу жойларни ҳам қамраб олган бўларди.
Шундай қилиб, Пилат нокерак тўқани муштида сиқиб, қисиқ кўзлари билан атрофга олазарак бўлиб қараганча супага кўтарилди. Лекин унинг кўзлари офтоб шуъласидан қисилмаган эди, йўқ! Прокуратор, негадир, ўлимга маҳкум этилганларни кўришни хоҳламас эди: билардики, ҳозир унинг орқасидан ўша жиноятчиларни ҳам супага чиқара бошлашган.
Улкан тошқоя бошида, одамлар денгизи қирғоғида тўқ-қизил астарли оқ ридо пайдо бўлиши билан, кўзи ҳеч нарса кўрмаётган Пилатнинг қулоғига «А-а-а…» деган товуш тўлқини келиб урилди. Ҳииподром ёкда дунёга келган бу садо аввалига базўр эшитилди, сўнг момақалдироқ цингари бир неча сония гуддираб тур-ди-да, кейин яна пасая бошлади. «Мени кўришди», — деб ўйлади прокуратор. Шовқин тўлқини сусайиб, тиниш даражасига етганда тўсатдан яна кучая бошла-ди ва бу гал аввалгисидан ҳам баландроқ авжга чиқдики, худди денгиз долғаси сатҳида кўпиклар пайдо бўлгани каби бу сурон орасидан ҳуштак садоси ва гул-дирос шовқин орасидан элас-элас қулоққа чалинувчи аёллар фиғони эшитилди. «Маҳбусларни супага олиб чиқишди… — деб кўнглидан ўтказди Пилат, — оломон мен сари талпинганда бир неча аёлни босиб, янчиб юборган бўлса керак, бу — ўшаларнинг ноласи».
У сукут сақлаб бир оз кутиб турди, зеро оломон юрагидаги бутун ҳовурни тўкиб солиб, ўзи тинчимагунча, уни ҳеч қандай куч тинчита олмаслигини Пилат биларди.
Ниҳоят шундай фурсат кедди. Прокуратор ўнг қўлини юқори кўтарган эди, оломоннинг охирги саси ҳам ўчди.
Шунда Пилат кўкрагига имкони борича кўпроқ иссиқ ҳаво олиб шундай чинқирдики, унинг хириллаган овози минг-минглаб одамларнинг боши узра янгради:
— Қайсар император номи билан!
Шундай дейиши билан қулоғига бир неча узуқ-узуқ дағал сўзлар келиб урилди — саф тортиб турган аскарлар найза ва темир нишонларини юқорига силтаб, мудҳиш овоз билан:
— Қайсар аъло ҳазратлари омон бўлсин! — деб ҳайқирган эдилар.
Пилат бошини адл кўтариб, уни офтоб тиғига тиради. Қовоқлари остида яшил ўт чақнади, бу ўтдан унинг мияси ёна бошлади, шунда арамейлар тилида ҳирқироқ овоз билан айтган сўзлари оломоннинг боши узра парвоз қилди:
— Қотиллик қилгани, исёнга даъват этгани ҳамда қонун ва динни таҳқирлагани учун Ершалаимда ҳибсга олинган тўрт нафар жиноятчи сазойи ўлимга — устунларга осишга ҳукм қилиндилар! Ушбу қатл бугун Тақир Тепада амалга оширилади! Жиноятчиларнинг номлари будир: Дисмас, Гестас, Вар-равван ва Ҳа-Нотсри. Мана, улар қаршингизда туришипти!
Пилат жиноятчиларни кўрмай туриб, қўли билан ўнг томонга ишора қилди, лекин уларнинг шу ерда, белгиланган ерда туришганини у яхши биларди.
Оломон гўё ажаблангандек ёки кўнгли таскин топгандек, анчагача ғала-ғовур қилиб турди. Ниҳоят ғовур тинди ва Пилат нутқини давом эттирди:
— Вале, аларнинг учтаси қатл этилгай, зероки, қонун ва таомилга кўра Кичик Синедрионнинг ихтиёри ила ва Рим ҳокимиятининг тасдиқлашига кўра муқаддас пасха байрами шарофати ила саховатли қайсар император он ҳазратлари ўлимга маҳкумлардан бирига унинг манфур ҳаётини сийлов қиладилар!
Пилат сўзларни қичқириб-қичқириб айтаркан, айни пайтда, ғулғула ўрнини теран сукунат эгаллай бошлаганини ҳис қила бошлади. Энди на биронта «тиқ» этган товуш, на бировнинг енгил тин олгани чалинарди унинг қулоғига, ҳаттоки бир пайт, атрофидаги бутун муҳит тамоман ғойиб бўлгандек ҳам туюлди Пилатга. Унинг назарида, ўзи ёмон кўрган бу шаҳар буткул ўлгандай, ёлғиз ўзи бошини осмонга тираб, қуёшнинг тик шуъласи остида қоврилиб тургандек бўлди. Пилат сукунатни яна бир оз чўзди, сўнг чинқириб гапира бошлади:
— Ҳозир сизларнинг кўз олдингизда озод қилинадиган маҳбуснинг исми….
У исмни айтишдан олдин яна бир марта сукут қилиб, бирон гап ёдимдан кўтарилмадимикин, деб кўнглидан ўтказди, негаки, бахтиёр маҳбуснинг номи эълон қилингач, бу ўлик шаҳарга жон киришини, ундан кейин айтилган сўзларнинг биронтасини ҳам ҳеч ким эшитмаслигини яхши биларди.
«Ҳамма гапни айтиб бўлдимми? — товушсиз пичирлади Пилат ўзига ўзи. — Ҳа. Исми қолди!»
Сўнг у «р» ҳарфига урғу бериб сукутга толган оломон узра қичқирди:
— Вар-равван!
Пилатнинг назарида қуёш жаранглаб, бирдан ёрилиб кетгандек, олов бўлиб қулоғига қуйилаётгандек бўлди. Бу олов тўфонида ҳайқириқ, чинқириқ, фарёд, қаҳқаҳа ва ҳуштак садолари жўш уриб бутун майдонни бошга кўтарганди.
Пилат орқасига ўгирилди, қоқилиб кетмаслик учун кўзини супа саҳнига терилган ранг-баранг гўшамаларга тикканча, ҳеч кимга қарамай, пиллапоя томон юра бошлади. Энди, унинг орқасида, супага бронза тангалар, хурмолар дўлдай ёғила бошлаган, оломон эса юз берган мўъжизани — ажал чангалига тушган одамнинг энди у чангалдан қандай қутулиб чиққанини, маҳбуснинг сўроқ пайтида лат еган қўлларини легионерлар беихтиёр оғритиб еча бошлаганини, унинг эса оғриқдан афтини бужмайтириб, «вой-вой» лаб бўлса ҳам, телба одамлардай маъно-сиз тиржайишини ўз кўзи билан кўриш учун узлуксиз наъра тортиб, бир-бирини топтаб, бир-бирининг елкасига мингашаётган эдики, буни Пилат кўрмаса ҳам аниқ тасаввур қиларди.
Айни пайтда у қолган учта маҳбусни соқчилар қўлларини ечмай, шаҳар ташқарисидаги Тақир Тоққа олиб борувчи мағриб йўлига олиб чиқиш учун пиллапоя томон бошлаб бораётганини ҳам ҳис қилган эди. Пилат супадан тушиб, унинг панасига ўтгандан кейингина, ўзини хавфдан холи эканлигини пайқаб (энди у ўлимга маҳкум қилинганларни кўра олмас эди), кўзини очди.
Унинг шоҳсупадан туриб айтган гапларини, энди жарчилар баъзилари арамея, бошқалари юнон тилида чинқириб такрорлаётгаи эдики, хийла аниқ эшитилаётган бу чинқириқлар оломоннинг аста-аста пасая бошлаган ноласи билан омихта бўлиб кетган эди. Пилатнинг қулоғига яна тобора яқинлашиб келаётгап отлар дупури ва қувноқ тарзда қисқа-қисқа ижро этилган ҳарбий карнай садоси ҳам эшитилди. Бу товушларга жавобан бозор бошидан Ҳипподром майдонига олиб чиқувчи кўчадаги уйларнинг томларига чиқиб олган болаларнинг қулоқни батанг қилгудек ўткир ҳуштаклари ва «пўўшт, пў-ўшт!» — деб қичқирган овозлар янгради.
Майдоннинг одамлардан тозаланган қисмида турган бир аскар бирдан ҳаяжонланиб, қўлидаги байроқчани силкиди, шунда прокуратор, легион саркардаси, котиб ва соқчилар юришдан тўхташди.
Майдонга, отларни тобора жадалроқ чоптириб, суворийлар кириб келди, у халқ тўпланган ерни четлаб ўтиш ва Тақир Тоққа энг қисқа йўлдан тезроқ етиб олиш учун, ток баргларига бурканган тош девор бўйлаб чўзилган йўлдан келаётган эди.
Энг олдинда отини учириб келаётган жуссаси ўғил боланики цингари чоғгина, қора бадан суриялик командир йигит Пилатга яқинлашгач, чийиллаган овоз билан бир нима деди ва шамширини ғилофидан суғирди. У минган, терлаб кўпик бўлиб кетган қора от ҳуркиб орқа оёқларига турди. Командир шамширини ғилофга солиб, отнинг бўйнига қамчи урди ва жиловини бўш қўйиб тор кўча томон учирди. Қолган суворийлар учта-учтадан бўлиб унинг орқасидан кўча чангитиб от чоптириб борар-канлар, бамбукдан ясалган енгил найзаларининг учи лик-лик сакрарди. Бошларидаги оқ салла туфайли юзлари яна ҳам қорароқ кўринган бу суворийлар оппоқ тишларини иршайтириб прокуратор ёнидан шамолдек елиб ўтишди.
Отлиқ қўшин ҳаммаёқни чангга буркаб, тор кўчага ўқдай отилиб кириб кетди, энг охирида Пилатнинг ёнидан офтобда ярақлаган карнайчасини орқасига осиб олган суворий ўтди.
Пилат норози қиёфада афтини бужмайтириб, қўли билан оғиз-бурнини чангдан тўсганча, қаср боғининг дарвозаси томон юрди, саркарда, котиб ва соқчилар унга эргашдилар.
Вақт эрталабки соат ўнлар эди.

Учинчи боб
ЕТТИНЧИ ДАЛИЛ

— Ҳа, эрталабки соат ўнлар эди, муҳтарам Иван Николаевич, — деди профессор.
Шоир эндигина уйқудан уйғонган одамдек, қўли билан юзини силади ва шундагина Патриарх кўли бўйида қош қорая бошлаганини сезди.
Ҳовуз суви қорамтир тусга кирган, унинг сатҳида енгил қайиқ сузарди, эшкакларнинг сувни шапиллатгани, қайиқда ўтирган аёлнинг ҳиринглаб кулгани эшитиларди. Хиёбонлардаги скамейкаларда одамлар пайдо бўлипти, лекин улар кўлнинг ҳам-суҳбатларимиз ўтирган томонидаги хиёбонлардагина кўринишарди.
Москва осмони хийла оқарган, самодаги тўлин ой яққол кўзга ташланиб турарди, аммо у ҳали заррин либос киймаган, огшоқ эди. Нафас олиш анча енгил-лашди, жўка остида ўтирганларнинг овози оқшомона, майин эшитила бошлади.
«Бутун бошли қисса тўқиб ташлапти-ю, мен қандай қилиб сезмай қолдим-а?.. — деб ўйлади Бездомний ҳайратланиб. — Ана, кеч ҳам кирипти! Балки қиссани у айтмагандир, эҳтимол ухлаб қолгандирману тушимга киргандир?»
Бироқ қиссани профессор ҳикоя қилди деб фараз қилишга тўғри келади, акс ҳолда, бу қисса Берлиознинг ҳам тушига кирган деб ўйлаш керак бўлади, негаки у ажнабий одамнинг юзига диққат билан тикилиб туриб бундай деди:
— Қиссангиз ниҳоятда мароқли, профессор, гарчи у «Инжил» ривоятларининг биронтасига ҳам мутлақо тўғри келмаса-да.
— Афв этасиз, — деди профессор кўнгилчанлик билан жилмайиб. — Инжилда ёзилган ҳикоятларнинг ҳеч бири, ҳеч қачон бўлмаган эканлигини бошқалар билмаганда ҳам, сиз билишингиз лозим, бинобарин, агар биз «Инжил» га тарихий манба сифатида ёндашадиган бўлсак… — деб у яна жилмайди, шунда Берлиознинг дами ичига тушиб кетди, чунки боя Бронная кўчаси бўйлаб бу ерга келишаётганда Бездомнийга ўзи ҳам айнан шу ганларни айтган эди.
— Буку тўғри, — деди Берлиоз, — аммо ҳозир сиз айтиб берган воқеанинг ҳам бўлганлигини ҳеч бир кимса тасдиқлай олмаса керак, деб қўрқаман.
— Э, янглишасиз! Буни ҳамма тасдиқлаши мумкин! — деб профессор яна тилни бузиб, аммо қатъий ишонч билан гапира бошлади, сўнг кутилмаганда, бир сирни ошкор этмоқчи бўлгандай, икки дўстни ўзига яқинроқ имлади.
Улар профессорнинг икки томонидан унга энгашиб қулоқ тутдилар, энди у яна беталаффуз гапира бошладики, унинг нега гоҳ беталаффуз, гоҳ талаффуз билан гапиришини худонинг ўзи биларди:
— Гап шундаки… — профессор у ёқ-бу ёққа олазарак бўлиб қараб қўйди, — мен шахсан ўзим шоҳид бўлганман бу воқеаларга. Понтий Пилатнинг ҳузурида ровонда ҳам, у Каифа билан гаплашаётганида боғда ҳам, шоҳсупада ҳам бўлганман, фақат махфий тарзда, яъни инкогнито десаям бўлади, шу боис ўтинаман сизлардан — бу ҳақда ҳеч кимга лом-мим демай, сир сақласангиз!.. Тсс!
Жим бўлиб қолишди, Берлиознинг ранги оқариб кетди.
— Сиз… сиз қачон келдингиз Москвага? — титроқ овоз билан сўради у.
— Мен Москвага ҳозиргина, шу дақиқада кириб келдим, — эсанкираброқ жавоб қилди профессор, шу гапдан кейингина икки ўртоқ унинг кўзларига тикилиброқ қарашди ва унинг чап кўзи кўк ва буткул жунунваш, ўнг кўзи эса — қора, безиё, ўлик эканлигига шоҳид бўлишди.
«Мана, ҳамма нарса ойдинлашди-қолди! — деб ўйлади Берлиоз юраги бежо уриб, — жинни немисни юборишипти ё бўлмаса, ҳозир шу ерда жинни бўлиб қолган. Ана холос!»
Ҳа, дарҳақиқат, ҳамма нарса: марҳум файласуф ҳузуридаги ғоят антиқа нонуштаю писта мойи ва қандайдир Аннушка ҳақидаги тутуриқсиз гаплару Берлиознинг боши узилиши ҳақида айтилган башорату ҳоказо ва ҳоказолар сабаби ойдинлашган эди — профессор телба эди.
Берлиоз нима иш қилиши кераклигини дарҳол тушунди. У скамейкага суяниб, профессорнинг орқасидан Бездомнийга, ўчакишма, демоқчи бўлгандай кўз қисди, аммо довдираб қолган шоир дўстининг имосига тушунмади.
— Ҳа, ҳа, ҳа, — тўлқинланиб дерди Берлиоз, — лекин бўлиши мумкин! Ҳатто жудаям бўлиши мумкин, Понтий Пилат ҳам, ровон ҳам, қолган гаплар ҳам… Сиз ёлғиз келдингизми ё рафиқангиз биланми?
— Ёлғиз, ёлғиз ўзим, мен ҳамиша ёлғизман, — ҳасрат билан деди профессор.
— Буюмларингиз қаерда, профессор? — муғамбирлик билан луқма ташлади Берлиоз. — «Метропол» дами? Қаерга қўндингиз?
— Менми? Ҳеч қаерга, — деб жавоб қилди телба немис, кўк кўзини ўйнатиб, Патриарх кўлига маъюс ва ваҳшиёна назар ташларкан.
— Ие! Унда… қаерда яшамоқчисиз?
— Сизнинг квартирангизда, — деб сурбетлик билан жавоб қилди телба ва кўз қисиб қўйди.
— Ба… бажону дил… у… — дея ғўлдиради Берлиоз, — лекин меникида туриш сизга ўнғайсиз бўлади-да… «Метропол» да эса хоналар ғоят шинам, у энг яхши меҳмонхона…
— Шайтон ҳам йўқ денг? — дабдурустдан қувноқ оҳангда савол берди телба Иван Николаевичга.
— Шайтон ҳам…
— Раъйини қайтарма! — пичирлади Берлиоз, профессорнинг орқасидан унга имо-ишора қиларкан.
— Ҳеч қанақа шайтон йўқ! — деб тутуриқсиз гаплардан гангиб қолган Иван Николаевич чинқириб ўринсиз гапларни айтиб юборди. — Қаёқдан кедди бу дардисар?! Бас қилинг жинниликни…
Шу пайт телба қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборган эди, тепаларидаги жўка шохига қўниб ўтирган чумчуқ пир этиб учиб кетди.
— О, бу энди бағоят қизиқ гап бўлди, — дея хохоларди профессор бутун гавдаси билан силкиниб. — Мамлакатинглар қанақа ўзи, нимани сўрасанг — йўқ! — У бирдан хохолашдан таққа тўхтаб, мутлақо тескари кайфиятга ўтдики, руҳий касалларда бундай ҳолнинг содир бўлиши тушунарли эди: — Демак, шундай қилиб, йўқми? — ғижиниб, жаҳл билан бақирди у.
— Тинчланинг, ўзингизни босинг, профессор, — деб ғўддирарди Берлиоз беморнинг асаби бузилишидан хавотирланиб. — Сиз шу ерда ўртоқ Бездомний билан бир минутгина ўтириб туринг, мен муюлишга ғир этиб бориб, телефон қоқиб келаман, кейин сизни хоҳлаган ерингизга кузатиб қўямиз. Сиз ахир шаҳарни яхши билмайсиз-ку…
Берлиоз тўғри режа тузган эди: энг яқин автомат-телефонга ғизиллаб бориб, хорижийлар бюросига, ажнабий бир консултант Патриарх кўлида эс-ҳуши норасо ҳодда ўтиргани ҳақида хабар қилмоқчи эди. Хуллас, дарҳол чора кўриш керак, акс ҳолда қандайдир кўнгилсиз бемаънилик юз бериши муқаррар эди.
— Телефон қиласизми? Майли, қила қолинг, — маъюс рози бўлди бемор, кейин бирдан зўр ҳиссиёт билан илова қилди: — Лекин видолашув олдидан ўтиниб сўрайман сиздан, ҳеч бўлмаса, шайтоннинг борлигига ишонинг! Ягона илтимосим шу. Билингки, буни исботловчи еттинчи далил мавжуд, у энг ишончли далил! Ҳадемай бунга ўзингиз шоҳид бўласиз.
— Яхши, яхши, — деди ясама илтифот билан Берлиоз ва телба немисни қўриқлаб ўтиришдек машаққатдан саросимага тушган шоир дўстига кўз қисиб қўйди-да, Бронная кўчаси билан Ермолаевский тор кўчаси муюлишига чиқадиган йўлак томон отилди.
Профессор эса дарҳол соғайиб, чеҳраси ёришиб кетди.
— Михаил Александрович! — деб қичқирди у Берлиознинг орқасидан.
У сесканиб кетиб, орқасига ўгирилди аммо исми-шарифимни профессор биронта газетада ўқигандирда, деган хаёлга бориб, ўзига тасалли берди. Профессор эса қўлларини оғзига карнай қилиб қичқирди:
— Нима дейсиз, ҳозироқ Киевдаги поччангизга телеграмма юбораверишсинми?
Яна Берлиознинг эти жимирлаб кетди. Киевда поччаси борлигини қаёқдан била қолипти бу телба? Ахир бу тўғрида биронта ҳам газета ҳеч қачон ёзмаган эди-ку. Воажаб, Бездомнийнинг шубҳаси тўғрига ўхшайди шекилли? Кўрсатган ҳужжати сохта бўлса-я? Жудаям ғайритабиий нусха. Қўнғироқ қилиш керак! Дарҳол қўнғироқ қилиш керак! Кимлигини бир зумда аниқлаб олишади!
Берлиоз бошқа ҳеч бир гапга қулоқ солмай чопа кетди.
Худди шу пайт, Бронная кўчасига чиқаверишда, скамейкадан бир одам муҳаррирга пешвоз турди — бу одам боя қуёш шуъласида қуюқ ва қайноқ ҳаводан вужудга келган гражданинга қуйиб қўйгандек ўхшаб кетарди. Лекин энди у шиша цингари тиниқ ҳам, нафис ҳам эмас, балки оддий одамлардек жисмдан ташкил топган эди; қош қорая бошлаган бу пайтда, Берлиоз у одамнинг мўйлови товуқ патига ўхшашини, мунчокдек кичкина кўзлари ширакайф ва кинояли боқаётганини, юқори тортиб кийган катак-катак матодан тикилган шимининг почалари остида эса исқирт оқ пайпоқларини аниқ кўрди.
Михаил Александрович чўчиб орқасига тисарилди, лекин шу заҳоти, аҳмоқона ўхшашлик бу, холос, умуман ҳозир бу ҳакда бош қотириб ўтирадиган пайт эмас, деб ўзига таскин берди.
— Турникет қидиряпсизми, гражданин? — деб сўради катак шим кийган нусха қалтироқ овоз билан. — Буёққа марҳамат қилсинлар! Тўппа-тўғри кўзлаган ерингизга чиқасиз. Йўл кўрсатганим эвазига, аслида чорактага олишим керак эди сиздан… саломатликни тиклаш учун… собиқ регент! — нусха қийшанглаб бошидан жокейлар кепкасини ечганча, қулочини кенг ёзиб таъзим қилди.
Берлиоз тиланчи ва қийшанғи регентга қулоқ солиб ўтирмай, турникет олдига югуриб бордию уни ушлади. Сўттг уни айлантириб ўтиб, энди трамвай изига қадам қўймоқчи бўлган эди, кўзига қизил ва оқ шуъла урилди, шиша қутидаги: «Трамвайдан эҳтиёт бўл!» — деган ёзув ярқ этиб ёнди.
Шу заҳоти Ермолаев тор кўчасидан чиққан трамвай янги ётқизилган издан Броштая кўчасига бурилди. У муюлишда қаттиқ бир чийиллаб, тўғри йўлга чиқиб олди-ю, бирдан ичи электр шуъласидан ярақлаб кетиб, тезлиги ошди.
Эҳтиёткор Берлиоз, гарчи бехавотир ерда турган бўлса ҳам, қайта турникет ғалтаги орқасига ўтиб турмоқчи бўлди ва унинг бандини ушлаб, орқасига бир қадам қўйди. Худди шу пайт, қўли сирғалиб, ғалтак бандини қўйиб юборди, оёғи трамвай изига қиялаб тушган тош йўлдан худди яхмалак отгандек сирпаниб кетди, иккинчи оёғи юқорига кўтарилиб кетди-ю, Берлиоз трамвай изига бориб тушди.
У бирон нимани ушлаб олишга уриниб чалқанчасига йиқилди, энсаси билан тошга хиёл зарб билан урилди ва шу чоқ баландда (лекин чап томопдами ё ўнгдами — фаҳмига бора олмади) заррин тусга кирган ойни кўрди. Шу заҳоти у ғай-ритабиий тезлик билан ғужанак бўлиб ёнбошига ўгирилди, ўгирилдию ўзи томонга ниҳоятда зўр шиддат билан ўқдай учиб келаётган трамвай ҳайдовчи аёлнипг докадек оқарган юзини ва бошидаги қизил дуррасини кўрди. Берлиоз чинқирмади, аммо бутун кўча асллар овози билан жонҳолатда чинқириб юборди. Трамвай ҳайдовчи аёл электр тормозни шахт тортди, вагон тумшуғи билан ерга энкайди, бир зумда силкинди, вагон деразаларинипг ойналари даҳшатли овоз билан чил-чил сипди. Шу чоғ Берлиознинг миясида кимдир жон аччиғида «Наҳотки?..» — деб қичқириб юборди. Унинг кўзи олдида ой яна бир бор, охирги марта лип этиб кўринди, лекин у бўлак-бўлакларга бўлина бошлаган эди, сўнг ҳаммаёқ қоп-қоронғи бўлди.
Трамвай келиб Берлиозни босди, шунда хиёбон атрофини ўраган панжара остига, тош терилган қиялик томонга дум-думалоқ қора бир нарса думалаб кетди. У нарса шу қияликдан тушиб, Бронная кўчасига терилган тошлар устидан думалаб кетди.
Бу Берлиознинг трамвай узиб юборган калласи эди.

Тўртинчи боб
ТАЪҚИБ

Аёлларнинг жазавали чинқириқлари тинди, мили-ция ҳуштаклари ҳам чуруллашдан тўхтади, иккита санитария машинаси келиб, бири — чўрт узилган бош билан танани ўликхонага, иккинчиси — ойна си-ниқларидан жароҳатланган трамвай ҳайдовчи гўзал аёлни касалхонага олиб кетди, оқ фартук тутган фаррошлар ойна парчаларини йиғиштириб, қон юқи қолган ерларга қум сепишди. Иван Николаевич эса турникетга етиб келолмай, скамейкага қандай йиқилиб қолган бўлса, ҳамон шу алфозда ётарди.
Бездомний ўрнидан туришга бир неча марта уриниб кўрди, лекин оёқларида жон йўқ эди — у шол бўлиб қолганга ўхшарди..
Шоир фарёд эшитилган ҳамоноқ турникет томон югурган ва тош кўчада калла думалаб кетаётганини кўрганди. Бу ҳолдан у тамомила эсини йўқотиб, ўзини скамейкага отгану билагини ғарчча тишлаб, қонатиб юборганди. Телба немис-ку, унииг хаёлидан фаромуш бўлган эди албатта, ҳозир у фақат бир нарсани тушу-нишга уринарди: ахир, қандай қилиб ҳозиргина ўзи суҳбатлашиб ўтирган Берлиоз, мана, бир дақиқадан кейин — калласи.
Шоирнинг ёнидан хиёбон бўйлаб қаттиқ ҳаяжонланган одамлар бир нималарни гапириб, чопиб ўтишарди, лекин Иван Николаевич уларпинг гапларини идрок қилмасди.
Бироқ шоирнинг олдида икки аёл кутилмаганда тўқнашиб қолди-ю, улардан бири — бошяланг, қирра-бурун аёл шоирнинг шундоққина қулоғи остида шанғиллаб иккинчисига деди:
— Аннушка бор-у, ўзимизнинг Аннушка! Садоваяда туради! Бу ўшанинг иши! У магазиндан бир шиша писта мойи олган экан, йўлда эҳтиётсизлик қилиб ши-шани ғалтакка уриб синдирибди-ю, ёғни тўкиб юборипти! Юбкаси жиққа ёғ бўлган… Жаҳли чиқиб бирам қарғадики! Анави шўринг қурғур бўлса, ўша тўкилган ёғда тайғаниб, тўғри трамвай тагига бориб тушипти…. Аёл шанғиллаб айтган сўзлардан фақат битта «Аннушка» деган сўз Иван Николаевичнинг миясига ўрнашиб қолган эди…
— Аннушка… Аннушка?.. — ғўлдиради шоир атрофига олазарак бўлиб қараркан. — Ие, шошма, шошма-чи…
«Аннушка» сўзига «писта ёғи» деган сўз келиб уланди, ундан кейин, негадир «Понтий Пилат» сўзлари ҳам келиб қўшилди. Шоир Пилатни хотирадан чиқариб ташлаб, сўзлар занжирини «Аннушка» сўзи-дан бошлади. Натижада, бу занжир жуда тез уланиб, бир зумда уни телба профессорга рўпара қилди.
Дарвоқе! «Мажлис бўлмайди, чунки Аннушка ёғ тўкиб юборди», деб шу немис айтган эдику. Мана, марҳамат, мажлис бўлмаслиги аниқ! Бундан ташқари: Берлиознинг калласини аёл киши олади, деб у аниқ гапирганди-а?! Ҳа, ҳа, ҳа! Ахир трамвай ҳайдовчи аёлмиди? Ўзи нималар бўляпти, а?
Берлиознинг мудҳиш ўлими тафсилотини махфий консултант олдиндан аниқ билганлигига энди зиғирча ҳам шубҳа қолмаган эди. Шунда шоирнинг миясини иккита мулоҳаза банд этди. Биринчи мулоҳаза: «Немис ҳеч ҳам жинни эмас! Ҳаммаси бемаънилик!» Иккинчи мулоҳаза: «Бу фалокатни унинг ўзи уюштир-мадимикин?!»
Лекин, афв этасиз, қандай қилиб уюштириши мумкин?
— Э, йўқ! Буни биз аниқлаймиз!
Иван Николаевич бутун кучини ишга солиб, скамейкадан зўр-базўр турди, турдию орқага — профессор билан суҳбатлашган ерига отидди. Хайрият, у ҳали кетиб қолмаган экан.
Бронная кўчасидаги чироқлар энди ёқилган, Патриарх кўли узра эса олтинранг ой шуъла сочарди, ана шу, ҳамиша кўзни чалғитувчи ой нурида профессор қўлтиғига ҳасса эмас, қилич қистириб тургандай туюлди Иван Николаевичга.
Истеъфодаги шилқим регент эса ҳали яқингинада Иван Николаевич ўтирган жойнинг ўзгинасида ўтирарди. Энди регент бурнига, беҳожатлиги яққол кўриниб турган пенсне қўндирган эдики, унинг бир кўзи шишасиз, иккинчи кўзидаги шиша эса дарз кетган эди. Берлиозни трамвай изи томон йўллагандаёқ разил кўринган бу катак шимли одам энди — пснсне таққач — баттар разиллашган эди.
Иван профессорнинг олдига юраги така-пука бўлиб яқинлашди, сўнг унинг чеҳрасига тикилиб қараб, ҳеч қандай тслбалик аломати йўклилигига ва ҳеч қачон бўлмаганлигига иқрор бўлди.
— Қапи, ростипи айтипг, кимсиз ўзи? — бўғиқ овоз билан сўради Иван.
Чет эллик шоирни гўё биринчи марта кўриб тургандек унга ўшшайиб қаради ва совуққина жавоб қилди:
— Меники тушунмайди… русча гапириш…
— У тушунмайди! — деб гапга аралашди регент ўтирган ерида, ҳолбуки, ҳеч ким ундан чет элликнинг гапини изоҳлашни сўрамаган эди.
— Муғамбирлик қилманг! — деб дўқ қилди Иван ва бирдан юраги шув этиб кетганини ҳис қилди. — Сиз ҳали шу ерда рус тилида жуда яхши гапирган эдингиз. Сиз немис ҳам, профессор ҳам эмассиз! Сиз
— қотил ва жосуссиз! Ҳужжатларингизни кўрсатинг! — ғазаб билан қичқирди Иван.
Шубҳали профессор шундоқ ҳам қийшиқ оғзини жирканч билан бурди, елкаларини учириб қўйди.
— Гражданин! — деб яна орага суқилди турқи совуқ регент. — Нега сиз интуристни безовта қиляпсиз? Бу ишингиз учун қаттиқ жавобгарликка тортиласиз! — Шубҳали профессор эса такаббурона чеҳра билан орқасига ўгирилдию индамай кетаверди.
Иван эсанкирай бошлаганини сезди. Нафаси оғзига тиқилиб регентга юзланди:
— Хой гражданин, жиноятчини тутишга ёрдамлашиш! Албатта ёрдам беришингиз керак.
Регент бирдаи ғайратланиб, сапчиб ўрнидаи турди ва бақирди:
— Ким жиноятчи? Қани у? Чет эллик — жиноятчи? — регентнинг кўзлари шўх чақнаб кетди.
— Анавими? Агар жиноятчилиги рост бўлса, биринчи навбатда: «Войдод!» — деб бақириш керак. Бўлмаса, қочиб кетади. Қани, келинг, иккаламиз баравар қичқирамиз! Фақат баравар! — Шундай деб регент оғзини очди.
Эсанкираб қолган Иван ҳазилкаш регентнинг гапига ишониб, «Войдод!» — деб қичқирди, лекин регент уни лақиллатиб «чурқ» этмади.
Иваннинг ҳирқироқ овози яхши самара бермади. Хиёбондан ўтиб кетаётган икки қиз чўчиб ўзларини четга олиб қочишди, шунда унинг қулоғига: «Мастми, нима бало?» — деган луқма эшитилди.
— Э, ҳа, сен ҳам у билан биргамисан ҳали? — деб бақирди дарғазаб Иван. — Ҳали сен мени майна қилмоқчи бўлдингми? Тўсма йўлимни!
Иван ўнг томондан ўтмоқчи эди, регент ҳам шу томонга отилди! Иван чапга ташланувди — манфур регент ҳам чапга ўтди.
— Сен атайлаб йўлимни тўсяпсан чоғи? — бақирди Иван ғазаби тобора ортаркан. — Ҳали сени ҳам милицияга топшираман!
Иван нобакор регентнинг енгидан тутмоқчи бўлиб ҳамла қилди, аммо тутолмай, доғда қолди. Регент худди ерга кириб кетгандай кўздан ғойиб бўлганди.
Иваннинг оғзи ҳайратдан ланг очилиб қолди, шу пайт у узоқда кетаётган манфур нотаниш одамни кўриб қолди. У Патриарх тор кўчаси оғзига бориб қолган эди, боз устига, у ёлғиз эмас эди. Қандай одамлиги мутлақо номаълум бўлган бояги регент профессорга ҳамроҳ бўлиб борарди. Бу ҳам етмагандай, кутилмаганда қаёқдандир пайдо бўлган, тўнғиздек баҳайбат, қарғадек қоп-қора, шопмўйлов бир мушук улар билан борарди. Учовлари Патриарх тор кўчаси томон юришди, лекин шуниси қизиқки, бу пайт мушук орқа оёқларида юра бошлади.
Иван шу бадкирдорлар ортидан югурди, аммо уларни қувиб етиш жуда мушкул бўлишини дарҳол англади.
Учовлон зумда тор кўчадан ўтиб Спиридоновкага чиқишди. Иван қадамини қанча илдамлатмасин, таъқиб қилинаётганлар билан ўзи ўртасидаги масофа зиғирчаям камаймади. Шоир кўз очиб-юмгунча сокин Спиридоновкадан ўтиб, ўзини Никита қопқаси олдида кўрди, бу ерда энди унинг аҳволи оғирлашган эди. Бу ер шунақа гавжум эдики, Иван баъзи йўловчиларга туртиниб кетиб сўкиш ҳам эшитиб олди. Бунинг устига-устак, бадкирдорлар тўдаси бандитлар кўп қўллай-диган усулни ишлатишга — ҳар тарафга тарқаб кетишга қарор қилганди.
Регент Арбат майдони томон ўқдай учиб бораётган тирбанд автобусга сакраб чиқиб олиб, оломон ичига худди олқиндидек суқилиб кирди-ю, кўздан ғойиб бўлди. Таъқиб қилинаётганлардан биттасини йўқотган Иван энди бутун диққатини мушукка қаратди: бу антиқа мушук бекатда тўхтаб турган «А» белгили моторли вагоннинг пиллапояси олдига бориб, вагонга чиқа бошлаган бир аёлни чирқиллатиб тортиб туширди-да, ўзи эшик бандини ушлаб пиллапояга чиқиб олди, шундан кейин ҳаво иссиқ бўлгани учун очиб қўйилган дераза орқали кондукторга ярим танга пул ҳам узатди.
Мушукнинг бу рафтори Иванни шунчалар ҳайратлантирдики, у муюлишдаги озиқ-овқат магазини олдида донг қотиб туриб қолди, лекин шу оннинг ўзида у кондукторнинг хатти-ҳаракатидан иккинчи марта, яна ҳам кучлироқ ҳайратга келди. Кондуктор аёл трамвайга чиқаётган мушукни кўрган ҳамоноқ жаҳл билан, бутун вужуди титраб чийиллади:
— Мушукларга рухсат йўқ! Мушуклар билан трамвайга чиқиш мумкин эмас! Пишт! Туш вагондан, бўлмаса милиция чақираман!
Бу ҳодиса, мушукнинг трамвайга чиқмоқчи бўлгани у ёқда турсин, ҳатто унинг кира ҳақи тўлашга урингани ҳам на кондуктор аёлни, на пассажирларни ажаблантирганди!
Мушук нафақат кира ҳақи тўлашга қодир, шунингдек, интизомли ҳайвон ҳам бўлиб чикди. У кондуктор аёлнинг шанғиллашини эшитган ҳамоноқ ерга тушиб, бекатга чўққайиб ўтирди ва ярим тангали пул билан мўйловини силай бошлади. Лекин кондуктор аёл арқонни тортиб, трамвай жойидан жилган ҳамоноқ мушук трамвайдан ҳайдаб туширилган, аммо трамвайдан қолиб кетишга ҳеч иложи бўлмаган одамдай иш тутди. У учала вагонни ўтказиб юбориб, охиргисининг орқа ёйисига чиқиб олдию резинка ичакни чангаллаб ушлаганча сафарга жўнаб қолди, айни пайтда ярим танга пулини ҳам тежаб қолди.
Иван бу ярамас мушукка алаҳсиб, сал бўлмаса, энг муҳим жиноятчи — профессорни йўқотиб қўяёзганди. Лекин у, Иваннинг бахтига, ғойиб бўлишга улгурмаган экан. Иван унинг кулранг беретини Болшая Никитскаями ё Гертсен кўчасинингми бошланиш ерида ғиж-ғиж оадмлар орасида кўриб қолди. Бир зум ўтмай Иваннинг ўзи ҳам ўша ерга бориб қолди. Лекин яна омади юрмади. Шоир қадамини илдамлатди ҳам, йўловчиларни туртиб-суртиб лўкиллаб чопа бошлади ҳам, лекин барибир профессорга бир қарич ҳам яқинлаша олмади.
Иван, кўнгли нечоғлиқ ғаш бўлмасин, таъқибнинг ғайритабиий тезликда ўгаётганидан ҳайратда эди. Иван Николаевич Никита қопқасида бўлгандан кейин орадан йигирма сония ҳам вақт ўтмай, дарров Арбат майдонига етиб олиб, сон-саноқсиз чироқлардан кўзи қамашиб кетди. Яна бир неча сония ўтди-ю, Иван Ни-колаевич ўзини йўлкалари қийшайиб кетган қоп-қоронғи бир тор кўчада кўрди — бу ерда у бирдан гурс этиб йиқилиб, тиззасини қонатволди. Яна чароғон магистрал — Кропоткин кўчаси, кейин тор кўча, ундан кейин Остоженка ва яна хилват, иркит, ғира-шира ёритилган тор кўча. Ана шу ерга келганда Иван Николаевич ўша ниҳоятда зарур бўлган одамни бутунлай кўздан қочириб қўйди. Профессор ғойиб бўлган эди.
Иван Николаевич эсанкираб қолди, лекин бу ҳол кўпга чўзилмади, чунки бирдан унинг кўнглига, профессор албатта 13-уйнинг, муқаррар 7-квартирасига кирган бўлиши керак, деган фикр келди.
Иван Николаевич шу 13-уйнинг подЪездига ўкдай отилиб кириб, иккинчи қаватга учиб чиқди, дарҳол кўзлаган квартирасини топиб, бетоқатлик билан қўнғироқ тугмасини босди. Сал вақт ўтмай эшикни беш ёшлар чамасидаги бир қизалоқ очди, лекин келган амакидан ҳеч нима сўрамай, шу заҳоти орқасига ўгирилдию, қайсиям бир хонага кириб кетди.
Қора ис босган баланд шифт остида бурчакка ўрнатилган кичкинагина лампочка билан хирагина ёритилган ҳайҳотдай, мутлақо қаровсиз бу даҳлизда сиртига темир қопланган баҳайбат қути турар, деворга шиналари олинган велосипед осилган, вешалка токчасида ётган қалпоқнинг узун қулоғи осилиб турарди. Бу ердаги хоналардан бирида радиоаппаратдан бир эркакнинг жарангдор ва серзарда овоз билан қичқириб шеър ўқиётгани эшитиларди.
Иван Николаевич бу нотаниш вазиятда асло саросимага тушмай: «У, албатта, ваннахонага яширинган бўлиши керак», деган мулоҳаза билан тўғри йўлак томон отилди. Иўлак қоп-қоронғи зди. Иван деворга урилиб бораркан, бир эшик остидаги тирқишдан тушиб турган хирагина ёруғга кўзи тушди, пайпаслаб эшикнинг бандини топдида, уни куч билан ўзига тортди. Эшикнинг илгаги чиқиб кетиб, Иван чинданам ваннахонага кириб қолди, шунда у, омадим бор экан, деб кўнглидан ўтказди.
Бироқ омад Иван кутганчалик кулиб боқмади! Унинг димоғига нам илиқ ҳаво урилд,и, сўнг у колонкада милт-милт ёнаётган чўғ ёруғида бу ерда деворга осилган каттакон тоғорани ва сири кўчиб, ҳаммаёғи қора доғ бўлиб кетган ваннани кўрди. Ваннада бошдан-оёқ совун кўпигига бурканган, қўлига мочалка ушлаган яланғоч бир бир аёл турарди. У узоқни кўролмайдиган кўзларини сузиб Иванга қаради, лекин бу жаҳаннамона қоронғида уни танимади шекилли, шўх оҳангда, паст овоз билан деди:
— Кирюшка! Айниманг! Нима, эсингизни едингиз-ми?.. Ҳадемай Фёдор Иванович келиб қолади. Чиқиб кетинг ҳозироқ! — шундай деб у Иванга мочалка силкиди.
Турган гапки, англашилмовчилик юз берган зди, бунииг сабабчиси Иван Николаевич эди, албатта. Лекин у ўз айбига иқрор бўлишни истамади ва таъна билан: «Вой, бузуғ-э!..» дедию шу заҳоти негадир ошхонага кириб қолди. Бу ерда ҳеч зоғ йўқ эди, ўнтача примус плита устида, қоронғида гунг турарди. Йиллаб чанги артилмаган дераза ойнасидан тушган ой шуъласи чанг ва исда қолиб тамоман унутилган санам осилган бурчакни ғира-шира ёритиб турарди, санам рамкаси орқасидан бир жуфт никоҳ шамининг учи чиқиб турарди. Бу катта санам остига кичкина — қоғоз санам қадаб қўйилган эди.
Иван орқа эшикдан чиқиб кетиш олдидан битта шам билан қоғоз санамни оливолди, аммо бу рафтори билан нима мақсадни кўзлаганини ҳеч ким айта олмас эди. У алланималар деб ғўлдираб бегона квартирани тарк этаркан, ҳозиргина ваннахонада ўзи шоҳид бўлган ҳодисани эслаб хижолат бўлди-ю, ўша сурбет Кирюша ким бўлдийкин, анави жирканч қулоқчин қалпоқ ўшаники эмасмикин, деб беихтиёр кўнглидан ўтказа бошлади.
Шоир ҳувиллаган, беқут тор кўчага чиққач, қочоқни қидириб атрофга кўз югуртирди, аммо у ҳеч ерда кўринмасди. Шунда Иван ўзига ўзи қатъият би-лан деди:
— Турган гапки, у Москва дарёсида! Олға!
Иван Николаевичдан, нима учун сиз профессорни айнан Москва дарёсида деб ўйлаяпсиз, деб сўралса яхши бўлардия, аммо ҳамма бало шунда эдики, бу саволни берадиган одамнинг ўзи йўқ эди. Манфур тор кўча ҳувиллаб ётарди.
Орадан хиёлгина вақт ўтар-ўтмас Иван Николаевични Москва дарёси соҳилидаги тош зинада кўриш мумкин эди.
У дарҳол кийим-бошини ечиб, йиртиқ оқ кўйлак ва титилиб кетган, ипсиз, бир жуфт ботинка олдида қўлбола папирос чекиб ўтирган, соқоли хушсурат одамга топширди. Шундан сўнг у қўлларини силкиб терини қотирди-да, сувга калла ташлади. Сув шу қадар совуқ эдики, Иваннинг дами қайтиб кетди, ҳатто энди сув бетига сузиб чиқолмасам керак, деган фикр ҳам кўнглидан лип этиб ўтди. Лекин, хайрият, сузиб чикди ва пишқириб, кўзлари қинидан чиққудек чақчайганча, ҳансираб нефт ҳиди келиб турган қоп-қора сув бетида соҳилдаги чироқлар томон суза бошлади.
Сувнинг совуқлигидан дийдираган Иван соҳилдаги пиллапоялардан боя кийимини ечиб қолдирган соқолли одам олдига чиқа бошлади, қараса, нафақат кийимларини, шунингдек, соқолли одамнинг ўзини хам ўғирлаб кетишипти. Айнан ўша кийим ечилган ерда эркакларнинг йўл-йўл ички иштоии, йиртиқ узун кўйлак, шам, кичкина қоғоз санам ва бир қути гугурт қолган эди. Иван мушт дўлайтириб заиф ғазаб билан кимгадир пўписа қилди-да, сўнг шу ташландиқ кийимни кия бошлади.
Ҳозир уни икки мулоҳаза: биринчидан, ҳамиша ўз ёнида олиб юрадиган МАССОЛИТ гувоҳномасининг ғойиб бўлгани, иккинчидан, шу аҳволда Москва кўчасидан ўтса бўлармикин деган мулоҳаза безовта қила бошлаганди. Нима бўлгандаям ички иштон-да..сирасини олганда, кимнинг нима иши бор-а… ишқилиб бирон кор-ҳол бўлиб, унга халал бермаса бўлгани.
Иван, шояд ёзлик шимга ўхшаб кўринса, деган ниятда иштон почасидаги тугмаларни узиб ташлади, кулига кичкина иконани, шам ва гугуртни олиб, йўлга гушаркан, ўзига-ўзи деди:
— Грибоедовга! Шак-шубҳасиз у ўша ерда.
Шаҳар оқшомги ҳаёт оғушида эди. Платформаларни шатакка олган юк машиналари кўча чангитиб, занжирларни шарақлатиб ўтишар, платформаларга ортилган қоплар устида қандайдир эркаклар чалқанча тушиб ётардилар. Ҳамма ерда деразалар ланг очиқ эди. Шу деразаларнинг ҳар биттасидан тўқ-сариқ абажурли чироқ ёниб тургани кўринар ва ҳамма деразалар, ҳамма эшиклар, дарвозахоналару томлардан, подвалу чордоқлардан, ҳамма-ҳамма ҳовлидан «Евге-ний Онегин» операсида ижро этиладиган полонез бўғиқ эшитиларди.
Иван Николаевич бекорга хавотирланмаган экан: ўтган ҳам, кетган ҳам ўгирилиб уни кузатиб қоларди. Натижада у катта кўчаларни тарк этиб, жинкўчалардан юришни маъқул кўрдики, бу ёқлардаги одамларнинг унча хиралик қилмаслигига, шимга ҳеч ўхшагиси келмаётган ички иштон кийган, ялангоёқ одамни тўхтатиб, суриштирадиган киши учрамаслигига кўпроқ ишонса бўларди.
Иван ҳам шунга амал қилиб, Арбатнинг ўргимчак ини цингари ҳар томонга таралган тор кўчаларига шўнғиди ва дам ўтмай атрофга қўрқа-писа кўз қири-ни ташлаб, орқасига ўгирилиб қараб, гоҳида уйларнинг йўлакларига яшириниб, светофорлар қўйилган чорраҳалардан, элчихона биноларининг муҳташам дарвозаларидан ўзини узоқроқ олиб, деворлар ёқалаб юриб кетди.
Лекин у қаерда бўлмасин, оркестр жўрлигида Татянага муҳаббат изҳор қилиб ария ижро этаётган салобатли йўғон овоз уни таъқиб қилиб, негадир қаттиқ изтиробга соларди.

Бешинчи боб
БУ ГРИБОЕДОВДА БЎЛГАН ЭДИ

Сарғиш рангга бўялган бу икки қаватли қадимий уй айланма хиёбон ёқасига, атрофи чўян панжара билан ўралган, дарахтлари мажмағил боғ этагига жойлашган эди. Уй олдидаги мўъжазгина майдонча асфалтланган бўлиб, қишда бу ерга қор тоғ қилиб уйилиб, тепасига курак ботириб қўйилар, ёз пайтида эса бу саҳн каноп соябон остида ёзлик рестораннинг энг муҳташам бўлимига айланарди.
Бу уй «Грибоедов уйи» деб аталарди, бунга сабаб, гўё бир вақтлар адибнинг, яъни Александр Сергеевич Грибоедовнинг холаси шу уй соҳибаси бўлган эмиш. Лекин чинданам шундай бўлганми, йўқми — аниқ айтолмаймиз. Аслида, Грибоедовнинг уй соҳибаси бўлган ҳеч қандай холаси йўқ эди билишимча… Лекин шунга қарамай, бу уйни шу ном билан атардилар. Шунисиям борки, агар москвалик бир ёлғончининг гапига ишонсак, бу уйнинг иккинчи қаватидаги серустун доира залда машҳур ёзувчи юмшоқ диванда ястаниб ўтирган ўша холасига ўзининг «Ақллилик балоси» асаридан парча ҳам ўқиган эмиш. Лекин ким билсин, ўқиган бўлса ўқигандир ҳам, муҳими бу эмас!
Муҳими шуки, ҳозирги пайтда бу уйнинг соҳиби ўша МАССОЛИТ эдики, бахтиқаро Михаил Александрович Берлиоз Патриарх кўли бўйига боргунга қадар шу ташкилотга бошчилик қилар эди.
МАССОЛИТ аъзоларининг шарофати билан бу уйни ҳеч ким «Грибоедов» деб атамас, балки ҳамма қисқагина қилиб «Грибоедов» дерди: «Кеча мен Грибоедовда икки соат хонама-хона сандироқлаб юрдим». «Хўш, қалай?» «Ялтага бир ойлик путёвка ундирдим». «Боплабсан!» Ёки: «Берлиознинг олдига бор, бугун у тўртдан олтигача Грибоедовда қабул қилади…» ва ҳоказолар.
МАССОЛИТ Грибоедовга жуда қулай ва яхши жойлашган эди. Грибоедовга кириб келган ҳар бир одам биринчи навбатда беихтиёр ҳар хил спорт тўга-ракларининг эълонлари билан, шунингдек, иккинчи қаватга олиб чиқадиган зина деворларига осилган МАССОЛИТ аъзоларининг группа-группа ва якка-якка бўлиб тушган фотосуратлари билан танишарди.
Иккинчи қаватдаги биринчи хона эшигига йирик ҳарфлар билан «Балиқ ови ва дала ҳовли секцияси» деб ёзилган бўлиб, ёзув остига қармоққа илинган то-вонбалиқнинг расми чизилган эди.
2 рақамли хона эшигига хийла ғализ гап ёзилган эди: «Бир кунлик ижодий путёвка. М. В. Подложняга мурожаат қилинсин».
Ундан кейинги эшикдаги ёзув қисқа бўлса ҳам мутлақо тушуниб бўлмасди: «Перелигино». «Грибоедов» га тасодифан кириб қолган одам шу ёзувдан кейин адиб холасининг ёнғоқ ёғочидан ясалган эшикларига қоқилган турли-туман ёзувларни кўриб ҳанг-манг бўлиб қоларди: «Қоғоз олмоқчи бўлганларни Поклёвкина навбатга ёзади», «Касса», «Скетч ёзувчилар учун хусусий ҳақ тўланади»…
Пастда, бинога кираверишдан бошланган узундан-узун навбатда турганларни ёқалаб борган одам: «Уй-жой масаласи» деб ёзилган, одамлар тўхтовсиз кириб-чиқиб турган эшикка бориб тўхтарди.
Уй-жой масаласи кўриладиган хонадан кейин ғоят ҳашаматли плакат кўзга ташланарди, бу плакатда баланд қоя, унинг чўққисида елкасига милтиқ илиб, от чоптириб кетаётган чакмонли суворий тасвирланган эди. Ундан пастроқда — палмалар соясидаги пешайвонда қўлига авторучка ушлаган кокилдор бир йигит жудаям ўткир кўзларини олис-олис фазога тикиб ўтирарди. Бу тасвир остига шундай сўзлар ёзилган эди: «Икки ҳафтадан (ҳикоя, новелла) бир йилгача (роман, трилогия) тўлақонли ижодий отпускалар берилади. Ялта, Совуқ Сув, Боровое, Сихидзири, Махипжаури, Ленинград (Қишки сарой)». Бу эшик олдида ҳам павбат-да турганлар бор эди, лекин жудаям кўп эмас, тахминан юз элликтача келарди.
Бу ердан ўтиб, Грибоедов уйининг серҳашамат муюлишларидан, пасту баланд йўлакларидан борган одам: «МАССОЛИТ Правлениеси», «Кассалар № 2, 3, 4, 5», «Редактсиои коллегия», «МАССОЛИТ раиси», «Билярдхона» деб ёзилган эшиклардан ўтар, шунингдек, МАССОЛИТнинг турли-туман қўшимча идораларни, ниҳоят, юқорида номи зикр этилган хола буюк жиянининг комедиясини ҳузур билан тинглаган ўша серустун зални кўрарди.
«Грибоедов» га кирган ҳар бир одам, агар унда зиғирча фаҳм-фаросат бўлса, МАССОЛИТ аъзоларининг қандай бахтиёр ҳаёт кечиришини бир қарашда фаҳмлаб оларди, фаҳмлардию, шу заҳоти унинг ичини ҳасад мушук бўлиб тимдаларди. Шу заҳоти у, туғилганимда нега менга ҳам ёзувчилик истеъдодини ато этмадинг, дегандек аччиқ таъна тўла кўзларини кўкка тикарди, зеро, МАССОЛИТ аъзосининг бутун Москва танийдиган, хушҳид, асл нав чарм қопланган зарҳал ҳошияли жигарранг билетига муяссар бўлишни, турган гапки, ўшал ёзувчилик истеъдодисиз орзу ҳам қилиб бўлмасди.
Қани, ҳасадни ёқлаб ким бир оғиз сўз айта олади? Ҳасад энг разил ҳиссиёт тоифасидандир, лекин шунга қарамай, Грибоедовга келган меҳмоннинг аҳволига тушуниш керак. Чунки у юқори қаватда кўрган нарсалар ҳали дарёдан томчи. Уйнинг биринчи қаватини бутунича ресторан ишғол этган эди. Яна — ресторанмисан, ресторан! Виждонан гапириладиган бўлса, бутун Москвада энг яхши ресторан ҳисобланарди у. Грибоедов наинки қуббали шифтларига айёорона ёлли нафармон отларнинг тасвири солинган иккита улкан залга жойлашгани билан, наинки бу ердаги ҳар бир столчага шол рўмол соявонли чироқлар ўрнатилгани билан, наинки унга кириш ҳар қандай ўткинчига насиб бўлавермагани билан, шунингдек, бу ерда тайёрланадиган овқатларнинг сифати билан ҳам Москвадаги ҳар қандай манаман деган ресторанни бир чўқишда қочирарди, бунинг устига, бу ерда таомлар кишига малол келмайдиган баҳода тортиларди.
Шунга кўра Грибоедовнинг чўян панжараси ёнида мазкур китоб муаллифларининг қулоғига чалинган қуйидаги ҳаққоний суҳбатнинг ҳеч ажабланарли ери йўқ бўлса керак:
— Бугун қаерда кечлик қиласан, Амвросий?
— Қаерда бўларди, албатта шу ердада, азизим Фока! Арчибалд Арчибалдович бугун кечликка порция-порция қилиб тайёрланган анатюрел олабуға балиқлари бўлади деб шипшиди менга. Қулинг ўргилсин нарсада ўзиям!
— Яшашнинг йўлини биласан-да, Амвросий! — хўрсиниб қўйиб деди абгор кийинган, бўйнига ҳўппоз ошган, чўпдек ориқ Фока юзлари дўмбоқ, лаблари дурдоқ, сочи олтинранг, барваста қомат шоир Амвросийга.
— Айтарли ҳеч қандай йўлни билмайман, — деди эътироз билан Амвросий, — фақат одамлардай яшашни хоҳлайман, холос…
— Уйдаям пиширса бўлади-ку, ўша овқатни, — деб мийиллади Фока.
— Саломатликлари керак, — деб дўриллади Амвросий, — уйда ўша анатюрел олабуға балиғини хотининг умумий ошхонада кастрюлда пиширадими? Қойил-э! Ҳи-ҳи-ҳи!.. Оревуар, Фока! — шундан кейин Амвросий қўшиқ хиргойи қилганча соябон остидаги ёзлик ресторанга йўл олди…
Етар, китобхон, мавзудан чиқиб кетдик! Қани, яна изимдан олға!
Ўша Берлиоз ҳалок бўлган куни кечқурун соат ўн яримда Грибоедовнинг юқори қаватида фақат битта хона ёритилган бўлиб, у ерда мажлисга тўпланган ўн икки нафар адабиётчи Михаил Александровичнинг келишини кутиб, зерикиб ўтирарди.
МАССОЛИТ Правлениеси хонасида стулларда, столларда, ҳатто икки дераза рахида ўтирганлар ҳавонинг димлигидан қийналардилар. Очиқ деразадан қилт этган шабада кирмас эди. Москва кун бўйи асфалт сингдирган ҳароратни қайтарар, тунда ҳам ҳавонинг тафти пасаймаслиги кўриниб турарди.
Уйнинг подвалига жойлашган ошхонадан пиёз ҳиди келди, шунда хонада ўтирганларнинг томоғи қақраб, ҳаммалари тажанг бўлиб, аччиқлана бошлашди.
Дурустгина кийинган, ювош табиат, кўзлари зийрак ва айни пайтда бежо беллетрист Бескудников ёнидан соатини чиқарди. Соат мили ўн бирга бориб қолган эди. Бескудников тсиферблатга чертиб қўйиб, уни шоир Двубратскийга кўрсатди, у стол чеккасида таги резина сариқ туфли кийган оёқларини ликиллатиб ўтирарди.
— Вой-бў-ў, — деб ғўлдиради Двубратский.
— Йигитчамиз Клязмада ушланиб қолган-ов, — деди дўриллаган овоз билан Настася Лукинишна Непременова. Бу адиба москвалик бир савдогарнинг етимчаси бўлиб, «Штурман Жорж» тахаллуси билан денгиз жанги ҳақида ҳикоялар ёзарди.
— Ахир бу инсофдан эмас-да! — деб дангал гапирди таниқли скетчлар муаллифи Загривов. — Ҳозир мен ҳам, бу ерда димиқиб ўтиргандан кўра, ўз балко-нимда мазза қилиб чой ичиб ўтирган бўлардим. Ахир мажлис соат ўнга чақирилган эмасмиди?
— Ҳозир Клязма кўп сўлим жой бўлганда, — деб ҳамкасбларини васвасага солди Штурман Жорж, чунки Клязма бўйидаги адабиётчилар посёлкаси Перели-гинода дам олишни ҳамма ёзувчилар бирдай орзу қилишини у яхши биларди. — Ҳозир у ерда булбуллар сайёраётган бўлиши керак. Негаки, мен ҳамиша, айниқса, баҳор пайтида, шаҳар ташқарисида яхшироқ ижод қиламан.
— Мен ўша жаннатга бетоб хотинимни юбориш учун уч йилдан бери пул тўлайман, аммо ҳанузгача ҳеч нарсанинг дараги йўқ, — деди аламли ғижиниб новелланавис Иероним Поприхин.
— Бахти кулган боради у ерга, — деди тўнғиллаб дераза рахида ўтирган танқидчи Абабков.
Штурман Жоржнинг мунчокдек кўзларида шодиёна ўт чақнади-ю, дўриллаган овозини хиёл майинлаштириб деди:
— Ҳасад қилиш керак эмас, ўртоклар. Бор-йўғи йигирма иккита дала ҳовли бор, яна еттитаси қуриляпти, биз, МАССОЛИТ аъзолари эса уч мингтамиз..
— Уч минг бир юз ўн бир киши, — деб луқма ташлади кимдир бурчакдан.
— Аиа, кўрдингларми, — давом этди Штурман, — илож қанча? Табиийки, дала ҳовлиларни орамизда энг истеъдодли бўлганлар олган…
— Генераллар! — дангал аралашди бу ғийбатга стсенарист Глухарёв.
Бескудников ясама эснаб, хонадан чиқди.
— Перелигинода бир ўзи беш хонали уйни эгаллаган, — деди унинг орқасидан Глухарёв.
— Лаврович бўлса, бир ўзи олти хонали уйда турипти, — чирқиллади Денискин. — Емакхонасининг деворлари эман ёғоч билан сирланган!
— Э, нималарни гапиряпсиз ўзи, — тўнғиллади Лбабков, — соат ўн бир ярим бўлди.
Ғала-ғовур кўтарилди, исёнга ўхшаш нарса бошланаётган эди. Ўша лаънати Перелигинога телефон қилишди, Лавровичнинг дарё бўйига кетганини эшитиб, таъблари тирриқ бўлди. Кейин таваккал қилиб, қўшимча 930 номер орқали нафис адабиёт комиссиясига қўнғироқ қилишди, турган гапки, ҳеч ким трубкани олмади.
— Ўзи қўнғироқ қилса бўларди-ку! — деб чинқиришди Денискин, Глухарёв ва Квант.
Лекин улар бекорга жиғибийрон бўлишарди: Михаил Александрович ҳеч ёққа телефон қила олмасди. Чунки яқингинада Михаил Александрович бўлган шахс энди Грибоедовдан анча узоқда, минг шамлик лампалар билан ёритилган улкан бир залда, устига рух тунука қопланган учта столда бўлак-бўлак бўлиб ётарди.
Биринчи столда — қўли цинган, кўкрак қафаси мажақланган, ҳаммаёғида қон қотиб қолган яланғоч жасад, иккинчи столда — олд тишлари синиб, оғзи ўпирилган, очиқ қолган нурсиз кўзлари чироқларнинг ўиткир шуъласига мутлақо парво қилмай бақрайган калла, учинчи столда эса бир тўп бўлиб ғижмалоқ ува-далар ётарди.
Бошсиз жасад тепасида суд медитсинаси профессори, патологоанатом билан унинг прозектори, тергов органи вакиллари ва Михаил Александрович Берлиознинг МАССОЛИТ бўйича муовини — адабиётшунос Жеддибинлар (уни телефон орқали бемор хотини қошидан чақиртиришган эди) тўпланишган эди.
Жеддибинни олгани борган машинада тергов вакиллари ўтиришарди, уларнинг ҳаммаси биринчи навбатда марҳумнинг квартирасига боришди (вақт ярим кечага яқинлашиб қолган эди), у ерда марҳумнинг қоғозлари сурғучланди, шундан кейин ҳаммалари ўликхонага жўнадилар.
Мана энди улар мурда тепасида туриб, қандай қилинса маъқулроқ бўларкин: узилган бошни танага тикиб қўйсакмикин ё марҳумнинг жасадини то иягигача қора мато билан ёпиб (бошинигина очиқ қолдириб), Грибоедов залига қўйсакмикин, деб маслаҳатлашишарди.
Ҳа, Михаил Александрович ҳақиқатан ҳам ҳеч қаёққа қўнғироқ қила олмас эди, бинобарин, Денискин, Глухарёву Кванту Бескудниковлар бекорга жиғибийрон бўлиб кабинетни бошларига кўтаришган эди. Бу ўн иккита адабиётчининг ҳаммаси роса ярим кечада пастга, ресторанга тушишди. Бу ерда улар яна Михаил Александровични ранж билан тилга олишди: турган гапки, пешайвондаги столларнинг ҳаммаси энди банд эди, оқибат улар ғоят муҳташам, аммо ниҳоятда дим залда овқатланишга мажбур бўлишди.
Роса ярим кечада биринчи залда нимадир бирдан гумбурлаб, жаранглаб, сочилиб кетгандай бўлди. Шу заҳоти чийилдоқ эркак овози музикага жўр бўлиб: Аллилуйя!» — деб жон-жаҳди билан чинқириб куй-лай бошлади. Довруғи кетган Грибоедов жази иш бошлаган эди. Терлаган чеҳралар гўе ёришиб кетгандай, гўё шифтдаги от тасвирларига жон киргандай, чироқларнинг шуъласи кучайгандай бўлди, шунда иккала залдаги, ундан сўнг пешайвондаги хўрандаларнинг бирдан жазаваси тутиб, рақсга туша бошладилар.
Глухарёв шоира Тамара Полумесятс билан тантса қила бошлади, Квант рақсга тушди, романнавис Жуколов сариқ кўйлак кийган бир кино артистка билан тантсага тушди. Драгунский ҳам, Чердакчи ҳам, гумбаздай келадиган адиба Штурман Жоржни қучиб олган жиккак Денискин ҳам тантса тушишди, оқ бўз шим кийган номаълум бир шахс маҳкам қучиб олган гўзал меъмор аёл Семейкина-Галл ҳам тантса тушарди. «Кунда-шунда» хўрандалар ҳам, таклиф этилган меҳмонлар ҳам, москваликлару четдан келганлар ҳам рақс туша бошлашди: кронштадтлик ёзувчи Иоганн, Ғостовдан келган, бутун юзига қип-қизил темиратки тошган қандайдир (режиссёр бўлса керак) Витя Куфтик деган шахс, МАССОЛИТда поезия бўлимининг энг машҳур намояндалари, яъни Павианов, Богохулский, Сладкий, Шпичкин ва Аделфина Буздяклар ҳам рақс тушишарди, сочларини бокс фасони бўйича олдирган, елкаларига модага мослашиб пахта қўйдирган касби номаълум ёшлар ҳам рақс тушишарди.
Қора терга ботган офитсиантлар бошлари узра пиво тўлдирилган кружкаларни кўтариб ўтарканлар, нафрат аралаш ҳирқироқ овоз билан қичқиришарди: «Узр, гражданин!» Чийилдоқ хонанда эиди куйламас, «Аллилуйя!» — деб ув тортарди. Жаздаги мис зилларнинг гумбури идиш-товоқларнинг шақир-шуқурини хам босиб кетганди….
Шу аснода бирдан бир стол узра: «Берлиоз!» — деган садо парвоз этди. Бирдан, аллакимдан қаттиқ мушт егандек, жаз шалвираб, сўнг гунг бўлиб қолди. «Нима, нима, нима бўпти, нима?!!» «Берлиоз!!!» Одамлар ўринларидан туриб кетишди, бақириқ-чақириқлар янгради… Михаил Александрович ҳақидаги шумхабар ҳаммани оғир қайғуга солиб қўйганди. Кимдир куйиб-пишиб, ҳозироқ, шу ернинг ўзида коллектив номидан қандайдир телеграмма ёзиб, зудлик билап жўнатиш керак, деб чинқирарди. Лекин қанақа телеграмма, қаёққа юбориш керак, деган савол туғилади. Уни юборишдан нима фойда? Дарҳақиқат, уни қаёққа юбориш керак? Ундан кейин, телеграмма қандай мазмунда бўлмасин, мажақланган энсаси ҳозир прожекторнинг резина қўлқоп кийган қўли остида эзғилинаётган, бўйнини эса профессор игна билан тешиб тикаётган жасад учун унинг нима ҳожати бор дейсиз? У ҳалок бўлган, энди ҳеч қандай телеграмма керак эмас унга. У адойи тамом бўлди, телеграфни банд қилмайлик.
Ҳа, ҳалок бўлди у, ҳалок бўлди… Лекин бизлар тирикмиз-ку.
Ха оғир қайғу худди улкан тўлқин каби тошган эди, анча вақтгача кўпириб турган бу тўлқин охири пасая бошлади ва энди айримлар ўз столига — аввалига ўғринча, кейин ошкора — қайта бошлашди, арақ ичиб, газак қилишди. Дарҳақиқат, деволяй усулида тайёрланган товуқ котлетларини қолдирса увол бўлмайдими? Хўш, нима ёрдамимиз тегади Михаил Александровичга? Оч қолганимизми? Ахир, бизлар тирикмиз-ку!
Турган гап, роялнинг қопқоғини қулфлаб қўйишди, бир нечта журналист таъзиянома ёзгани ўз редакциясига жўнаб кетди. Желдибиннинг ўликхонадан келганини хабар қилишди. У марҳумнинг иккинчи қаватдаги кабинетида ўтирганмиш. Бир зумда Берлиознинг ўрнига шуни қўйишади, деган овоза тарқалди. Желдибин ўн иккита правление аъзосининг ҳаммасини ресторандан чақиртириб олди, сўнг Берлиознинг кабинетида шошилинч равишда бошланган мажлисда Грибоедовнинг устунли залини мотам маросимига ҳозирлаш, маросимнинг бошланиш пайти ва шу кўнгилсиз воқеага дахлдор бўлган бошқа зарурий масалалар ҳақида муҳокама юрита бошлашди.
Рестораннинг яна одатдаги тунги ҳаёти бошланиб кетди, бу ҳаёт то ресторан ёпилгунча, яъни тонгги соат тўртгача давом этиши мумкин эди, агар хўрандаларни Берлиознинг ҳалокати ҳақидаги хабардан ҳам кўпроқ ҳайратга солган мутлақо кутилмаган антиқа бир воқеа юз бермаганда. Биринчи бўлиб Грибоедов уйининг дарвозаси олдида йўловчиларни кутиб турган извошчилар безовта бўла бошлашди. Улардан қайси бириям ўриндиқдан туриб, қичқириб юборди:
— Е тавба! Анавини қаранглар!
Шу пайт чўян панжара олдида қаёкдандир пайдо бўлган олов «милт» этиб ёниб, пешайвон томон яқинлаша бошлади. Столлар атрофида ўтирган хўрандалар ўринларидан туриб, ўша томонга тикилиб қарай бошлашди ва ўша милтиллаган олов билан бирга оппоқ бир шарпанинг ҳам ресторан томонга яқинлашаётганини кўришди. У шундоққина гул сўриси тагига келганда хўрандаларнинг бари қўлларида вилкаларга илинган стерляд балиғи билан кўзларини бақрайтирганча ўтирган ўринларида серрайиб қолдилар. Шу маҳал папирос чекиш мақсадида ресторан гардеробхонасидан ҳовлига чиққан эшикоғаси папиросни товони билан эзғилади-ю, шарпанинг ресторанга киришига йўл қўймаслик учун у томон юра бошлади, лекин кейин, негадир, бу аҳдидан қайтиб, таққа тўхтаб қолдида, овсарона тиржайди.
Оқибат шарпа гул сўриси остидан ўтиб, бемалол ровонга қадам қўйди. Ана шундагина бу шарпанинг ҳеч қандай шарпа эмас, балки таниқли шоир Иван Николаевич Бездомний эканига ҳамма шоҳид бўлди.
У ялангоёқ, эгнига йиртилиб дабдала бўлган оқиш ранг узун кўйлак ва йўл-йўл оқ иштон кийган эди; кўйлагининг кўксига инглиз тўғноғичи билан номаълум авлиёнинг тасвири туширилган (тасвир ҳам ўчиб кетган эди) қоғоз иконани қадаб олганди. Иван Николаевичнинг қўлида ёниқ никоҳ шами бор эди. Унинг ўнг ёноғи шилинган эди. Шу ҳодиса оқибатида ровонда вужудга келган сукунатнинг нечоғлиқ теранлигини ўлчаш мутлақо маҳол эди. Бир офитсиантнинг қўлидаги қийшиқ ушланган кружкадан пиво жилдираб оқарди.
Шоир шамни боши узра кўтариб, баланд овоз билан деди:
— Салом, дўстлар! — шундан кейин у яқинроқда турган столнинг тагига мўралаб қарадида, қайғули оҳангда деди: — Йўқ, бу ердаям йўқ у!
Шу чоқ бир эркак ва бир аёлнинг овози эшитилди:
— Тамом бўпти. Телба бўлиб қолипти, — деди дўриллаган эркак овози раҳмсиз оҳангда.
— Бу аҳволда уни милиция қандай тутиб олмади экан кўчада? — деди қайсиям бир аёл қўрқув оҳангида.
Иван Николаевич бу гапни эшитиб, жавоб қилди:
— Ха, икки марта: Скатертний билан Броннаяда мени ушламоқчи бўлишди, лекин мен девордан ошиб қочиб қолдим, мана, юзим шилиниб кетди! — Шундан кейин Иван Николаевич шамни баланд кўтарганча қичқирди: — Биродари адиблар! (Унинг ҳирқироқ овози ўткирлашган ва қизғинлашган эди.) Ҳаммангиз гапимга қулоқ солингиз! У пайдо бўлди! Дарҳол уни тутинглар, акс ҳолда кўп оғир фалокатларга сабабчи бўлади!
— Нима? Нима? Нима деди у? Ким пайдо бўлипти? — дея шов-шув кўтаришди одамлар чор ёқдан.
— Коттсултант! — жавоб қилди Иван. — Ана ўша консултант ҳозир Патриарх кўли яқинида Миша Берлиозни ўлдирди.
Шу пайт ички залдан оломон гурра ёпирилиб чиқиб, Иваннинг шами атрофида жипслана бошлади.
— Кечирасиз, аниқроқ гапирсангиз, — деган мулойим овоз оҳиста эшитилди Иван Николаевичнинг қулоғи остида. — Айтингчи, қандай ўлдирди ўзи? Ким ўлдирди?
— Ажнабий консултант, профессор ва жосус! — атрофга аланглаганча жавоб берди Иван.
— Фамилияси нима унинг? — деб Иваннинг қулоғи олдида пичирлашди.
— Ҳамма бало шунда-да! — алам билан чинқириб юборди Иван. — Кошкийди фамилиясини билсам! Унинг ташрифномасида ёзилган фамилиясини яхши кўролмай қолдим… Фақат фамилиясининг бош ҳарфи эсимда: «Ве». «В» дан бошланарди фамилияси! Қанақа фамилия «В» билан бошланиши мумкин? — Иван пешанасини чангаллаганча ўзига ўзи савол берди ва бирдан ғўлдирай бошлади: — Ве, ве, ве! Ва… Во… Вашперми? Вагнерми? Вайнерми? Вегнерми? Винтермикин? — Иван пешанасини астойдил тириштирганидан бошидаги сочи у ёқ-бу ёққа силжий бошлади.
— Вулфдир? — аянчли оҳангда чийиллади бир аёл.
Иваннинг аччиғи чиқиб кетди.
— Эси паст! — деб бақирди у чийиллаган аёлни кўзи билан ахтараркан. — Вулфнинг нима дахли бор бунга? Вулфда ҳеч қандай айб йўқ! Во, во… Йўқ! Ҳеч эслолмаяпман! Гап бундай, гражданлар: ҳозир сиз милицияга телефон қилинг, профессорни тутиш учун пулемёт ўрнатилган бешта мотоциклет юборишсин. Яна шуниям айтингларки, у ёлғиз эмас: ёнида кўзига шишаси дарз кетган пенсне таққан, катак шим кийган бир найнов билан тўнғиздай семиз бир қора мушук ҳам бор. Унгача мен Грибоедовни тинтиб чиқаман… Кўнглим сезяпти, у шу ерда!
Иван қаттиқ безовталаниб, қўлидаги шамнинг мумини ўз устига сачратганча атрофидаги одамларни туртиб, столларнинг остига мўралай бошлади, Шу пайт: «Доктор!» — деган овоз эшитилдию, Иваннинг рўпарасида бир одамнинг мугуз кўзойнак таққан, соқол-мўйлови қирилган, мулойим, гўштдор юзи пайдо бўлди.
— Ўртоқ Бездомний, — тантанавор оҳангда гап бошлади шу одам, — тинчланинг! Сиз ҳаммамиз учун азиз бўлган Михаил Александровичнинг… йўқ, аниқроғи, Миша Берлиознинг ўлимидан қаттиқ хафа бўлгансиз. Бизлар буни жуда яхши тушуниб турибмиз. Сиз дам олишингиз керак. Ҳозир ўртоқлар сизни олиб бориб ўринга ётқизишади, бир оз мизғиб, қайғуни унутасиз…
— Сен, — деб Иван тишларини иржайтирганча унинг сўзини бўлди, — профессорни зудлик билан тутиш кераклигини тушунасанми Ўзингни бемаъни маслаҳатларинг билан дўстлашасан шу топда! Овсар!
— Ўртоқ Бездомний, мени кечиринг деди бояги одам чўғдек қизариб орқасига бурилди ва бу ғалвага аралашганидан пушаймон оўлиб.
— Йўқ, ҳаммани кечирсам ҳам, сени кечирмайман, — нафрат билан оҳиста деди Иван Николаевич.
Унинг асабдан афти бужмайди, ўнг қўлидаги шамни тез чап қўлига олиб, раҳмдиллик қилган бу одамнинг қулоғи остига тарсаки туширди.
Шундан кейин ҳамма Иванга ташланди. Шам ўчди, тарсаки еган одамнинг кўзойнаги ерга тушиб, бир зумда мажақланди. Иван ҳаттоки хиёбонда юрган одамларга ҳам эшитиладиган, ҳаммани васвасага соладиган даҳшатли жанговар наъра тортиб, ўзини ҳимоя қила бошлади. Столлардан тушиб цинган идишлар жа-ранги, аёлларнинг чинқиргани эшитилдию Офитсиантлар шоирнинг қўл-оёғини сочиқлар билан боғлаётган пайтда, гардеробхонада ресторан хўжайини билан эшикоғаси ўртасида шундай гап борди.
— Унинг ички иштонда келганини кўрувдингми? — совуққина сўради хўжайин.
— Ахир, Арчибалд Арчибалдович, — дағ-дағ қалтираб жавоб қилди швейтсар, — у киши МАССОЛИТ аъзоси бўлсалар, қандай киритмайман?
— Унинг ички иштонда келганини кўрувдингми, деяпман? — деб такрорлади хўжайин.
— Ахир ўзингиз ўйланг, Арчибалд Арчибалдович, — дерди лавлагидай қизарган эшикоғаси, — мен нима ҳам қила олардим? Тўғри, тушунаман, ровонда хонимлар ўтирипти…
— Хонимларнинг бунга дахли йўқ, уларга барибир, — дерди хўжайин кўзлари билан эшикоғасини еб юборгудай бўлиб, — лекин милицияга барибир эмас! Ички кийимдаги одам Москва кўчаларида фақат битта вазиятда юриши мумкин — агар уни милиция кузатиб бораётган бўлса ва фақат милиция бўлимига кузатиб бораётган бўлса! Лекин сен, агар эшикоғаси экансан, шуни билишинг керакки, бундай одамни кўрган заҳотинг, бир зум ҳам ўйлаб ўтирмай, ҳуштак чалишинг керак эди. Эшитяпсанми гапимни?
Эси оғиб қолган эшикоғаси ровон ёкда бир ниманинг гумбурлаб кетганини, идишларнинг чил-чил цингани ва аёлларнинг чинқирганини эшитди.
— Хўш, энди сени нима қилишим керак, а? — сўради хўжайин.
Эшикоғасининг ранги қув ўчиб кетди, кўзлари хиралашди… тиззалари қалтирай бошлади. Лекин энди хўжайиннинг унга раҳми келиб, кўзларидаги алангани ўчирди.
— Билиб қўй, Николай! Бу охирги марта кечиришим. Бунақа эшикоғаси ресторанимизга текинга ҳам керак эмас. Сен черковга бориб, қоровулликка ёллан. — Шу танбеҳдан кейин у худди командирлардек тез ва аниқ-аниқ буйруқ бера бошлади: — Буфетдан Пантелейни чақир. Милиционерга хабар қилсин. Протокол ёзинглар. Машина чақиртир. Психиатрия шифохонасига жўнатинглар. — Сўнг илова қилди: — Чал ҳуштагингни!
Яна чорак соатдан кейин, наинки ресторандаги, шунингдек, бутун хиёбондаги ва деразалари ресторан боғига очиладиган уйлардаги одамлар Пантелей, эшикоғаси, милиционер, офитсиант ҳамда шоир Рюхиннинг Грибоедов дарвозасидан худди чақалоққа ўхшатиб йўргакланган бир ёш йигитни кўтариб чиқишаётганини кўриб, ҳангу манг бўлиб қолишди: йўргакланган йигит ҳўнг-ҳўнг йиғлар, нуқул Рюхинни пойлаб, афтига тупураркан, йиғидан энтика-энтика бақирарди:
— Аблаҳ!
Юк машинасининг баджаҳл қиёфали шофёри моторни юргиза бошлади. Машина ёнида турган учар извошчи очбинафшаранг тизгин билан отининг сағрисига уриб, уни тезларкан:
— Мана чопқир от! Жиннихонага биз оборамизда! — деб қичқирарди.
Атрофда оломон юз берган ҳодиса ҳақида шанғилларди: хуллас, бу жирканч, разил, васвасага солувчи, қабиҳ ғалва юк машинаси шўрлик Иван Николаевични, милиционерни, Пантелей ва Рюхинларни Грибоедов дарвозасидан узоқлатиб олиб кетгандан кейингина барҳам еди.

Олтинчи боб
ШИЗОФРЕНИЯ ДЕГАНЛАРИ ТЎҒРИ ЧИҚДИ

Москва яқинида, дарё бўйида кейинги пайтларда қурилиб, довруғи кетган психиатрик шифохонанинг қабулхонасига оқ халат кийган чўққисоқол одам кириб келганида вақт тунги соат бир ярим эди. Учта санитар диванда ўтирган Иван Николаевичдан кўз узмай шай туришарди. Қаттиқ ҳаяжонланган шоир Рюхин ҳам шу ерда эди. Иван Николаевичнинг оёқ-қўли боғлаб келинган сочиқлар энди шу диванда бир тўп бўлиб уюлиб ётарди.
Рюхин кирган одамни кўрди-ю ранги оқариб кетди, томоқ қириб қўйиб, қўрқа-писа деди:
— Салом, доктор.
Доктор Рюхиннинг саломига бош эгиб жавоб қилди, лекин бош эгаркан, унга эмас, Иван Николаевичга қаради.
Шоир қошларини уйиб, тумшайганча қилт этмай ўтирарди, ҳатто врач кириб келганида ҳам унга қиё боқмади.
Рюхин Иван Николаевич томонга ҳадиксираб кўз қирини ташларкан, негадир худди бир сирни очаётгандай пичирлаб деди:
— Мана, доктор, бу киши — таниқли шоир Иван Бездомний… мана, бир кўриб қўйсангиз… руҳий касалликка чалинмаганмикин деб қўрқяпмиз…
— Кўп ичармиди? — гижир тишлари орасидан сўради доктор.
— Йўқ, ичарди-ю, лекин жудаям ҳалигиндақа, кўп ичмасди…
— Суварак, каламуш, шайтонваччаларни ёки мишиқи итларни тутиш билан шуғулланмасмиди?
— Йўқ, — сесканиб кетиб жавоб қилди Рюхин, — уни кечаям, бугун эрталаб ҳам кўрувдим. Соппа-соғ эди…
— Нега ички иштонда? Ётган ерида қўлга олдингларми?
— У ресторанга шу алпозда кириб борди, доктор…
— Иҳи, иҳи, — деди доктор қаноат ҳосил қилиб, — нега юзи шилинган? Биров билан уришдими?
— Девордан йиқилиб тушипти, кейин ресторанда бир одамни урди… яна баъзи бировларни…
— Ҳа, тушунарли, тушунарли, — деди доктор, сўнг Иван томонга ўгирилиб деди: — Салом!
— Салом, зараркунанда! — жаҳл билан баралла жавоб қилди Иван.
Рюхин жудаям қаттиқ хижолат бўлганидан мулойим табиат докторга бошини кўтариб қарашга журъат эта олмади. Лекин доктор ҳеч ҳам хафа бўлмади, чаққонлик билан кўзойнагини кўзидан оддида, халатининг этагини кўтариб, шимининг орқа чўнтагига солиб қўйди, сўнг Иванга савол берди:
— Ёшингиз нечада?
— Борларинг-э, жин урсин ҳаммаларингни! — деб дағдаға қилди Иван ва юзини тескари ўгириб олди.
— Нега аччиғингиз чиқяпти? Ахир сизни ранжитадиган гап айтмадим-ку!
— Ёшим йигирма учда, — асабийлашиб гапира бошлади Иван. — Ҳаммаларингнинг устингдан шикоят қиламан. Айниқса, сенинг устингдан, мараз! — деди у Рюхинга алоҳида юзланиб.
— Хўш, нима деб шикоят қилмоқчисиз?
— Мени, соппа-соғ одамни тугиб, жиннихонага зўрлик билан судраб келганингизни ёзаман! — ғазабланиб деди Иван.
Шунда Рюхин Иваннинг юзига тикилиб қарадию, юраги орқасига тортиб кетди: унипг кўзларида телбаликдан асар ҳам йўқ эди. Грибоедовда хира бўлиб кўринган унинг кўзлари, энди яна аввалги ҳолига қайтиб, порлаб турарди.
«Ё тавба! — деб кўнглидан ўтказди чўчиб кетган Рюхин, — ахир у соппа-соғ-ку! Бу қандай бемаънилик? Нимага олиб келдик ўзи уни бу ерга? Мутлақо соппа-соғ, фақат башараси шилинган, холос…».
— Сиз, — деб бамайлихотир гап бошлади врач оёғи ялтироқ оқ курсига ўтираркан, — жиннихонада эмас, шифохонадасиз, бу ерда сизни, агар зарурат бўлмаса, ҳеч ким ушлаб турмайди.
Иван Николаевич унга шубҳа билан кўз қирини ташлади, лекин шундаям ғўлдираб деди:
— Худога шукур! Ҳайрият, битта соғ одам бор экан шунча овсарлар орасида, аммо уларнинг ичида ғирт овсари — ношуд ва уқувсиз Сашка, албатта!
— Ким экан ўша ношуд Сашка? — деб сўради врач.
— Анавида, Рюхин! — жавоб қилди Иван исқирт бармоғи билан Рюхинга ишора қилиб.
У ғазабдан чўғдек қизариб кетди.
«Миннатдор бўлиш ўрнига! — ўкинч билан ўйлади у, — яхшиликка ёмонлик деб шуни айтадиларда! Ғирт аблаҳ экан!».
Иван Николаевич шу топда Рюхиннинг авра-астарини ағдариб фош қилмоқчи бўлди шекилли:
— У табиатан ғирт қулоқнинг ўзгинаси, — деб гапида давом этди, — қулоқ бўлгандаям пролетар ниқоби билан жуда пухта ниқобланган қулоқ. Сиз унинг тумшайган башарасига қаранг-у, ёзган шеърлари билан муқояса қилиб кўринг! Ҳе-ҳе-ҳе… лекин сиз унинг дилига назар ташланг — нималарни хаёл қилаётганини билсангиз… ҳайратга келасиз! — Шундай деб туриб Иван Николаевич хунук кулиб юборди.
Чўғдек қизариб кетган Рюхин оғир нафас олар ва нуқул: дўст деб бағримга босганим илон бўлиб чиқди, мен ашаддий душманимга ғамхўрлик қилган эканман, деб ўйларди. Яна энг чатоқ томони: уни ҳеч нима қилиб бўлмасди: ахир руҳий касал билан олиша олмайсан-ку?!
— Ўзи нима учун сизни бу ерга олиб келишди? — деб сўради врач Бездомнийнинг фош қилувчи гапини диққат билап тинглаб бўлгач.
— Э, минг лаънат бу ҳафтафаҳмларга! Тутиб олиб, аллақандай латта-путталар билан қўл-оёғимни боғлашди-ю, юк машинасига ортиб олиб келаверишди!
— Яна бир савол: нима учун ресторанга ички кийимда бордингиз?
— Бунинг ҳеч ҳайрон бўладиган ери йўқ, — жавоб қилди Иван. — Москва дарёсига чўмилгани борувдим, кийимларимни ўмариб кетишипти, ўрнига шу рўда-пони ташлаб кетишипти! Ахир Москва кўчаларидан қип-яланғоч ўтолмасдимку? Борига барака деб кийиб олдим, чунки ресторанга шошаётувдим, Грибоедовга.
Врач, тушунмадим, дегандек Рюхинга қаради, у ўшшайганча ғўлдираб тушунтирди:
— Рестораннинг номи шунақа.
— Аҳа, — деди врач, — нимага шошилгандингиз? Бирон иш юзасидан учрашувингиз бормиди?
— Консултантни қидириб юрибман, — жавоб қилди Иван Николаевич ва безовталаниб олазарак бўлди.
— Қанақа консултантни?
— Сиз Берлиозни биласизми? — сўради Иван маънодор оҳангда.
— Ҳалиги… композиторними? Иваннинг таъби тирриқ бўлди.
— Қанақа композитор? Э, ҳа, йўқ! йўқ! Композитор — Миша Берлиоз билан фамилиядош!
Рюхиннинг гапиришдан ҳафсаласи пир бўлган эди, аммо изоҳ беришига тўғри келди.
— МАССОЛИТ секретари Берлиозни бугун кечқурун Патриарх кўли яқинида трамвай босиб кетди.
— Билмаган нарсангни гапирма! — деди Иван Рюхиндан аччиғланиб, — сен эмас, мен шоҳидман бунга! У Мишани атайлаб трамвайга рўпара қилди!
— Итариб юбордими?
— Нега энди «итариб юбораркан?» — деди одамларнинг бефаросатлигидан аччиғи чиққан Иван, — унинг учун итарворишнинг ҳеч ҳожати йўқ! Унинг қўлидан шунақанги найранглар келадики, эҳтиёт бўлмасанг, ҳолинг хароб! У Берлиознинг трамвай тагига тушишини олдиндан айтиб берган эди!
— Сиздан бошқа яна ҳеч ким кўрдими ўша консултантни?
— Ҳамма бало шунда-да, мен билан Берлиоздан бошқа ҳеч ким кўргани йўқ уни.
— Ҳм. Хўш, ўша қотилни қўлга олиш учун қандай чоралар кўрдингиз? — шундай деб туриб врач бир чеккада, стол ёнида ўтирган, оқ халат кийган аёл то-монга ўтирилди. Аёл бир варақ қоғоз олиб, унинг бўш графаларини ёзув билан тўлдира бошлади.
— Мен кўрган чорами? Ошхонадан шам олиб олдим…
— Манавиними? — деб сўради врач аёл олдида столда қоғоз икона билан ёнма-ён ётган, майишиб кетган шам бўлагини кўрсатиб.
— Ҳа, шуни, кейин…
— Икона нимага керак бўлиб қолди?
— Дарвоқе, икона… — Иван қизариб кетди, — ҳаммаданам шу икона кўпроқ чўчитиб юборди уни, — Иван яна бармоғи билан Рюхинга ишора қилди. — Гап шундаки, ўша консултант, очиғини айтадиган бўлсак… инс-жинслар билан топишган… уни осонликча қўлга олиб бўлмайди.
Санитарлар негадир Ивандан кўзларини узмаганча қўлларини ёнларига тушириб ғоз туришарди.
— Ҳа, шунақа, — деб гапида давом этди Иван, — жинлар билан топишган. Бу далилни асло рад қилиб бўлмайди. У Понтий Пилат билан шахсан суҳбатлашган экан. Э, бунақа ҳайрон бўлиб қараманг менга! Гапим рост! Ҳаммасини ўз кўзи билан кўрипти — ровонни ҳам, палмаларни ҳам. Хуллас, у Понтий Пилатнинг ҳузурида бўлган, бунга мен кафилман.
— Хўш, хўш….
— Қисқаси, мен қоғоз иконани кўкрагимга қададиму уни қувиб кетдим….
Шу пайт бирдан соат иккига жом чалди.
— Ўҳ-ҳў! — деб юборди Иван дивандан тураркан, — соат икки бўлиптию, мен бўлсам сизлар билан валақлашиб ўтирибман! Кечирасиз, телефон қаерда?
— Телефонга ўтказиб юборинглар, — деб буюрди врач санитарларга.
Иван бора солиб трубкани қўлига олди, бу пайт санитар аёл Рюхиндан оҳиста сўради:
— Уйланганми?
— Бўйдоқ, — қўрқа-писа жавоб қилди Рюхин.
— Касабачилар уюшмаси аъзосими? — Ҳа.
— Милициями? — деб бақирди бу пайт Ивап трубкага, — милициями? Ўртоқ навбатчи, дарҳол буйруқ беринг, ажнабий консултантни тутиш учун пулемёт ўрнатилган бешта мотоциклет юборишсин. Нима? Келиб мени олиб кетинг, ўзим сизлар билан бораман… Менми? Шоир Бездомнийман, жиннихонадан гапир-япман… Манзилинглар қанақа? — пичирлаб сўради у доктордан телефон трубкасини кафти билан босиб туриб, кейин яна трубкага қичқириб гапира бошлади: — Эшитяпсизми? Алло!.. Ярамаслар! — бирдан бақириб юборди Иван ва трубкани деворга улоқтирди. Кейии у врач томонга ўгирилди-да, унга қўлини чўзиб, қуруққина «хайр» дедию кетмоқчи бўлди.
— Кечирасиз, қаёққа кетмоқчисиз шу ички кийимда? — деди врач Иваннинг кўзларига тикилганча, — вақт ярим кечадан оққан бўлса… Сиз ўзингизни нохуш сезяпсиз, яхшиси, шу ерда қолиб дам олинг!
— Ўтказиб юборинг, — деди Иван эшик олдини ғов бўлиб тўсиб турган санитарларга. — Йўл берасизларми, ё йўқми? — даҳшат билан бақирди шоир.
Рюхинни титроқ босди, аёл олдидаги кнопкани босган эди, ойнаванд стол устида ялтироқ қутича билап ампула пайдо бўлди.
— Хали шунақами? — деди Иван ваҳшиёна кўзлари аланг-жаланг бўлиб, — ҳа, яхши! Хайр бўлма-са… — у парда билан тўсилган деразага калла қўйди. «Гурс» этган товуш эшитилди, парда орқасидаги деразанинг синмайдиган ойнаси унинг калласи зарбига дош берган эди, шу замоноқ Иван санитарларнинг қўлига тушди. У жонҳолатда хириллар, санитарларпи тишламоқчи бўлар, бақирарди:
— Хали деразангизга шунақа ойна қоплаб олиб-сиз-да!.. Қўйвор! Қўйвор деяпман! Врачнинг қўлида шприц ялт этиб кетди, аёл бир ҳамлада Иваннинг увада енгини йиртдию, унинг қўлига ғайримуаннас куч билан ёпишди. Эфир ҳиди тарқадди. Иван тўрт кишининг қўлида ҳолсизланди, эпчил врач эса шу фурсатдаи фойдаланиб, Иваннинг қўлига укол қилди. Уни яна бир неча сония ушлаб туриб, сўнг диванга ўтқазишди.
— Бандитлар! — бақирди Иван дивандан сапчиб тураркан, лекин уни яна жойига ўтқазиб қўйишди. Шу заҳоти у яна «дик» сакраб турди, аммо энди ўзи қай-тиб жойига ўтирди. У жим қолди, олазарак бўлиб атрофга қаради, кейин бирдан эснади, сўнг қаҳр билан тиржайди.
— Ахири ҳибсга олдинглар-а, — деди у, яна эснади, кутилмаганда ёнбошлаб, бошини ёстиққа қўяркан, худди гўдак боладек юзини муштумига қўйди, сўнг кўзи уйқуга кетаркан, энди қаҳрсиз ғўлдиради:
— Ха, жуда соз… ҳали бу қилмишингизга минг пушаймон бўласиз. Мен огоҳлантирдим, у ёғига билганингизни қилинг! Мени эса ҳозир ҳаммадан ҳам кўпроқ Понтий Пилат қизиқтиради… Пилат… — шундан кейин у кўзини юмди.
— Ваннага туширинг, юз ўн еттинчи алоҳида хонага ётқизиб, соқчи қўйинг, — деб фармойиш берди врач кўзойнагини тақаркан. Рюхин яна сесканиб кетди, оппоқ эшик товушсиз очилиб, тунги яшил чироқлар билан ёритилган коридор кўринди. Шу коридордан резина ғилдиракларга ўрнатилган аравача чиқиб келди, санитарлар жимиб қолган Иванни аравачага олиб ётқизишган эди, у яна коридор томон ғил-дираб, эшик унинг орқасидан ёпилди.
— Доктор, — деди пичирлаб ҳайратда қолган Рюхин, — демак, у чинданам бетоб эканда?
— О, албатта, — жавоб қилди врач.
— Нима бўлипти ўзи унга? — қўрқа-писа сўради Рюхин.
Чарчаган врач Рюхинга қараб қўйиб, ланжлик билан деди:
— Харакат ва нутқ аъзолари асабийлашган… алаҳсираш ҳолати… назаримда, мураккаб ҳол… Шизофрения бўлса керак. Бунинг устига яна ичкилик касофати…
Рюхин докторнинг бу гапидан, Иван Николаевичнинг аҳволи чатоқ, деган маънонигина англади холос, сўнг хўрсиниб қўйиб сўради:
— Нега у ҳадеб аллақандай консултантни гапириб ётипти?
— Биронта одамни учратган-у, у одам унинг бузилган хаёлотига қаттиқ таъсир кўрсатган. Ёки кўзига бирон шарпа кўринган бўлиши ҳам мумкин…
Бир неча дақиқадан кейин бояги юк машинаси Рюхиини яна Москвага олиб кетди. Тонг ёриша бошлаган эди, шу боис катта йўлдаги ҳали ўчирилмаган чи-роқлар шуъласи энди нокерак ва нохуш бўлиб туюларди. Хайдовчи бу туннинг зое кетганидан ғижиниб, машинани жон-жаҳди билан учириб бораркан, муюлишларда машина ғилдираклари йўл ёқасигача сурилиб борарди.
Мана, ўрмон ҳам «ғув» этиб ўтиб, орқада қолиб кетди, дарё ҳам аллақаёқларга четлаб кетди, энди юк машинаси йўлда; устига қоровулхоналар ўрнатилган қандайдир узундан-узун деворлару саржин қилиб терилган ўтинлар, жуда дароз симёғочлару шода-шода ғалтаклар тизилган қандайдир мачталар, тоғ-тоғ уйилган шағаллару сатҳини ариқлар тарам-тарам қилиб қирққан далалар ёқалаб ўтиб борарди. Хуллас, мана, ҳозир анави муюлишдан ўтиш билан Москва бошланиши ва дарҳол машинани ўз оғушига олажаги сезила бошлаган эди.
Машина Рюхинни силкитавериб, коптокдек отавериб тинкасини қуритган эди. У босиб ўтирган ғўла ҳадеб тагидан чиқиб кетишга жаҳд қиларди. Сал олдинроқ троллейбусда жўнаб кетишган милиционер билан Пантелей ташлаб кетган сочиқлар кузовнинг у бошидан-бу бошига тинимсиз сирпаниб бориб-келиб ту-рарди. Рюхин уларни йиғиштириб олмоқчи ҳам бўлди, лекин бирдан хуноби чиқиб: «Э, падарига лаънат! Нима, мен аҳмоқманми?..» — деб тўнғилладида, уларни тепиб юбориб, у томонга бошқа қарамай қўйди.
Унинг руҳи тушиб кетган эди. Рюхин бу ғурбатхонанинг ўз хотирасида машъум из қолдирганини энди аниқ ҳис эта бошлади. У ўзини изтиробга солаётган нарса нима эканлигини англашга уринарди. Дарвоқе, нима у? Хотирасига канадек ёпишиб олган яшил чироқлар билан ёритилган коридорхми? Ё дунёда эсдан айрилишдек бахтиқаролик йўқ деган фикрми? Ҳа, ҳа, шу фикр ҳам, албатта. Лекин ахир, бутун башарият шундай фикрлайди-ку. Йўқ, яна қандайдир бошқа туйғу мавжуд. Нима экан у? Ҳа-а, билди — алам. Ҳа, ҳа, Бездомнийнинг унга, юзингда кўзинг борми демай, тикка айтган аламли сўзлари. Ҳамма бало у гапнинг аламли бўлганида ҳам эмас, балки ҳаққонийлигида эди.
Шоир энди теварак-атрофга кўз ташламас, оёқ остига — дириллаб турган исқирт полга тикилганча, бир нималарни ғўлдирар, ич-этини еб нола чекарди.
Дарвоқе, шеърият… У — ўттиз икки ёшда! Хўш, буёғига қандай ҳаёт кечиради? — Бундан кейин ҳам у йилига бир нечтадан шеър ёзиб туради. — То қари-гунчами? — Ҳа, то қаригунча ёзаверади. — Хўш, нимага эришади шу шеърлари билан? Шуҳратгами? «Ғирт бемаънилик! Ҳеч бўлмаса, ўзингни ўзинг алдамасанг-чи. Ёмон шеър ёзган шоир ҳеч қачон шуҳрат қозонолмайди. Нега шеърларим ёмон? Ҳақиқатни, ҳақиқатни гапирди! — дерди Рюхин ўзига ўзи шафқатсиз таъна қилиб. — Ёзганларимнинг биронтасига ҳам ишонмайман!..»
Асаб торлари ниҳоятда таранг тортилган шоир бир чайқалиб кетди, оёғи остидаги пол дириллашдан тўхтади. Рюхин бошини кўтариб, аллақачон Москвага кириб келганини, тонг отиб, осмондаги булутлар заррин рангга кира бошлаганини кўрди. У ўтирган юк машинаси хиёбонга бурилиш ерида қатор тизилган ма-шиналар орқасига бориб тўхтаган, ундан салгина нарида постаментга ўрнатилган металл одам бошини хиёл эгиб, хиёбон томонга тикилиб турарди.
Тоби қоча бошлаган шоирнинг миясига қандайдир аломат фикрлар ёпирилиб келди. «Мана, омадлилик намунаси…» — шундай деб Рюхин ўрнидан туриб қад-дини ростлади ва негадир ҳеч кимга тегмай қимир этмай турган чўян одамга ҳамла қилиб қўлини кўтарди, — у ўз ҳаётида қандай ҳаракат қилган бўлмасин, қандай воқеаларни бошидан кечирган бўлмасин, ҳаммаси унинг учун фойда бўлган, ҳаммаси унинг шон-шуҳратини кўтаришга сабаб бўлган! Лекин нима иш кўрсатди ўзи у? Ҳеч ақлим бовар қилмаяпти… Хўш, бирон диққатга сазовор маъно борми бу сўзларда: «Қўл билан тиклаб бўлмас…» Тушунмайман!.. Омади бор экан, толели экан! — деб бирдан зарда билан хулоса чиқарди ва машинанинг жойидан жилганини ҳис қилди, — анави оқгвардиячи отиб, сон суягини мажақлаб ташлади-ю, уни боқий қилди-қўйди…»
Туриб қолган машиналар юра бошлашди. Бутунлай тоби қочиб, ҳатто кексайиб қолган шоир яна икки минутдан кейин Грибоедов айвонига кириб борди. Айвон бўшаб қолган эди. Бурчакда қандайдир улфатлар туришга шайланишар, зал ўртасида бошига дўппи кийган, қўлида қадаҳ ушлаган таниш конферансе питирлаб юрарди.
Бир қучоқ сочиқ кўтариб кирган Рюхин Арчибалд Арчибалдович томонидан очиқ юз билан қарши олин-дию, шу заҳоти лаънати латта-путталардан озод қилинди. Агар Рюхин касалхонада, сўнг юк машинасида қайтаётганида кўп азият чекмаганида эди, шифохонада бўлган воқеаларни турли уйдирма ва лофлар билан бойитиб мароқ билан ҳикоя қилган бўларди. Лекин ҳозир бу нарса унинг кўнглига сиғмас, бундан ташқари, Рюхинда кузатувчанлик қобилиятидан асар ҳам йўқлигига қарамай, юк машинасида чеккан йўл азобидан кейин, ресторан хўжайинининг юзига энди биринчи марта тикилиб қаради, гарчи Арчибалд Арчибалдович Бездомнийнинг аҳволини суриштираётган, ҳатто «вой бечора-э!» — деб ачинаётгандай бўлса ҳам, аслида Бездомнийнинг тақдири уни мутлақо қизиқтирмаётгани, унга тариқча ҳам ачинмаётганини Рюхин биринчи марта аниқ ҳис қила бошлади. «Қойилман! Тўғри қиласан!» — деб ўйлади Рюхин ҳаёсизларча ва ғажиб ташлагудек адоват билан, сўнг шизофрения ҳақида гапиришдан тўхтаб, илт
имос қилди:
— Арчибалд Арчибалдович, қиттай арақ ичсам девдим…
Ресторан соҳиби сохта мурувват билан пичирлади:
— Тушундим… ҳозир… — у офитсиантга имо қилди. Энди чорак соатдан кейин Рюхин бутун залда ёлғиз ўзи букчайиб олиб балиқ ер, дам-бадам рюмка тўлдириб арақ ичаркан, ўз ҳаётида энди ҳеч нимани ўзгартириб бўлмаслигини, фақат унутиш мумкинлигини тушунар, эътироф этарди.
Ўзгалар маишат билан машғул бўлган бир пайтда, шоирнинг бу туни ҳайф кетган, энди уни қайтариш мумкин эмаслигини у тушунарди. Тун ўгиб кетганини апглаш учун осмонга бир назар ташлашнинг ўзи кифоя эди. Офитсиантлар шошқалоқлик билан дастурхонларни йиғиштиришарди. Айвон олдида изғиб юр-ган мушуклар аллақачон юзларини ювиб олишган эди. Шоирни аёвсиз уйқу боса бошлади.

Еттинчи боб
БЕХОСИЯТ КВАРТИРА

Агар эртаси куни эрталаб Стёпа Лиходеевга: «Стёпа! Агар ҳозироқ ўрнингдан турмасанг, сени отиб ташлашади!» — деб айтишса, у мажолсиз овоз билан эшитилар-эшитилмас шундай деган бўларди: «Майли, отаверинглар, нима қилсанглар қилаверинглар, лекин турмайман».
Ўрнидан туриш уёқда турсин, кўз очишга ҳам мажоли йўқдай эди, чунки агар у кўзини очса, шу заҳоти чақмоқ чақилиб, бошини тилка-тилка қилиб мажақлаб юбораётгандай бўларди. Унинг миясида улкан бир қўнғироқ тинмай бонг чалаётгандай, кўз косалари ва қовоқлари оралиғидан ям-яшил ялтироқ гардишли жигарранг доғлар сузиб ўтаётгандай бўлар, бунинг устига-устак, кўнгли муттасил беҳузур бўлардики, бу беҳузурлик, келиб-келиб мияга хира пашшадек ўрнашиб қолган қандайдир патефон овозидан вужудга келаётгандек туюларди.
Стёпа кеча юз берган воқеанинг бирон лавҳасини эслашга уриниб кўрди, лекин фақат бир нарса эсига тушди, холос: чамаси, кеча у қаердадир қўлида салфетка билан қандайдир бир хонимни ўпишга интилиб, эртага роппа-роса туш пайтида уйингизга меҳмон бўлиб бораман, деб ваъда қилганди. Хоним: «Йўқ, йўқ, мен уйда бўламайман!» — деб рад жавоби берар, Стёпа эса ўз аҳдида қаттиқ туриб олиб: «Мен барибир боравераман!» — дерди.
Стёпа хонимнинг кимлигини ҳам, ҳозир соат неча бўлғанини ҳам, бугун қайси ойнинг қайси куни эканлигини ҳам мутлақо била олмасди, энг ёмони: у ўзининг қаерда ётганини ҳам билмасди. У ҳеч бўлмаганда, ўзининг қаердалигини аниқламоқчи бўлиб, зилдай оғир чап қовоғини зўр-базўр кўтарди. Ғира-ширада кўзига бир нима ялт этиб кўрингандай бўлди. Стёпа ниҳоят унинг тошойна эканлигини, ўзининг эса ўз ётоқхонасида каравотда, яъни бир вақтлар заргар бе-васиники бўлган каравотда чалқанча ётганини билди. Бирдан унинг миясида шундай қаттиқ санчиқ турдики, у кўзини юмиб инграб юборди.
Изоҳ: Варете театрининг директори Стёпа Лиходеев Садовая кўчасида «п» шаклида тушган олти қаватли уйда марҳум Берлиоз билан бир квартирада турарди — бугун эрталаб у кўзини очиб, ўзини шу ер-да кўрди.
Шуни айтиш керакки, бу — 50-квартира ҳақида кўпдан бери, ёмон деб бўлмаса ҳам, жуда аломат гаплар юрар эди. Бундан икки йил муқаддам бу квартира заргар де Фужеренинг бевасига тегишли эди. Элликка кирган, уддабурон муҳтарама Анна Франтсевна де Фужере хоним бу квартирадаги беш хонадан учтасини икки оилага ижарага қўйган эди: биринчи ижарагирнинг фамилияси Беломут эди шекилли, иккинчисининг фамилияси — сақланмаган.
Шундай қилиб, бундан икки йил олдин бу квартирада жуда ғаройиб воқеалар юз бера бошлади: бу ерда яшовчи одамлар бирма-бир дом-дараксиз ғойиб бўла бошлашди.
Дам олиш кунларидан бирида бу квартирага бир милиционер келиб, иккинчи ижарагирни (унинг фамилияси сақланмаган) даҳлизга чақирадида, аллақандай қоғозга имзо чекиш учун бир зумга милиция бўлимига кириб чиқишни таклиф қилади унга. Ижарагир Анна Франтсевнанинг садоқатли уй ходимаси Анфисага, биров телефон қилгудек бўлса, ўн минутда қайтиб келаман, деб тайинлаб, оппоқ қўлқоп кийган хушмуомала милиционер билан чиқиб кетади. Лекин у наинки ўн минутдан кейин, балки бутунлай қайтиб келмайди. Энг ҳайрон қоладиган томони шундаки, у билан бирга милиционер ҳам бедарак йўқолади.
Художўй, аниқроқ қилиб айтганда — жуда иримчи бўлган Анфиса таъби тирриқ бўлиб турган Анна Франтсевнага ўз тахминини шартта айтади-қўяди:
— Бу ғирт жодугарликнинг ўзи. Ижарагирниям, милиционерниям ким ўғирлаб кетганини мен яхши биламан, фақат ҳозир, қош қорайганда гапирсам хосияти ёмон бўлади..
Маълумки, жодугарлик бошланмасин, бир бошланса борми, ҳеч унинг кети узилмайди. Иккинчи ижарагир, эсингизда бўлса, душанба куни ғойиб бўлган эди, чоршанба куни эса Беломут ҳам; худди ер ютгандай, дом-дараксиз йўқолди-қолди, фақат бошқача вазиятда. Эрталаб, ҳар кунги одат бўйича, уни ишга олиб кетгани машина келди, уни олиб кетдию, лекин ҳеч кимни қайтариб олиб келмади, машинанинг ўзи ҳам бошқа қайтиб келмади.
Беломут хонимнинг бошига тушган қайғу ва фожиани таърифлашга тил лол. Аммо, таассуфки, қайғу ҳам, фожиа ҳам узоқ чўзилмади. Анна Франтсевна Анфиса билан шошилинч бир иш юзасидан дала ҳовлисига бориб, қайтиб келган куни тундаёқ гражданка Беломут квартирадан ғойиб бўлди. Бу ҳали ҳаммаси эмас: эр-хотин Беломутлар эгаллаган иккита хонанинг эшиклари муҳрланган эди.
Икки кунни бир амаллаб ўтказишди. Шу ўтган вақт ичида ҳамиша уйқусизликдан изтироб чеккан Анна Франтсевна, учинчи кун деганда шошилинч равишда яна дала ҳовлисига жўнаб кетди… Унинг шу кетганча бошқа қайтиб келмаганини айтмаса ҳам бўлар!
Бутун квартирада ёлғиз ўзи қолган, йиғлайвериб хун бўлиб кетган Анфиса кечаси соат иккиларда уйқуга ётди. Шундан кейии унга нима бўлгани бизга мавҳум, лекин бошқа квартираларда турувчи одамларнинг гапига қараганда, 50-квартирада кечаси билан қандайдир тарақ-туруқ овозлар эшитилганмиш, то тонг отгунча унинг деразаларида электр чироқлари ўчмаганмиш. Эрталаб эса Анфисанинг ҳам ғойиб бўлгани маълум бўлипти!
Ғойиб бўлган одамлар ва қарғиш теккан квартира ҳақида анча вақтгача ҳар хил бўлмағур миш-мишлар тарқалиб юрди, масалан, ўша жиккаккина художўй Анфиса гўё ўзининг тахтакачсимон кўксида чарм халтачада Анна Франтсевнага тегишли йигирма беш дона йирик-йирик дур олиб юрганмиш. Гўё Анна Франтсевна серқатнов бўлиб қолган ўша дала ҳовлидаги ўтинхонада ҳам ўша дурлар қабилидаги қандайдир беҳисоб жавоҳирот, шунингдек, подшо замонидан қолган олтин тангалару… яна шу цингари бошқа бойликлар ўз-ўзидан топилганмиш. Лекин кўрмаган нарсамизга кафолат беролмаймиз.
Ҳарна бўлгандаям, бу квартира атиги бир ҳафтагина муҳрланиб бўш қолди, кейин унга марҳум Берлиоз ўз хотини билан ва шу Стёпа (у ҳам хотини билан) кўчиб киришган эди. Турган гапки, бу машъум квартирага кўчиб киришлари билан уларнинг ҳам бошига ғайритабиий савдолар туша бошлади. Яъни бир ой ичида иккала хотин ҳам ғойиб бўлди. Лекин энди булар дом-дараксиз йўқолишмаганди. Берлиознинг хотинини гўё Харковда қандайдир бир балетмейстер билан кўриш-ганмиш. Стёпанинг хотинини эса гўё Божедомкада кўришганмиш, негаки, миш-мишларга қараганда Варете директори Стёпа ўзининг беҳисоб таниш-билишлари орқали иш қилиб, Садовая кўчасида қорангни кўрмасам бўлгани, деган шарт билан хотинига бир хона тўғрилабди.
Шундай қилиб, Стёпа ингради. У уй ходимаси Груняни чақириб, ундан пирамидон сўрамоқчи бўлди, лекин бу иши ғирт бемаънилик бўлишига, хайрият, ақли етди… Чунки Груняда ҳеч қандай пирамидон йўқ эди, албатта. Кейин Берлиозни ёрдамга чақирмоқчи бўлиб кўрди, икки марта зўрға: «Миша… Миша…» — деб ингради, лекин, ўзингиз яхши тушуиасиз, ҳеч қандай жавоб бўлмади. Квартира сув қуйгандек жим-жит эди.
Стёпа оёқ бармоқларини қимирлатиб кўриб, пайпоғини ечмай ётганлигини билди, у эгнида кийими бор ё йўқлигини аниқлаш учун титроқ қўлини ёнбошига юборди, лекин ҳеч нимани аниқлай олмади.
Ниҳоят, у ўзининг ёлғиз ва қаровсиз эканлигини, ҳеч ким унга ёрдам қилмаслигини билгач, қанчалик қийналиб бўлса ҳам, ўрнидан туришга аҳд қилди.
Стёпа ёпишиб қолган қовокдарини зўр-базўр очиб, тошойнада сочлари ҳар томонга тарвақайлаган, ҳаммаёғини тук босиб кетган, башараси шишиб, кўзлари юмилиб қолган, эгнида исқирт кўйлак, ички иштон, бўйнида галстук, оёғида пайпоқ бўлган бир одамнинг аксини кўрди.
У ўзини тошойнада шундай қиёфада кўрган эди, кўзгу ёнида эса эгнига қора либос, бошига қора берет кийган нотаниш бир одам турарди.
Стёпа ўрнидан туриб ўтирди ва қон қуйилган кўзларини имкони борича каттароқ очиб нотаниш одамга тикилди.
Шу нотаниш одам ажнабийларга хос талаффуз билан бўғиқ ва вазмин овозда сукутни бузди:
— Салом, дунёда энг ёқимтой инсон Степан Богданович!
Стёпа бутун кучини ишга солиб, бир оз сукутдан сўнг зўрға:
— Нима истайсиз мендан? — деб гап бошлаган эди, ўз овозини таний олмай ҳанг-манг бўлиб қолди. «Нима» сўзи чийиллаб, «истайсиз» сўзи — дўриллаб чиқди, «мендан» сўзи эса ичида қолиб кетди.
Бегона одам дўстона жилмайиб қўйиб, қопқоғида уч бурчак шаклли олмоси бўлган каттакон олтин соатини қўлига олди, соат ўн бир марта занг чадди.
— Соат ўн бир! — деди у. — Роса бир соатдан бери уйғонишингизни кутиб турибман, зеро, сиз мени уйингизда соат ўнда кутмоқчи эдингиз. Мана келдим!
Стёпа қўли билан пайпаслаб, каравот ёнида турган стулдан шимини топди ва:
— Афв этасиз… — деб пичирлаб шимни кийволди, сўнг ҳирқироқ овоз билан сўради: — Илтимос, фамилиянгизни айтсангиз!
У гапиришга қийналарди. Ҳар битта сўзни айтганида кимдир унинг миясига игна санчиб, уни жаҳаннам азобига солаётгандай бўларди:
— Ие! Ҳали фамилиямниям унутиб қўйдингизми? — деб бегона одам жилмайди.
— Кечирасиз… — деб хириллади карахтликнинг янги аломатлари вужудга келаётганини ҳис қила бошлаган Стёпа; унинг назарида, оёғи остидаги пол бирдан ғойиб бўлгандай ва шу топдаёқ жаҳаннам қаърига муккаси билан шўнғиб кетадигандек бўлиб туюлди.
— Азизим Степан Богданович, — деб гап бошлади сезгир меҳмон жилмайиб, — ҳеч қанақа пирамидон наф бермайди сизга. Сиз кўҳна таомилга амал қилинг, яъни аччиқни аччиқ кесади қабилида иш кўринг. Ҳозир сизни ҳушингизга келтирадиган ягона даво икки қултум арақ билан аччиқ ва қайноқ газак.
Стёпа айёр одам эди, шу боис, оғир бетоб бўлишига қарамай, баски аҳволимга шоҳид бўлишган экан, ҳаммасини тан олишим керак, деб мулоҳаза қидди.
— Очиғи, — деди у зўрға тили айланиб, — кеча мен қиттай…
— Бўлди, бўлди, ҳаммаси тушунарли! — деди меҳмон ва ўзи ўтирган кресло билан бирга бир четга сурилди.
Шунда Стёпа кичкинагина столчада ясатиғлиқ патнисни кўриб бақрайиб қолди: патнисда кесилган оқ нон, ликопчада қора икра, тарелкада қўзиқорин очори, яна кастрюлчадаям бир нима бор эди, бундан ташқари, заргар бевасининг қориндор графинида арақ қўйилган эди. Ҳаммадан ҳам графиннинг совукдан терлаганлиги Стёпани кўпроқ таажжубда қолдирди. Лекин бунинг сабаби маълум эди: графин муз тўлдирилган чинни тоғорачага ўрнатилган эди. Қисқаси, дастурхон бадастир, озода қилиб тузалган эди.
Бегона одам Стёпа ҳайратининг авж олиб, энг юқори пардага чиқишига имкон бермай, эпчиллик билан унга ярим қадаҳ арақ қуйди.
— Ўзингиз-чи? — деб чийиллади Стёпа.
— Бажону дил!!
Стёпа қалтироқ қўли билан қадаҳни оғзига олиб борди, меҳмон эса ўз қадаҳидаги арақни бир қултум қилиб ютиб юборди. Стёпа икра кавшаб, газак қиларкан, қийналиб зўрға деди:
— Сиз-чи?.. Газакдан?
— Миннатдорман, мен ҳеч қачон газак қилмайман, — деди бегона одам ва қадаҳларга яна арақ қуйди. Кастрюлнинг қопқоғини очишди — унда томатга солинган сосиска бор эди.
Мана, охири Стёпанинг кўз олдини тўсган лаънати яшил ранг ғойиб бўлиб, тили калимага кела бошлади, энг муҳими, баъзи бир нарсалар унинг эсига тушди. Дарҳақиқат, воқеа куни кеча Сходняда, скетчнавис Хустовнинг дала ҳовлисида бўлган эди. Стёпани у ерга ўша Хустовнинг ўзи таксида олиб борган эди. Ҳатто ўша таксини «Метропол» олдида қандай ёллашгани ҳам эсига тушди, улар билан бирга яна қандайдир бир актёр ҳам бормидией… патефон кўтариб олган. Ҳа, ҳа, тўғри, дала ҳовлида бўлган эди бу! Яна эсида, патефон овозига жўр бўлиб итлар ув тортишганди. Лекин Стёпа ўпмоқчи бўлган хоним мавҳумлигича қолди… Тавба, ким бўлдийкин-а… радиода ишлайди шекилли, эҳтимол ундаймасдир.
Шу тариқа кечаги кун оз-оздан ойдинлаша бошлади, лекин ҳозир Стёпани кўпроқ бугунги кун, хусусан, бу нотаниш одамнинг қандай қилиб у ётган хонага кириб қолгани, яна арақ билан газакнинг қаердан келгани қизиқтираётган эди. Ана шу масалани аниқлаб олса ёмон бўлмасди-да!
— Хўш, қалай, энди эслаган бўлсангиз керак фамилиямни?
Лекин Стёпа хижолат бўлиб тиржайди ва қўлларини ёйди.
— Афсус! Сезиб турибман, сиз аракдан кейин портвейн ичибсиз! Ахир бу яхши эмас-ку, тақсирим!
— Илтимос қиламан сиздан, шу гап ўртамизда қолса… — деди хушомад билан Стёпа.
— О, албатта, албатта! Лекин турган гапки, Хустов учун кафолат бера олмайман.
— Ие, сиз Хустовни танийсизми?
— Кеча сизнинг кабинетингизда кўзим тушган эди ўша нусхага. Унинг мараз, фитначи, мунофиқ ва лаганбардор эканлигини тушуниш учун бир марта унга кўз қирини ташлашнинг ўзи кифоя.
«Жуда тўғри гапирди!» — деб кўнглидан ўтказди Стёпа, Хустовга берилган бундай тўғри, аниқ ва лўнда таърифдан ҳайратга келиб.
Ҳа, кечаги кун бўлак-бўлак хотиралардан тикланаётган эди, лекин шунда ҳам Варете директори ҳамон безовта эди. Негаки, мана шу кечаги кун хотираларида улкан қора ўра мавжуд эди. Яъни мана шу берет кийган нотаниш одамни, нима деб ўйласангиз ҳам, Стёпа кеча ўз кабинетида мутлақо кўрмаган эди.
Стёпанинг мушкул аҳволга тушиб қолгаиини кўрган меҳмон жиддий тарзда:
— Сеҳргарлик профессори Воланд, — деб ўзини танитди ва юз берган воқеани бир бошдан ҳикоя қилиб берди.
Унинг гапига қараганда, у Москвага чет элдан кеча кундузи келган, келган заҳоти Стёпанинг ҳузурига бориб, Варете театрида гастрол беришни таклиф қилган. Стёпа Москва областининг томошахоналар бўйича комиссиясига телефон қилиб, бу масалани келишиб олган (Стёпанинг қути учиб, кўзлари пириллай бошлади), профессор Воланд билан етти кунлик томошага тузилган шартномага имзо чеккан (Стёпанинг оғзи ланг очилиб қолди), томошанинг айрим тафси-лотларини келишиб олиш учун Воландни бугун эрталаб соат ўнга уйига таклиф қилган… Мана, Воланд унинг ҳузурида!
У келиб уй ходимаси Груняни учратипти, ходима ўзининг кунда қатнаб ишлашини, ҳозиргина келиб турганини, Берлиознипг уйда йўкдигини айтиб, агар сиз, меҳмон, Степан Богдановични кўрмоқчи бўлсангиз, тўғри ётоқхонасига кираверинг, негаки Степан Богдановичнинг уйқуси жуда қаттиқ, уни уйғотишга қурбим етмайди, деб айтипти. Артист Степан Богдановичнинг қандай аҳволда ётганини кўрибди-ю, дарҳол Груняни шу ўртадаги гастрономдан арақ билан газак, аптекадан муз олиб келишга юборибди, энди мана…
— Унда ҳисоб-китоб қилайлик, — деб ғингшиди кайфияти бузилган Стёпа ва ҳамёнини ахтара бошлади.
— Бе, қўйсангиз-чи! — деди гастролёр бу тўғрида эшитишни ҳам истамай.
Демак, арақ билан газак тушунарли, лекин барибир Стёпа аянчли аҳволда эди: у шартнома тўғрисида мутлақо ҳеч нима эслай олмас, бу Воланд деганини кеча зинҳор-базинҳор кўрмаган эди. Тўғри, Хустов борган эди ҳузурига, лекин Воланд йўқ эди.
— Ижозатингиз билан шартномани бир кўрсам, — оҳиста илтимос қилди Стёпа.
— Марҳамат, бемалол…
Стёпа қоғозга қаради-ю, тарашадек қотиб қолди. Ҳаммаси тўғри эди. Биринчидаи, Стёпанинг ўз қўли билан қўйган жимжимадор имзоси! Хужжатнинг ён томонига молия директори Римскийнинг, артист Воландга бўлғуси етти томошаси учун бериладиган ўттиз беш минг сўм юзасидан ўн минг сўм аванс берилсин, деб ётиқ ҳарфлар билан ёзган дастхати. Бунинг устига устак: шу ерда Воланднинг ўша ўн минг сўмни олгани ҳақида тилхати бор эди!
«Нималар бўляпти ўзи?! — деб ўйлади бечора Стёпа, унинг боши айланиб кетди. Хотирасида даҳшатли ўпирилишлар пайдо бўлаётган эди! Лекин турган гапки, шартнома кўрсатилгандан кейин яна таажжубланиш одобдан бўлмасди. Стёпа меҳмонни бир дақиқага ёлғиз қолдирмоқчи бўлгани ҳақида узр сўради-ю, телефон қилгани пайпоқчан даҳлизга югуриб чиқиб кетди. Йўлакай у ошхона томонга қараб
— Груня! — деб чақирди.
Лекин ҳеч қандай жавоб бўлмади. Шунда у Берлиознинг даҳлиз ёнидаги кабинети эшигига кўзи тушди, кўрдию донг қотиб қолди. Эшикнинг тутқичига боғланган канопда каттакон сурғуч муҳр осилган эди. «Апа холос! — деб бақирворди Стёпанинг миясида ўтирган кимдир. — Бир ками энди шу эди!» Шунда ҳаёл Стёпани аллақаёқларга, аммо оқибати ҳалокат билан якунланувчи бир томонга йўналган икки из устидан ғизиллатиб олиб кетди. Унинг миясидаги ўйлар шу қадар омихта бўлиб кетган эдики, ҳатто буни тасвирлаш ҳам маҳол. Қора берет, муздек арақ ва ақл бовар килмайдиган шартномага дахлдор ишкалликлар етмагандай, эшикнинг муҳрлангани ортиқча! Яъни Берлиоз бирон айб қилиб қўйганга ўхшайди деб гапирсангиз, ҳеч ким ишонмайди, азбаройи худо, ҳеч ким ишонмайди! Лекин ана, эшиги муҳрланган! Тавба…
Лксига юриб, Стспанинг миясида шу топда журналда чоп қилдириш учун яқинда Михаил Александрович унга тутқазган ўз мақоласи ҳақида энг нохуш фикрлар ғужғон ўйнай бошлади. Мақола ҳам, очиғи,бемаъни эди! Ундан фойда ҳам йўқ эди, пули ҳам — арзимаган пул эди…
Мақола ҳақидаги ўйлари кетидан изма-из унинг Михаил Александрович билан қилган илмоқли суҳбати эсига тушди (агар янглишмаса, бу йигирма тўртинчи апрел кечқурун шу ерда, емакхонада бўлган эди). Тўғри, ўша суҳбатни том маънода илмоқли, шубҳали деб бўлмасди албатта (Стёпа унақа суҳбатга асло ара-лашмаган бўларди), лекин кераксиз бир мавзудаги суҳбат эди. Бу суҳбатни қўзғамаса ҳам ҳеч нима бўлмасди, гражданлар. Шак-шубҳасиз, агар эшик муҳрланмаганида, у суҳбатни мутлақо тутуриқсиз нарса деб ҳисоблаш мумкин эди, лекин муҳрлангандан кейин қандоқ бўларкин…
«Э, Берлиоз, Берлиоз! — деб кўнглидан ўтказди хуноби чиқа бошлаган Стёпа. — Ахир бу ҳеч ақлга сиғмайди-ку!»
Лекин узоқ вақт қайғуришга имкон бўлмади, Стёпа Варетенинг молия директори Римскийнинг кабинетига қўнғироқ қилди. Стёпа жуда қалтис аҳволга тушиб қолган эди: авваламбор Стёпанинг, шартномани ўз кўзи билан кўрганидан кейин ҳам ишонмай текшира бошлаганидан ажнабий артист ранжиши мумкин эди, ундан кейин, молия директори билан ҳам бу ҳақда гап бошлаш ниҳоятда мушкул эди. Дарҳақиқат, ахир ундан: «Айтинг-чи, кеча мен сеҳргарлик профессори билан ўттиз беш минг сўмга шартнома тузганмидим?» — деб сўрай олмасди-ку! Қандай тили борсин бундай деб сўрашга?
— Ҳа! — телефон трубкасида Римскийнинг дағал ва хунук овози эшитилди.
— Салом, Григорий Данилович, — оҳиста гап бошлади Стёпа, — Лиходеевман. Гап бундай… ҳм… ҳм… ҳалиги… э… артист Воланд келувди уйимга… Ҳалиги… сиздан сўрамоқчийдим, бугун кечқурунги спектакл масаласи қандай аҳволда?..
— Ҳа-а, сеҳргарми? — Римскийнинг овози эшитилди трубкада. — Афишаларни ҳозир олиб келишади.
— Аҳа, — заиф овоз билан деди Стёпа, — хўп, кўришгунча…
— Ўзингиз қачон келасиз? — сўради Римский.
— Ярим соатда бораман, — жавоб қилди Стёпа ва трубкани илиб қўйиб, чўғдек қизиган бошини икки қўли билан сиқди. Вой, қандай кўнгилсизлик юз бераёзган экан-а! Хотирамга нима бўлди ўзи, гражданлар? А?
Бироқ даҳлизда ортиқ туриб қолиш ноқулай эди, шу боис Стёпа дарҳол бундай режа тузди: қандай қилиб бўлмасин, ўзининг фаромушхотирлигини меҳмонга сездирмаслиги керак, ҳозир эса биринчи навбатда, ажнабий профессордан, бугун кечқурун Стёпанинг қўл остидаги Варете театрида, хусусан, нималарни намойиш қилмоқчи эканлигини усталик билан суриштириб билиб олиши керак.
Шундай режа билан Стёпа телефон аппаратидан ўгрилди, ўгрилди-ю шу даҳлизда турган, ишёқмас Груня кўпдан чангини артмаган катта кўзгуда кўзига пепсне таққан, бўйи теракдай келадиган антиқа бир нусхани аниқ кўрди (о, қанийди ҳозир бу ерда Иван Николаевич бўлса! У бир қарашда таниган бўларди бу нусхани!). Нусха эса кўзгуда бир кўриндию ғойиб бўлди. Чўчиб кетгаи Стёпа даҳлизга янаям тикилиброқ қаради ва ҳаяжондан иккинчи марта гандираклаб кет-ди, чунки кўзгуда каттакон қора мушук юриб ўтиб, ғойиб бўлган эди.
Стёианинг юраги орқасига тортиб, гандираклаб кетди.
«Нималар бўляпти ўзи? — ўйлади у. — Эсимдан оғяпман чоғи? Қаёқдан пайдо бўлди ўзи кўзгудаги акслар?!» — У даҳлизга кўз югуртириб чиқди ва кўрқиб кетиб бақириб юборди:
— Груня! Қанақа мушук санғиб юрипти бу ерда? Қаёкдан келиб қолди? У билан бирга яна аллаким ҳам юриптими?
— Асло безовта бўлманг, Степан Богданович, — деган овоз эшитидди, лекин бу Грунянинг эмас, балки етоқхонада ўтирган меҳмоннинг овози эди, — у менинг мушугим. Ҳеч азият чекманг. Груня уйда йўқ, мен уни ватани Воронежга жўнатиб юбордим, негаки, шикоят қилишича, кўпдан бери унга отпуск бермаган экансиз.
Бу сўзлар шу қадар тасодифий ва тутуриқсиз эдики, Стёпа, янглиш эшитдим, деб фараз қилди. У тамомила эсанкираган ҳолда ётоқхона томон югурди-ю, хона эшигида донг қотиб қолди. Сочлари ғимирлаб гиккая бошлади, пешонасида майда-майда тер томчилари пайдо бўлди.
Қай кўз билан кўрсинки, хонада меҳмон ёлғиз эмас, балки улфатлари ҳам бор эди. Иккинчи креслода, ҳозиргина даҳлизда «лип» этиб кўзига кўринган ўша нусха ўтирарди. Энди у аниқ кўзга ташланарди: мўйлови патсимон, пенсненинг бир кўзидаги шиша ялтиллар, иккинчи кўзида шиша йўқ эди. Бу ҳам ҳали баҳарнав: заргар бевасининг юмшоқ курсисида учинчи бир жонзод, яъни — бир панжасига арақ тўлдирилган қадаҳ, иккинчи панжасига зираворли қўзиқорин илинган санчқи ушлаган баҳайбат гавдали бир қора мушук бетакаллуф ялпайиб ўтирарди.
Бу хонадаги шундоқ ҳам хира ёнадиган чироқ Стёпанинг кўзи олдида сўна бошлади. «Одам мана шунақа жинни бўларкан-да!» — деб ўйлади у эшик ке-сакисидан ушлаб.
— Назаримда, сал ҳайрон бўлганга ўхшайсизми, азизим Степан Богданович? — деб сўради Воланд тишлари тинмай такиллаётган Стёпадан. — Ҳолбуки, бунинг ҳеч ажабланадиган ери йўқ. Булар менинг мулозимларим.
Бу пайт мушук арақни ичиб юборди, Стёпанинг кесаки ушлаган қўли сирпаниб туша бошлади.
— Хуллас, мулозимларимга жой керак, — деб гапида давом этди Воланд, — бинобарин, ичимизда кимдир бу квартирада ортиқча. Менинг фикримча, ўша ортиқча одам — айнан сизсиз!
— Шулар, шулар! — деди такага ўхшаб маъраб катак шимли дароз одам Стёпа ҳақида кўплик сонда гапираркан. — Умуман, улар кейинги пайтда кўп ифлослик қила бошладилар. Ичкиликбозлик, хотинбозлик билан шуғулланяптилар, ўз мавқеларидан фойдаланиб ишларига қўл урмай қўйдилар, тўғриси, қўлларидан ҳеч қанақа иш келмайди ўзи, чунки зиммаларига юкланган ишга тариқча ҳам тушунмайдилар. Раҳбарларни лақиллатиб келмокдалар!
— Давлат машинасини бекордаи-бекорга зир югуртиради! — деди қўзиқорин кавшаб ўтирган мушук ҳам чақмачақарлик қилиб.
Шунда квартирада тўртинчи ва охирги мўъжиза содир бўлди-ю, сирғалиб тушиб ерга ўтириб қолган Стёпа жонсиз қўли билан кесакини тимдалай бошлади.
Котелок шляпа кийган, сўйлоқ тишлари оғзидан чиқиб, шундоқ ҳам ўта жиркапч башарасини баттар бадбашара қилиб юборган, пак-пакана бўлишига қарамай, елкалари ниҳоятда кенг, сочи рангидаги бир малла махлуқ тўғри тошойна кўзгусидан чиқиб келди.
— Мен, — деб гапга аралашди бу малла, — бунинг қандай қилиб директор бўлиб қолганига ҳеч тушунолмаяпман, — у гапирган сари кўпроқ манқаланарди, — мен қандай архиерей бўлсам, у ҳам шундай директор!
— Сен архиерейга ўхшамайсан, Азазелло, — деди мушук тарелкасига сосиска олиб соларкан.
— Менам шуни айтяпман-да, — деди малла пинғиллаб ва Воланд томонга ўгирилиб эҳтиром билан илова қилди: — Рухсат этинг, мессир, уни Москвадан бирон олис хилватгоҳга улоқтириб юборай?
Мушук тукларини ҳурпайтириб:
— Пишт! — деб бақирди.
Шунда ётоқхона Стёпа атрофида гир-гир айлана бошлади-ю, у боши билан кесакига урилди ва ҳушидан кетаркан: «Ўляпман…» — деб кўнглидан ўтказди.
Лекин у ўлгани йўқ. Кўзини хиёлгина очиб, ўзини тошга ўхшаш қандайдир бир нарса устида кўрди. Унинг атрофида нимадир шовулларди. Кейин у кўзларини катта очиб, шовуллаётган денгизни кўрди, шовуллагандаям тўлқинлар шундоққина унинг оёғи остига келиб чил-чил уриларди, қисқаси, у тўлқин қайтаргичнинг энг четида ўтирар, пойида денгиз мавжланар, орқасида эса дўнгликда гўзал шаҳар қад кўтарган эди.
Бундай ҳолларда ўзини қандай тугишни билмаган Стёпа оёқлари дағ-дағ қалтираб тўлқин қайтаргич бўйлаб қирғоқ томон йўл олди.
Йўлида бир одам турарди, у папирос чекар ва дам-бадам денгизга тупурарди. У одам Стёпага ўқрайиб қараб, тупуришдан тўхтади. Шунда Стёпа қовун туширди: шу нотаниш кашанда қаршисида тиз чўкиб, бундай деди:
— Ёлбориб сўрайман сиздан: бу қайси шаҳар ўзи?
— Қойил-э! — деди бешафқат кашанда.
— Мен маст эмасман, — деди ҳирқироқ овоз билан Стёпа. — Мен бетобман, менга бир нима бўлди, касал бўлиб қолдим… Қаердаман? Бу қайси шаҳар?..
— Ялта-ку…
Стёпа оҳиста хўрсинди, ёнбошига қулаб тушди-ю, боши офтобда қизиган тошга урилди.

“Usta va Margarita” romani g‘aroyib binosining bunyod etilishida Bulgakov iste’dodining bu uch turi bab-baravar yoinki deyarli bab-baravar xizmat ko‘rsatdi. Ularning har jihatdan chatishib, yagona daryo oqimiga qo‘shiluvi asarning eng yaxshi sahifalarini tashkil qilgankim, bu ayni vaqtning o‘zida nafaqat romanning, umuman olganda Bulgakov badiiy so‘z san’atining ulkan yutug‘idir.

“Usta va Margarita” ning o‘zbekcha
tarjimasi haqida muxtasar xotira
Xurshid Davron

Men behad suygan rus adibi Mixail Bulgakovning “Usta va Margarita” romani men suygan buyuk asarlardan biri. Har gal asar haqida gapirganda, jahon adabiyotining bu benazir namunasi ilk bor mening harakatlarim bois o‘zbek tiliga tarjima qilinganini aytib maqtanmoqchiman.

Men uzoq yillar davomida (1974 yldan boshlab) “Yosh gvardiya” nashriyotida ishlaganman. 1985 yili bo‘lim mudiri etib tayinlanganimda nashriyotda chop etiladigan kitoblar rejasini shaklllantirish jarayonida ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘ldim. Ana shunda birinchi navbatda o‘zim sevgan Antuan de Sent-Ekzyuperining qissalarini, Mixail Bulgakovning “Usta va Margarita” romanini o‘zbek tiliga tarjima qilib nashr ettirishni o‘yladim. Uzoq o‘ylab, Sent-Ekzyuperi asarlarini tarjima qilishni Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam bilan gaplashdim. Xayriddin “Kichkina shahzoda” ertak-qissasini, Ahmad aka “Tungi parvoz”ni tarjima qilib berishdi va Sent-Ekzyuperi kitobi tezda nashr etildi.

Ammo, Mixail Bulgakovning “Usta va Margarita” romanini o‘zbek tiliga tarjima qilish masalasi oson kechmadi. Oxir-oqibat roman tarjimasini eng mohir tarjimon sifatida tanilgan Qodir Mirmuhamedov bilan kelishib oldim. Asar nashriyot ish rejasiga kiritildi.

O‘sha paytlarda o‘zbek nashriyotlarining ish rejalari Moskvada — SSSR matbuot qo‘mitasi tomonidan tasdiqlanardi. “Usta va Margarita” romani o‘zbek nashriyotlaridan birining ish rejasiga kiritilganidan xabar topgan qo‘mita rahbarlari uni har qanday yo‘l bilan bo‘lsa-da to‘xtatish yo‘llarini izlay boshlashdi. Qo‘mita rahbarining birinchi o‘rinbosari Marat Shishigin (hozir u Rossiya nashriyotchilari assotsiatsiyasi prezidenti) Toshkentga uchib keldi. Meni va nashriyotimiz direktorini respublika matbuot qo‘mitasiga chaqirib o‘rtaga olishdi. Marat Shishigin “Usta va Margarita” romanini o‘zbek tilida nashr etishning hali vaqti kelmagani,uni o‘zbek kitobxoni tushunmasligini aytib uzundan-uzoq va’z o‘qidi. Uning har bir so‘zini o‘sha paytda O‘zbekiston matbuot qo‘mitasining birinchi o‘rinbosari bo‘lib ishlagan Ruben Safarov tasdiqlab, boshini likillatib o‘tirdi. Nashriyotimiz direktori ham (rahmatli yaxshi odam edi) ularning tarafiga o‘tib oldi.

Ammo, men Mixail Bulgakov asarini milliy afsonalaru miflar ruhida tarbiya topgan o‘zbek kitobxoni juda yaxshi tushunib olishini, qolaversa, asar tarjimasi yakunlanganini, taniqli adib Temur Po‘latov tomonidan maxsus maqola yozdirganimizni aytib uni nashr etish shart degan fikrni jon-jahdim bilan himoya qildim.

Albatta, ittifoq matbuot qo‘mitasi rahbari ham, mahalliy rahbar bo‘lmish Ruben Safarov ham oddiy bo‘lim boshlig‘i gapiga oson ko‘na qolishdi deb aytolmayman. Ammo, 1985-86 yillardagi vaziyat boshqacha edi. Qayta qurish degan jarayon boshlangan, matbuotda birin-ketin milliy manffatlar ifodalangan oshkoralik ruhidagi maqolalar ketma-ket chop etilayotgan paytlar edi. “Usta va Margarita”ni o‘zbek tilida chiqishini to‘xtatishni istagan, ammo bu ishni o‘z qo‘llari bilan qilishdan qo‘rqqan, ko‘proq bizning chekinishimizga umid bog‘lagan qo‘mita rahbarlari noiloj qolgan edi.

Bu voqealar xususida batafsilroq yozish istagim bor, albatta. Hozircha bu haqda qisqa axborot tarzida aytib o‘tdim. Bu gaplarni aytishdan murod — Mixail Bulgakovning “Usta va Margarita” romani o‘zbek kitobxoniga oson yo‘l topmaganini ta’kidlab o‘tishdir.

Qolaversa, o‘tgan gaplarni eslash bahona “Usta va Margarita” romanini o‘zbek tiliga qoyilmaqom tarjima qilgan Qodir Mirmuhamedov mehnatining bir chekkasida mening ham kichkina ulushim borligidan behad xursandligimni sizga ma’lum qilishni istadim.

MIXAIL BULGAKOV ROMANI HAQIDA
Konstantin Simonov

Mixail Afanasevich Bulgakovning “Usta va Margarita” romani “Moskva” jurnali sahifalarida chop etilishi munosabati bilan uni yozuvchining adabiy merosini o‘rganish komissiyasi nomidan ushbu qisqagina muqaddima bilan boshlashni lozim topdim.

“Usta va Margarita” — marhum adibning so‘nggi asari. Bulgakov bu romani ustida 1928 yildan ish boshladi va uning turli variantlarini yaratar ekan, ba’zan ishini to‘xtatar, ba’zan esa yana yozganlariga qaytardi. U umri poyonidagi o‘n ikki yil mobaynida ham o‘zi dunyoga keltirgan sermazmun asarini qo‘ldan qo‘ymadi.

O‘limidan bir necha kun burun, og‘ir xastaligiga qaramay, yozuvchi romani qo‘lyozmasiga qayta-qayta qaytib, uning ayrim boblariga sayqal berar hamda takomilga yetkazishga urinardi.
Bulgakov saxiy iste’dodida, ehtimol yozuvchining butun adabiy faoliyati davomidadir, uch turdagi iqtidor — satirik iqtidori, fantast iqtidori va o‘ta aniq psixologik tahlilga suyangan realist iqtidori qo‘shnichilik qilib, bir-biridan ustunlikka erishish uchun bahslashib kelgan, desak xato bo‘lmaydi.

“Usta va Margarita” romani g‘aroyib binosining bunyod etilishida Bulgakov iste’dodining bu uch turi bab-baravar yoinki deyarli bab-baravar xizmat ko‘rsatdi. Ularning har jihatdan chatishib, yagona daryo oqimiga qo‘shiluvi asarning eng yaxshi sahifalarini tashkil qilgankim, bu ayni vaqtning o‘zida nafaqat romanning, umuman olganda Bulgakov badiiy so‘z san’atining ulkan yutug‘idir.

Romanda shunday sahifalar borki, ularda Bulgakov satirasining, Bulgakov fantastikasining va turgan gapki Bulgakov aniq realistik nasrining cho‘qqisi o‘z ifodasini topgan.

Roman shunday yozilganki, yozuvchi xuddi bu uning oxirgi asari ekanini ilgaritdan sezganday, uning sahifalari orqali o‘quvchilariga o‘z qalbining butun boyliklarini, san’atkor qalamining butun sehrini, satirik ko‘zining butun o‘tkirliklarini xayolotining butun shiddatini hamda psixologik kuzatuvining butun teranliklarini in’om etmoqni istaganii ko‘rish mumkii.

Roman sahifalaridagi bunday saxovat o‘qilish jarayonida xuddi cheksizdek tuyuladi, bir voqeadan ikkinchi bir voqaga o‘tish yerlari shu darajada ko‘pki, baayni hikoya qilish matosidagi chokka o‘xshab ketadi. Romanni takror-takror o‘qib chiqib, uning har bir keyingi son-sanoqsiz o‘tkir burchaklarida seni yangi va yana yangi favqulodda kashfiyotlar kutayotganiga ko‘nikma hosil qilmas ekansan, undagi shiddatkor fantasmagoriyadan klassik jozibadorlikka, tejamkor realistik nasrdan ikkinchi bir notekis nasrga, achchiq satirik groteskdan hech qanday tanaffussiz saxiy va ayni paytda qahrli hajvga o‘ta keskin suratda ko‘chilishi, boshida, albatta, dovdiratib qo‘yadi. Bu kitobda paymonasi to‘lganini dildan chuqur anglab yetgan katta salohiyat egasining qazo oldi bisyor donishligi o‘z aksini topganday ko‘rinadi.

“Usta va Margarita” shunday asarlar turiga kiradiki, uni har xil kitobxonlar har xil o‘qiydilar, har xil sevadilar va undan o‘zlari uchun har xil ruhiy oziqa topadilar.

Roman mutolaasidan so‘ng, mening, masalan, qalbimga va mening qadrli xotiramga Rimning Iudeyadagi prokuratori Pontiy Pilatning bir kuni haqidagi shafqatsiz tarzdagi aniq hikoya hammadan ham chuqur kirib bordi va hammadan ham mo‘l ta’sir o‘tkazdi. Psixologik jihatdan fantastikaning ichidagi bu romandagi roman — ajoyib nasr namunasi — o‘zgarmas haqqoniyligi bilan nogoh Lermontov va Pushkin nasrini eslashga majbur etadi.

Turfa xillikka ega bo‘lgan mazkur romannipg ana shu qismiga qiziqishimni yashirmagan holda, o‘zimcha shuni ham tasavvur qilamanki, bu kitobning mening qiziqishlarimdan o‘zgacha qiziqishdagi o‘quvchilari xam bo‘lishi mumkin, yanada aniq aytganda, bu kitobni boshqacha qabul qiladigan o‘quvchisi boTmasligining o‘zi xam mumkin emas. Qaydam, bu turdagi kitobxonlar uchun fantastika bilan birga Margaritaning ustaga nisbatan o‘ta pokiza, mardlarcha tanho muhabbati voqealarini hikoya qiluvchi sahifalar, hammadan ham ajoyib ko‘rinar. Bunday baxtli va bunday baxtsiz, o‘z baxtliliklarida bu qadar kuchli va bu qadar kuchsiz bo‘lgan muhabbat voqeasi shunchalar nozik tasvirlan-ganki, hatto roman sahifalaridan o‘tayotgan makkor iblis ham bunday muhabbatga na yordam berishga, na to‘sqinlik qilishga ojizdir.

Men hech bir qiyinchiliksiz shunday qiziquvchan o‘quvchilarni ham ko‘rsatishim mumkinki, ular uchun tarixiy va fantastik sahifalar emas, balki satirik Bulgakov tomonidan meshchanlik, qabihlik, munofiqlik, qo‘rqoqlik kabi qator illatlarning beshafqat aniq va betakror hajv yo‘li bilan fosh etilishi romannint cho‘qqisi bo‘lib ko‘rinadi.

Bulgakov o‘z romanini oxirigacha yozib tugatib, unga nuqta qo‘ydi. Shu ma’noda “Usta va Margarita” — tugal asar. Lekin, yuqorida aytib o‘tganimdek, Bulgakov pishiq o‘ylangan hikoyasini nihoyasiga yetkazar ekan, ichdan o‘z ishini hali tugallanmagan deb hisoblagani bois, hayotining so‘nggi kunigacha bu kashfiyotiga qayta-qayta murojaat qilardi.

Bu asar ustidagi o‘n ikki yilga cho‘zilgan ish yana va yana davom etaversa, romanning qanday ko‘rinishga kirishini tasavvur qilishning o‘zi mushkul.

U holda romanning ba’zi nomukammalliklari tuzatilgan, yana oxirigacha o‘ylanmagan yerlari puxta o‘ylangan yoki o‘zida xayolotning cheksiz, barakali saxiy muhrini olib yurgan ayrim o‘rinlari qisqartirilgai bo‘larmidi.

Ha, shunday ham bo‘lishi mumkin. Marhum yozuvchi tomonidan bizga qoldirilgan roman matni ana shunday xulosaga kelishimizga har jihatdan asos beradi. Biroq, bunday taxminiy xulosalarga u qadar o‘rin berish ham to‘g‘ri emas, chunki Bulgakovning bu yakuniy, ajoyib ishini o‘qib bo‘lgach, o‘zingda shunday tuyg‘uni his etasanki, bu uning kuchli va saxiy iste’dodiga minnatdorlik tuyg‘usi ekaniga yana bir karra ishonch hosil qilasan.

Bu murakkab va ko‘plab odatiy tasavvurdagi asarlar ramkasiga sig‘maydigan kitobning oxirgi varag‘ini yopar ekanlar, uni turli o‘quvchilar turlicha baholaydilar, undan bir narsani olib, ikkinchisini inkor etadilar, uchinchisi bilan esa bahslashadilar, lekin men shunga aminmanki, bu romanga bo‘lgan qarashlarning qandayligidan va hatto u atrofidagi tortishuvlarning baridan qat’iy nazar, Mixail Bulgakovning bu so‘nggi asarini o‘qib chiqqan har bir o‘quvchi o‘rtasida esa bunday mubohasalarning bo‘lishi turgan gap, ularning o‘y-xayollarini bir tuyg‘u birlashtiradi: Bulgakov o‘limi bilan bundan chorak asr muqaddam bizning adabiyotdan ajoyib va o‘ziga xos iste’dodlardan biri ketdi va “Usta va Margarita” romani, balki, boshqa guvohlarning ichida, shak-shubhasiz, buning eng yorqin guvohidir.

“Zvezda” jurnali, 1966 yil

РОМАННИ  ТЎЛИҚ ҲОЛДА КИРИЛЛ ВА ЛОТИН АЛИФБОСИДА  МУТОЛАА ҚИЛИНГ   ЮКЛАБ ОЛИНГ.