Куз қуёши кун сайин хира тортиб бормоқда. Гўё саратон иссиғи унинг ҳамма қайноқ нурларини ютиб юбориб, ўзини анча толиқтириб қўйгандай. Боғ ичидаги катта ҳовуз теварагини ўраб олган улкан чинорлар боғ деворининг устидан қалин соя ташлаб турибди. Ёзда чинорларнинг барглари орасидан бу ерга тангадек нур ўтмасди. Лекин ҳозир уларнинг улуғворлигидан путур кетганди. Ҳозир уларнинг усти чанг билан қопланган, барглар ерни қуёш нурларидан сақлашга ожизлик қилиб қолган эди.

Содиқ Чубак
ҚАБРДА БИРИНЧИ КУН
Русчадан Озод Шарафиддинов таржимаси

Содиқ Чубак (صادق چوبک‎; 5.08.1916 — 3.07. 1998) — ХХ аср Эрон адабиётининг йирик намояндаларидан бири. У мураккаб воқеалар акс этган ва кутилмаган хулосалар билан якун топадиган  қисқа ҳикоялари, новеллалари билан машҳур. Айни шунинг учун Содиқ Чубак замондош адабиётчилар томонидан «Янги давр прозасида кўҳна форс тасвирий санъатидаги беназир миниатюра санъати мактабининг усталари каби нозик маҳоратга эга санъаткор» деб таърифланган.

Куз қуёши кун сайин хира тортиб бормоқда. Гўё саратон иссиғи унинг ҳамма қайноқ нурларини ютиб юбориб, ўзини анча толиқтириб қўйгандай. Боғ ичидаги катта ҳовуз теварагини ўраб олган улкан чинорлар боғ деворининг устидан қалин соя ташлаб турибди. Ёзда чинорларнинг барглари орасидан бу ерга тангадек нур ўтмасди. Лекин ҳозир уларнинг улуғворлигидан путур кетганди. Ҳозир уларнинг усти чанг билан қопланган, барглар ерни қуёш нурларидан сақлашга ожизлик қилиб қолган эди.

Ҳожи Муатамед эрталаб сайр қилиб юрибди. У ҳассасига таяниб, ҳовуз атрофини айланиб чиқди. Ҳар куни эрталаб ҳам, кечқурун ҳам у чарчоқ нималигини билмай, ўзининг улкан боғини айланиб чиқарди.

Ҳовуз ажабтовур чиройли эди. Каттакон, чорбурчак, бошдан-оёқ нилуфарлар очилиб ётибди. Кўкатлар ва гуллар орасидан фавворалар осмону фалакка тинмай сув пуркар эдилар. Фавворалар тиниқ, тоза сувни ер ости ҳавзаларидан оларди. Ер ости ҳавзасидан олинган сувдан йилига уч минг сангаси ҳожининг ерларини суғорар эди. Ҳожи Муатамед бу ерни қирқ беш йил аввал сотиб олган бўлиб, аста-секин бу ерга ичкари-ташқарилик уй, меҳмонхона, идора, отхона, ҳаммом, мулозимлар истиқомат қиладиган иморатлар қуриб олганди. Ўша кезларда Ҳожи Муатамед авжи қирчиллама даврини кечираётган қирқ яшар йигит эди. Энди эса у сочлари тўкилиб кетган, ўзи мункиллаб қолган, ожиз ва нимжон қарияга айланиб қолган.

Ҳовузнинг олдида калта оёқли ёғоч сўри турар, унинг панжаралари нақшлар билан безатилган бўлиб, жуда бежирим эди. Сўрининг устига тўқ қизил рангли кошон гилами тўшалган, гиламга нафис гуллар ва нақшлар чекилган. Гиламнинг устида Фатх-Али шоҳ замонларидан қолган зумрад рангли биллур чилим турибди. Чилим қимматбаҳо тошлар билан безатилган. Кумуш патнисда биллур стакан ва қанддон турарди. Шу ернинг ўзида муқоваси анча уриниб қолган Ҳофизнинг китоби ётибди.

Ҳаво очиқ кунлари Ҳожи намози асрдан кейин шу сўри устида ўтириб, ҳордиқ чиқарарди. У жиндай-жиндай ичиб турарди. Ёлғиз ичарди. Оқшом чоғлари бунақа ичишга анчадан бери ўрганиб қолганди. Мулозим унга катта патнисда таом олиб келарди. Мавсумга қараб патнисда қайнатилган сабзавот, қатиқ, сузма, қайнатилиб қаймоққа солинган ловия, картошка, барра гўшт, пиёз, ялпиз, кунжутли нон бўларди. Ва, албатта, уларнинг ёнида ичида арағи билан биллур графин. Арақда олтинранг норанж бўлаклари сузиб юрарди. Патнис устида графин ёнида шамдонда ёниб турган шам. Ҳожи шамнинг липиллаб турган тилига тикилиб ўтириб, гўёки шифобахш бальзам ичаётгандай арақни майдалаб ҳўплайди ва шивирлаб байтлар ўқийди. Ёшлигида у маишатни яхши кўрган. Лекин эндиликда камдан-кам ҳолларда икки қадаҳдан ортиқ ичарди. Икки қадаҳнинг ўзини ёлғизлик лаззатидан роҳатланиб, анча вақт майдаларди.

Ҳозир ҳожи нонуштани қилиб бўлиб, чилимини чекиб, ошиқмай сайр қилиб юрар ва тасбеҳини ўгира-ўгира шикаста овоз билан байтларни шивирларди. Ҳофизнинг бу байти умрнинг ўткинчилиги тўғрисида бўлиб, ушбу дамнинг роҳатини татиб қолишга даъват этарди.

“Ҳа, рост, бу дунёнинг ҳузур-ҳаловатидан кечиш фурсати келди”, деб ўйлади-қолди, холос. Саксон йиллик умр зув этиб ўтди-кетди. Мен қандай яшадим? Шунча саъй-ҳаракат, елиб-югуришлар билан нимага эришдим? Ахир, хавотир ва қўрқувларга тўла умрим ит азобида ўтди-ку! Мана, умрнинг охири ҳам кўриниб қолди. Аммо шунча яшаб, нимани кўрдим? Нимани билдим?”

У баҳайбат чинор олдида тўхтади ва хаёлида ўйлашда давом этди: “Мен сизларнинг ҳаммангиз билан бирин-кетин видолашмоғим керак. Эй, чинори азим, биласанми сени ким эккан? Буни мен ҳам билмайман. Мен бу жойни сотиб олганимда, сен шу ерда савлат тўкиб турардинг. Мен дунёга келмасимдан анча олдинроқ бу боғда кўплаб дов-дарахтлар экилган эди. Ҳозир уларнинг анча-мунчаси қуриб, йўқ бўлиб кетган. Сенга ўхшаган уч-тўртта қари дарахтлар қолди, холос. Лекин улар ҳам ҳаётдан кўз юмишга чоғланиб турибди. Шундоқ бўлгач, сенинг неча ёшга кирганингни мен қаёқдан билай? Юз ёшдамисан? Беш юзга кирганмисан? Буни ҳеч ким билмайди. Агар сенга тегишмаса, сен Имомзода Солиҳнинг чиноридай минг ёшга кирасан! Бироқ бундан нима наф? Барибир, бир эмас, бир кун сенинг ҳам кунинг битади. Сен илдизларинг билан ерга тармашиб олгансан, тананг йўғонлашиб, шох-шаббаларинг тарвақайлаб кетган. Лекин буларни бари беҳуда. Ўлимдан қочиб… Бора-бора кунлардан бирида бу боғнинг ўрнидан катта йўл ўтади, унинг икки бетида катта магазинлар бўлади, уларнинг пештахталарида уззукун радиоприёмниклар ванғиллаб ётади. Эҳтимол, мени гўрга тиқиб келишга улгурмай турибоқ менинг қаллобликда устаси фаранг ярамас фарзандларим, қўлларига кетмонни олиб, менинг боғимни ўзаро бўлишиб олишар. Шундоқ боғни лахтак-лахтак қилиб парчалаб ташлашар ва ҳар қайсилари боғнинг бир бўлагига эгалик қилар. Улар сени ҳам аяб ўтиришмайди. Умуман айтганда, сен билан бизнинг қисматимиз нима бўлишини ким билади дейсан? Эҳтимол, менинг тобутимни сенинг отангнинг танасидан тайёрлашар, сендан эса менинг болаларимга тобут ясашар? Биз шўринг қурғурларнинг ҳаммамизнинг ҳам қисматимиз бир”.

Қўққисдан ҳожининг диққатини кўкариб турган бир туп гулдаги ғунча жалб қилди. Ғунчанинг тах-батах барглари худди жилмайиб тургандай кўринди. “Қани, сен нима дейсан? – деди қария гулга мурожаат қилиб. – Беқиёс ҳусни тароватим бу қарияга тасалли беради деб ўйлаяпсанми? Ахир, эртага худди шу вақтда аҳволинг қандоқ бўлиши сенга маълумми? Агар борди-ю, мен одамларимга айтиб, қўриқлатган тақдиримда сени ҳеч ким узиб кетмаганда ҳам эртага гуллаб бўласан, баргларинг тўкилади ва ўласан. Сенинг бахтинг шундаки, сен ўз қисматингни билмайсан ва ҳозир менинг боғимда гуллаб-яшнаб турибсан. Лекин мен биламан-ку – сен бу дунёга бор-йўғи бир кечага келгансан. Йўқ, энди сен ҳеч қачон менда ҳаётга иштиёқ уйғотолмайсан. Узундан-узоқ умрим давомида мендаги умид бутунлай сўниб битди. Умид булоғининг кўзи ёпилди, энди ҳар қанча уринсалар-да, у қайта очилмайди ва ортиқ сув бермайди. Юрагим сезиб турибди – келаси баҳорда мен сени ортиқ кўрмайман. Сен яна гуллайсан, одамлар сенинг ҳусни тароватингга яна суқланиб қарайдилар, лекин мен ортиқ бўлмайман ва сенинг ҳуснингдан лаззатлана олмайман. Бу ҳаётнинг шоду хуррамликлари билан мени овутмоқчи бўлиб, сен менга ортиқ табассум қилмайсан. Лекин мен сенга ўрганиб қолганман. Сени менинг қабрим устига қўйсалар ажаб эмас.

Бироқ нима учун сенинг шаънингга қўшиқлар битишади? Сенинг умринг жуда қисқа бўлгани учунми? Оҳ, теварагимни қуршаб олган нимаики бўлса, ҳаммаси менда ўлим ҳақидаги ўйларни уйғотади-я? Ундан кўра кошки эди менинг ҳеч нарсам бўлмаса – на уй, на боғ, на боғдаги гуллар билан дарахтлар, на хотинларим, на фарзандларим, на неваралар ва эваралар…”

Боғнинг йўлкасида Ҳожи Муатамеднинг мураббийси ва бошқарувчиси Хонназирнинг озғин қадди-қомати кўринди. Яноқдор юзида ялтоқилик ифодаси-ла, йўрға юриш билан жиндай букчайган ҳолда, қўлларини хўжайинига беҳад ҳурмати тўла тобелигининг белгиси сифатида кўкраги устида жуфтлаб, унинг олдига яқинлаб келарди.

Бошқарувчининг келиши ҳожи учун мутлақо кутилмаган бир ҳол бўлди, у ҳайрон бўлиб, нигоҳини гул бутасидан олиб, Хонназирга қаратди:

– Ҳа, тинчликми?
– Қурбонингиз бўлай. Мақбара тайёр. Қачон боришни ихтиёр этасиз? – деди бошқарувчи нигоҳини ерга қадаб.

Аммо у гапини тамомлаб улгурмай, ҳожи уни чангитиб сўка кетди:
– Вой, аблаҳ-ей… Оғзингга қараб гапирсанг ўласанми? Нима демоқчисан? Қачон ўласиз? Сизни у ерга қачон олиб борамиз – демоқчимисан? Э, ўшшаймай ўл-а! Ҳа, албатта, одам ўлгандан кейин ўз оёғи билан мақбарасига бормайди-ку!

– Қурбонингиз бўлай, – дея қўрқув ичида минғирлади бошқарувчи. – Турган жойимда тилим калимага келмай қотиб қолсин – наҳотки, мен шунақа шаккоклик қилишга журъат этаоламан? Мен фақат мақбарани бориб кўришни қачон ихтиёр этасиз деб сўрамоқчи бўлган эдим.

– Бугун. Бугун оқшом бораман. Йўқол кўзимдан!

Хонназир таъзим қила-қила орқаси билан юриб нари кетди. Ҳожи эса яна атиргулга ўгирилиб гапиришда давом этди: “Унинг нима деганини эшитдинг-а? Қабр тайёр бўлипти. Менинг қабрим. Энди сен мен билан ўзинг ўртамиздаги фарқни тушунгандирсан? Мен менга андай мақбара қуришганини биламан, сен эса ўзингнинг қабринг қанақа бўлишини тасаввур ҳам қилолмайсан. Бутун умрим давомида мақбарам ҳақидаги фикр менга тинчлик бермай келарди. Сен бўлсанг шабадада ўз навдангда беғам-беташвиш чайқалишдан бошқа нарсани билмадинг. Шунинг учун ҳеч нарсадан хабаринг йўқлиги, беғамлигинг учун сени бир бегуноҳ гўдакдек яхши кўрадилар. Хўп, мен энди борай… ўша қўрқинчли ертўлага йўл олишга фурсат етди. Бориб кўрай-чи, менга қанақа жаҳаннамни тайёрлаб қўйишганикин?”

Ҳожи Муатамеднинг шажараси унинг ўзидан бошланарди, унинг келиб чиқиши ҳеч кимга маълум эмасди. Унинг ўзи ҳам ота-оналарини ҳеч қачон кўрган эмас, ҳеч ким унга улар тўғрисида гапириб берган ҳам эмасди, у ота-оналарининг нима билан шуғулланганидан бутунлай бехабар эди. Ҳожининг болалиги Бўрижарда ўтган. Лекин у ерда ким билан яшаганини эслаёлмайди. Унинг онгида фақат очликда бошпанасиз ўтказган кунларининг манзаралари гавдаланарди. Бунинг эвазига у Бўрижар ҳокимининг катта мулозими қўлида отбоқар бўлган кунларини яхши эслайди. Ўша пайтда у ўн беш ёшларда эди. Ўшандан бери қанча сувлар оқиб кетди-ю… Бу орада Ҳожи донгдор ва бадавлат одамга айланди. Бу ҳаммаси шундан бошландики, ҳожи Муатамед Эрон шоҳи Насриддиннинг ўғли, Исфахон ҳокими Зилли Султоннинг қўлида мулозим бўлиб ишлади, кейин нозир даражасига кўтарилди, кейин эса бошқарувчи ҳам бўлди. У ҳокимият эгаси бўлди, унвон олди, бойлик орттирди. Шунақа кўп ерга эга бўлдики, унинг ўзи ҳам ҳисоб-китобига етолмай қолди. Шундоқ бўлгач, эндиликда бирор кимса унинг олий насаблигига шубҳа билан қарашга журъат қила олармиди?

Сўнгги йилларда Муатамед одамларнинг кўзига деярли кўринмай яшади. Фақат фавқулодда ҳодисаларгина – бирон яқин дўстининг вафотини ёхуд қўшниси Жалил ас-Султоннинг уйида бўладиган имом Ҳусайн хотирасига бағишланган қироатхонликни – уни остона ҳатлаб кўчага чиқишга ундар эди. Бироқ эндиликда у ҳатто ана шундай ҳодисалар муносабати билан ҳам уйдан чиқмай қўйган эди. У энди ўзига ўхшаган қарияларни ва энг яқин дўстларини ҳам тан олмай қўйди.

Ҳожининг узоқ умри давомида унинг уйи теварагидаги ерларнинг эгалари бир неча мартадан алмашди. Турар-жойлар ўрнида дўконлар, кенг кўчалар пайдо бўлди. Чироқлар билан безатилган чароғон иморатлар қад кўтарди – уларнинг ичида узлуксиз радиоприёмниклар вағиллагани-вағиллаган эди. Бу ўзгаришлар унга маъқул эмас эди, бу ўзгаришлар унинг ғашига тегар эди.

Ҳожининг еттита ўғли бор эди. Уларнинг ҳаммаси ҳам катта рўзғор юкини тортиш билан овора эдилар. Уларнинг бир нечтадан хотинлари ва бири биридан кичкина бир арава болалари бор эди. Йилига фақат бир Наврўз куни эски анъаналарга риоя қилишга мажбур бўлган ўғиллар оталариникига меҳмонга келар эдилар. Шунда ҳожининг уйи тўс-тўполон бўлиб, шовқин-сурондан ҳожининг калласи ғовлаб кетарди. Ўғиллари, неваралари, эваралари, келинлари қариянинг ёнига келиб, қўлини ўпишар, қария катталарга бир ашрафийдан тилла, болаларга эса кумуш танга бериб чиқишга мажбур бўларди. Ўғиллари бу тўғрида шундай дейишарди: “Шунисига ҳам раҳмат! Отамизнинг бунақа хасислигида йилига бир марта катта байрам куни бир ашрафийдан ҳайитлик олсак, шунисига ҳам шукур!”

Мана, бу йил ҳам Наврўз куни қария боғда ҳовуз бўйида ёғоч сўрида чилимини тортиб ўтирди. Боғ бола-бақрага тўла эди. Улар майсалар устида югуришар, гулларни узишарди. Етти ёшлардаги бир ўғил бола қоғоз кемачаларини ҳовузга қўйиб юбориш билан банд. Ҳожи болага тикилиб разм солди, лекин кимнинг ўғли эканини аниқлай олмади. Шунда у ёнида қўлларини кўкрагида итоаткорона қовуштириб турган Хонназирга мурожаат қилиб сўради:

– Бу кимнинг боласи?
– Бу Тоғи оғанинг Алиакбар гурунчфурушнинг қизидан туғилган боласи, қурбон…

Тоғи-оғанинг бир нечта хотини бўлиб, ҳожининг иккинчи ўғли эди. Ҳожи ўғиллари ичида шунисини жуда ёмон кўрарди. Ҳожи қовоғини уйиб, боланинг ёнига келди-да, Хонназирга уни ҳовуздан ҳайдаб юборишни буюрди.

Қари дарахтлар соя-салқин қилиб турган боғда Муатамед фақат хотини Ҳожия хоним ҳамда яна бир қанча хизматкорлари ва оқсочлари билан бирга яшарди. Эр-хотин бир-бирларини унча хушламас эдилар. Улар йиллар мобайнида кўришмас эдилар – Ҳожия хоним боғнинг бир томонида, ҳожи Муатамед иккинчи томонида туришарди. Оғир хасталик билан тўшакка михланиб қолган Ҳожия хоним кўпдан бери ўз хонасидан ташқарига чиқмасди.

Уларнинг турмуш қуришганига эллик йил бўлди, қанчадан-қанча фарзандлар кўришди-ю, эр-хотин ҳануз бир-бирларини жинидан бадтар ёмон кўришарди. Ҳожия хоним ҳар соатда бир марта эрини қарғамаса, тураолмасди. Болалар катта бўлди, ота-оналарининг уйини тарк этиб, ҳар томонга тарқаб кетишди. Лекин улар ҳам аҳил эмас эди. Эру хотин ва уларнинг фарзандлари ўртасидаги ғалати муносабат қўни-қўшниларга ғийбат учун йўл очиб берди. Улар ҳожини “мияси айнаган чол” деб аташарди. Ҳожи эса буларнинг барини хотини Ҳожия хонимнинг фитна-найранги деб ўйларди. Унинг назарида хотини унинг тўғрисида бири-биридан ёмон гапларни тарқатарди.

Табиатан ғоятда муғамбир бўлган Хонназир ҳожи Муатамеднинг уйида хизмат қилиб юрган йилларида рўзғорни бошқаришни шунақа ўрганиб олдики, эр ва хотин бир-бирлари билан мулоқот қилмай бемалол яшайверишар эди. Айни вақтда эр-хотиннинг ҳар қайсиси, бошқарувчидан ғоятда рози эди. Хонназир бўлса, уларнинг кўпдан бери давом этиб келаётган душманликларидан фойдаланиб, сувни лойқалатар ва бу лойқа сувда балиқ тутиб келарди, яъни у ўзига анча-мунча бойлик орттириб олганди.

Ҳожи Муатамеднинг мақбараси боғнинг этагида бўлиб, ботаётган куз қуёшининг шуълаларига чўмилиб ётарди. Боғбон Гул оға Хонназирнинг кузатувида чинордан тўкилган баргларни супурмоқда. Бошқарувчи мақбарани ҳожига намойиш қилмоқчи эди, шунинг учун унинг теварагини супуриб-сидириб, ортиқча нарсаларни кўздан йўқотиб мақбарага зеб бермоқда эдилар.

Гул оға икки букилганча анчадан бери супурмоқда эди. Мана, у қаддини ростлади, чуқур нафас олди, бир қўлидаги супургини иккинчи қўлига олди ва қашинди. Унинг кир бўлиб кетган кўйлаги остидаги баданини бутунлай яра-чақа босиб кетганди. Юзидаги ва бўйнидаги ҳуснбузарлари ҳам қичишиб тинчлик бермасди. Қўтир кўпдан бери уни ёмон қийнаб келарди. У даволанишга уриниб кўрди. Аммо касали қўтир эканини билиб, дори ичмай қўйди. Фақат баъзида – агар топиб қолса, қорағат сувини ёки шунга ўхшаш бошқа бирон нарсани ичиб қўярди. Лекин бу ичганлари сира кор қилмас эди. Яраларининг қичиганига чидаб бўлмас. Уларнинг суви қуриб қолишга улгурмай, Гул оға яна қашиниб ҳаммасини юлиб ташларди. “Лаънати қўтир, – дея зорланарди у. – Жонимдан тўйдириб юборди! Бамисоли мен моховдай ҳамма мендан ҳазар қилади. Баъзилар мени заҳм деб сўкади, “тириклай ириб ўласан” дейишади.

Гул оға супургисини бир чеккага ташлаб, хазонларни қопга сола бошлади. У ҳамон ўзича минғирлашини қўймас эди. “Ҳавонинг расволигини қаранг-а! Ёмғир, чанг, тўзон… Бу лаънати баргларни супуришнинг нима кераги бор-а? Барибир, дарахтдан янгилари тушаверади. Худога ҳам ҳайронман – нима қиларкин ҳеч кимга кераги йўқ баргларни ерга ёғдириб? Ундан кўра, пул ёғдирса бўлмасмикин? Лекин ҳожимизнинг ёши ҳам бир жойга бориб қолди. Модомики, у ўзича мақбара қурдирган экан, демак, худо уни ўз ҳузурига чақираётган бўлса керак. Одамнинг ажали қачон етишини Оллоҳнинг ўзи яхши билади. Фақат чатоғи шундаки, ҳожининг меросхўрлари кўп. Худо кўрсатмасин, илоҳим, Ҳожининг ўзи унча ёмон одам эмас, лекин ўлиб кетса, ўғилларининг қўлида ҳолимиз нима кечаркин?” Қўтир Гул оғанинг кўнглида ана шундай фикрлар ғужғон ўйнамоқда эди.

Ҳожи боғнинг хилват гўшасида ўзига мақбара қурганидан ғоятда мамнун эди. Бир замонлар бу ерда ўймакор усталарнинг дўконлари бўларди. Уларнинг ёнида чоғроқ бир ҳовли бўлиб, у бошдан-оёқ ҳар хил тахта ва ходаларнинг чиқиндиларига тўлиб кетган эди. Жуда қиммат бўлса-да, ҳожи бу жойларни меросхўрлардан сотиб олди. Худди шу жойда у ўзига ҳашаматли мақбара қурдиришга аҳд қилди. Аммо мақбара қурилиб бўлмагунча, ҳожи ишларнинг қандай бораётганини кўргани бир марта ҳам келгани йўқ.

Гул оға мақбаранинг эшиги ёнидаги харсанг тошга ўтирди ва баланд овозда қағиллаётган қарғаларга ғаши келиб қаради, қарғаларнинг катта галаси қуёшни тўсиб қолди. Гул оға ҳожининг ўз мақбарасини тезроқ келиб кўрмоғини истар эди. Ҳожи тезроқ келиб кетса, Гул оға қаҳвахонага йўл оларди, у ерда таряк чекиб, икки-уч стакан иссиқ чой ичарди, сайёр қаландарнинг ғаройиб ҳикояларини тингларди. “Аввалги гал ҳикоянинг қаерида тўхтаган эди-я? – дея эслашга уринди Гул оға. – Ҳа-я, бу серсоқол дарвеш Суҳробни қандай ўлдиришганини айтиб бергани йўқ. Бугун кечқурун бўлса, ҳикоясини яна бошидан бошлайди, ахир сомийларини қизиқтириб олмоғи керак-да. У бугун ҳам Суҳробнинг ўлимига етиб бормайди”. Бирдан олисда ҳожининг қомати кўринди. Гул оға ўтирган жойида бир сапчиб тушди, қўлини кўксига қўйиб, тез-тез таъзим бажо келтира бошлади.

Семиз-бақалоқ ҳожи олдинда – кумуш дастали ҳассасига таяниб, аста юриб келарди. Унинг кетидан озғин ва қотма Хонназир пилдираб келмоқда. Ниҳоят, улар мақбарага етиб келишди ва ҳожи тўхтаб, ҳассасини орқасига олди-да, бели билан унга суянгандай бўлиб, мақбаранинг эшиги ва деворларини синчиклаб кўздан кечира бошлади. У ҳансираб нафас олар, юраги тез ва нотекис урар, қулоғи шанғилларди. У ўз қабрини биринчи марта кўриб турибди. Ҳожи бу ерга фақат бир марта – беш йил муқаддам янги участкани бир кўриб кетгани келган эди. Ўшанда бу жой унга анча маъқул тушган эди. Аммо ҳозир бу ерда ўзига қурилган мақбарани кўргач, бу жойлар кўзига жуда ҳам совуқ кўриниб кетди. У мақбаранинг нақшинкор пештахталарига, деворларига қаради, ҳуснихат билан ёзилган “Ўлимдан ҳеч ким бенасиб қолмайди” деган сўзларни ўқиди ва кўнглидаги қўрқув туйғуси бироз тарқалгандай бўлди. У бояги оятни ичида бир неча марта қайта ўқиди. Оят жуда чиройли ёзилган эди. Аммо мақбаранинг ойнаги кичикроқ бўлиб, ташқаридан панжара қилингани учун зиндонга ўхшаб қолган эди.

Ҳожининг нафаси бўғилди. У Хонназирга қарамай сўради:
– Нега ойналари бу қадар кичкина? Маблағ бемалол эди-ку? Шундоқ бўлгандан кейин, уларни каттароқ қилса бўлмасмиди? Мақбара жанубга қараб турибди, шунинг учун у ёруғ бўлмоғи керак. Ҳолбуки, ҳозирги туришида баайни зиндоннинг ўзи бўлибди.

Ҳожи бошини аста айлантириб, мақбаранинг эшиги ва деворларини яна бир бор кўздан кечирди. Унинг томоғи ачишиб кетди.

Агар гап ҳожининг ўз мақбараси тўғрисида кетмаётганда, у бунчалик хотиржам ва босиқ гаплашмас эди, бақириб-чақиришлар ҳам, сўкишлар ҳам бўларди. Аммо ҳозир мақбараси қаршисида туриб ва ўлим фурсати муқаррар яқинлаб келаётганини ҳис қилиб ҳожининг сўкинишга тили бормади. Хонназир эса яхши биларди – индамай туриши хўжайинга анча яхши таъсир қилади. Шунинг учун у гап қайтармай, индамай тураверди. Аммо кўнглидан шундай фикр кечди: “Шу ерда ҳам тиниб-тинчимайди-я, бу қари мўлтони! Танбеҳ бермаса, туролмайди. Ўладиган бўлганингдан кейин мақбарангнинг деразаси катта бўладими, кичкина бўладими – сенга нима фарқи бор?” Ҳожи бўлса, Хонназирдан сўраб-суриштиришда давом этди:

– Гапирадиган жойи йўқ! Одамларнинг олдида хижолатга ботмай деб, бу мақбарага озмунча пул сарфладимми? Бугун бўлмаса, эртага бу ерда дўсту душман ҳаммаси йиғилиб келади. Шундоқ бўлгандан кейин, мақбара дегани кўрса кўргудек бўлмоғи керак-да! – Шундан сўнг ҳожи бироз овозини кўтариб илова қилди:

– Хўп, майли, бўлар иш бўлибди, қани, мақбаранинг ичига кирайлик-чи! У ерда нима аҳволикин? – Тор йўлакдан ўтиб, у мақбаранинг ичига кирди. Ичкарига кириши билан унинг кўзига ташланган биринчи нарса – унинг ўзига аталган қабр бўлди. У ҳайҳотдек хонанинг ўртасида оғзини карракдек очиб турарди. Ҳожи уни кўриб, аъзои бадани қўрқувдан музлаб кетди, оёқларида мажол қолмади, орқасидан шаррос тер оқиб туша бошлади. Унинг назарида, у гўё ўзи учун қурилган дорнинг остида тургандек туюлди.

Ҳа, бу қабрни у ўзи учун буюрган эди. Чуқурнинг ёнида малахит тахта ўнг томони деворга қилиб суяб қўйилганди. Ҳожи Хонназирга паст овозда деди:
– Уни менга ўнгариб қўй – кўрай-чи, қанақа бўлдийкин?

Хонназир бошини қуйи солиб, юзида қайғу-ғам ифодаси билан қабр тошининг ёнига бориб, унинг ўнгини айлантириб қўйди. Ҳожи унга ўйиб ёзилган битикни ўқиди: “Ёлғиз Оллоҳ мангудир!” Унинг пастроғида “Оллоҳнинг раҳматларига муштоқ, бетавфиқ, жойи жаннатда бўлгур марҳум Ҳожи Али Акбар Муатамед ас-Султоннинг қазоси … йилда рўй берди” деб ёзилганди. Ёзувнинг шу жойида унинг қазоси санасини ёзмоқ учун жой қолдирилганди. Буларнинг бари настаълиқ ёзувида ҳуснихат қилинган эди: “Манави зилдай тош, – деб ўйлади Ҳожи, – бутун оғирлиги билан устимдан босиб ётади. Нафас олишнинг иложи ҳам бўлмайди. Бу ерга келган одамлар лавҳадаги ёзувни ўқиб, “мунча чиройли ёзилган экан” деб завқланишади. Борингки, бундан бошқа гапларни ҳам айтишсин, ёзган одамнинг ҳақига дуолар қилишсин, буларнинг ҳаммасидан унга нима фойда? Ахир, мен жонсиз бир мурда бўламан-ку! Мурдани кўмишади, гўрдан орқага қайтиш йўли йўқ. “Жойи жаннатда бўлсин” эмиш. Ахир, ўлгандан кейин одам ҳеч нарсани ҳис қилмайди, ҳеч нарсани сезмайди-ку! Эҳтимол, мен тошдаги ёзувда “жойи дўзахда бўлсин” деб ёзишни буюрмоғим лозим эди. Ким билсин – ҳали вафотим санаси учун қолдирилган жойга нима деб ёзишарикин? Қайси сана бўларкин у? Мен ортиқ бу ерга келолмайман ва қайси сана ёзилганини билолмайман”.

Қабр ковланган хона қоронғи ва турқи совуқ эди. Ичкаридан қараганда, деразалар янада кичикроқ кўринарди. Улар очилмайдиган қилиб ўрнатилган эди. Шунинг учун хонанинг ҳавоси оғир, ғуборли ва дим эди. Ҳожи кескин орқасига ўгирилди. Унинг назарида мақбаранинг ичига ёлғиз ўзи киргандай бўлди. Йўқ, Хонназир унинг ортидан соядай эргашиб келаётган эди. Қария уни кўриб бироз тинчланди. У кўксовга ўхшаб, бўғилиб йўталди ва хижолат ичида минғирлади:

– Бу ер кенггина экан. Мен мақбаранинг бунақа катта бўлишини кутмаган эдим. Юқори қаватда яна қанча хона бор?

У саросимага тушганини яшириш учунгина бу саволни берган эди. Аслида эса, ҳожи юқорида нечта хона борлигини жуда яхши биларди. У қурилиш ишларига ўзи бош-қош бўлиб турган ва пудратчи мақбаранинг тархи қандай бўлишини унга бир неча марта батафсил тушунтириб берган эди.

Бошқарувчи эҳтиром билан жавоб берди:
– Аёллар ва эркаклар учун алоҳида-алоҳида хоналар, чой дамлайдиган хона, чилимхона.

У яна кузатиб келадиганлар учун ҳам хона борлигини айтмоқчи бўлди-ю, лекин қўрқди ва айтмай қўя қолди.

Муатамеднинг юрагида қўққисдан санчиқ турди. У қабрга тикилганча, хаёлидан бир фикрни ўтказди: “Мен ўлгандан кейин бу ерга одамлар келишади, чой ичишади, чилим чекишади, ҳолва ейишади ва ҳатто бир-бирлари билан сўкишади ҳам. Мен ўламан-кетаман, дунё эса аввалгидек пинагини бузмай яшашда давом этаверади. Шунақа эмасми? Ё алҳазар! Бу, ахир, менинг қабрим-ку! Шу ерда менинг ҳаётим ўз интиҳосини топади. Мен шу ерда ётиб, қурт-қумурсқаларга ем бўламан!”

Ҳожи қабрдан кўзини олди-да, ҳаяжон ичида ҳеч нарсани кўрмаётган нигоҳ билан мақбаранинг эшиги ва деворларига қаради. Унинг нигоҳи қаршисида фақат қабргина турарди. Қабрдан анқиётган қўланса ҳид унинг димоғини ёрай дерди. Ҳожи бу ердан югуриб қочиб чиқиб кетгиси келарди.

У болохонага кўтарилди, у ердан яна икки зина ошиб, мақбаранинг орқа томонидаги ҳовлига ўтиш мумкин эди. Теварак-атрофига аланглаб, бирпас турди. Болохона энсиз, узун эди, ўймакорлик билан безатилган устунлар унинг томини кўтариб турарди. Ҳовли ҳам тумордеккина эди, унинг ўртасида чор бурчак ҳовузчаси ҳам бор эди, унинг тепасида эса баҳайбат қарағай дарахтларининг шохлари осилиб турарди. Ҳовузнинг ёнида мис кўзача турибди. У яп-янги, унга ҳали бир марта ҳам сув қуйилган эмас. Эскириб қийшайиб кетган, томларини ҳам майда кўкат қоплаган ҳожатхона кишига оғир таъсир қилади. Қўшни мақбаранинг ҳовлисида ўсган мажруҳ бир дарахтнинг шохлари девор оша бу томонга осилиб тушган. Бу шох-шаббалар ҳам юракни тимдалагандай бўлади.

Бирдан-бир гала қарға қағиллаб, қарағай устига ёпирилиб учиб келди. Қушларнинг чуғур-чуғурига тўлган қарағайнинг шохлари чайқалди, қуриган игналар ерни қоплади, қарғалар галаси шу лаҳзада осмонга кўтарилди ва шовқин-сурон билан гўё қоп-қора булутдай боғдаги дарахтлар ортига ўтиб, кўздан йўқолди.

Ҳожи бутун вужудида ақл бовар қилмайдиган оғирликни ҳис қилди, гўё унинг танасига қўрғошин қуйилгандай, қапчиган, териси эса қўрғошиннинг ташқарига чиқиб кетишига йўл қўймайди. Унинг оёқлари пахтага ўхшаб қолди. У ҳассага зўрға таяниб, устунлардан бирининг олдига етиб борди ва устунни ушлаб, унга суяниб қолди. Унинг кўз ўнгида ҳамма нарса чир-чир айлана бошлади, қарағай ҳам, ҳовуз ҳам, унинг ёнидаги кўзача ҳам, хароб ҳожатхона ҳам чирпирак бўлиб айланиб, қулаб тушди. Қарияни изтиробли ёлғизлик туйғуси чулғаб олди. Назарида, у йўқлик қаърига чўмиб кетаётгандай бўлди, дилидан шундай фикрлар кечди: “Нима бало, аталадай ёйилиб кетдим. Йўғ-е, ҳали куним битмагандир? Яна жиндай яшасам бўлар. Ҳа… Мен боя атиргулга “куним битди” деб бекор айтган эканман-да! Бир юз йигирма ёшга кирса ҳам бўлади-ку! Ахир, бемалол шу ёшга кириб, яшаб юрганлар бор. Йўқ, латтага ўхшаб бўшашиш ярамайди. Ана, бироз енгил тортдим. Бунинг ҳаммасига жигарим сабабчи…”

Ҳожи мақбаранинг ичига қайтди ва қабр унга қараб, оғзини карракдек очиб турганга ўхшади. У бутунлай ҳолдан тойиб, деворга суянди. Уни қўрқув емирмоқда эди. Қария ёлғиз қолишдан қўрқар ва айни чоғда ёнида ивирсиб юрган Хонназир унинг ғашини келтирарди. У қабрдан кўзини олмай туриб, бошқарувчига тишлари орасидан сўзлади:

– Бу ерда бироз ёлғиз қолмоқчиман. Сен ташқарига чиқиб, эшикка қараб тур. Бу ерга ҳеч кимни киритма. Зарур бўлганда мен ўзим чиқаман. Аста-аста ўзимнинг қабримга кўникишим керак.

Бошқарувчи таъзим қилиб, ташқарига чиқди. Ҳожи эса ҳамон лаҳадга қараганча, оғир ўйлар оғушида қийналарди. Унинг назарида, ёлғизлик ва сукунат ажални чақиради деган фикр кечди. Эшик тарақлаб ёпилди. Бу Ҳожининг қабрдан нигоҳини олиб, Хонназирнинг орқасидан қаратди. Гурс-гурс қадам товушларидан ва мақбарадаги дим ҳаводан унинг нафаси тиқилгандай туюлди. У бошини кўтариб, эшикка тикилиб қолди. Эшик устида кўк лавҳага оқ бўёқ билан Қуръони карим сурасидан бир парча чиройли ҳуснихат билан ёзиб қўйилган эди. У бир оятни ўқиди – унда бу дунёга келган ҳар қандай мавжудотнинг бир кун келиб ғойиб бўлиши тўғрисида гап борарди. Ҳожи ҳарчанд уринмасин иккинчи оятни ўқиёлмади.

Шифтдан иккита электр сими осилиб турар, уларнинг учида патрон ва лампочка йўқ эди. Ҳожининг кўнглидан яна ҳар хил фикрлар кечди: “Дарҳақиқат, бу ерда менга ҳам, ўғилларимга ҳам, Ҳожия хонимга ҳам жой етади. Ҳатто невараларга ҳам етади. Ундан нарёғига менинг ишим йўқ. Менга деса, майли, мақбарани қўриқлашсин. Неваралардан кейинги авлод ўзининг ташвишини ўзи чексин. Агар мен бунақа кенг-мўл мақбарани қуриб қўймаганимда, бирон тор лаҳадда ётишга тўғри келарди. Худо сақласин, ярамас Ҳожия хоним гўрда ҳам менга тинчлик бермаса керак. О, шўрпешона эканман-да! Васиятномада ёзиб қолдириш керак – маликаи дилозорни мендан нарироқ жойга кўмишсин”.

Энсиз, узун ва чуқур қабр ўзининг шаклига кўра қишлоқ аҳлининг ҳар хил чиқиндилар ташлайдиган чуқурига ўхшарди. Лаҳаднинг ичига гувала териб чиқилган, лекин у лой билан урилмаган эди. Шунинг учун ташқаридан қараганда унча пишиқ эмасдай кўринарди. Қария бу гувалалар узоққа бормай, қулаб тушишини кўз олдига келтирди.

Ҳожи ҳассасини тўқиллатиб, қабрга яқинлашди. У орқаси билан девор олдига борди-да, “Мен ўлгандан кейин жасадимни қуруқ ерга қўйишади” деб ўйлади. Кейин оёғи тагида гўрнинг қорайиб турган оғзига қараб, деди:
– Нега сен қаршимда оғзингни карракдек очиб турибсан? Мен сени биринчи марта кўраётганим йўқ-ку? Бутун умрим мобайнида, ҳа, бутун умрим мобайнида сен кўз олдимда турасан. Энди мен сенинг совуқдан-совуқ бағрингга кирмоғим керак. Биз бир-биримизга кўникмоғимиз керак. Ахир, эллик минг йиллик кунига (1)  қадар сен менинг масканим бўласан.

Ҳожи эҳтиёткорлик билан ҳассасини деворга суяб қўйди-да, қабрнинг ёнига борди. Сўнг оёқларини лаҳадга осилтириб, ерга ўтирди. Оёқлари қабрнинг тагигача етмади. Ҳожи қабрнинг чуқурлиги қанча келишини аниқламоқчи бўлиб, намхуш қоронғилик ичига эгилиб қаради. “Ярим газдан ошиқроққа ўхшайди. Ҳойнаҳой, чоракам бир газ келиб қолар, – деган тўхтамга келди. – Бундан ортиғи ортиқлик қилади. Эй, тавба-ей, менга нима? Чуқурлиги бир газ бўладими, икки газми, менга нима фарқи бор? Мен учун бунинг мутлақо аҳамияти бўлмайди-ку!”

Ҳожи яна эшикка кўз ташлади. Эшик зич ёпилган эди. Кичкина деразалар орқали ботаётган қуёшнинг сўниқ нурлари ичкарига тушиб турар, уларнинг шуъласида деворларга нақш қилинган ёзувлар оқими зангори рангда товланарди. Ҳожи нигоҳи қаршисидаги намхуш совуқ лаҳадни кўрмаслик учун кўзларини юмди.

“Ло илоҳо иллолло! Э, парвардигори олам, бу гуноҳкор бандангдан меҳру мурувватингни аяма! Менинг ортиқ ҳаётдан умидим қолмади. Саксон йиллик умр ғув этиб елиб ўтиб кетди. Назаримда, умримнинг ҳаммаси кечагина ўтгандай… Энди мен бахтиёрман, энди қабрим бор, бутун бошли деразали, эшикли, ҳайҳотдек уй! Ичида ҳатто лампаси ҳам бор. Кўп одамнинг ҳатто қабри ҳам йўқ. Лекин менинг жасадимни лаҳадга қўйишгандан кейин эшигу дераза билан лампани бошимга ураманми? Қабрда ётган одам ҳам изтироблар чекишни пойлаб ётса хўп ғалати бўлар эди-да! Ахир, бу дунёда тортилган азоблар, чеккан ғам-ғуссалар камми? Ахир, бу дунёдагидан ортиқроқ азоб чекмоқнинг имконияти бор эканми? Ахир, нақд туғилган кунимдан бошлабоқ, мен азоб-уқубату ғам-ғуссалардан бошқа нарса кўрган эмасман. Ўлганимдан кейин мени нима кутяпти? О, Оллоҳ, инсонга нечоғлик оғир умр йўлини раво кўргансан-а!”

Чолнинг кўзларида ёш йилтиллади, бурни ачишиб, сув келди. У бармоқлари билан қисиб, қабр чуқурига бурнини қоқди-да, кафти билан кўзларини артди. Унинг юраги гурсиллаб урар, ҳар гурсиллаши икки чеккасига қозиқ қоқаётгандай сезиларди. “Йўқ, бу дунёда нимага яшаганимни билмай кетяпман. Умр кўз очиб-юмгунча ўтиб кетди. Умримнинг ҳаммаси – Бўрижар кўчаларида бир дайди мисол санқиб юрган кунларимдан тортиб, миллион-миллион пулларнинг эгаси бўлиб турган ҳозирги кунларимга қадар турган-битгани азоб-уқубатда ўтди. Хўш, ўзим-чи! Умрим давомида мен ўзим нимани қойил қилиб ўринлатиб қўйдим? Бу дунёга еттита фарзандни ато қилдим, лекин улар бири-биридан разилроқ ва аблаҳроқ, ўзим одамларга зулм қилдим, уларни ўлдирдим, молу мулкини таладим. Ва айни чоғда намоз ўқидим, рўза тутдим, ҳазрат Алининг хотираларига ҳурмат бажо келтириб турдим, дарё-дарё кўзёшлари тўкиб, азиз-авлиёлар ҳақига дуои фотиҳалар қилдим. Буларнинг бари нима учун қилинди? Энди тушундим – менинг ҳаётим ҳеч нарсага арзимас экан!”

Ҳожининг юзи қордай оппоқ соқол билан қопланган эди. Қалин мўйловлари ҳам оппоқ, улар баайни ҳўкизнинг шохларидек қайрилиб иягининг икки томонига осилиб тушган. Қорайган юзининг териси серажин, ҳали ўткир кўзларида майда-майда қизил қон томирлари таралиб ётарди. Бухоро қоракўлидан тикилган телпаги остидан бўйнидан ипакка ўхшаган майин оқ тола сочлари патила-патила чиқиб ётарди, қулоқлари ҳам шалпангқулоқ бўлиб, икки томонга тарвақайлаб турар, юзида эса ҳамиша ҳамма нарсадан ранжиб юрадиган одамнинг тунд ифодаси қотиб қолганди.

Энди чолнинг кўзлари қоронғиликка кўникиб қолганди, у қабо тубини аниқ кўра бошлади. “Лаҳад жуда ҳам чуқур қазилипти-ку, – деб ўйлади ҳожи. – Одамни бемалол кўмади-я! Майитнинг ҳиди ҳаммаёқни тутиб кетмаслиги учун атайин шундай қилишса керак. Кечки пайтлар бу ерда ўтириб, жиндай-жиндай нўш айласа, ёмон бўлмас эди. Фақат шундагина мен ўз қабримга чинакамига кўникиб кетаман. Ахир, у менинг ҳамма одатларимга мос келмоғи керак-да. Лаҳаднинг ичига тушиб кўрай-чи! Ҳадемай бу чуқур менинг масканим бўлади. Тубига тушиб, бир ётиб кўрай. Ё Оллоҳ, ҳамма умидим сенинг ўзингдан. Бисмиллоҳир раҳмону раҳим…”

Ҳожи лаҳаднинг четларига қўлларини тираб, сакраб унинг тубига тушди. Сакраб тушиши ҳамон унинг кураклари тагида қаттиқ оғриқ пайдо бўлди ва у беихтиёр минғирлади: “Ҳассамни юқорида қолдирганим чакки бўлибди-да, ҳассасиз бу ердан чиқиб олишим анча қийин бўлади”.

У лаҳаднинг тубида тик турди-да, унинг чеккалари бошидан баланд эканини кўриб қўрқиб кетди. Ҳожи саросимада ерга тикилганча турар ва бу зах ерга қандай ётишни билолмай гаранг эди.

У оғзидан ясама тишларини олиб, нимчасининг чўнтагига солиб қўйди. Ё Оллоҳ, ўзинг биласан, ўттиз икки тишимни олдириб ташлаганда мен қанчалар азоб тортганман. Ҳар битта тишимни суғуриб олаётганда бир ўлиб-тирилганман. Афтидан, сенинг ҳисобинг бўйича ҳаётнинг ҳамма латофати ана шу адоқсиз ўлиб-тирилишларда бўлса керак.

Тишларини олиб қўйгандан кейин ҳожининг юзи буришиб, бир бурда бўлиб қолди, қуриган тарвуз пўчоғига ўхшаган юқориги лаби пасткисининг устига осилиб тушди, лунжлари бужмайди, бурни эса ияги томон эгилиб қолди. У қабрнинг тубига ўтирди. Қулайроқ жойлашиш учун бир-икки у ён-бу ён сурилди, кейин рўйирост чўзилиб ётди. Унинг бурнига оҳакнинг аччиқ ҳиди урилиб, димоғини ачитди. Юқоридан қабрга совуқ хира нур тушиб турарди ва қариянинг назарида қабрнинг юқори томонлари кенгайиб бораётгандай туюлди. Шифт жуда баландда бўлса-да, унинг кўкрагидан қаттиқ босиб тургандай туюлмоқда эди. Сувоқнинг тагидан у ер-бу ердан занг босганга ўхшаган тўсинлар кўриниб турарди. “Бир эмас, тўртта темир тўсин ётқизишипти. Нима қилишарди шунча тўсинни? Неча қаватли иморат қуришмоқчи бўлишган улар? Ҳа, майли… ҳечқиси йўқ… мустаҳкамроқ бўлади… Шундай бўлиб қолиши ҳам мумкинки, юқори қаватда жуда кўп одам йиғилмоғи мумкин. Худо кўрсатмасин, шифт кўтаролмай, қулаб тушса. Жуда ёмон бўлади-я! Э-э, менга нима-я! У пайтларга келиб, мендан ному нишон ҳам қолмайди-ку!”

Ҳожи қабрнинг тубидан шифтга қараб ётарди, шунинг учун у назарида, ўзини чуқур қудуқнинг тубида ётгандек ҳис қиларди. Унинг вужудини яна қўрқув қамраб олди, у даҳшатдан муз терга тушди: “Наҳотки, чиндан ҳам ўлим фурсати етиб келган бўлса? Ўлим шунчалик яқин деб ўйламаган эдим. Лекин мен ўлишни истамайман, мени бир ит каби чуқурга тиқиб, кўмиб ташлашларини истамайман. Ундай десам, бу ҳаётда яшашдан нима фойда бор? Туну кун ит азобида яшайсан, туну кун ўлим ваҳимаси юрагингни кемиради. Бу азоблар, бу қўрқувлар бутун турмушингни дўзахга айлантириб юборади. Хўш, кейин-чи? Кейин сени нима кутади? Шармандалик кутади. Ўлим кутади. Ўлимдан ҳам ортиқроқ шармандалик бўлиши мумкинми дунёда? Ҳа, ҳали менинг тугамаган ишларим кўп. Бир сандиқ қоғозлар, ҳар хил васиқалар ётибди. Уларни тартибга келтирмоқ керак. Кирмоншоҳдаги мулклар ҳақидаги иш ҳали судда бир ёқли бўлганича йўқ. Аблаҳлар ғилдиракка ёғоч суқиш билан овора. Мулклар, қўрғонлар масаласини очиқ-равшан ойдинлаштириб олиш керак. Ҳали васиятномага имзо чекиш керак. Шу пайтгача орқага ташлай-ташлай бу ишни чўзиб келдим. Лекин, барибир, охир-оқибатда, қоғозга имзо чекмаса бўлмайди. Ҳа, бор-будимни ўз қўлим билан ана шу ярамасларга тутқазаман. Улар буларнинг барини кўрдим демай, ямламай ютади, кейин эса, келиб, қабримнинг устига ахлат ағдаришади”.

Қоқ ерда ётавериб, орқаси оғриди. У уйда ҳамиша бошини баланд қилиб ётишга ўрганиб қолган эди. Бу ерда ҳам бошининг тагига каттакон қоракўл қалпоғини қўйиб олди, лекин елкаси ғиштга тиралиб, қаттиқ оғриди. Ётиш жуда ноқулай эди. Ҳожи ўйланиб кетди: “Ўлганидан кейин инсон ноқулайликларни сезмайди. Қанақа содир бўларкин бу иш? У ухлаб қолади-ю, сезиш қобилиятини йўқотадими? Йўқ, ҳойнаҳой, бирор нарсани сезса керак. Нима учун биз ўзимизни ўзимиз алдаймиз? Бутун умримиз давомида биз биламизки, бир куни ўламиз. Ажал ёқамиздан олганда, ўлаётганимизни ҳам билиб турамиз. Уни яқинлашиб келаётганини сезамиз. Хеш-ақраболаримиз билан жудолик фурсати етиб келганини биламиз. Энг қўрқинчлиси, лекин бошқа нарсада. Ҳамма нарсадан воз кечиш керак. Риёкорлик на ҳожат, мен хотинимни ҳам, болаларимни ҳам ёқтирмайман. Аммо боғимга, уйимга, ҳовузга ҳатто устимдаги кийим-бошга ҳам ўрганиб қолганман. Аммо қуёшдан, ой ва юлдузлардан, баҳор ва куздан, ёз ва қишдан, булутлардан, қордан, шамол ва ёмғирдан ва ҳаммадан ҳам, ўз-ўзимдан воз кечиш мен учун ҳаммасидан ҳам оғир. Менинг назаримда одам уни мозорга кўтариб кетишаётганини сезиб туради. Жасадни қабрга қўйиб, бошига тош қўйиб (2) , устидан тупроқ тортишлари биланоқ, майит сапчиб туриб, овози борича дод солар экан”, деб бекорга айтишмас эканлар: “Мени бу ерда қолдириб кетманглар! Мени ўзларинг билан бирга олиб кетинглар!” Шундай деб сапчиб турганида унинг боши “тақ” этиб тошга тегади-да, у бошқа дунёга тушиб қолади. Шунда Мункар-Накир келиб, уни сўроққа тутади. Сенинг қисматингда нима борлигини – дўзахми ёхуд жаннатми – билмоқ учун қанча вақт кутмоқ керак-а? Ҳойнаҳой, эллик мингинчи йиллик кунигача кутмоқ керак бўлар? Хўш, ўша кун келгунга қадар ҳеч иш қилмай, бекорчиликда зерикиб, кутиб ётиш керак бўладими? Хўш, бетавфиқ одамларнинг аҳволи нима бўлади? Наҳотки, эллик минг йиллик куни келгунга қадар, уларнинг жонларини жаннатга қачон киритишларини кутиб пойлаб ётмоқлари керак? Назаримда, нариги дунёда ҳам тартиб йўққа ўхшайди, майли, тилим қирқилса қирқилсин-у, лекин у дунёда ҳам ит эгасини танимайдиган кўринади. Балки бугун эллик минг йиллик куни етиб келгандир, эҳтимол, эртага қиёмат қойим бўлар ва Исрофил сурини чалиб, бундан ҳаммани огоҳ қилар? О, парвардигор, буни сендан ўзга ҳеч ким билмайди. О, парвардигор, мен сендан қўрқаман. Лекин ёлғон гапирмайин – сен бормисан ё йўқмисан – ишончим комил эмас. Сен ўзинг одамларнинг кўнглига шубҳа-гумон солгансан ва шу билан низоларга, қонли урушларга йўл очиб бергансан. Бу дунёда сени кўрган бирон инсон борми? Ахир, қандай қилиб, бир вақтнинг ўзида ҳам йўқ, ҳам бор бўлиш мумкин? Одамларнинг гапига қараганда, сен ер юзига ўзингнинг бир юз-у йигирма тўрт минг пайғамбарингни юборган экансан. Улар одамларни сени тан олишга ва мавжудлигингга ишонтиришга даъват қилмоқлари керак экан. Лекин сен биласанки, уларнинг биронтаси ҳам сенинг мавжудлигингни исбот қилиб беролмаган. Сен уларнинг қўлига қилич тутқазиб, ер юзига жўнатгансан ва одамларга шу сўзларни айтишни буюргансан: “Ҳой, бандаи ожизлар, мана, сизларга қатиқдан қилинган таом. Истасанглар уни тановул қилинглар, истамасанглар еманглар, лекин уни алқаб мақтамоққа мажбурсиз, чунки бу сизга кўрсатилган валломатликдир”. Албатта, одамлар сенга ишонишса жуда яхши бўларди. Лекин бундай бўлмаса-чи? Ахир, кофирларнинг жони, тани, молу мулки нест-нобуд қилингани йўқ-ку? Ахир, улар ҳам сенинг бандаларинг-ку?

У кўзга кўринмайди, у – воҳид, у моҳиятсиз ва жисмсиз, у – ломакон. Биз эса унга эҳтиром кўрсатмоғимиз керак, чунки у бизнинг яратгувчимиз!”

Сенинг таърифинг ана шундай. Лекин бу таъриф менга сени таниб олишимга ёрдам бермади, негаки, бу таъриф сенинг мавжудлигинг мумкин эмаслигидан далолат беради. Шунинг учун мен шу вақтга қадар сенинг мавжудлигингни ҳам, мавжуд эмаслигингни ҳам билолмай юрибман. Лекин мен сендан қўрқаман, сенинг қаҳрингдан қўрқаман, шунинг учун сенинг мавжудлигингга ўзимни ишонтиришга уринаман. Агар борди-ю, сен мавжуд бўлмасанг ҳам, менинг имоним менга зарар келтирмайди. Менинг сендан қўрқишимнинг боиси шундаки, мен азалдан қўрқишга кўникиб қолганман. Ё Оллоҳ, биламан, гуноҳларим кўп, сенинг меҳр-мурувватинг бамисоли бир уммон, шафқатинг ҳудудсиз, лекин шундоқ бўлса-да, мен ҳарчанд тавба-тазарру қилмай, гуноҳларимдан фориғ бўлолмайман. Негаки, ўзинг биласан, мен одам ўлдирганман, қотилман. Ўлдирганда ҳам бир эмас, икки эмас, тўққизта одамни ўлдирганман. Тўғри, буни ўз ихтиёрим билан қилган эмасман. Мени қийнайдиган нарса шундаки, мен уларни танимас эдим ва уларнинг ҳеч қайсиси менга ёмонлик қилгани йўқ. Улар, эҳтимол, яхши одамлар бўлган бўлсалар ҳам бордир. Ўзинг ҳар нарсадан бохабарсан, мени бу интиқомга нима ундаганини ўзинг яхши биласан. Эсингда бўлса керак, сенинг ердаги ноибинг бўлгувчи эди. У – шаҳзода эди, мен унинг мулозими эдим. Мен сенинг эмас, унинг қули эдим. Ёшлигимда мен одамлардан жуда кўп ёмонлик кўрганман ва тажрибасизлигим туфайли шаҳзоданинг ёвуз ниятларини рўёбга чиқаришда унинг қўлида қурол бўлганман. Бироқ нима учун у – сенинг ердаги соянг – одамларни бемалол ўлдирмоғи мумкин? У қанча одамнинг ёстиғини қуритган? Билмадим, ҳисоблаб кўрган эмасман. Менимча, мингтадан кам бўлмаса керак. Хўш, бу жиноятларда ким айбдор? Аммо турган жойимда тил тортмай ўлай – агар сен хоҳламасанг, биронта одам бирон одам тугул, бирон қумурсқани ўлдиришга ҳадди сиғармиди?

Ёки анави қизни олайлик. Жойи жаннатда бўлсин унинг. У бедафуруш Аббоснинг қизи эди. Бу қизни мен нобуд қилганман. Аммо унинг шармандалигида менинг нима айбим бор эди? Бу гуноҳни унинг ўзи қилган эмасми? Ёхуд бу гуноҳ унинг отасининг бўйнида эмасми? Отаси қизини менга хотинликка беришни ваъда қилган эди. Аммо у бевақт бандаликни бажо келтириб қолди. Уни кафанлаб, кўмиб келишга улгурмасларидан, мен унинг қизи билан бир ёстиққа бош қўйдим. Мен унга жуда кўп раҳм-шафқат қилдим, бироқ у уйимдан қочиб кетиб, бузуқлик йўлига кириб кетди. Менга бу тўғрида гапириб беришганда, кўз ўнгимни қоронғилик босди. Йўқ, имоним комилки, бу ишда менинг зиғирдек ҳам гуноҳим йўқ. Ёш эдим, қизиққон эдим. Қиз эса ҳали бутунлай гўдак эди. Шунақа ҳам гўзал эдики, бунақа гўзални ҳали дунё кўрмаган эди. Эҳтиросларимиз ўт олди, биримиз олов, биримиз пахта бўлдик. Мен уни қандай қучганим, эҳтирос оловида буткул ақлимни йўқотиб қўйганим ўзингга маълум. Бироқ у бўйида бўлиб қолганидан кейин, одамларнинг гап-сўзидан қўрқиб, менинг уйимдан қочиб кетди. Агар мен уни қаердан излашни билганимда эди, топиб, уйга қайтариб олиб келардим, уни ўзини-ўзи шарманда қилишига йўл қўймасдим. Аммо у фақат бир ҳафтадан кейингина топилди. Фурсат ўтган эди. Бир ҳафтанинг ўзидаёқ у чириган мевадай бўлиб қолганди. У ғойиб бўлган дастлабки кунларда мен уни ўз жонига қасд қилган деб ўйладим. Уни сўраб-суриштирмаган одамим қолмади, лекин ҳеч ким менга унинг тўғрисида биронта ҳам хабар етказа олмади. Ҳамма ҳовузлар, қудуқларни қидириб чиқдим. Ва ниҳоят, уни топдим. Қаердан топганим ўзингга маълум. Шундай бўлса ҳам, шармандаликни бўйнимга олиб, мен ўша жойга бордим. Одамлар дарров ҳамма гапдан бохабар бўлишди. Мен унинг болани бир ёқли қилганини кўрдим, юзига мой упалар суриб олибди, қошларида ўсма, кўзларида сурма, ҳар хил қаланғи-қасанғиларга илашиб олибди. Ахир, бадном бўлган бу қизни мен қайси юз билан уйимга олиб кела олардим? Шунда унга қараб хитоб қилдим: “О, худо безори! Нечук сен бундай қилдинг? Энди одамларнинг кўзига қандай кўринасан?” Ҳойнаҳой, рўй берган фалокатга сен мени ва уни айбдор деб ҳисобласанг керак? Лекин биз айбдор эмасмиз. Буларнинг барини қилган сен ўзинг-ку! Агар сен хоҳламаганингда, биз бир-биримизни учратмаган ҳам бўлардик. Бу гуноҳни қилиш бизнинг пешонамизда ёзилган бўлса, бу сенинг хоҳишинг билан қилинган-ку! Аммо сендан ёлбориб ўтинаман – бу кирдикорни менинг ҳисобимга ёзиб қўй. Қизнинг заррача гуноҳи йўқ. Бу – менинг айбим. Йўқ, бунда сенинг ҳам айбинг бор. Тўғрисини айтганда, агар сен чиндан ҳам одил бўлсанг, бу гуноҳни ўз зиммангга олмоғинг керак. Ахир, унинг қаерга қочиб кетгани сенга аён эди, менинг эса бундан хабарим йўқ эди. Шунинг учун ҳам уни қайтара олмаган эдим. Лекин қизалоқ жуда ҳам алламбало эди-да! Майли, унинг ҳамма гуноҳларини мен олақолай, шу пайтга қадар ўқиган намозларимнинг ҳаммасини унинг ҳисобига ёзиб қўй. Агар мен уни топганимда ҳамма мол-мулкимни, бойликларимни унинг номига хатлаб берардим. Мен ҳеч кимни унингчалик яхши кўрган эмасман. У бадном бўлганидан кейин аввалига нафратим қўзиб юрди, энди эса мен уни яна аввалгидай яхши кўрмоқдаман. Менинг учун унинг қалби ҳам, жисми ҳам покиза. Агар мен Карбалога ва Маккага борадиган бўлсам, унинг ҳақига дуолар ўқийман. Унда сен уни гуноҳлардан фориғ этасан. Шунда уни Карбалои ва Маккаи деб атаса бўлади. Мен ана шу ночор, заифа қизалоқнинг бошига солган ғам-ғуссаларимни бошқа ҳеч кимнинг бошига солган эмасман. Бу гуноҳ бутун умрим давомида қалбимни оғир бир тошдек эзиб келди. Ўзинг айт-чи, ахир, мен бу дунёда чеккан дарду балоларим озмиди? Ҳали у дунёда ҳам мен дўзах азобларини тортмоғим керакми? Шунчалар эзилиб кетганим етмайдими? Умр эса ўткинчи, биз ҳаммамиз ўлиб кетамиз, шундоқ бўлгандан кейин кўз очиб юмгунча ўтиб кетадиган бу қисқа умрда нега бизни қийноқларга маҳкум этасан.

Афтидан, сен дафтарингга аллақачон бу қизалоқ баайни фариштадай маъсума ва бокира эди деб ёзиб қўйган бўлсанг керак. Ўзинг хабардорсан, қизнинг ота-оналари ўз ўғилларининг озиқ-овқат маҳсулотлари билан улгуржи савдо қиладиган ҳожи Раҳимнинг қизига унаштириш маросимини ўтказишга улгуриб-улгуришмай, сен қўққисдан уларнинг ҳаммасини – отасини, онасини, куёв билан келинни, ҳожи Раҳимнинг ўзини ҳам ва яна минглаб одамларни нариги дунёга риҳлат қилдирдинг. Шунда қизалоқ менинг маҳримга тушди. Ножўя бир иш содир бўлди. О тангрим, ўзингга маълум, ўшанда бизнинг бошимизга даҳшатли бир ўлат ёғилган эди. Ўшанда қанчадан-қанча бегуноҳ одамлар ўлиб кетди. Жасадлар кўчаларда тахлаб қўйилган ходалардек қалашиб ётарди. Уларнинг ёнларида жон таслим қилаётганлар ўлолмай тиришиб ётишарди. Ҳолбуки, яқингинада буларнинг деярли ҳаммаси соғлом, бақувват одамлар эди. Сен қайта-қайта таъкидлаб, қулоғимизга қуясанки, биз бандалар ҳаммамиз омонат ва мўртмиз. Ҳамма нарсани қолдириб, у дунёга риҳлат қилмоғимиз керак. Биз қариндошларимиз, дўстларимиз, яқинларимизнинг жасадларини ўз қўлимиз билан қаро ерга қўямиз. Ажал қаторларимиздан одамларни бирин-кетин юлиб олаверади – у баайни қўтонга кирган бўрига ўхшайди, одамлар подаси эса индамай ўтлаб юраверади. Сен ҳам буларнинг ҳаммасига тепадан индамай қараб тураверасан. Биз – шўринг қурғурлар эса ожизмиз. Наҳотки, сенинг устингдан турадиган худо йўқ, наҳотки, сен ҳеч кимга ҳисоб бермайсан, наҳотки, шунча одамларнинг жонини олаётганинг учун жавоб бермайсан? Сенинг учун рўзи маҳшар деган нарса йўқми? Ахир сен ўз Худойинг олдида қилган ишларинг учун жавоб бермайсанми? Сен менинг бутун ҳаётимни жуда яхши биласан. Мен азоб-уқубатлардан бошқа ҳеч нарса кўрган эмасман. Ҳеч қачон ўз ихтиёрим ўзимда бўлмаган. Лоақал шаҳзоданинг қўлида хизмат қилиб юрган чоғларимни олайлик. Унинг қўлида ҳокимият бор эди, мол-дунёси беҳисоб эди, одамларнинг мол-мулки, номуси ва ҳаётига ҳукми ўтарди. Унинг хоҳиши бўлса бас, унинг кўз ўнгида бирваракайига юзта одамни осиб юбораверишарди. У қанчадан-қанча одамни нобуд қилди, қанчадан-қанча қизнинг номусига тегди. Ахир, улар ҳам сенинг бандаларинг эди-ку! Уларнинг бирдан-бир айблари шу эдики, улар ўзларини ҳимоя қила билмас эдилар. Сен нима учун қонхўр шаҳзодаларни яратгансан? Эсингдами, бир навқирон, қувноқ савдогар йигит унинг устидан шоҳга арз қилган эди. Шунда ўша шўрликнинг таъзирини қандай бергани хотирангдами? Савдогар йигит қўққисдан ҳеч қандай сабаб-баҳонасиз ўлиб қолди. Ўзининг хонадонида, оила аъзолари даврасида оламдан кўз юмди. Уни апил-тапил кўмдилар. Унинг пулларини эса шаҳзода ўз ҳамтовоқлари билан бирга бўлашиб олди. Уларнинг ҳеч қайсиси қилган жиноятларига пушмон еганлари йўқ. Бироқ бошқалар билан менинг нима ишим бор? Ҳар ким ўзига-ўзи жавоб бераверсин. Менинг ўз тақдирим ҳақдаги ташвишларим бошимдан ошиб ётибди. Ахир, ҳамма нарса сенинг ихтиёрингда ва мен сенга халақит беролмайман. Сен менинг бошимга истаган жазоингни юбора оласан. Мен ҳамиша сенинг муте қулинг бўлиб келганман. Мен нимаики қилган бўлсам, ҳаммасини фақат сенинг розилигинг билан ва сенинг ёрдамингда қилганман. Сен менинг ҳамкорим эдинг. Шунинг учун нариги дунёда мен қанча азоб-уқубатлар тортсам, сен ҳам шунча тортмоғинг керак. Сен бу дунёдан беайбу беғубор кетаман деб ўйлама. Сен ўзингнинг мангулигингдан қувонасан ва ҳеч кимдан тап тортмай ёвузлик қилаверишинг мумкинлигидан гердаясан. Ҳолбуки, мангулик ўлимдан бадтарроқ эканини хаёлингга ҳам келтирмайсан. Ўлган одамни эртами-кечми унутиб юборишади, унинг яхши-ёмон ишлари тўғрисидаги хотиралар сийқаланиб қолади. Аммо сен мангусан. Дунёга келган ҳар бир одам сенинг унга атаб қўйган ёмонликларингга обдон тўйиб, кейин қабрга киради. Ахир, уларнинг уволи тутмайдими? Сени ҳеч ким яхши кўрмайди. Одамлар қўрқинчли махлуқлардир. Сендан қўрққанларидан сенга ергача эгилиб таъзим бажо келтиришади. Лекин қалбларида бутунлай тескари аҳвол! Турган жойимда тил тортмай ўлай, ҳаддан зиёд ортиқча нарсаларни жавраб юбордим, шекилли! О, тангрим, мен – гуноҳкор бандангни ўзинг кечир. Авваллари сен билан мана шунақа бемалол гаплашса бўлади, деб сира ўйламаган эдим. Ҳар куни намоз вақтида мен сенга тавалло қиламан. Лекин бир чатоқ жойи бор – айтадиган сўзларим арабча. Уларнинг маъносига тушунмай айтавераман. Мен ўзимнинг ҳасратимни сенга тушунарли тилда изҳор қилсам дер эдим. Мен эшитганман – ибодат сўзларида одамларнинг ҳамма ғам-ғуссалари ҳақида гапирилар экан, лекин намоз ҳеч қачон менинг руҳимни енгиллатган эмас, негаки, мен ўзим айтган сўзларимни ўзим тушунмас эдим. Мен сенга намозларда айтилмаган гаплардан гапирсам, мени эзиб келаётган гуноҳларим ҳақида сўзласам дейман. Бироқ нима учун сен билан фақат араб тилида сўзлашмоқ керак? О, парвардигори олам, сенга она тилимда мурожаат қилишга изн бергайсан. Кўп масалаларда сенга ҳозир, ўлиб қолмасимдан, шу ҳаётда тавба қилишни истардим, негаки, нариги дунёда буни қилолмай қоламан деб қўрқаман. Қиёмат қойим бўлиб, ҳаммаёқ остин-устун бўлиб кетса, қора қуёш осмондан одамларнинг бошига тушиб кетса, одамлар дардларини сенга айтиб бера олармидилар? Бу тўс-тўполонда, умуман бировнинг дардига қулоқ соладиган топилармиди? Нариги дунёда ҳам бизнинг соқолларимиз сенинг қўлингда… Ўлганимиздан кейин ҳам биз тўлалигича сенинг ҳукмингдамиз. Шундоқ бўлгач, ҳозир ўлмасимиздан олдин сенинг қошингда ўзимизни оқлаб олишга изн бер. Агар биз бу дунёда ҳамма азоб-уқубатларни бошимиздан кечирган бўлсак, яна нима боисдан ўзимизнинг ҳаётимиз учун самоларда жавоб бермоғимиз керак? О, тангрим, сендан ҳеч ким гуноҳларини яшириб қололмайди, кўнглимиздан нималар кечаётгани ҳамиша сенга аён. Одамзод қанча узоқ умр кечирса, унинг ҳар хил кирдикорлари ҳам шунча кўпая боради. Мен гуноҳ қилавериб ўрганиб қолганман. Ҳар бир янги гуноҳ қилганимдан кейин борган сари дадилроқ бўла борардим. Бу дунёда бирор адолатсизликка дуч келсам, тилдан қолсам ҳам майли, мен унинг айбдори сен деб ҳисоблайман. Ё Оллоҳ, шундай қилгинки, одамлар ёмон ишлар қилишини бас қилишсин. Акс ҳолда, бу ёмон ишлар узилмас занжир каби уларни бир-бирларига мустаҳкам боғлаб қўяди ва жиноятларда бир-бирларига ҳамкор ва кўмакчи бўлишга мажбур этади. Нима учун сен ерга шу қадар кўп пайғамбарларингни юборган бўлсанг-да, кун сайин ердаги ёвузликларнинг сони ортиб кетяпти? Ахир, сен нега шайтонни бино қилдинг – у туну кун сен билан олишади-ку?

Мана, мен қабр ичида ётибман – ўлимдан қутула олмаслигимни биламан. Менинг тақдирим сенинг қўлингда. Тақдиримгина эмас – ер юзидаги ҳамма бахтсизликлар – урушлар, қотилликлар, қурғоқчиликлар, хасталиклар ҳам – сенинг қилмишларинг. Мен бир гуноҳкор банда бўлсам, бу ҳам сенинг хоҳишинг туфайли. Шаҳзоданинг буйруғи билан мен ўлдирган одамларнинг ҳаммасининг қони сенинг ҳам гарданингда. Агар анави ношуд қизнинг бўйида бўлиб қолган бўлса, бунда ҳам сенинг айбинг бор. Биз қизнинг вужудига олиб кирган ўша ҳаромининг уруғини бирга олиб кирганмиз. Ё, Оллоҳ, агар мен хато гапларни гапираётган бўлсам, мени кечир. Бироқ гапларим тўғри бўлса, мени дўзах азобларига маҳкум этма, мен етарли даражада кўрдим. Мен нафақат ёмон ишлар қилганман, сен савоб ишлар деб тан оладиган ишларни ҳам қилганман – намоз ўқиганман, рўза тутганман, муқаддас жойларни зиёрат қилганман, ҳаж зиёратини адо этганман, ҳайитларда қашшоқлар ҳақига ушр берганман. Лекин бунақа ишлар билан одам гуноҳларидан фориғ бўлолмайди деб ўйлайман. Гуноҳларим юки мени аввалгидек босиб ётипти. Бунинг ҳам сабабкори сен, чунки мени сен яратгансан, менинг эса бўйсунишдан ўзга чорам бўлмаган, фақат сенинг нариги дунёдаги меҳр-мурувватингдан умидвор бўлганман, холос. Энди мен яна бир иш қилмоқчиман – бу ишни мен ўзим учун савоб деб ҳисоблайман. У тўғрида сендан ўзга ҳеч кимга оғиз очмайман. Нима қилишим кераклигини мен яхши биламан – мен тоза виждон билан ҳаётдан кўз юммоғим керак. Мен бу дунёда яхши одам бўлмадим. Одамларга меҳр-шафқатни билмадим. Хотинимни ва фарзандларимни ёмон кўрдим. Бироқ бу ерда – қабримга тушиб ётганимда кўзим очилди. Биринчи марта кирдикорларимнинг ҳаммаси кўз ўнгимда намоён бўлди. Бутун умрим давомида пул йиғиб келдим. Хасис бўлдим, разиллик қилдим. Кунлардан бирида ўғлим Муҳсин билан унинг фарзандлари оч қолишганини айтишди. Аммо мен уларнинг ҳаётини енгиллатиш учун қўлимни совуқ сувга урганим йўқ. Еттита фарзанд туғиб берган, менинг хонадонимда умри ўтиб, қариган Ҳожия хоним мендан озмунча жабр кўрдими? Мен қилган ёмон ишларнинг ҳисобига етиб бўлмайди. Бироқ сен уларнинг ҳаммасидан хабардорсан, чунки уларнинг рўй беришини ўзинг аввалдан белгилаб қўйгансан. Бугундан эътиборан мен янгича ҳаёт бошламоқчиман. Бу ердан чиқиб, тўғри хотинимнинг олдига бораман, унинг қўлларини ўпиб, кечирим сўрайман. Ҳамма фарзандларимни бир жойга йиғиб, уларни эркалатаман. Умрим мобайнида ҳар хил йўллар билан тўплаган сармоямни ҳисоб-китоб қилиб, уларга мактаб, касалхона, масжид қураман. Йўқ. Масжид қурмайман. Масжидлар шундоқ ҳам жуда кўп. Қай томонга қарама, ҳамма жойда масжиднинг минораси сўппайиб турганини кўрасан. Яхшиси, масжидлардан бирига пул бериб қўяқоламан. Қолганини болаларим билан хизматкорларимга бўлиб бераман. Ерларнинг бир қанча бўлагини деҳқонларга тақсимлаб бераман. Бу уйни касалхонага бераман, ўзим эса бирор кулбада тураман-да, сабр-тоқат билан мендан рози бўлишингни кутаман. Ҳа, шундоқ қилганим бўлсин. Ахир, сармояларимнинг бирон чақаси ҳам меники эмас. Аммо, гапнинг индаллосини айтганда, мен нима учун бутун топган-тутган бойлигимни болаларимга қолдирмоғим керак экан? Ўзлари кунларини кўра олмайдиларми, ўзларини боқа олмайдиларми? Улар менинг ўлимимни кутиб, бетоқат бўлиб кетишяпти. Тезроқ ўлсам-у, улар тезроқ меросга эга бўлишса. Мен бу заҳарли илонларнинг яйрашига йўл қўймайман, менга деса, қирилиб кетишмайдими? Бошқа бу ерга келмайман. Умуман, нима учун мен язидларнинг мақбарасини эслатадиган бу сағанани қурдим? Шу ишим учун ҳамма устимдан кулиб юрибди.

Ҳожи бирданига ўзини жуда енгиллашганини ҳис қилди. Кўп йиллар мобайнида сақлаб келган гапларини айтиб, ниҳоят юрагини бўшатиб олди. Шу заҳоти кучига куч қўшилганини, қатъияти ошганини ҳис қилди. Ўрнидан қўзғалиши ҳам осон кечди. У рўйирост тик турди, иккала кафтини қабрнинг четларига қўйиб, оёғи билан унинг деворларига таяниб, бир сакраб юқорига чиқиб олмоқчи бўлди, лекин танаси оғирлик қилди, қўллари билан оёғи ҳам дош беролмади. Қўрққанидан ҳожининг баданини муздек тер босди.

Унинг аъзои бадани дағ-дағ қалтирарди. Оёқлари тахта бўлиб қолди. У чуқурдан чиқишга яна бир неча бор уриниб кўрди, лекин ҳаммаси беҳуда кетди. Бармоқлари шилиниб кетди, бутун бадани уюшиб қолганди, юрагини эса охир-кети кўринмайдиган ваҳима чулғаб олди. Бирданига юрагида қаттиқ санчиқ турди. Бутун кўкраги музлаб қолгандек бўлди – бунда ўлимнинг совуқ нафаси келаётгандай эди. Бирдан онги хиралашди. У қичқирмоқчи бўлди, бироқ қичқириғи бўғзида қолди. Бармоқлари ёзилиб кетди, қўллари бўшашиб, икки ёнига беҳол осилиб қолди, тиззаларида қалтироқ турди. Белида бир нарса қирс этиб синиб кетгандай бўлди. Юраги тўхтаб қолгандай эди. Ҳожи жон таслим қилаётганини билди. У чайқалиб кетди, қабрнинг тубига йиқилар экан, чуқур тепасида Хонназирнинг энгашиб турган юзини кўрди. Унинг кўзлари даҳшатдан чақчайиб кетган эди. Ҳожи мулозимига: “Мени бу ердан олиб кет! Мен ҳали ўлганим йўқ!” деб қичқирмоқчи бўлди. Аммо овози чиқмади. Хонназир бўлса, бошини энгаштириб, қабрга тикилганча: “Ло илоҳа иллоллоҳ! Ло илоҳа иллоллоҳ!” деб калима қайтарарди.

Энсиз деразалар панжарасидан ботаётган қуёш нурлари мақбарага тушиб, унинг тубига қонли доғларга ўхшаган шуъла солиб турарди.

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2005 йил, 6-сон

Изоҳлар:

1. Эллик минг йиллик куни – шиаларнинг эътиқодига кўра, ўн иккинчиимом ерга тушиб, ҳамма гуноҳларни маҳв этади ва адолат  ўрнатади.

2. Эронда майитнинг устидан тупроқ тортишдан аввал, бошининг устига тош қўйишар экан. Бу унинг юзига тупроқ тегмаслиги учун қилинар экан. Эронликларнинг эътиқодига кўра, майит дафн қилингандан кейин, ўзининг гуноҳ ишларини эслай бошлар экан, гуноҳларига тавба қилар экан, ҳаётга қайтишни истаб, ўрнидан сапчиб тураркан. Шунда унинг боши бояги тошга урилар экан.

Sodiq Chubak
QABRDA BIRINCHI KUN
Ruschadan Ozod Sharafiddinov tarjimasi

Sodiq Chubak (صادق چوبک‎; 5.08.1916 — 3.07. 1998) — XX asr Eron adabiyotining yirik namoyandalaridan biri. U murakkab voqealar aks etgan va kutilmagan xulosalar bilan yakun topadigan qisqa hikoyalari, novellalari bilan mashhur. Ayni shuning uchun Sodiq Chubak zamondosh adabiyotchilar tomonidan “Yangi davr prozasida ko‘hna fors tasviriy san’atidagi benazir miniatyura san’ati maktabining ustalari kabi nozik mahoratga ega san’atkor” deb ta’riflangan.

Kuz quyoshi kun sayin xira tortib bormoqda. Go‘yo saraton issig‘i uning hamma qaynoq nurlarini yutib yuborib, o‘zini ancha toliqtirib qo‘yganday. Bog‘ ichidagi katta hovuz tevaragini o‘rab olgan ulkan chinorlar bog‘ devorining ustidan qalin soya tashlab turibdi. Yozda chinorlarning barglari orasidan bu yerga tangadek nur o‘tmasdi. Lekin hozir ularning ulug‘vorligidan putur ketgandi. Hozir ularning usti chang bilan qoplangan, barglar yerni quyosh nurlaridan saqlashga ojizlik qilib qolgan edi.

Hoji Muatamed ertalab sayr qilib yuribdi. U hassasiga tayanib, hovuz atrofini aylanib chiqdi. Har kuni ertalab ham, kechqurun ham u charchoq nimaligini bilmay, o‘zining ulkan bog‘ini aylanib chiqardi.

Hovuz ajabtovur chiroyli edi. Kattakon, chorburchak, boshdan-oyoq nilufarlar ochilib yotibdi. Ko‘katlar va gullar orasidan favvoralar osmonu falakka tinmay suv purkar edilar. Favvoralar tiniq, toza suvni yer osti havzalaridan olardi. Yer osti havzasidan olingan suvdan yiliga uch ming sangasi hojining yerlarini sug‘orar edi. Hoji Muatamed bu yerni qirq besh yil avval sotib olgan bo‘lib, asta-sekin bu yerga ichkari-tashqarilik uy, mehmonxona, idora, otxona, hammom, mulozimlar istiqomat qiladigan imoratlar qurib olgandi. O‘sha kezlarda Hoji Muatamed avji qirchillama davrini kechirayotgan qirq yashar yigit edi. Endi esa u sochlari to‘kilib ketgan, o‘zi munkillab qolgan, ojiz va nimjon qariyaga aylanib qolgan.

Hovuzning oldida kalta oyoqli yog‘och so‘ri turar, uning panjaralari naqshlar bilan bezatilgan bo‘lib, juda bejirim edi. So‘rining ustiga to‘q qizil rangli koshon gilami to‘shalgan, gilamga nafis gullar va naqshlar chekilgan. Gilamning ustida Fatx-Ali shoh zamonlaridan qolgan zumrad rangli billur chilim turibdi. Chilim qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan. Kumush patnisda billur stakan va qanddon turardi. Shu yerning o‘zida muqovasi ancha urinib qolgan Hofizning kitobi yotibdi.

Havo ochiq kunlari Hoji namozi asrdan keyin shu so‘ri ustida o‘tirib, hordiq chiqarardi. U jinday-jinday ichib turardi. Yolg‘iz ichardi. Oqshom chog‘lari bunaqa ichishga anchadan beri o‘rganib qolgandi. Mulozim unga katta patnisda taom olib kelardi. Mavsumga qarab patnisda qaynatilgan sabzavot, qatiq, suzma, qaynatilib qaymoqqa solingan loviya, kartoshka, barra go‘sht, piyoz, yalpiz, kunjutli non bo‘lardi. Va, albatta, ularning yonida ichida arag‘i bilan billur grafin. Araqda oltinrang noranj bo‘laklari suzib yurardi. Patnis ustida grafin yonida shamdonda yonib turgan sham. Hoji shamning lipillab turgan tiliga tikilib o‘tirib, go‘yoki shifobaxsh balzam ichayotganday araqni maydalab ho‘playdi va shivirlab baytlar o‘qiydi. Yoshligida u maishatni yaxshi ko‘rgan. Lekin endilikda kamdan-kam hollarda ikki qadahdan ortiq ichardi. Ikki qadahning o‘zini yolg‘izlik lazzatidan rohatlanib, ancha vaqt maydalardi.

Hozir hoji nonushtani qilib bo‘lib, chilimini chekib, oshiqmay sayr qilib yurar va tasbehini o‘gira-o‘gira shikasta ovoz bilan baytlarni shivirlardi. Hofizning bu bayti umrning o‘tkinchiligi to‘g‘risida bo‘lib, ushbu damning rohatini tatib qolishga da’vat etardi.

“Ha, rost, bu dunyoning huzur-halovatidan kechish fursati keldi”, deb o‘yladi-qoldi, xolos. Sakson yillik umr zuv etib o‘tdi-ketdi. Men qanday yashadim? Shuncha sa’y-harakat, yelib-yugurishlar bilan nimaga erishdim? Axir, xavotir va qo‘rquvlarga to‘la umrim it azobida o‘tdi-ku! Mana, umrning oxiri ham ko‘rinib qoldi. Ammo shuncha yashab, nimani ko‘rdim? Nimani bildim?”

U bahaybat chinor oldida to‘xtadi va xayolida o‘ylashda davom etdi: “Men sizlarning hammangiz bilan birin-ketin vidolashmog‘im kerak. Ey, chinori azim, bilasanmi seni kim ekkan? Buni men ham bilmayman. Men bu joyni sotib olganimda, sen shu yerda savlat to‘kib turarding. Men dunyoga kelmasimdan ancha oldinroq bu bog‘da ko‘plab dov-daraxtlar ekilgan edi. Hozir ularning ancha-munchasi qurib, yo‘q bo‘lib ketgan. Senga o‘xshagan uch-to‘rtta qari daraxtlar qoldi, xolos. Lekin ular ham hayotdan ko‘z yumishga chog‘lanib turibdi. Shundoq bo‘lgach, sening necha yoshga kirganingni men qayoqdan bilay? Yuz yoshdamisan? Besh yuzga kirganmisan? Buni hech kim bilmaydi. Agar senga tegishmasa, sen Imomzoda Solihning chinoriday ming yoshga kirasan! Biroq bundan nima naf? Baribir, bir emas, bir kun sening ham kuning bitadi. Sen ildizlaring bilan yerga tarmashib olgansan, tanang yo‘g‘onlashib, shox-shabbalaring tarvaqaylab ketgan. Lekin bularni bari behuda. O‘limdan qochib… Bora-bora kunlardan birida bu bog‘ning o‘rnidan katta yo‘l o‘tadi, uning ikki betida katta magazinlar bo‘ladi, ularning peshtaxtalarida uzzukun radiopriyomniklar vang‘illab yotadi. Ehtimol, meni go‘rga tiqib kelishga ulgurmay turiboq mening qalloblikda ustasi farang yaramas farzandlarim, qo‘llariga ketmonni olib, mening bog‘imni o‘zaro bo‘lishib olishar. Shundoq bog‘ni laxtak-laxtak qilib parchalab tashlashar va har qaysilari bog‘ning bir bo‘lagiga egalik qilar. Ular seni ham ayab o‘tirishmaydi. Umuman aytganda, sen bilan bizning qismatimiz nima bo‘lishini kim biladi deysan? Ehtimol, mening tobutimni sening otangning tanasidan tayyorlashar, sendan esa mening bolalarimga tobut yasashar? Biz sho‘ring qurg‘urlarning hammamizning ham qismatimiz bir”.

Qo‘qqisdan hojining diqqatini ko‘karib turgan bir tup guldagi g‘uncha jalb qildi. G‘unchaning tax-batax barglari xuddi jilmayib turganday ko‘rindi. “Qani, sen nima deysan? – dedi qariya gulga murojaat qilib. – Beqiyos husni tarovatim bu qariyaga tasalli beradi deb o‘ylayapsanmi? Axir, ertaga xuddi shu vaqtda ahvoling qandoq bo‘lishi senga ma’lummi? Agar bordi-yu, men odamlarimga aytib, qo‘riqlatgan taqdirimda seni hech kim uzib ketmaganda ham ertaga gullab bo‘lasan, barglaring to‘kiladi va o‘lasan. Sening baxting shundaki, sen o‘z qismatingni bilmaysan va hozir mening bog‘imda gullab-yashnab turibsan. Lekin men bilaman-ku – sen bu dunyoga bor-yo‘g‘i bir kechaga kelgansan. Yo‘q, endi sen hech qachon menda hayotga ishtiyoq uyg‘otolmaysan. Uzundan-uzoq umrim davomida mendagi umid butunlay so‘nib bitdi. Umid bulog‘ining ko‘zi yopildi, endi har qancha urinsalar-da, u qayta ochilmaydi va ortiq suv bermaydi. Yuragim sezib turibdi – kelasi bahorda men seni ortiq ko‘rmayman. Sen yana gullaysan, odamlar sening husni tarovatingga yana suqlanib qaraydilar, lekin men ortiq bo‘lmayman va sening husningdan lazzatlana olmayman. Bu hayotning shodu xurramliklari bilan meni ovutmoqchi bo‘lib, sen menga ortiq tabassum qilmaysan. Lekin men senga o‘rganib qolganman. Seni mening qabrim ustiga qo‘ysalar ajab emas.

Biroq nima uchun sening sha’ningga qo‘shiqlar bitishadi? Sening umring juda qisqa bo‘lgani uchunmi? Oh, tevaragimni qurshab olgan nimaiki bo‘lsa, hammasi menda o‘lim haqidagi o‘ylarni uyg‘otadi-ya? Undan ko‘ra koshki edi mening hech narsam bo‘lmasa – na uy, na bog‘, na bog‘dagi gullar bilan daraxtlar, na xotinlarim, na farzandlarim, na nevaralar va evaralar…”

Bog‘ning yo‘lkasida Hoji Muatamedning murabbiysi va boshqaruvchisi Xonnazirning ozg‘in qaddi-qomati ko‘rindi. Yanoqdor yuzida yaltoqilik ifodasi-la, yo‘rg‘a yurish bilan jinday bukchaygan holda, qo‘llarini xo‘jayiniga behad hurmati to‘la tobeligining belgisi sifatida ko‘kragi ustida juftlab, uning oldiga yaqinlab kelardi.

Boshqaruvchining kelishi hoji uchun mutlaqo kutilmagan bir hol bo‘ldi, u hayron bo‘lib, nigohini gul butasidan olib, Xonnazirga qaratdi:

– Ha, tinchlikmi?
– Qurboningiz bo‘lay. Maqbara tayyor. Qachon borishni ixtiyor etasiz? – dedi boshqaruvchi nigohini yerga qadab.

Ammo u gapini tamomlab ulgurmay, hoji uni changitib so‘ka ketdi:
– Voy, ablah-yey… Og‘zingga qarab gapirsang o‘lasanmi? Nima demoqchisan? Qachon o‘lasiz? Sizni u yerga qachon olib boramiz – demoqchimisan? E, o‘shshaymay o‘l-a! Ha, albatta, odam o‘lgandan keyin o‘z oyog‘i bilan maqbarasiga bormaydi-ku!

– Qurboningiz bo‘lay, – deya qo‘rquv ichida ming‘irladi boshqaruvchi. – Turgan joyimda tilim kalimaga kelmay qotib qolsin – nahotki, men shunaqa shakkoklik qilishga jur’at etaolaman? Men faqat maqbarani borib ko‘rishni qachon ixtiyor etasiz deb so‘ramoqchi bo‘lgan edim.

– Bugun. Bugun oqshom boraman. Yo‘qol ko‘zimdan!

Xonnazir ta’zim qila-qila orqasi bilan yurib nari ketdi. Hoji esa yana atirgulga o‘girilib gapirishda davom etdi: “Uning nima deganini eshitding-a? Qabr tayyor bo‘lipti. Mening qabrim. Endi sen men bilan o‘zing o‘rtamizdagi farqni tushungandirsan? Men menga anday maqbara qurishganini bilaman, sen esa o‘zingning qabring qanaqa bo‘lishini tasavvur ham qilolmaysan. Butun umrim davomida maqbaram haqidagi fikr menga tinchlik bermay kelardi. Sen bo‘lsang shabadada o‘z navdangda beg‘am-betashvish chayqalishdan boshqa narsani bilmading. Shuning uchun hech narsadan xabaring yo‘qligi, beg‘amliging uchun seni bir begunoh go‘dakdek yaxshi ko‘radilar. Xo‘p, men endi boray… o‘sha qo‘rqinchli yerto‘laga yo‘l olishga fursat yetdi. Borib ko‘ray-chi, menga qanaqa jahannamni tayyorlab qo‘yishganikin?”

Hoji Muatamedning shajarasi uning o‘zidan boshlanardi, uning kelib chiqishi hech kimga ma’lum emasdi. Uning o‘zi ham ota-onalarini hech qachon ko‘rgan emas, hech kim unga ular to‘g‘risida gapirib bergan ham emasdi, u ota-onalarining nima bilan shug‘ullanganidan butunlay bexabar edi. Hojining bolaligi Bo‘rijarda o‘tgan. Lekin u yerda kim bilan yashaganini eslayolmaydi. Uning ongida faqat ochlikda boshpanasiz o‘tkazgan kunlarining manzaralari gavdalanardi. Buning evaziga u Bo‘rijar hokimining katta mulozimi qo‘lida otboqar bo‘lgan kunlarini yaxshi eslaydi. O‘sha paytda u o‘n besh yoshlarda edi. O‘shandan beri qancha suvlar oqib ketdi-yu… Bu orada Hoji dongdor va badavlat odamga aylandi. Bu hammasi shundan boshlandiki, hoji Muatamed Eron shohi Nasriddinning o‘g‘li, Isfaxon hokimi Zilli Sultonning qo‘lida mulozim bo‘lib ishladi, keyin nozir darajasiga ko‘tarildi, keyin esa boshqaruvchi ham bo‘ldi. U hokimiyat egasi bo‘ldi, unvon oldi, boylik orttirdi. Shunaqa ko‘p yerga ega bo‘ldiki, uning o‘zi ham hisob-kitobiga yetolmay qoldi. Shundoq bo‘lgach, endilikda biror kimsa uning oliy nasabligiga shubha bilan qarashga jur’at qila olarmidi?

So‘nggi yillarda Muatamed odamlarning ko‘ziga deyarli ko‘rinmay yashadi. Faqat favqulodda hodisalargina – biron yaqin do‘stining vafotini yoxud qo‘shnisi Jalil as-Sultonning uyida bo‘ladigan imom Husayn xotirasiga bag‘ishlangan qiroatxonlikni – uni ostona hatlab ko‘chaga chiqishga undar edi. Biroq endilikda u hatto ana shunday hodisalar munosabati bilan ham uydan chiqmay qo‘ygan edi. U endi o‘ziga o‘xshagan qariyalarni va eng yaqin do‘stlarini ham tan olmay qo‘ydi.

Hojining uzoq umri davomida uning uyi tevaragidagi yerlarning egalari bir necha martadan almashdi. Turar-joylar o‘rnida do‘konlar, keng ko‘chalar paydo bo‘ldi. Chiroqlar bilan bezatilgan charog‘on imoratlar qad ko‘tardi – ularning ichida uzluksiz radiopriyomniklar vag‘illagani-vag‘illagan edi. Bu o‘zgarishlar unga ma’qul emas edi, bu o‘zgarishlar uning g‘ashiga tegar edi.

Hojining yettita o‘g‘li bor edi. Ularning hammasi ham katta ro‘zg‘or yukini tortish bilan ovora edilar. Ularning bir nechtadan xotinlari va biri biridan kichkina bir arava bolalari bor edi. Yiliga faqat bir Navro‘z kuni eski an’analarga rioya qilishga majbur bo‘lgan o‘g‘illar otalarinikiga mehmonga kelar edilar. Shunda hojining uyi to‘s-to‘polon bo‘lib, shovqin-surondan hojining kallasi g‘ovlab ketardi. O‘g‘illari, nevaralari, evaralari, kelinlari qariyaning yoniga kelib, qo‘lini o‘pishar, qariya kattalarga bir ashrafiydan tilla, bolalarga esa kumush tanga berib chiqishga majbur bo‘lardi. O‘g‘illari bu to‘g‘rida shunday deyishardi: “Shunisiga ham rahmat! Otamizning bunaqa xasisligida yiliga bir marta katta bayram kuni bir ashrafiydan hayitlik olsak, shunisiga ham shukur!”

Mana, bu yil ham Navro‘z kuni qariya bog‘da hovuz bo‘yida yog‘och so‘rida chilimini tortib o‘tirdi. Bog‘ bola-baqraga to‘la edi. Ular maysalar ustida yugurishar, gullarni uzishardi. Yetti yoshlardagi bir o‘g‘il bola qog‘oz kemachalarini hovuzga qo‘yib yuborish bilan band. Hoji bolaga tikilib razm soldi, lekin kimning o‘g‘li ekanini aniqlay olmadi. Shunda u yonida qo‘llarini ko‘kragida itoatkorona qovushtirib turgan Xonnazirga murojaat qilib so‘radi:

– Bu kimning bolasi?
– Bu Tog‘i og‘aning Aliakbar gurunchfurushning qizidan tug‘ilgan bolasi, qurbon…

Tog‘i-og‘aning bir nechta xotini bo‘lib, hojining ikkinchi o‘g‘li edi. Hoji o‘g‘illari ichida shunisini juda yomon ko‘rardi. Hoji qovog‘ini uyib, bolaning yoniga keldi-da, Xonnazirga uni hovuzdan haydab yuborishni buyurdi.

Qari daraxtlar soya-salqin qilib turgan bog‘da Muatamed faqat xotini Hojiya xonim hamda yana bir qancha xizmatkorlari va oqsochlari bilan birga yashardi. Er-xotin bir-birlarini uncha xushlamas edilar. Ular yillar mobaynida ko‘rishmas edilar – Hojiya xonim bog‘ning bir tomonida, hoji Muatamed ikkinchi tomonida turishardi. Og‘ir xastalik bilan to‘shakka mixlanib qolgan Hojiya xonim ko‘pdan beri o‘z xonasidan tashqariga chiqmasdi.

Ularning turmush qurishganiga ellik yil bo‘ldi, qanchadan-qancha farzandlar ko‘rishdi-yu, er-xotin hanuz bir-birlarini jinidan badtar yomon ko‘rishardi. Hojiya xonim har soatda bir marta erini qarg‘amasa, turaolmasdi. Bolalar katta bo‘ldi, ota-onalarining uyini tark etib, har tomonga tarqab ketishdi. Lekin ular ham ahil emas edi. Eru xotin va ularning farzandlari o‘rtasidagi g‘alati munosabat qo‘ni-qo‘shnilarga g‘iybat uchun yo‘l ochib berdi. Ular hojini “miyasi aynagan chol” deb atashardi. Hoji esa bularning barini xotini Hojiya xonimning fitna-nayrangi deb o‘ylardi. Uning nazarida xotini uning to‘g‘risida biri-biridan yomon gaplarni tarqatardi.

Tabiatan g‘oyatda mug‘ambir bo‘lgan Xonnazir hoji Muatamedning uyida xizmat qilib yurgan yillarida ro‘zg‘orni boshqarishni shunaqa o‘rganib oldiki, er va xotin bir-birlari bilan muloqot qilmay bemalol yashayverishar edi. Ayni vaqtda er-xotinning har qaysisi, boshqaruvchidan g‘oyatda rozi edi. Xonnazir bo‘lsa, ularning ko‘pdan beri davom etib kelayotgan dushmanliklaridan foydalanib, suvni loyqalatar va bu loyqa suvda baliq tutib kelardi, ya’ni u o‘ziga ancha-muncha boylik orttirib olgandi.

Hoji Muatamedning maqbarasi bog‘ning etagida bo‘lib, botayotgan kuz quyoshining shu’lalariga cho‘milib yotardi. Bog‘bon Gul og‘a Xonnazirning kuzatuvida chinordan to‘kilgan barglarni supurmoqda. Boshqaruvchi maqbarani hojiga namoyish qilmoqchi edi, shuning uchun uning tevaragini supurib-sidirib, ortiqcha narsalarni ko‘zdan yo‘qotib maqbaraga zeb bermoqda edilar.

Gul og‘a ikki bukilgancha anchadan beri supurmoqda edi. Mana, u qaddini rostladi, chuqur nafas oldi, bir qo‘lidagi supurgini ikkinchi qo‘liga oldi va qashindi. Uning kir bo‘lib ketgan ko‘ylagi ostidagi badanini butunlay yara-chaqa bosib ketgandi. Yuzidagi va bo‘ynidagi husnbuzarlari ham qichishib tinchlik bermasdi. Qo‘tir ko‘pdan beri uni yomon qiynab kelardi. U davolanishga urinib ko‘rdi. Ammo kasali qo‘tir ekanini bilib, dori ichmay qo‘ydi. Faqat ba’zida – agar topib qolsa, qorag‘at suvini yoki shunga o‘xshash boshqa biron narsani ichib qo‘yardi. Lekin bu ichganlari sira kor qilmas edi. Yaralarining qichiganiga chidab bo‘lmas. Ularning suvi qurib qolishga ulgurmay, Gul og‘a yana qashinib hammasini yulib tashlardi. “La’nati qo‘tir, – deya zorlanardi u. – Jonimdan to‘ydirib yubordi! Bamisoli men moxovday hamma mendan hazar qiladi. Ba’zilar meni zahm deb so‘kadi, “tiriklay irib o‘lasan” deyishadi.

Gul og‘a supurgisini bir chekkaga tashlab, xazonlarni qopga sola boshladi. U hamon o‘zicha ming‘irlashini qo‘ymas edi. “Havoning rasvoligini qarang-a! Yomg‘ir, chang, to‘zon… Bu la’nati barglarni supurishning nima keragi bor-a? Baribir, daraxtdan yangilari tushaveradi. Xudoga ham hayronman – nima qilarkin hech kimga keragi yo‘q barglarni yerga yog‘dirib? Undan ko‘ra, pul yog‘dirsa bo‘lmasmikin? Lekin hojimizning yoshi ham bir joyga borib qoldi. Modomiki, u o‘zicha maqbara qurdirgan ekan, demak, xudo uni o‘z huzuriga chaqirayotgan bo‘lsa kerak. Odamning ajali qachon yetishini Ollohning o‘zi yaxshi biladi. Faqat chatog‘i shundaki, hojining merosxo‘rlari ko‘p. Xudo ko‘rsatmasin, ilohim, Hojining o‘zi uncha yomon odam emas, lekin o‘lib ketsa, o‘g‘illarining qo‘lida holimiz nima kecharkin?” Qo‘tir Gul og‘aning ko‘nglida ana shunday fikrlar g‘ujg‘on o‘ynamoqda edi.

Hoji bog‘ning xilvat go‘shasida o‘ziga maqbara qurganidan g‘oyatda mamnun edi. Bir zamonlar bu yerda o‘ymakor ustalarning do‘konlari bo‘lardi. Ularning yonida chog‘roq bir hovli bo‘lib, u boshdan-oyoq har xil taxta va xodalarning chiqindilariga to‘lib ketgan edi. Juda qimmat bo‘lsa-da, hoji bu joylarni merosxo‘rlardan sotib oldi. Xuddi shu joyda u o‘ziga hashamatli maqbara qurdirishga ahd qildi. Ammo maqbara qurilib bo‘lmaguncha, hoji ishlarning qanday borayotganini ko‘rgani bir marta ham kelgani yo‘q.

Gul og‘a maqbaraning eshigi yonidagi xarsang toshga o‘tirdi va baland ovozda qag‘illayotgan qarg‘alarga g‘ashi kelib qaradi, qarg‘alarning katta galasi quyoshni to‘sib qoldi. Gul og‘a hojining o‘z maqbarasini tezroq kelib ko‘rmog‘ini istar edi. Hoji tezroq kelib ketsa, Gul og‘a qahvaxonaga yo‘l olardi, u yerda taryak chekib, ikki-uch stakan issiq choy ichardi, sayyor qalandarning g‘aroyib hikoyalarini tinglardi. “Avvalgi gal hikoyaning qayerida to‘xtagan edi-ya? – deya eslashga urindi Gul og‘a. – Ha-ya, bu sersoqol darvesh Suhrobni qanday o‘ldirishganini aytib bergani yo‘q. Bugun kechqurun bo‘lsa, hikoyasini yana boshidan boshlaydi, axir somiylarini qiziqtirib olmog‘i kerak-da. U bugun ham Suhrobning o‘limiga yetib bormaydi”. Birdan olisda hojining qomati ko‘rindi. Gul og‘a o‘tirgan joyida bir sapchib tushdi, qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, tez-tez ta’zim bajo keltira boshladi.

Semiz-baqaloq hoji oldinda – kumush dastali hassasiga tayanib, asta yurib kelardi. Uning ketidan ozg‘in va qotma Xonnazir pildirab kelmoqda. Nihoyat, ular maqbaraga yetib kelishdi va hoji to‘xtab, hassasini orqasiga oldi-da, beli bilan unga suyanganday bo‘lib, maqbaraning eshigi va devorlarini sinchiklab ko‘zdan kechira boshladi. U hansirab nafas olar, yuragi tez va notekis urar, qulog‘i shang‘illardi. U o‘z qabrini birinchi marta ko‘rib turibdi. Hoji bu yerga faqat bir marta – besh yil muqaddam yangi uchastkani bir ko‘rib ketgani kelgan edi. O‘shanda bu joy unga ancha ma’qul tushgan edi. Ammo hozir bu yerda o‘ziga qurilgan maqbarani ko‘rgach, bu joylar ko‘ziga juda ham sovuq ko‘rinib ketdi. U maqbaraning naqshinkor peshtaxtalariga, devorlariga qaradi, husnixat bilan yozilgan “O‘limdan hech kim benasib qolmaydi” degan so‘zlarni o‘qidi va ko‘nglidagi qo‘rquv tuyg‘usi biroz tarqalganday bo‘ldi. U boyagi oyatni ichida bir necha marta qayta o‘qidi. Oyat juda chiroyli yozilgan edi. Ammo maqbaraning oynagi kichikroq bo‘lib, tashqaridan panjara qilingani uchun zindonga o‘xshab qolgan edi.

Hojining nafasi bo‘g‘ildi. U Xonnazirga qaramay so‘radi:
– Nega oynalari bu qadar kichkina? Mablag‘ bemalol edi-ku? Shundoq bo‘lgandan keyin, ularni kattaroq qilsa bo‘lmasmidi? Maqbara janubga qarab turibdi, shuning uchun u yorug‘ bo‘lmog‘i kerak. Holbuki, hozirgi turishida baayni zindonning o‘zi bo‘libdi.

Hoji boshini asta aylantirib, maqbaraning eshigi va devorlarini yana bir bor ko‘zdan kechirdi. Uning tomog‘i achishib ketdi.

Agar gap hojining o‘z maqbarasi to‘g‘risida ketmayotganda, u bunchalik xotirjam va bosiq gaplashmas edi, baqirib-chaqirishlar ham, so‘kishlar ham bo‘lardi. Ammo hozir maqbarasi qarshisida turib va o‘lim fursati muqarrar yaqinlab kelayotganini his qilib hojining so‘kinishga tili bormadi. Xonnazir esa yaxshi bilardi – indamay turishi xo‘jayinga ancha yaxshi ta’sir qiladi. Shuning uchun u gap qaytarmay, indamay turaverdi. Ammo ko‘nglidan shunday fikr kechdi: “Shu yerda ham tinib-tinchimaydi-ya, bu qari mo‘ltoni! Tanbeh bermasa, turolmaydi. O‘ladigan bo‘lganingdan keyin maqbarangning derazasi katta bo‘ladimi, kichkina bo‘ladimi – senga nima farqi bor?” Hoji bo‘lsa, Xonnazirdan so‘rab-surishtirishda davom etdi:

– Gapiradigan joyi yo‘q! Odamlarning oldida xijolatga botmay deb, bu maqbaraga ozmuncha pul sarfladimmi? Bugun bo‘lmasa, ertaga bu yerda do‘stu dushman hammasi yig‘ilib keladi. Shundoq bo‘lgandan keyin, maqbara degani ko‘rsa ko‘rgudek bo‘lmog‘i kerak-da! – Shundan so‘ng hoji biroz ovozini ko‘tarib ilova qildi:

– Xo‘p, mayli, bo‘lar ish bo‘libdi, qani, maqbaraning ichiga kiraylik-chi! U yerda nima ahvolikin? – Tor yo‘lakdan o‘tib, u maqbaraning ichiga kirdi. Ichkariga kirishi bilan uning ko‘ziga tashlangan birinchi narsa – uning o‘ziga atalgan qabr bo‘ldi. U hayhotdek xonaning o‘rtasida og‘zini karrakdek ochib turardi. Hoji uni ko‘rib, a’zoi badani qo‘rquvdan muzlab ketdi, oyoqlarida majol qolmadi, orqasidan sharros ter oqib tusha boshladi. Uning nazarida, u go‘yo o‘zi uchun qurilgan dorning ostida turgandek tuyuldi.

Ha, bu qabrni u o‘zi uchun buyurgan edi. Chuqurning yonida malaxit taxta o‘ng tomoni devorga qilib suyab qo‘yilgandi. Hoji Xonnazirga past ovozda dedi:
– Uni menga o‘ngarib qo‘y – ko‘ray-chi, qanaqa bo‘ldiykin?

Xonnazir boshini quyi solib, yuzida qayg‘u-g‘am ifodasi bilan qabr toshining yoniga borib, uning o‘ngini aylantirib qo‘ydi. Hoji unga o‘yib yozilgan bitikni o‘qidi: “Yolg‘iz Olloh mangudir!” Uning pastrog‘ida “Ollohning rahmatlariga mushtoq, betavfiq, joyi jannatda bo‘lgur marhum Hoji Ali Akbar Muatamed as-Sultonning qazosi … yilda ro‘y berdi” deb yozilgandi. Yozuvning shu joyida uning qazosi sanasini yozmoq uchun joy qoldirilgandi. Bularning bari nasta’liq yozuvida husnixat qilingan edi: “Manavi zilday tosh, – deb o‘yladi Hoji, – butun og‘irligi bilan ustimdan bosib yotadi. Nafas olishning iloji ham bo‘lmaydi. Bu yerga kelgan odamlar lavhadagi yozuvni o‘qib, “muncha chiroyli yozilgan ekan” deb zavqlanishadi. Boringki, bundan boshqa gaplarni ham aytishsin, yozgan odamning haqiga duolar qilishsin, bularning hammasidan unga nima foyda? Axir, men jonsiz bir murda bo‘laman-ku! Murdani ko‘mishadi, go‘rdan orqaga qaytish yo‘li yo‘q. “Joyi jannatda bo‘lsin” emish. Axir, o‘lgandan keyin odam hech narsani his qilmaydi, hech narsani sezmaydi-ku! Ehtimol, men toshdagi yozuvda “joyi do‘zaxda bo‘lsin” deb yozishni buyurmog‘im lozim edi. Kim bilsin – hali vafotim sanasi uchun qoldirilgan joyga nima deb yozisharikin? Qaysi sana bo‘larkin u? Men ortiq bu yerga kelolmayman va qaysi sana yozilganini bilolmayman”.

Qabr kovlangan xona qorong‘i va turqi sovuq edi. Ichkaridan qaraganda, derazalar yanada kichikroq ko‘rinardi. Ular ochilmaydigan qilib o‘rnatilgan edi. Shuning uchun xonaning havosi og‘ir, g‘uborli va dim edi. Hoji keskin orqasiga o‘girildi. Uning nazarida maqbaraning ichiga yolg‘iz o‘zi kirganday bo‘ldi. Yo‘q, Xonnazir uning ortidan soyaday ergashib kelayotgan edi. Qariya uni ko‘rib biroz tinchlandi. U ko‘ksovga o‘xshab, bo‘g‘ilib yo‘taldi va xijolat ichida ming‘irladi:

– Bu yer kenggina ekan. Men maqbaraning bunaqa katta bo‘lishini kutmagan edim. Yuqori qavatda yana qancha xona bor?

U sarosimaga tushganini yashirish uchungina bu savolni bergan edi. Aslida esa, hoji yuqorida nechta xona borligini juda yaxshi bilardi. U qurilish ishlariga o‘zi bosh-qosh bo‘lib turgan va pudratchi maqbaraning tarxi qanday bo‘lishini unga bir necha marta batafsil tushuntirib bergan edi.

Boshqaruvchi ehtirom bilan javob berdi:
– Ayollar va erkaklar uchun alohida-alohida xonalar, choy damlaydigan xona, chilimxona.

U yana kuzatib keladiganlar uchun ham xona borligini aytmoqchi bo‘ldi-yu, lekin qo‘rqdi va aytmay qo‘ya qoldi.

Muatamedning yuragida qo‘qqisdan sanchiq turdi. U qabrga tikilgancha, xayolidan bir fikrni o‘tkazdi: “Men o‘lgandan keyin bu yerga odamlar kelishadi, choy ichishadi, chilim chekishadi, holva yeyishadi va hatto bir-birlari bilan so‘kishadi ham. Men o‘laman-ketaman, dunyo esa avvalgidek pinagini buzmay yashashda davom etaveradi. Shunaqa emasmi? Yo alhazar! Bu, axir, mening qabrim-ku! Shu yerda mening hayotim o‘z intihosini topadi. Men shu yerda yotib, qurt-qumursqalarga yem bo‘laman!”

Hoji qabrdan ko‘zini oldi-da, hayajon ichida hech narsani ko‘rmayotgan nigoh bilan maqbaraning eshigi va devorlariga qaradi. Uning nigohi qarshisida faqat qabrgina turardi. Qabrdan anqiyotgan qo‘lansa hid uning dimog‘ini yoray derdi. Hoji bu yerdan yugurib qochib chiqib ketgisi kelardi.

U boloxonaga ko‘tarildi, u yerdan yana ikki zina oshib, maqbaraning orqa tomonidagi hovliga o‘tish mumkin edi. Tevarak-atrofiga alanglab, birpas turdi. Boloxona ensiz, uzun edi, o‘ymakorlik bilan bezatilgan ustunlar uning tomini ko‘tarib turardi. Hovli ham tumordekkina edi, uning o‘rtasida chor burchak hovuzchasi ham bor edi, uning tepasida esa bahaybat qarag‘ay daraxtlarining shoxlari osilib turardi. Hovuzning yonida mis ko‘zacha turibdi. U yap-yangi, unga hali bir marta ham suv quyilgan emas. Eskirib qiyshayib ketgan, tomlarini ham mayda ko‘kat qoplagan hojatxona kishiga og‘ir ta’sir qiladi. Qo‘shni maqbaraning hovlisida o‘sgan majruh bir daraxtning shoxlari devor osha bu tomonga osilib tushgan. Bu shox-shabbalar ham yurakni timdalaganday bo‘ladi.

Birdan-bir gala qarg‘a qag‘illab, qarag‘ay ustiga yopirilib uchib keldi. Qushlarning chug‘ur-chug‘uriga to‘lgan qarag‘ayning shoxlari chayqaldi, qurigan ignalar yerni qopladi, qarg‘alar galasi shu lahzada osmonga ko‘tarildi va shovqin-suron bilan go‘yo qop-qora bulutday bog‘dagi daraxtlar ortiga o‘tib, ko‘zdan yo‘qoldi.

Hoji butun vujudida aql bovar qilmaydigan og‘irlikni his qildi, go‘yo uning tanasiga qo‘rg‘oshin quyilganday, qapchigan, terisi esa qo‘rg‘oshinning tashqariga chiqib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Uning oyoqlari paxtaga o‘xshab qoldi. U hassaga zo‘rg‘a tayanib, ustunlardan birining oldiga yetib bordi va ustunni ushlab, unga suyanib qoldi. Uning ko‘z o‘ngida hamma narsa chir-chir aylana boshladi, qarag‘ay ham, hovuz ham, uning yonidagi ko‘zacha ham, xarob hojatxona ham chirpirak bo‘lib aylanib, qulab tushdi. Qariyani iztirobli yolg‘izlik tuyg‘usi chulg‘ab oldi. Nazarida, u yo‘qlik qa’riga cho‘mib ketayotganday bo‘ldi, dilidan shunday fikrlar kechdi: “Nima balo, ataladay yoyilib ketdim. Yo‘g‘-ye, hali kunim bitmagandir? Yana jinday yashasam bo‘lar. Ha… Men boya atirgulga “kunim bitdi” deb bekor aytgan ekanman-da! Bir yuz yigirma yoshga kirsa ham bo‘ladi-ku! Axir, bemalol shu yoshga kirib, yashab yurganlar bor. Yo‘q, lattaga o‘xshab bo‘shashish yaramaydi. Ana, biroz yengil tortdim. Buning hammasiga jigarim sababchi…”

Hoji maqbaraning ichiga qaytdi va qabr unga qarab, og‘zini karrakdek ochib turganga o‘xshadi. U butunlay holdan toyib, devorga suyandi. Uni qo‘rquv yemirmoqda edi. Qariya yolg‘iz qolishdan qo‘rqar va ayni chog‘da yonida ivirsib yurgan Xonnazir uning g‘ashini keltirardi. U qabrdan ko‘zini olmay turib, boshqaruvchiga tishlari orasidan so‘zladi:

– Bu yerda biroz yolg‘iz qolmoqchiman. Sen tashqariga chiqib, eshikka qarab tur. Bu yerga hech kimni kiritma. Zarur bo‘lganda men o‘zim chiqaman. Asta-asta o‘zimning qabrimga ko‘nikishim kerak.

Boshqaruvchi ta’zim qilib, tashqariga chiqdi. Hoji esa hamon lahadga qaragancha, og‘ir o‘ylar og‘ushida qiynalardi. Uning nazarida, yolg‘izlik va sukunat ajalni chaqiradi degan fikr kechdi. Eshik taraqlab yopildi. Bu Hojining qabrdan nigohini olib, Xonnazirning orqasidan qaratdi. Gurs-gurs qadam tovushlaridan va maqbaradagi dim havodan uning nafasi tiqilganday tuyuldi. U boshini ko‘tarib, eshikka tikilib qoldi. Eshik ustida ko‘k lavhaga oq bo‘yoq bilan Qur’oni karim surasidan bir parcha chiroyli husnixat bilan yozib qo‘yilgan edi. U bir oyatni o‘qidi – unda bu dunyoga kelgan har qanday mavjudotning bir kun kelib g‘oyib bo‘lishi to‘g‘risida gap borardi. Hoji harchand urinmasin ikkinchi oyatni o‘qiyolmadi.

Shiftdan ikkita elektr simi osilib turar, ularning uchida patron va lampochka yo‘q edi. Hojining ko‘nglidan yana har xil fikrlar kechdi: “Darhaqiqat, bu yerda menga ham, o‘g‘illarimga ham, Hojiya xonimga ham joy yetadi. Hatto nevaralarga ham yetadi. Undan naryog‘iga mening ishim yo‘q. Menga desa, mayli, maqbarani qo‘riqlashsin. Nevaralardan keyingi avlod o‘zining tashvishini o‘zi cheksin. Agar men bunaqa keng-mo‘l maqbarani qurib qo‘ymaganimda, biron tor lahadda yotishga to‘g‘ri kelardi. Xudo saqlasin, yaramas Hojiya xonim go‘rda ham menga tinchlik bermasa kerak. O, sho‘rpeshona ekanman-da! Vasiyatnomada yozib qoldirish kerak – malikai dilozorni mendan nariroq joyga ko‘mishsin”.

Ensiz, uzun va chuqur qabr o‘zining shakliga ko‘ra qishloq ahlining har xil chiqindilar tashlaydigan chuquriga o‘xshardi. Lahadning ichiga guvala terib chiqilgan, lekin u loy bilan urilmagan edi. Shuning uchun tashqaridan qaraganda uncha pishiq emasday ko‘rinardi. Qariya bu guvalalar uzoqqa bormay, qulab tushishini ko‘z oldiga keltirdi.

Hoji hassasini to‘qillatib, qabrga yaqinlashdi. U orqasi bilan devor oldiga bordi-da, “Men o‘lgandan keyin jasadimni quruq yerga qo‘yishadi” deb o‘yladi. Keyin oyog‘i tagida go‘rning qorayib turgan og‘ziga qarab, dedi:
– Nega sen qarshimda og‘zingni karrakdek ochib turibsan? Men seni birinchi marta ko‘rayotganim yo‘q-ku? Butun umrim mobaynida, ha, butun umrim mobaynida sen ko‘z oldimda turasan. Endi men sening sovuqdan-sovuq bag‘ringga kirmog‘im kerak. Biz bir-birimizga ko‘nikmog‘imiz kerak. Axir, ellik ming yillik kuniga (1) qadar sen mening maskanim bo‘lasan.

Hoji ehtiyotkorlik bilan hassasini devorga suyab qo‘ydi-da, qabrning yoniga bordi. So‘ng oyoqlarini lahadga osiltirib, yerga o‘tirdi. Oyoqlari qabrning tagigacha yetmadi. Hoji qabrning chuqurligi qancha kelishini aniqlamoqchi bo‘lib, namxush qorong‘ilik ichiga egilib qaradi. “Yarim gazdan oshiqroqqa o‘xshaydi. Hoynahoy, chorakam bir gaz kelib qolar, – degan to‘xtamga keldi. – Bundan ortig‘i ortiqlik qiladi. Ey, tavba-yey, menga nima? Chuqurligi bir gaz bo‘ladimi, ikki gazmi, menga nima farqi bor? Men uchun buning mutlaqo ahamiyati bo‘lmaydi-ku!”

Hoji yana eshikka ko‘z tashladi. Eshik zich yopilgan edi. Kichkina derazalar orqali botayotgan quyoshning so‘niq nurlari ichkariga tushib turar, ularning shu’lasida devorlarga naqsh qilingan yozuvlar oqimi zangori rangda tovlanardi. Hoji nigohi qarshisidagi namxush sovuq lahadni ko‘rmaslik uchun ko‘zlarini yumdi.

“Lo iloho illollo! E, parvardigori olam, bu gunohkor bandangdan mehru muruvvatingni ayama! Mening ortiq hayotdan umidim qolmadi. Sakson yillik umr g‘uv etib yelib o‘tib ketdi. Nazarimda, umrimning hammasi kechagina o‘tganday… Endi men baxtiyorman, endi qabrim bor, butun boshli derazali, eshikli, hayhotdek uy! Ichida hatto lampasi ham bor. Ko‘p odamning hatto qabri ham yo‘q. Lekin mening jasadimni lahadga qo‘yishgandan keyin eshigu deraza bilan lampani boshimga uramanmi? Qabrda yotgan odam ham iztiroblar chekishni poylab yotsa xo‘p g‘alati bo‘lar edi-da! Axir, bu dunyoda tortilgan azoblar, chekkan g‘am-g‘ussalar kammi? Axir, bu dunyodagidan ortiqroq azob chekmoqning imkoniyati bor ekanmi? Axir, naqd tug‘ilgan kunimdan boshlaboq, men azob-uqubatu g‘am-g‘ussalardan boshqa narsa ko‘rgan emasman. O‘lganimdan keyin meni nima kutyapti? O, Olloh, insonga nechog‘lik og‘ir umr yo‘lini ravo ko‘rgansan-a!”

Cholning ko‘zlarida yosh yiltilladi, burni achishib, suv keldi. U barmoqlari bilan qisib, qabr chuquriga burnini qoqdi-da, kafti bilan ko‘zlarini artdi. Uning yuragi gursillab urar, har gursillashi ikki chekkasiga qoziq qoqayotganday sezilardi. “Yo‘q, bu dunyoda nimaga yashaganimni bilmay ketyapman. Umr ko‘z ochib-yumguncha o‘tib ketdi. Umrimning hammasi – Bo‘rijar ko‘chalarida bir daydi misol sanqib yurgan kunlarimdan tortib, million-million pullarning egasi bo‘lib turgan hozirgi kunlarimga qadar turgan-bitgani azob-uqubatda o‘tdi. Xo‘sh, o‘zim-chi! Umrim davomida men o‘zim nimani qoyil qilib o‘rinlatib qo‘ydim? Bu dunyoga yettita farzandni ato qildim, lekin ular biri-biridan razilroq va ablahroq, o‘zim odamlarga zulm qildim, ularni o‘ldirdim, molu mulkini taladim. Va ayni chog‘da namoz o‘qidim, ro‘za tutdim, hazrat Alining xotiralariga hurmat bajo keltirib turdim, daryo-daryo ko‘zyoshlari to‘kib, aziz-avliyolar haqiga duoi fotihalar qildim. Bularning bari nima uchun qilindi? Endi tushundim – mening hayotim hech narsaga arzimas ekan!”

Hojining yuzi qorday oppoq soqol bilan qoplangan edi. Qalin mo‘ylovlari ham oppoq, ular baayni ho‘kizning shoxlaridek qayrilib iyagining ikki tomoniga osilib tushgan. Qoraygan yuzining terisi serajin, hali o‘tkir ko‘zlarida mayda-mayda qizil qon tomirlari taralib yotardi. Buxoro qorako‘lidan tikilgan telpagi ostidan bo‘ynidan ipakka o‘xshagan mayin oq tola sochlari patila-patila chiqib yotardi, quloqlari ham shalpangquloq bo‘lib, ikki tomonga tarvaqaylab turar, yuzida esa hamisha hamma narsadan ranjib yuradigan odamning tund ifodasi qotib qolgandi.

Endi cholning ko‘zlari qorong‘ilikka ko‘nikib qolgandi, u qabo tubini aniq ko‘ra boshladi. “Lahad juda ham chuqur qazilipti-ku, – deb o‘yladi hoji. – Odamni bemalol ko‘madi-ya! Mayitning hidi hammayoqni tutib ketmasligi uchun atayin shunday qilishsa kerak. Kechki paytlar bu yerda o‘tirib, jinday-jinday no‘sh aylasa, yomon bo‘lmas edi. Faqat shundagina men o‘z qabrimga chinakamiga ko‘nikib ketaman. Axir, u mening hamma odatlarimga mos kelmog‘i kerak-da. Lahadning ichiga tushib ko‘ray-chi! Hademay bu chuqur mening maskanim bo‘ladi. Tubiga tushib, bir yotib ko‘ray. Yo Olloh, hamma umidim sening o‘zingdan. Bismillohir rahmonu rahim…”

Hoji lahadning chetlariga qo‘llarini tirab, sakrab uning tubiga tushdi. Sakrab tushishi hamon uning kuraklari tagida qattiq og‘riq paydo bo‘ldi va u beixtiyor ming‘irladi: “Hassamni yuqorida qoldirganim chakki bo‘libdi-da, hassasiz bu yerdan chiqib olishim ancha qiyin bo‘ladi”.

U lahadning tubida tik turdi-da, uning chekkalari boshidan baland ekanini ko‘rib qo‘rqib ketdi. Hoji sarosimada yerga tikilgancha turar va bu zax yerga qanday yotishni bilolmay garang edi.

U og‘zidan yasama tishlarini olib, nimchasining cho‘ntagiga solib qo‘ydi. Yo Olloh, o‘zing bilasan, o‘ttiz ikki tishimni oldirib tashlaganda men qanchalar azob tortganman. Har bitta tishimni sug‘urib olayotganda bir o‘lib-tirilganman. Aftidan, sening hisobing bo‘yicha hayotning hamma latofati ana shu adoqsiz o‘lib-tirilishlarda bo‘lsa kerak.

Tishlarini olib qo‘ygandan keyin hojining yuzi burishib, bir burda bo‘lib qoldi, qurigan tarvuz po‘chog‘iga o‘xshagan yuqorigi labi pastkisining ustiga osilib tushdi, lunjlari bujmaydi, burni esa iyagi tomon egilib qoldi. U qabrning tubiga o‘tirdi. Qulayroq joylashish uchun bir-ikki u yon-bu yon surildi, keyin ro‘yirost cho‘zilib yotdi. Uning burniga ohakning achchiq hidi urilib, dimog‘ini achitdi. Yuqoridan qabrga sovuq xira nur tushib turardi va qariyaning nazarida qabrning yuqori tomonlari kengayib borayotganday tuyuldi. Shift juda balandda bo‘lsa-da, uning ko‘kragidan qattiq bosib turganday tuyulmoqda edi. Suvoqning tagidan u yer-bu yerdan zang bosganga o‘xshagan to‘sinlar ko‘rinib turardi. “Bir emas, to‘rtta temir to‘sin yotqizishipti. Nima qilishardi shuncha to‘sinni? Necha qavatli imorat qurishmoqchi bo‘lishgan ular? Ha, mayli… hechqisi yo‘q… mustahkamroq bo‘ladi… Shunday bo‘lib qolishi ham mumkinki, yuqori qavatda juda ko‘p odam yig‘ilmog‘i mumkin. Xudo ko‘rsatmasin, shift ko‘tarolmay, qulab tushsa. Juda yomon bo‘ladi-ya! E-e, menga nima-ya! U paytlarga kelib, mendan nomu nishon ham qolmaydi-ku!”

Hoji qabrning tubidan shiftga qarab yotardi, shuning uchun u nazarida, o‘zini chuqur quduqning tubida yotgandek his qilardi. Uning vujudini yana qo‘rquv qamrab oldi, u dahshatdan muz terga tushdi: “Nahotki, chindan ham o‘lim fursati yetib kelgan bo‘lsa? O‘lim shunchalik yaqin deb o‘ylamagan edim. Lekin men o‘lishni istamayman, meni bir it kabi chuqurga tiqib, ko‘mib tashlashlarini istamayman. Unday desam, bu hayotda yashashdan nima foyda bor? Tunu kun it azobida yashaysan, tunu kun o‘lim vahimasi yuragingni kemiradi. Bu azoblar, bu qo‘rquvlar butun turmushingni do‘zaxga aylantirib yuboradi. Xo‘sh, keyin-chi? Keyin seni nima kutadi? Sharmandalik kutadi. O‘lim kutadi. O‘limdan ham ortiqroq sharmandalik bo‘lishi mumkinmi dunyoda? Ha, hali mening tugamagan ishlarim ko‘p. Bir sandiq qog‘ozlar, har xil vasiqalar yotibdi. Ularni tartibga keltirmoq kerak. Kirmonshohdagi mulklar haqidagi ish hali sudda bir yoqli bo‘lganicha yo‘q. Ablahlar g‘ildirakka yog‘och suqish bilan ovora. Mulklar, qo‘rg‘onlar masalasini ochiq-ravshan oydinlashtirib olish kerak. Hali vasiyatnomaga imzo chekish kerak. Shu paytgacha orqaga tashlay-tashlay bu ishni cho‘zib keldim. Lekin, baribir, oxir-oqibatda, qog‘ozga imzo chekmasa bo‘lmaydi. Ha, bor-budimni o‘z qo‘lim bilan ana shu yaramaslarga tutqazaman. Ular bularning barini ko‘rdim demay, yamlamay yutadi, keyin esa, kelib, qabrimning ustiga axlat ag‘darishadi”.

Qoq yerda yotaverib, orqasi og‘ridi. U uyda hamisha boshini baland qilib yotishga o‘rganib qolgan edi. Bu yerda ham boshining tagiga kattakon qorako‘l qalpog‘ini qo‘yib oldi, lekin yelkasi g‘ishtga tiralib, qattiq og‘ridi. Yotish juda noqulay edi. Hoji o‘ylanib ketdi: “O‘lganidan keyin inson noqulayliklarni sezmaydi. Qanaqa sodir bo‘larkin bu ish? U uxlab qoladi-yu, sezish qobiliyatini yo‘qotadimi? Yo‘q, hoynahoy, biror narsani sezsa kerak. Nima uchun biz o‘zimizni o‘zimiz aldaymiz? Butun umrimiz davomida biz bilamizki, bir kuni o‘lamiz. Ajal yoqamizdan olganda, o‘layotganimizni ham bilib turamiz. Uni yaqinlashib kelayotganini sezamiz. Xesh-aqrabolarimiz bilan judolik fursati yetib kelganini bilamiz. Eng qo‘rqinchlisi, lekin boshqa narsada. Hamma narsadan voz kechish kerak. Riyokorlik na hojat, men xotinimni ham, bolalarimni ham yoqtirmayman. Ammo bog‘imga, uyimga, hovuzga hatto ustimdagi kiyim-boshga ham o‘rganib qolganman. Ammo quyoshdan, oy va yulduzlardan, bahor va kuzdan, yoz va qishdan, bulutlardan, qordan, shamol va yomg‘irdan va hammadan ham, o‘z-o‘zimdan voz kechish men uchun hammasidan ham og‘ir. Mening nazarimda odam uni mozorga ko‘tarib ketishayotganini sezib turadi. Jasadni qabrga qo‘yib, boshiga tosh qo‘yib (2) , ustidan tuproq tortishlari bilanoq, mayit sapchib turib, ovozi boricha dod solar ekan”, deb bekorga aytishmas ekanlar: “Meni bu yerda qoldirib ketmanglar! Meni o‘zlaring bilan birga olib ketinglar!” Shunday deb sapchib turganida uning boshi “taq” etib toshga tegadi-da, u boshqa dunyoga tushib qoladi. Shunda Munkar-Nakir kelib, uni so‘roqqa tutadi. Sening qismatingda nima borligini – do‘zaxmi yoxud jannatmi – bilmoq uchun qancha vaqt kutmoq kerak-a? Hoynahoy, ellik minginchi yillik kunigacha kutmoq kerak bo‘lar? Xo‘sh, o‘sha kun kelgunga qadar hech ish qilmay, bekorchilikda zerikib, kutib yotish kerak bo‘ladimi? Xo‘sh, betavfiq odamlarning ahvoli nima bo‘ladi? Nahotki, ellik ming yillik kuni kelgunga qadar, ularning jonlarini jannatga qachon kiritishlarini kutib poylab yotmoqlari kerak? Nazarimda, narigi dunyoda ham tartib yo‘qqa o‘xshaydi, mayli, tilim qirqilsa qirqilsin-u, lekin u dunyoda ham it egasini tanimaydigan ko‘rinadi. Balki bugun ellik ming yillik kuni yetib kelgandir, ehtimol, ertaga qiyomat qoyim bo‘lar va Isrofil surini chalib, bundan hammani ogoh qilar? O, parvardigor, buni sendan o‘zga hech kim bilmaydi. O, parvardigor, men sendan qo‘rqaman. Lekin yolg‘on gapirmayin – sen bormisan yo yo‘qmisan – ishonchim komil emas. Sen o‘zing odamlarning ko‘ngliga shubha-gumon solgansan va shu bilan nizolarga, qonli urushlarga yo‘l ochib bergansan. Bu dunyoda seni ko‘rgan biron inson bormi? Axir, qanday qilib, bir vaqtning o‘zida ham yo‘q, ham bor bo‘lish mumkin? Odamlarning gapiga qaraganda, sen yer yuziga o‘zingning bir yuz-u yigirma to‘rt ming payg‘ambaringni yuborgan ekansan. Ular odamlarni seni tan olishga va mavjudligingga ishontirishga da’vat qilmoqlari kerak ekan. Lekin sen bilasanki, ularning birontasi ham sening mavjudligingni isbot qilib berolmagan. Sen ularning qo‘liga qilich tutqazib, yer yuziga jo‘natgansan va odamlarga shu so‘zlarni aytishni buyurgansan: “Hoy, bandai ojizlar, mana, sizlarga qatiqdan qilingan taom. Istasanglar uni tanovul qilinglar, istamasanglar yemanglar, lekin uni alqab maqtamoqqa majbursiz, chunki bu sizga ko‘rsatilgan vallomatlikdir”. Albatta, odamlar senga ishonishsa juda yaxshi bo‘lardi. Lekin bunday bo‘lmasa-chi? Axir, kofirlarning joni, tani, molu mulki nest-nobud qilingani yo‘q-ku? Axir, ular ham sening bandalaring-ku?

U ko‘zga ko‘rinmaydi, u – vohid, u mohiyatsiz va jismsiz, u – lomakon. Biz esa unga ehtirom ko‘rsatmog‘imiz kerak, chunki u bizning yaratguvchimiz!”

Sening ta’rifing ana shunday. Lekin bu ta’rif menga seni tanib olishimga yordam bermadi, negaki, bu ta’rif sening mavjudliging mumkin emasligidan dalolat beradi. Shuning uchun men shu vaqtga qadar sening mavjudligingni ham, mavjud emasligingni ham bilolmay yuribman. Lekin men sendan qo‘rqaman, sening qahringdan qo‘rqaman, shuning uchun sening mavjudligingga o‘zimni ishontirishga urinaman. Agar bordi-yu, sen mavjud bo‘lmasang ham, mening imonim menga zarar keltirmaydi. Mening sendan qo‘rqishimning boisi shundaki, men azaldan qo‘rqishga ko‘nikib qolganman. Yo Olloh, bilaman, gunohlarim ko‘p, sening mehr-muruvvating bamisoli bir ummon, shafqating hududsiz, lekin shundoq bo‘lsa-da, men harchand tavba-tazarru qilmay, gunohlarimdan forig‘ bo‘lolmayman. Negaki, o‘zing bilasan, men odam o‘ldirganman, qotilman. O‘ldirganda ham bir emas, ikki emas, to‘qqizta odamni o‘ldirganman. To‘g‘ri, buni o‘z ixtiyorim bilan qilgan emasman. Meni qiynaydigan narsa shundaki, men ularni tanimas edim va ularning hech qaysisi menga yomonlik qilgani yo‘q. Ular, ehtimol, yaxshi odamlar bo‘lgan bo‘lsalar ham bordir. O‘zing har narsadan boxabarsan, meni bu intiqomga nima undaganini o‘zing yaxshi bilasan. Esingda bo‘lsa kerak, sening yerdagi noibing bo‘lguvchi edi. U – shahzoda edi, men uning mulozimi edim. Men sening emas, uning quli edim. Yoshligimda men odamlardan juda ko‘p yomonlik ko‘rganman va tajribasizligim tufayli shahzodaning yovuz niyatlarini ro‘yobga chiqarishda uning qo‘lida qurol bo‘lganman. Biroq nima uchun u – sening yerdagi soyang – odamlarni bemalol o‘ldirmog‘i mumkin? U qancha odamning yostig‘ini quritgan? Bilmadim, hisoblab ko‘rgan emasman. Menimcha, mingtadan kam bo‘lmasa kerak. Xo‘sh, bu jinoyatlarda kim aybdor? Ammo turgan joyimda til tortmay o‘lay – agar sen xohlamasang, bironta odam biron odam tugul, biron qumursqani o‘ldirishga haddi sig‘armidi?

Yoki anavi qizni olaylik. Joyi jannatda bo‘lsin uning. U bedafurush Abbosning qizi edi. Bu qizni men nobud qilganman. Ammo uning sharmandaligida mening nima aybim bor edi? Bu gunohni uning o‘zi qilgan emasmi? Yoxud bu gunoh uning otasining bo‘ynida emasmi? Otasi qizini menga xotinlikka berishni va’da qilgan edi. Ammo u bevaqt bandalikni bajo keltirib qoldi. Uni kafanlab, ko‘mib kelishga ulgurmaslaridan, men uning qizi bilan bir yostiqqa bosh qo‘ydim. Men unga juda ko‘p rahm-shafqat qildim, biroq u uyimdan qochib ketib, buzuqlik yo‘liga kirib ketdi. Menga bu to‘g‘rida gapirib berishganda, ko‘z o‘ngimni qorong‘ilik bosdi. Yo‘q, imonim komilki, bu ishda mening zig‘irdek ham gunohim yo‘q. Yosh edim, qiziqqon edim. Qiz esa hali butunlay go‘dak edi. Shunaqa ham go‘zal ediki, bunaqa go‘zalni hali dunyo ko‘rmagan edi. Ehtiroslarimiz o‘t oldi, birimiz olov, birimiz paxta bo‘ldik. Men uni qanday quchganim, ehtiros olovida butkul aqlimni yo‘qotib qo‘yganim o‘zingga ma’lum. Biroq u bo‘yida bo‘lib qolganidan keyin, odamlarning gap-so‘zidan qo‘rqib, mening uyimdan qochib ketdi. Agar men uni qayerdan izlashni bilganimda edi, topib, uyga qaytarib olib kelardim, uni o‘zini-o‘zi sharmanda qilishiga yo‘l qo‘ymasdim. Ammo u faqat bir haftadan keyingina topildi. Fursat o‘tgan edi. Bir haftaning o‘zidayoq u chirigan mevaday bo‘lib qolgandi. U g‘oyib bo‘lgan dastlabki kunlarda men uni o‘z joniga qasd qilgan deb o‘yladim. Uni so‘rab-surishtirmagan odamim qolmadi, lekin hech kim menga uning to‘g‘risida bironta ham xabar yetkaza olmadi. Hamma hovuzlar, quduqlarni qidirib chiqdim. Va nihoyat, uni topdim. Qayerdan topganim o‘zingga ma’lum. Shunday bo‘lsa ham, sharmandalikni bo‘ynimga olib, men o‘sha joyga bordim. Odamlar darrov hamma gapdan boxabar bo‘lishdi. Men uning bolani bir yoqli qilganini ko‘rdim, yuziga moy upalar surib olibdi, qoshlarida o‘sma, ko‘zlarida surma, har xil qalang‘i-qasang‘ilarga ilashib olibdi. Axir, badnom bo‘lgan bu qizni men qaysi yuz bilan uyimga olib kela olardim? Shunda unga qarab xitob qildim: “O, xudo bezori! Nechuk sen bunday qilding? Endi odamlarning ko‘ziga qanday ko‘rinasan?” Hoynahoy, ro‘y bergan falokatga sen meni va uni aybdor deb hisoblasang kerak? Lekin biz aybdor emasmiz. Bularning barini qilgan sen o‘zing-ku! Agar sen xohlamaganingda, biz bir-birimizni uchratmagan ham bo‘lardik. Bu gunohni qilish bizning peshonamizda yozilgan bo‘lsa, bu sening xohishing bilan qilingan-ku! Ammo sendan yolborib o‘tinaman – bu kirdikorni mening hisobimga yozib qo‘y. Qizning zarracha gunohi yo‘q. Bu – mening aybim. Yo‘q, bunda sening ham aybing bor. To‘g‘risini aytganda, agar sen chindan ham odil bo‘lsang, bu gunohni o‘z zimmangga olmog‘ing kerak. Axir, uning qayerga qochib ketgani senga ayon edi, mening esa bundan xabarim yo‘q edi. Shuning uchun ham uni qaytara olmagan edim. Lekin qizaloq juda ham allambalo edi-da! Mayli, uning hamma gunohlarini men olaqolay, shu paytga qadar o‘qigan namozlarimning hammasini uning hisobiga yozib qo‘y. Agar men uni topganimda hamma mol-mulkimni, boyliklarimni uning nomiga xatlab berardim. Men hech kimni uningchalik yaxshi ko‘rgan emasman. U badnom bo‘lganidan keyin avvaliga nafratim qo‘zib yurdi, endi esa men uni yana avvalgiday yaxshi ko‘rmoqdaman. Mening uchun uning qalbi ham, jismi ham pokiza. Agar men Karbaloga va Makkaga boradigan bo‘lsam, uning haqiga duolar o‘qiyman. Unda sen uni gunohlardan forig‘ etasan. Shunda uni Karbaloi va Makkai deb atasa bo‘ladi. Men ana shu nochor, zaifa qizaloqning boshiga solgan g‘am-g‘ussalarimni boshqa hech kimning boshiga solgan emasman. Bu gunoh butun umrim davomida qalbimni og‘ir bir toshdek ezib keldi. O‘zing ayt-chi, axir, men bu dunyoda chekkan dardu balolarim ozmidi? Hali u dunyoda ham men do‘zax azoblarini tortmog‘im kerakmi? Shunchalar ezilib ketganim yetmaydimi? Umr esa o‘tkinchi, biz hammamiz o‘lib ketamiz, shundoq bo‘lgandan keyin ko‘z ochib yumguncha o‘tib ketadigan bu qisqa umrda nega bizni qiynoqlarga mahkum etasan.

Aftidan, sen daftaringga allaqachon bu qizaloq baayni farishtaday ma’suma va bokira edi deb yozib qo‘ygan bo‘lsang kerak. O‘zing xabardorsan, qizning ota-onalari o‘z o‘g‘illarining oziq-ovqat mahsulotlari bilan ulgurji savdo qiladigan hoji Rahimning qiziga unashtirish marosimini o‘tkazishga ulgurib-ulgurishmay, sen qo‘qqisdan ularning hammasini – otasini, onasini, kuyov bilan kelinni, hoji Rahimning o‘zini ham va yana minglab odamlarni narigi dunyoga rihlat qildirding. Shunda qizaloq mening mahrimga tushdi. Nojo‘ya bir ish sodir bo‘ldi. O tangrim, o‘zingga ma’lum, o‘shanda bizning boshimizga dahshatli bir o‘lat yog‘ilgan edi. O‘shanda qanchadan-qancha begunoh odamlar o‘lib ketdi. Jasadlar ko‘chalarda taxlab qo‘yilgan xodalardek qalashib yotardi. Ularning yonlarida jon taslim qilayotganlar o‘lolmay tirishib yotishardi. Holbuki, yaqinginada bularning deyarli hammasi sog‘lom, baquvvat odamlar edi. Sen qayta-qayta ta’kidlab, qulog‘imizga quyasanki, biz bandalar hammamiz omonat va mo‘rtmiz. Hamma narsani qoldirib, u dunyoga rihlat qilmog‘imiz kerak. Biz qarindoshlarimiz, do‘stlarimiz, yaqinlarimizning jasadlarini o‘z qo‘limiz bilan qaro yerga qo‘yamiz. Ajal qatorlarimizdan odamlarni birin-ketin yulib olaveradi – u baayni qo‘tonga kirgan bo‘riga o‘xshaydi, odamlar podasi esa indamay o‘tlab yuraveradi. Sen ham bularning hammasiga tepadan indamay qarab turaverasan. Biz – sho‘ring qurg‘urlar esa ojizmiz. Nahotki, sening ustingdan turadigan xudo yo‘q, nahotki, sen hech kimga hisob bermaysan, nahotki, shuncha odamlarning jonini olayotganing uchun javob bermaysan? Sening uchun ro‘zi mahshar degan narsa yo‘qmi? Axir sen o‘z Xudoying oldida qilgan ishlaring uchun javob bermaysanmi? Sen mening butun hayotimni juda yaxshi bilasan. Men azob-uqubatlardan boshqa hech narsa ko‘rgan emasman. Hech qachon o‘z ixtiyorim o‘zimda bo‘lmagan. Loaqal shahzodaning qo‘lida xizmat qilib yurgan chog‘larimni olaylik. Uning qo‘lida hokimiyat bor edi, mol-dunyosi behisob edi, odamlarning mol-mulki, nomusi va hayotiga hukmi o‘tardi. Uning xohishi bo‘lsa bas, uning ko‘z o‘ngida birvarakayiga yuzta odamni osib yuboraverishardi. U qanchadan-qancha odamni nobud qildi, qanchadan-qancha qizning nomusiga tegdi. Axir, ular ham sening bandalaring edi-ku! Ularning birdan-bir ayblari shu ediki, ular o‘zlarini himoya qila bilmas edilar. Sen nima uchun qonxo‘r shahzodalarni yaratgansan? Esingdami, bir navqiron, quvnoq savdogar yigit uning ustidan shohga arz qilgan edi. Shunda o‘sha sho‘rlikning ta’zirini qanday bergani xotirangdami? Savdogar yigit qo‘qqisdan hech qanday sabab-bahonasiz o‘lib qoldi. O‘zining xonadonida, oila a’zolari davrasida olamdan ko‘z yumdi. Uni apil-tapil ko‘mdilar. Uning pullarini esa shahzoda o‘z hamtovoqlari bilan birga bo‘lashib oldi. Ularning hech qaysisi qilgan jinoyatlariga pushmon yeganlari yo‘q. Biroq boshqalar bilan mening nima ishim bor? Har kim o‘ziga-o‘zi javob beraversin. Mening o‘z taqdirim haqdagi tashvishlarim boshimdan oshib yotibdi. Axir, hamma narsa sening ixtiyoringda va men senga xalaqit berolmayman. Sen mening boshimga istagan jazoingni yubora olasan. Men hamisha sening mute quling bo‘lib kelganman. Men nimaiki qilgan bo‘lsam, hammasini faqat sening roziliging bilan va sening yordamingda qilganman. Sen mening hamkorim eding. Shuning uchun narigi dunyoda men qancha azob-uqubatlar tortsam, sen ham shuncha tortmog‘ing kerak. Sen bu dunyodan beaybu beg‘ubor ketaman deb o‘ylama. Sen o‘zingning manguligingdan quvonasan va hech kimdan tap tortmay yovuzlik qilaverishing mumkinligidan gerdayasan. Holbuki, mangulik o‘limdan badtarroq ekanini xayolingga ham keltirmaysan. O‘lgan odamni ertami-kechmi unutib yuborishadi, uning yaxshi-yomon ishlari to‘g‘risidagi xotiralar siyqalanib qoladi. Ammo sen mangusan. Dunyoga kelgan har bir odam sening unga atab qo‘ygan yomonliklaringga obdon to‘yib, keyin qabrga kiradi. Axir, ularning uvoli tutmaydimi? Seni hech kim yaxshi ko‘rmaydi. Odamlar qo‘rqinchli maxluqlardir. Sendan qo‘rqqanlaridan senga yergacha egilib ta’zim bajo keltirishadi. Lekin qalblarida butunlay teskari ahvol! Turgan joyimda til tortmay o‘lay, haddan ziyod ortiqcha narsalarni javrab yubordim, shekilli! O, tangrim, men – gunohkor bandangni o‘zing kechir. Avvallari sen bilan mana shunaqa bemalol gaplashsa bo‘ladi, deb sira o‘ylamagan edim. Har kuni namoz vaqtida men senga tavallo qilaman. Lekin bir chatoq joyi bor – aytadigan so‘zlarim arabcha. Ularning ma’nosiga tushunmay aytaveraman. Men o‘zimning hasratimni senga tushunarli tilda izhor qilsam der edim. Men eshitganman – ibodat so‘zlarida odamlarning hamma g‘am-g‘ussalari haqida gapirilar ekan, lekin namoz hech qachon mening ruhimni yengillatgan emas, negaki, men o‘zim aytgan so‘zlarimni o‘zim tushunmas edim. Men senga namozlarda aytilmagan gaplardan gapirsam, meni ezib kelayotgan gunohlarim haqida so‘zlasam deyman. Biroq nima uchun sen bilan faqat arab tilida so‘zlashmoq kerak? O, parvardigori olam, senga ona tilimda murojaat qilishga izn bergaysan. Ko‘p masalalarda senga hozir, o‘lib qolmasimdan, shu hayotda tavba qilishni istardim, negaki, narigi dunyoda buni qilolmay qolaman deb qo‘rqaman. Qiyomat qoyim bo‘lib, hammayoq ostin-ustun bo‘lib ketsa, qora quyosh osmondan odamlarning boshiga tushib ketsa, odamlar dardlarini senga aytib bera olarmidilar? Bu to‘s-to‘polonda, umuman birovning dardiga quloq soladigan topilarmidi? Narigi dunyoda ham bizning soqollarimiz sening qo‘lingda… O‘lganimizdan keyin ham biz to‘laligicha sening hukmingdamiz. Shundoq bo‘lgach, hozir o‘lmasimizdan oldin sening qoshingda o‘zimizni oqlab olishga izn ber. Agar biz bu dunyoda hamma azob-uqubatlarni boshimizdan kechirgan bo‘lsak, yana nima boisdan o‘zimizning hayotimiz uchun samolarda javob bermog‘imiz kerak? O, tangrim, sendan hech kim gunohlarini yashirib qololmaydi, ko‘nglimizdan nimalar kechayotgani hamisha senga ayon. Odamzod qancha uzoq umr kechirsa, uning har xil kirdikorlari ham shuncha ko‘paya boradi. Men gunoh qilaverib o‘rganib qolganman. Har bir yangi gunoh qilganimdan keyin borgan sari dadilroq bo‘la borardim. Bu dunyoda biror adolatsizlikka duch kelsam, tildan qolsam ham mayli, men uning aybdori sen deb hisoblayman. Yo Olloh, shunday qilginki, odamlar yomon ishlar qilishini bas qilishsin. Aks holda, bu yomon ishlar uzilmas zanjir kabi ularni bir-birlariga mustahkam bog‘lab qo‘yadi va jinoyatlarda bir-birlariga hamkor va ko‘makchi bo‘lishga majbur etadi. Nima uchun sen yerga shu qadar ko‘p payg‘ambarlaringni yuborgan bo‘lsang-da, kun sayin yerdagi yovuzliklarning soni ortib ketyapti? Axir, sen nega shaytonni bino qilding – u tunu kun sen bilan olishadi-ku?

Mana, men qabr ichida yotibman – o‘limdan qutula olmasligimni bilaman. Mening taqdirim sening qo‘lingda. Taqdirimgina emas – yer yuzidagi hamma baxtsizliklar – urushlar, qotilliklar, qurg‘oqchiliklar, xastaliklar ham – sening qilmishlaring. Men bir gunohkor banda bo‘lsam, bu ham sening xohishing tufayli. Shahzodaning buyrug‘i bilan men o‘ldirgan odamlarning hammasining qoni sening ham gardaningda. Agar anavi noshud qizning bo‘yida bo‘lib qolgan bo‘lsa, bunda ham sening aybing bor. Biz qizning vujudiga olib kirgan o‘sha haromining urug‘ini birga olib kirganmiz. Yo, Olloh, agar men xato gaplarni gapirayotgan bo‘lsam, meni kechir. Biroq gaplarim to‘g‘ri bo‘lsa, meni do‘zax azoblariga mahkum etma, men yetarli darajada ko‘rdim. Men nafaqat yomon ishlar qilganman, sen savob ishlar deb tan oladigan ishlarni ham qilganman – namoz o‘qiganman, ro‘za tutganman, muqaddas joylarni ziyorat qilganman, haj ziyoratini ado etganman, hayitlarda qashshoqlar haqiga ushr berganman. Lekin bunaqa ishlar bilan odam gunohlaridan forig‘ bo‘lolmaydi deb o‘ylayman. Gunohlarim yuki meni avvalgidek bosib yotipti. Buning ham sababkori sen, chunki meni sen yaratgansan, mening esa bo‘ysunishdan o‘zga choram bo‘lmagan, faqat sening narigi dunyodagi mehr-muruvvatingdan umidvor bo‘lganman, xolos. Endi men yana bir ish qilmoqchiman – bu ishni men o‘zim uchun savob deb hisoblayman. U to‘g‘rida sendan o‘zga hech kimga og‘iz ochmayman. Nima qilishim kerakligini men yaxshi bilaman – men toza vijdon bilan hayotdan ko‘z yummog‘im kerak. Men bu dunyoda yaxshi odam bo‘lmadim. Odamlarga mehr-shafqatni bilmadim. Xotinimni va farzandlarimni yomon ko‘rdim. Biroq bu yerda – qabrimga tushib yotganimda ko‘zim ochildi. Birinchi marta kirdikorlarimning hammasi ko‘z o‘ngimda namoyon bo‘ldi. Butun umrim davomida pul yig‘ib keldim. Xasis bo‘ldim, razillik qildim. Kunlardan birida o‘g‘lim Muhsin bilan uning farzandlari och qolishganini aytishdi. Ammo men ularning hayotini yengillatish uchun qo‘limni sovuq suvga urganim yo‘q. Yettita farzand tug‘ib bergan, mening xonadonimda umri o‘tib, qarigan Hojiya xonim mendan ozmuncha jabr ko‘rdimi? Men qilgan yomon ishlarning hisobiga yetib bo‘lmaydi. Biroq sen ularning hammasidan xabardorsan, chunki ularning ro‘y berishini o‘zing avvaldan belgilab qo‘ygansan. Bugundan e’tiboran men yangicha hayot boshlamoqchiman. Bu yerdan chiqib, to‘g‘ri xotinimning oldiga boraman, uning qo‘llarini o‘pib, kechirim so‘rayman. Hamma farzandlarimni bir joyga yig‘ib, ularni erkalataman. Umrim mobaynida har xil yo‘llar bilan to‘plagan sarmoyamni hisob-kitob qilib, ularga maktab, kasalxona, masjid quraman. Yo‘q. Masjid qurmayman. Masjidlar shundoq ham juda ko‘p. Qay tomonga qarama, hamma joyda masjidning minorasi so‘ppayib turganini ko‘rasan. Yaxshisi, masjidlardan biriga pul berib qo‘yaqolaman. Qolganini bolalarim bilan xizmatkorlarimga bo‘lib beraman. Yerlarning bir qancha bo‘lagini dehqonlarga taqsimlab beraman. Bu uyni kasalxonaga beraman, o‘zim esa biror kulbada turaman-da, sabr-toqat bilan mendan rozi bo‘lishingni kutaman. Ha, shundoq qilganim bo‘lsin. Axir, sarmoyalarimning biron chaqasi ham meniki emas. Ammo, gapning indallosini aytganda, men nima uchun butun topgan-tutgan boyligimni bolalarimga qoldirmog‘im kerak ekan? O‘zlari kunlarini ko‘ra olmaydilarmi, o‘zlarini boqa olmaydilarmi? Ular mening o‘limimni kutib, betoqat bo‘lib ketishyapti. Tezroq o‘lsam-u, ular tezroq merosga ega bo‘lishsa. Men bu zaharli ilonlarning yayrashiga yo‘l qo‘ymayman, menga desa, qirilib ketishmaydimi? Boshqa bu yerga kelmayman. Umuman, nima uchun men yazidlarning maqbarasini eslatadigan bu sag‘anani qurdim? Shu ishim uchun hamma ustimdan kulib yuribdi.

Hoji birdaniga o‘zini juda yengillashganini his qildi. Ko‘p yillar mobaynida saqlab kelgan gaplarini aytib, nihoyat yuragini bo‘shatib oldi. Shu zahoti kuchiga kuch qo‘shilganini, qat’iyati oshganini his qildi. O‘rnidan qo‘zg‘alishi ham oson kechdi. U ro‘yirost tik turdi, ikkala kaftini qabrning chetlariga qo‘yib, oyog‘i bilan uning devorlariga tayanib, bir sakrab yuqoriga chiqib olmoqchi bo‘ldi, lekin tanasi og‘irlik qildi, qo‘llari bilan oyog‘i ham dosh berolmadi. Qo‘rqqanidan hojining badanini muzdek ter bosdi.

Uning a’zoi badani dag‘-dag‘ qaltirardi. Oyoqlari taxta bo‘lib qoldi. U chuqurdan chiqishga yana bir necha bor urinib ko‘rdi, lekin hammasi behuda ketdi. Barmoqlari shilinib ketdi, butun badani uyushib qolgandi, yuragini esa oxir-keti ko‘rinmaydigan vahima chulg‘ab oldi. Birdaniga yuragida qattiq sanchiq turdi. Butun ko‘kragi muzlab qolgandek bo‘ldi – bunda o‘limning sovuq nafasi kelayotganday edi. Birdan ongi xiralashdi. U qichqirmoqchi bo‘ldi, biroq qichqirig‘i bo‘g‘zida qoldi. Barmoqlari yozilib ketdi, qo‘llari bo‘shashib, ikki yoniga behol osilib qoldi, tizzalarida qaltiroq turdi. Belida bir narsa qirs etib sinib ketganday bo‘ldi. Yuragi to‘xtab qolganday edi. Hoji jon taslim qilayotganini bildi. U chayqalib ketdi, qabrning tubiga yiqilar ekan, chuqur tepasida Xonnazirning engashib turgan yuzini ko‘rdi. Uning ko‘zlari dahshatdan chaqchayib ketgan edi. Hoji mulozimiga: “Meni bu yerdan olib ket! Men hali o‘lganim yo‘q!” deb qichqirmoqchi bo‘ldi. Ammo ovozi chiqmadi. Xonnazir bo‘lsa, boshini engashtirib, qabrga tikilgancha: “Lo iloha illolloh! Lo iloha illolloh!” deb kalima qaytarardi.

Ensiz derazalar panjarasidan botayotgan quyosh nurlari maqbaraga tushib, uning tubiga qonli dog‘larga o‘xshagan shu’la solib turardi.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2005 yil, 6-son

Izohlar:

1. Ellik ming yillik kuni – shialarning e’tiqodiga ko‘ra, o‘n ikkinchiimom yerga tushib, hamma gunohlarni mahv etadi va adolat o‘rnatadi.
2. Eronda mayitning ustidan tuproq tortishdan avval, boshining ustiga tosh qo‘yishar ekan. Bu uning yuziga tuproq tegmasligi uchun qilinar ekan. Eronliklarning e’tiqodiga ko‘ra, mayit dafn qilingandan keyin, o‘zining gunoh ishlarini eslay boshlar ekan, gunohlariga tavba qilar ekan, hayotga qaytishni istab, o‘rnidan sapchib turarkan. Shunda uning boshi boyagi toshga urilar ekan.