Давр, замон, тузум, жамият, муҳит доирасида қисиниб яшаган ва шулар таъсиридан четга чиқолмаган ижодкор ҳеч вақт на руҳда, на тафаккурда эркин бўлолмаслигини туркий адабиётнинг Чўлпонга замондош ва маслакдош буюк вакилларининг айтарли бариси бағоят аниқ ва чуқур англаганди… Буюк шоир, драматург, файласуф Ҳусайн Жовид Озарбойжон халқининг беназир фарзанди, ана шундай эътиқоддаги санъаткорлардан. Кучли шахси, олмосдай порлоқ ва серқирра адабий мероси жаҳон адабиётидаги нодир ва камёб ҳодисалардан бўлган.
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
УЛУҒ ШОИР ВА ДРАМАТУРГ
Ҳақиқий адабиёт ҳар қандай вазият ва шароитда ҳам эркка интилиб, эрк маслаги ва озодлик идеалига содиқ қолади. Афсуски, ҳамма ёзувчи ва шоир ҳам буни теран англай олмаганидек, қалби ҳурлик ишқи билан ёнган қалам аҳли яна-да сийрак учрайди. Ҳурриятсевар шоир Абдулҳамид Чўлпон мустабид совет давлатининг босқинчилик ва қуллик сиёсатига қарши чиқиб миллатдошларига “Кишан кийма, бўйин эгма, Ки сен ҳам ҳур туғилғонсен”, дея ҳайқирганди. Аммо унинг мақсад-муддаоси, кўзлаган эрк майдони янада теран ва ҳаётийроқ эди.
Давр, замон, тузум, жамият, муҳит доирасида қисиниб яшаган ва шулар таъсиридан четга чиқолмаган ижодкор ҳеч вақт на руҳда, на тафаккурда эркин бўлолмаслигини туркий адабиётнинг Чўлпонга замондош ва маслакдош буюк вакилларининг айтарли бариси бағоят аниқ ва чуқур англаганди. Шунинг учун ҳам уларнинг расмий сиёсат ва мафкурага қарашларида ботиний қаршилик ҳамда шиддат юқори бўлган. Айни пайтда улар адабий шахсиятнинг парчаланиши, куч-қувватни ясама ғоя, ўткинчи мавзулар тарғибу ташвиқига сарфлашдан ўзларини сақлай олишган. Бу, биринчидан, маънавий мағлубият йўлини тўсган бўлса, иккинчидан, Навоий айтмоқчи, ҳар не истаса ўзидан исташ туйғусини қувватлантирган. Учинчидан, уларда адабиётга хиёнат этиш, адабиётни сотиш ўлимдан-да мудҳишроқ фожиа эканига тўла ишонч ҳосил қилган. Буюк шоир, драматург, файласуф Ҳусайн Жовид Озарбойжон халқининг беназир фарзанди, ана шундай эътиқоддаги санъаткорлардан. Кучли шахси, олмосдай порлоқ ва серқирра адабий мероси жаҳон адабиётидаги нодир ва камёб ҳодисалардан бўлган.
Жовид 1882 йили Нахчивонда таваллуд топган ва шу ерда дастлаб мадрасада таҳсил олган. Кейин таҳсилни Табризда давом эттириб “Толибия” мактабида форс ва араб тилларини ҳам қунт билан ўрганган. 1905-1908 йилларда эса Истанбулда сабоқ олган ва дид, савия, дунёқарашининг ўсишида кўп ютуқларни қўлга киритган. Жовид Истанбулдан дўстларидан бирига ёзган мактубида шундай дейди: “Менинг табиатимни биласиз. Мен фақирликни, хизматкорликни кўп севаман. Фақат… менлигимни сотиш, қарам ва асир бўлишни истамайман (Асир бўлганим бирор нима бўлса, у ҳам Ҳақиқат ва Муҳаббатдир)…”. Жовид “Бир оҳи мазлумона”, “Ёди мозий”, “Илми башар”, “Навҳа” каби илк шеърларидаёқ халқ ва ватан дарди билан нафас олаётган шоир сиймосида эътиборни қаратган эди. У жафокаш юртига:
Сени бу ҳола солди ғафлатимиз,
Бизни афв эт, етар надоматимиз,-
дея, мурожаат этганди. Энг муҳими, Жовид салафларига ҳам, халафларига ҳам ўхшамайдиган, шеъриятда ҳам, драматургияда ҳам ҳеч кимни такрорламаган, санъаткорликда ўз сози ва овозининг сеҳру жозибасига кўпчиликни иқрор айлай билган истеъдод соҳиби эди. Энг оғир ва бешафқат давр, энг қаттол замонда ҳам у ҳақиқат йўлидан чекинмаганлиги боис замондошларидан бири “Ҳусайн Жовид ҳеч бир вақт санъаткорлик виждонига хиёнат этмагандир”, — деб ёзганди. Дарҳақиқат, Жовид ҳамма нарсага бошқача нигоҳ билан қарар, ҳаётда ҳам, адабиётда ҳам уни покиза ва боқий моҳиятлар қизиқтирар, шунингдек, у миллат ва ватан ишқининг мажнуни ўлароқ улғайганди. Бугина эмас, уни “шеъриятимизнинг Ҳамлети” дегувчилар ҳам бўлган. Чунки унинг дунёни мушоҳада қилиши, тафаккур ва қалб изтироби, маънавий жафокашлиги Ҳамлетникидан қолишмаган.
Замондош ижолкорларининг хотирлаши бўйича, Жовид Шарқ ва Ғарбнинг доҳий ижодкорларидан Дантенинг “Илоҳий комедия”сини, Гётенинг “Фауст”ини, Толстой асарларини, Саъдий, Ҳофиз, Ҳайём шеъриятини мароқ билан мутолаа этган. Албатта, унинг Низомий, Насимий, Навоий ва Фузулийга севгиси янада юқори бўлганлиги шубҳасиздир.
Философлардан Спиноза, Спенсер, Шопенгауер, Нитше асарлари билан у жиддий қизиққан.
“Русияда, — дейди Жовид, — Нитшенинг тарафдорлари оз эмас. Русиянинг даҳо адиби ва руҳшунос Ф.М.Достоевский Нитше йўли, Нитше идеясини адабиётда анча аввал жорий этганди…”
Жовиднинг “Мен санъатдан олганим завқни ҳеч бир нарсадан ололмайман” деган эътирофи эътиборга олинса, унинг илм-фан, дин тасаввуф ва фалсафага боғланиш эҳтиёжи ҳам бир қадар равшанлашади. Аслида Жовид замин дарди билан яшаб, башар кулфати ва бахтсизликларига чора ахтарган само шоири (“Ерга инмасмен, чун само шоиримен…”). Жовид мозий бағрига чуқур кириб бориб, замоннинг оғир, фавқулодда мураккаб ва қийноқли саволларига тарих тили билан жавоб берган файласуф драматургдир. Унинг драмаларида замон фожиалари, зулм ва зўравонликдан туғилган ижтимоий, сиёсий ҳақсизлик ва бедодликлар ўтмиш ойнасида жонли ва ёрқин зуҳурлантирилгандир. Ҳусайн Жовид китобларини ихлос ва иштиёқ ила бир бора ўқиган киши улардан умрбод ажралолмайди ва улар ҳар гал варақланганда фикр, туйғу, ҳолат, хаёлу хотирада бир янгиланиш, кутилмаган силжиш юз беради. Буни мен шахсий тажрибамдан ҳам биламан.
1985 йил баҳори ҳаётимдаги сира унитилмас бир фасл бўлган. Айни шу кўкламда Озарбойжон Фанлар академияси Низомий номидаги Адабиёт институтига бир йил муддатга малака оширишга борганман. Ўшанда мен кўрган, мулоқотда бўлган Бахтиёр Ваҳобзода, Халил Ризо, Яшар Қораев, Ғаффор Кендли каби шоиру олимлар бугун йўқ – бу фоний дунёни тарк этишган. Бироқ уларнинг азиз сиймолари, адабий, илмий, маърифий заковатлари хотирамда ўрнашиб қолган. Бокуда бўлган гурунг, бир-биридан дилкаш ва мазмундор воқеа-ҳодисаларни эслашдан эса кўнгил ҳар гал орзиқади.
Китобхонликни мен аввалдан яхши кўраман. Аммо Бокуда аспирантлар уйининг еттинчи қаватида ўқилган китобларни эсласам, унақаси бошқа такрорланмаганидан хафа ҳам бўламан. Хуллас, менга жуда кучли таъсир ўтказган китобларнинг дастлабкилари Ҳусайн Жовид Асарларининг тўрт жилдлиги бўлганди. Унинг биринчи жилди шоир шеърлари, бир поэма ва икки драмадан таркиб топган эди. Тўртала томни ҳам муаллифнинг қизи Турон Жовид нашрга тайёрлаган ва муҳаррир сифатида филология фанлари доктори Акрам Жаъфар уларга изоҳ ва қайдлар ёзган. Сўзбоши муаллифи эса Жовидга бағишлаб алоҳида монография эълон қилган олим Мамед Жаъфардир. Тасаввуфни ўрганишга киришганим туфайли бўлса керак, китобдаги бир қанча шеърлар, айниқса, мана бундай мисралар менда ўзгача таассурот ва фикр уйғотганди:
Амин бўл қаерда нафс бўлса ҳоким,
Ҳақиқий ишқни маҳв этмиш золим.
Кимнинг улвий эса руҳи, сўз унингдир,
Асири нафс бўлган доим забундир.
Ана шу забунликдан қутилган улвий руҳ соҳибларининг пешвоси Шайх Санъондир. Оламга машҳур бу шайх ҳақида драма ёзишдан аввал Жовид унинг қабрини зиёрат қилиб “Шайх Санъон” номли бир шеър ҳам битиб уни шундай сўзлар билан тугатган экан:
Муҳаббатсиз бутун маънойи хилқат шубҳасиз ҳечдир,
Мақсад ёлғиз муҳаббатдир бу пурафсона хилқатдан.
Жовид ўзини аҳли ҳолга, яъни дунёни ҳол орқали идрок этиб, гўзалликка ҳол кўзи билан боқиб, ҳол завқи билан яшаш сирларидан воқиф ошиқ ва орифларга издош ҳисоблайди. Гўзаллик сингари севгининг илоҳийлигига ҳам ишонади:
Ҳар гулнинг жаҳонда бир паноҳи бор,
Ҳар аҳли ҳолнинг бир қиблагоҳи бор,
Ҳар кимнинг бир ишқи, бир Оллоҳи бор,
Манинг Тангрим гўзалликдир, севгидир.
Шоир мажозий севгининг воқеликдаги аҳволини ҳам назардан соқит қилмайди ва бошқа бир шеърида “Ҳар муҳаббат бир хиёнат, ҳар кулиш бир ҳийладир”, деган хулосани билдиради. Йигирманчи асрнинг кутилмаган ва тузалмас фожиаси – гўзаллик ва муҳаббат фожиаси. Бирор бир аср гўзаллик, нафосат ва ишқни йигирманчи юз йиллик қадар қўполлик, шафқатсизлик ва ёвузлик билан қадрсизлантирмаган. Меҳр-муҳаббат, мурувват ва ҳимматнинг башарият қалбидан йироқлашувига бош сабаб ҳам ана шу. Бу йўқотиш ва маънавий мусибатга Жовид драмаларида алоҳида урғу бериб, айрим ахлоқий таназзулларни олдиндан башорат этган. Масалан, “Иблис” билан танишган ўқувчи Жовиднинг олдиндан кўриш ва англаш қобилиятига қойил қолади.
Шеър, драма, мақола ва мактублари Жовиднинг буюк шахсияти, нодир шахсий хислат ва фазилатларини етарли даражада гавдалантиради. Лекин Аббос Замонов сўзбошиси билан босилган “Жовидни хотирларкан” (Боку, 1982) ва Ғулом Мамадалининг адибнинг ҳаёт ва ижод солномаси ёритилган китобини (Боку, 1982) ўқиш адибнинг матонати, ҳақпарастлиги, юрт, миллат ва адабиётга садоқатини янада кенг миқёсда кўришга яқиндан ёрдам беради.
Оломон ва унга сарбонлик қилган зиёлилар Жовидни нималар деб ва қандай айблар тўқиб қоралашмаган, дейсиз? Улардан бирини эшитинг: “Ниҳоятда истеъдодли шоир бўлмиш Ҳусайн Жовид ижтимоий инқилоб даврида яшагани ҳолда бизнинг инқилобимиз маъносини ҳануз англай олгани йўқдир. У инқилобий муҳитдан тамоман ажралиб, фантазиялар оламида яшамоқда…”
Сиёсий хурофотга берилиш ва адабиётнинг асосий вазифасини назарга илмаслик ҳамиша сўздан милтиқ ёки қилич ўрнида фойдаланишга эрк беради.
Абдулла Шоиқ “Жовиднинг шоҳ асарлари, шубҳасиз, “Шайх Санъон” ва “Иблис” фожиаларидир”, — дейди. Бошқа драмалар, айтайлик, “Пайғамбар”, “Сиёвуш”, “Хайём”, “Иблиснинг интиқоми” муҳиблари бу фикрга қўшилмаслиги мумкин ва бунга улар ҳақли, деб ўйлайман. Масалан, “Хайём” ҳар нимадан аввал ҳаёт севгиси, яшаш завқ-шавқини тараннум қилган ва ҳаққиқий шоир руҳининг маҳобатини гавдалантирган асардир. Унда Хайём севгиси драматургни буюк ринд ва файласуф шоирга руҳдош, маслакдош айлаган тасвир ва талқинлар оз эмас…
Муддат тугаб 1986 йил баҳорида Бокудан Тошкентга қайтганимда қайта қуриш ва ошкоралик тўлқинлари бизнинг зиёлиларимизни ҳам, қатағон этилган адибларимиз – Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон номини тўла оқлаб китобларини оммага етказишга илҳомлантирганди. Мен ҳам Чўлпоннинг “Баҳорни соғиндим” номли шеърий мажмуасини нашр эттирдим. Ва бу шеъриятимиз учун ўзига хос бир байрам бўлганини тўплам тақдимотига иштирок этганлар унутмаган бўлишса керак. Мустақилликдан кейин эса асарларини Фитрат, Чўлпон, Ойбекдай улуғларимиз севиб ўқиган ва эъзозлаган Ҳусайн Жовиднинг ҳаёти, ижодиётига бағишлаб мақолалар ёзилиб, махсус тадқиқотлар яратилди. Аммо буларнинг сони сингари сифат ва салмоғи ҳам қаноатланарли эмас, албатта. Жовидшуносликнинг мавқеи ва кўлами бизда насимийшунослик ёки фузулийшуносликдан паст бўлмаслиги лозим. Жовидни беназир санъаткор мақомига юксалтирган олий орзу, идеал, ғоя ва ҳақиқатларнинг тамалини туркий халқларнинг ўзаро ҳамжиҳатлиги, инсоният ҳавас қилса арзирли меҳр-муҳаббати, маънавий, илмий, адабий зафарлари ташкил қилади. Жовиднинг шахсияти ва ижод тажрибасидан кўп нарса ўрганиш, юқори савияда ундан ибрат олиш зарурдир. Ҳусайн Жовид абадул абад қуллик, жаҳолат, миллий ношудлик, сиёсий найрангбозликнинг толмас мужоҳиди ва ғолиби бўлиб қолаверади. Шу маънода Жовид умрининг жовидлигига зарра қадар бўлсин иштибоҳ этиб бўлмайди.
Дўрмон.1 март 2020йил,
Ҳусайн Жовид
ШАЙХ САНЪОН
(4 пардали фожиа)
ИШТИРОК ЭТУВЧИЛАР
I
Ш а й х К а б и р – фозил ва орифлиги, пири комиллиги, мужтаҳидлиги билан машҳур, оқ соқолли нуроний бир шахс.
Ш а й х А б у з а р – Шайх Кабир оиласининг маҳрами, унинг уй ишларини назорат этиб борувчи бир чол.
З а ҳ р о – Шайх Кабирнинг қизи.
А з р о – Заҳронинг ўртоғи, Шайх Абузарнинг қизи.
Ш а й х С а н ъ о н – ўттиз ёшлардаги хушқомат талаба.
Ш а й х Ҳ о д и, Ш а й х С а д р о, А б у л у л о – Шайх Санъоннинг яқин дўстлари.
Ш а й х М а р в о н – бир кўзи ожиз, ўрта ёшли киши.
Ш а й х Н а и м – Шайх Марвоннинг маслаҳатдоши.
Ш а й х А б у л л а ҳ ё, Ш а й х Ж аъ ф а р – ўрта ёшли зоҳид маслагидаги икки дўст. Фақат Абуллаҳёнинг соқоли ҳаддан ташқари узун.
Ў ғ у з, Ў з д а м и р – икки бақувват йигит.
Д а р в и ш – нуроний бир чол.
Икки кўр араб, туякаш, малаклар, бошқа шайх ва муридлар.
II
Х у м о р, Т а м а р а – ниҳоятда гўзал, назокатли, маъсума гуржи қизи.
Н и н а – Хуморнинг ўртоғи.
А н т о н, С и м о н – икки олифта йигит.
П л а т о н – Хуморнинг отаси.
С е р г о – Платоннинг хизматчиси.
П о п – бақувват, нуроний бир руҳоний.
Бошқа йигитлар, қизлар ва болалар.
Шайхлар ва муридлар араб қиёфасида, гуржилар эса қадимий гуржи қиёфасида.
БИРИНЧИ ПАРДА
Биринчи саҳна
Мадинайи мунавварада, Шайх Кабирнинг ҳовлисида уламога хос бир қабул хонаси. Хонанинг икки эшиги, уч-тўрт деразаси бор. Эшиклардан бири Шайхнинг ичкари ҳовлисига очилади. Деразалардан иккитаси орқали хурмозор ва бир гўзал боғ кўриниб турибди.
Парда очилади; Шайх Абузар хонанинг бир бурчагида аср намозини тугатиб, қўллари ва юзини кўкка қаратганича дуо билан машғул.
З а ҳ р о (Азро билан бирга ичкари ҳовлидан чиқиб келади)
– Шайх, ё Шайх!
А з р о – Шайх!
Ш а й х А б у з а р (муножот қилиб) – Ё Оллоҳ!
З а ҳ р о – Менга боқ…
Ш а й х А б у з а р (муножот қилиб) – Ло илоҳа иллаллоҳ!
З а ҳ р о (яқинлашиб) – Шайх Абузар!
Ш а й х А б у з а р (ўгирилиб) – Не гап, қизим?
З а ҳ р о – Ҳамон дом-дараксиздирму Шайх Санъон?
Ш а й х А б у з а р – Мен уйига бордим икки-уч бора…
З а ҳ р о – Хаста эмасмикан Санъон бечора?
Ш а й х А б у з а р – Қўшнилар дейдики, узун кечалар
Ухламай чиқармиш то тонгга қадар.
Ҳар саҳар кетармиш биёбонларга,
Қўшилмай қўйганмиш ҳеч инсонларга.
Аҳволи пажмурда, мисоли мажнун,
Билмаслар, бу ҳолга тушмиш у нечун?!
Мадина аҳли ҳам кўп азобдадир,
Унинг бу ҳолидан изтиробдадир.
З а ҳ р о – Ёлвориб мен сенга илтижо этгум,
Бир хабар олиб кел…
Ш а й х А б у з а р – Маъқул. Мен кетдим.
(Ўрнидан туриб чиқа бошлайди. Чиқаётганида Заҳрога маъноли бир қараб)
– Бунда бир сир борким, этиб бўлмас фош,
Не учун, билмайман, ажаб бу талош?!
А з р о – Ортиқча эмасми бу ишинг, Заҳро?
З а ҳ р о – Сен сўрма, мен айтмай, азизим Азро!…
А з р о – Сенда шундай гўзал бир жозиба бор,
Кимки кўрса, қолмагай сабру қарор.
Сени Санъоннинг ўзи излаб келур,
Ишқ ҳуснга доимо мойил бўлур.
З а ҳ р о – Қолмади менда сира сабру қарор,
Мен учун Санъонсиз ушбу олам тор.
Олти йилдирки, зору дарбадарман,
У боис гоҳ шод, гоҳ хунжигарман.
Олти йилким, унга ипсиз боғлиқман,
Унинг ишқида масту мустағриқман.
Менда бўлса бир қадар ҳусну камол,
Унда ҳам ҳусн бор, ҳам илму камол.
А з р о – Кимсасиз бир шўрликдир Шайх Санъон,
Сенда бор нажиблик, сенда – шуҳрат-шон.
Жаҳонга машҳур бир отанг бор, ахир,
Фозилу беназир инсон Шайх Кабир.
З а ҳ р о – Тўғри, жуда тўғри сўзларинг, аммо,
Насабга дахли йўқ бунинг мутлақо.
Қора қулдан пастроқ бўлса-да, ишон,
Мен учун шарафли эрур Шайх Санъон.
А з р о (деразадан қараб) – Ана, у келмоқда, кўзларинг ойдин…
З а ҳ р о (шошиб) – Ким у? Ким келмоқда?
А з р о (қўли билан кўрсатиб) – Шўрлик кўп ғамгин…
З а ҳ р о (ўша ёққа қараб) – Оҳ, Санъон! Аҳволи бунча ғарибдир.
Бизни ёлғиз қолдир…
(хонадан чиқаётган Азрога)
Сўнг ўзим бир-бир
Сенга сўзлайдирман ҳамма-ҳаммасин.
Жуда безовталик билан эшикка яқин бориб кутиб туради. Шайх Санъон кириб келади. Заҳрони кўрган заҳоти авзойи ўзгаради.
Санъон, нечун тушдинг бундай ҳолга сен?
(Шайх Санъон сукутда)
Бошингга тушган бу бало, айт, нима?
(Шайх Санъон жавоб бермайди)
Айт, ахир, айта қол…
Ш а й х С а н ъ о н – Йўқ-йўқ, қийнама.
З а ҳ р о – Кўнглингда бир дунё ғусса бор, сир бор,
Айт, ахир, бевафо, айт менга бир бор.
Кўзингда нечун ёш, бунча рангпарсан?
Ш а й х С а н ъ о н – Ҳозир кет, кейинроқ, кейин англарсан.
З а ҳ р о – Билмадим, бу қандай толе экан – шум,
Наҳот менинг ҳолим сенга номаълум.
Олти йил асиринг бўлдим ягона,
Энди мен сен учун наҳот бегона?
Не ҳолга тушдинг сен? Шаҳд-шиддатинг йўқ,
Инсофинг йўқ сенинг, марҳаматинг йўқ.
Қани ваъдалару вафолар, айтгин,
Ниятинг менгами жафолар, айтгин?
Ўшал муҳаббатдан порлаган кўзлар
Энди ўзгача бир можаро сўзлар.
Оҳ, майли, гул каби сўлдиргин мени,
Тарк этма, яхшиси, ўлдиргин мени.
Ш а й х С а н ъ о н – Сени тарк этмоқ? Йўқ, мумкинмас асло,
Ёдингга келтирма буни ҳеч, Заҳро.
Сен бир малакдирсан, жон офатисан…
З а ҳ р о (Шайх Санъоннинг кўксига бош қўйиб)
– Сен-да бир Холиқнинг фазилатисан…
Шу орада саҳна қоронғулашади, орқадан иккинчи парда кўтарилади. Бир оз юқорида ниҳоятда афсонавий, жозибадор, жаннатга ўхшаш бир манзара намоён бўлади. Зар қанотли фаришталар қўл ушлашиб, қўлтиқлашиб, енгил табассумлар, ширин кулгилар оғушида кезиб юришади. Табиий малак қиёфасида бўлган Х у м о р ҳам улар орасида.
Х у м о р – Шайх, кел! Севимли, суюк Санъон, кел!
Сенга лойиқ эмас у ерлар, юксал!
Ш а й х С а н ъ о н (шошиб қолган, ҳаяжонда)
– Оҳ, у… нозли малак, жаннатий пари!
Мени чорлаётир самолар сари.
З а ҳ р о – Сенга нима бўлди, Санъон, ажабо?
Кўзингга кўринди қандайин рўё?
Ш а й х С а н ъ о н – Қара, жаннат, ахир, жаннатда малак!
З а ҳ р о – Қайда?
Ш а й х С а н ъ о н – Боқ, тингла, ҳозир сўзлаяжак.
(Заҳро қаттиқ ҳайратда)
Х у м о р (Шайх Санъонга)
– Қани, юксал! Аниси руҳим, кел!
Хаёлларга толма. Юксакка интил!
Кўзларингда порлар бир нури даҳо,
Юксал, юксал, эй шайх! Келгин, марҳабо!…
Ш а й х С а н ъ о н – Мендан не истайсан? Кет, кет, кет, ахир,
Ҳолу жон қолмади, инсоф эт ахир.
Хумор ғурур ва истиғно билан кетмоқчи бўлади. Шайх Санъон чексиз бир изтироб ва надомат билан
Кетмоқда… оҳ… кетма, зор этма мени!
Марҳамат айлагил, унутма мени!
Кетди, э-воҳ, кетди…
З а ҳ р о – Айтгил, Санъон, ким?
Ш а й х С а н ъ о н (Хуморга)
– Кетма, кел, оҳ менинг нозли малагим!…
Х у м о р (чекина туриб) – Хайр энди, яхши қол, эй улуғ Санъон!
(Ортдаги саҳна бекилади, саҳна ёришади)
Ш а й х С а н ъ о н – Кетди, э-воҳ, ранжиб кетди… Алъамон!
Мажнунона бир фарёд чекиб, ҳушидан кета бошлайди.
З а ҳ р о (дарҳол уни тутиб, бошини тизлари устига олади)
– Бу қандай фалокат, не ҳол, эй Худо?
А з р о (кириб келиб) – Бу не даҳшат! Нима бўлди, ажабо?
Шу пайт эшик олдида Шайх Марвон билан Шайх Абузар пайдо бўлади.
Ш а й х М а р в о н (истеҳзоли бир оҳангда)
– Абузар! Бу ҳолни тамоша айла,
Неки кўрган бўлсанг, ҳаммага сўйла.
Заҳро оғушида турар Шайх Санъон,
Иккиси бўлибдир бир тану бир жон.
А з р о (уларни кўргач, Заҳрога) – Келишди, ё Тангрим, тургил, кетайлик.
Юр, Заҳро!..
З а ҳ р о – Бу шўрлик!..
А з р о – Юргил, кетайлик!
Ҳар иккиси чиқиб кетади. Шайх Абузар билан Шайх Марвон келиб Санъоннинг бошига эгиладилар.
Ш а й х А б у з а р – Бу не пажмурда ҳол… Омон, Шайх Санъон!
Ш а й х М а р в о н – Булар бари ҳийла, инон…
Ш а й х А б у з а р – Шайх Санъон!
Ш а й х М а р в о н – Овдаги тулкидай туришига боқ,
Дамини чиқармас, хоин, қув, олчоқ!
Ш а й х А б у з а р – Бас қил!
Ш а й х М а р в о н – Ишонма, бу тулкидир, тулки.
(истеҳзоли кулади)
Ш а й х А б у з а р – Бу нима деганинг! Хўп яхши билки!..
Ш а й х М а р в о н (истеҳозли кулади)
– Аҳли ҳол ишқ учун ҳушдан айрилар,
Заҳрони чақирсанг, ўзига келар.
Ш а й х А б у з а р – Бас қилгин, келмоқда, ана, Шайх Кабир.
Ш а й х М а р в о н – Келсин, бунга қилсин бирон-бир тадбир…
Шайх Кабир бошқа шайхлар ва муридлар билан кириб келади. Қаттиқ ҳайрат билан атрофдагиларга боқади. Шайх Ҳоди Санъоннинг бошини қўллари орасига олади.
Ш а й х К а б и р – Ўғлим Санъон! Сўйла! Бу не ҳол, ахир?
(Шайх Абузарга)
Дарҳол сув келтиргин!
Ш а й х Ҳ о д и – Кечикма, югур! (Шайх Абузар кетади)
Ш а й х К а б и р – Сабабсиз рўй бермас бу мудҳиш аҳвол!
Ш а й х Ҳ о д и – Ҳуши йўқ… Кўз очгали йўқдир мажол.
Ш а й х К а б и р – Шубҳасиз, бу ҳолда бир фалокат бор.
Ҳ а м м а – Шубҳасиз, шубҳасиз бунда иллат бор.
Ш а й х М а р в о н – Тўғри, ҳар амалнинг бордир боиси,
Ўзи тортсин жазосин, тортсин ўзи.
Ш а й х К а б и р – Сўйла, Марвон, не жазо, қандай амал!?
Ш а й х М а р в о н – Муҳтарам шайх! Бундан олти кун аввал
Шайх Санъон ила биз баҳс айладик.
Бақириб бизларга у сўйлади тик:
“Меърожга чиқса – руҳ чиқади, аён,
Жисмонан меърожга чиқмоқлик – ёлғон.
Пайғамбар ҳам одам, дея урди дам,
Қандоқ чиқсин, – дейди, – аршларга одам?”
Ҳ а м м а (ҳайрат билан) – Ё Оллоҳ!
Ш а й х Ҳ о д и – Йўқ, ёлғон, бу гапга ишонманг, уммат!
Шайх Санъон сўйлаган бу гаплар фақат
Шубҳадир… Сиз уни тушунинг аммо,
Шубҳадан ўзга ҳеч айби йўқ асло!
Сув келтиришади, Санъонга сув ичириб, бошини уқалайдилар.
Ш а й х К а б и р – Шубҳадир ҳар ҳақиқатнинг онаси,
Шубҳадир аҳли ҳикматнинг отаси.
Шубҳа айламакка ҳақлидир инсон,
Чунки ҳар кимсага эрурким аён:
Бутун борлиқларга нур сочар Холиқ,
Замоннинг, маконнинг унга фарқи йўқ…
Йўқ эрса Холиққа хос бўлак маъво,
Аршларга чиқмоқда бормикин маъно?
Ш а й х Н а и м – Санъон бир меърожни этмайди инкор,
Ҳатто тавҳидга ҳам унда шубҳа бор.
“Холиқнинг ўзини кўрмасдан, ахир,
Унга сиғинмоқдан тортинаман”, – дер.
Ш а й х М а р в о н – Бу – айни залолат…
Ш а й х Ҳ о д и – Сен жим тур бирпас!
Ш а й х М а р в о н – Дейлик, мен жим турдим.
Лекин бу гап – рост!
Ш а й х К а б и р (Оғир бир ўйга ботганча)
– Агар шубҳа ортса, ишонч ҳам ортар,
Маърифат нури шу шубҳадан порлар.
Янглишмаган, маним фикримча, Саънон,
Чунки Халлоқ учун шарафли макон
Эзгу, пок кўнгиллар бўлмоғи керак…
Кимки истар бўлса Оллоҳдан кўмак,
Изласин қалб шуълайи афлокидан,
Изласин ул ўз руҳи покидан.
Бўлса кимнинг руҳида, кўнглида нур,
Доим ҳақни ҳис этур, ҳақни кўрур.
Кимда файласуфона руҳ бўлса, бас,
Ҳаргиз Оллоҳдан у айри яшамас.
Шайх Санъон кўзларини очиб, атрофга сўлғин назар ташлайди.
Ш а й х К а б и р – “Ва минал мои кулли шайъун ҳей”.
Ш а й х Ҳ о д и – Ҳар нарсага сувдан ҳаёт тайин, ҳей!
Ш а й х С а н ъ о н – Оҳ…
Ш а й х Ҳ о д и – Санъон!
Ш а й х К а б и р – Аҳволинг нечук, ўғлим, айт?
Ҳ а м м а – Минг шукр!..
Ш а й х М а р в о н – Йўлингдан пушмон этгил, қайт,
Энди ҳеч шубҳа қилма!…
Ш а й х С а д р о (Марвонга) – Бас, ёҳу!
Ш а й х С а н ъ о н (беҳол ўтирганича)
“Ваҳдаҳу ло илоҳа иллаҳу”.
Ш а й х К а б и р (Шайх Марвонга ) – Уятинг борми ҳеч?
Ш а й х Ҳ о д и – Гунг бўлдинг нега?
Ш а й х Н а и м – Ҳали “Шаққулқамар” ҳикоятига
Минг хил бошқа маъно беражакдир, бас.
Ш а й х К а б и р (Наимга) – Бас, сен ҳам жим бўлгин!..
Ш а й х Ҳ о д и (аччиқланиб) – Эҳ разил, пасткаш!..
Ш а й х М а р в о н (Наимга, алоҳида) – Ҳали Заҳро билан!…
Ш а й х Н а и м – Хўш-хўш?
Ш а й х М а р в о н – Ажойиб бир сир.
У ҳам ўзига хос бир разолатдир.
Ш а й х К а б и р (пичирлашаётган Шайх Марвон билан Шайх Наимга)
– Бундайин маҳдуд руҳ, хўп яхши билинг,
Сизга жоиз эмас… Энди бас қилинг!
(тирсакланиб ўтирган Санъонга)
Санъон, айт, не бўлди? Бу не ҳолдир, ҳай?
Ш а й х С а н ъ о н – Шайхим, сен сўрмагил, мен эса айтмай!
Ш а й х К а б и р – Уч кун биз мунтазир. Сен қайда эдинг?
Қайлардасан, айт…
Ш а й х С а н ъ о н (уялган ҳолда) – Оҳ-ҳ, мени афв этинг.
Ш а й х К а б и р – Тортиниб яшамоқ жуда ҳам оғир,
Уялсанг, ўзингга қийиндир, ахир.
Бундай қийналмоқдан фойда йўқ сенга,
Не бўлса, тортинма, айтавер менга.
Ш а й х С а н ъ о н – Жуда даҳшатлидир мен кўрган рўё…
Ш а й х К а б и р – Сўйла…
Ш а й х С а н ъ о н – Айтмоққа тил бормайди асло.
Шу орада Заҳро билан Азро ярим очиқ эшик ортида пайдо бўлиб, уларни катта қизиқиш билан эшитиб турадилар.
Ш а й х Ҳ о д и (Санъонга) – Бу тараддуд, ишонким, кўп бежодур.
Ш а й х К а б и р – Ҳақиқат эмас бу, балким рўёдир.
Шайх Санъон ўрнидан туриб кўрган рўёсини айта бошлайди. Шайх Кабир унинг сўзларини тинглар экан, боши билан тасдиқлаб, давом эт, деган каби ишоралар қилиб туради.
Ш а й х С а н ъ о н – Эй Шайхим! Атрофга ёқимли, инжа
Нурлар ёғилганин кўрдим тушимда.
Коинотга шуъла сочган бир кеча –
Ким кўрса айрилур шу он ҳушидан.
Руҳни забт айлаган гўзал моҳтоб
Дам-бадам оламга сочарди мавж-нур.
Бир шайх келди шу пайт, юзида ниқоб,
Мени кўрган заҳот бўлди кўп масрур.
Гўё бола эдим… Очдию қучоқ,
Эркалади, отиб-тутиб ўйнатди.
Сўнгра елкасига ўтқазиб, узоқ
Мен билан яйради, қувнаб сайр этди.
Мен ўшал муҳтарам шайхнинг, оқибат,
Тарсаки ёғдирдим юзи-кўзига.
Ундан халос бўлсам дер эдим фақат,
Ёлворди, боқмадим ҳеч бир сўзига.
Хийла фурсат ўтди, ул шайхи пинҳон
Секин сўз бошлади: “Қара, эй Санъон!
Мана бу тубсиз жар, даҳшатли ўпқон –
Сенинг сўнг манзилинг. Бил, бу – Гуржистон!”
Боқсам, елкасидан отиб, итқитиб,
Шайх мени беомон этажак ҳалок.
Ёлворардим Ҳаққа тавалло этиб,
Имдодимга етди бир нурли малак…
Ш а й х К а б и р – Сўнгра?
Ш а й х С а н ъ о н – Сўнгра шайхга тикилганим пайт,
Чуқур титроқларга солди бир ҳайрат.
Ш а й х К а б и р – Ким у шайх?
Ш а й х С а н ъ о н Сўрма!…
Ш а й х К а б и р Айт. Деганинг – дединг.
Ш а й х С а н ъ о н – Сен эдинг ўша шайх, ҳа-ҳа, сен эдинг!
Ҳамма чуқур ҳайратда. Шайх Кабир эса бошини маъноли тарзда оғир тебратиб, бир оз сукутга кетади.
– Шайхим, мени кечир, бунда маъзурман,
Нечунким, мазлумман, ожиз, манфурман.
Ш а й х М а р в о н (паст товушда, Наимга)
– Хўш, мана, кўрдингми? Бу қандоқ хоин!..
Ш а й х Н а и м (Шайх Кабирни кўрсатиб, айни оҳангдаги истеҳзо билан) – Кўрайлик, нима дер экан бош коҳин!
Ш а й х Ҳ о д и (Санъонга тасалли бериб)
–Бу даҳшатлар, ишон, бари бежодир.
Ш а й х С а д р о – Безовта бўлмагин, бу бир рўёдир.
Ш а й х К а б и р (Санъонга) – Ўғлим, бир кун тутар жаҳонни отинг,
Афсона бўлгай ҳақ йўлинг – иршодинг.
Жоҳил-ориф, катта-кичик, камбағал-бойлар
Сени излар, севар, тавофлар айлар.
Бир куни халқ мени мутлақ унутгай,
Сени-чи, ишқ аҳли бошида тутгай.
Ҳамманинг юзида шубҳали бир ҳайрат.
Ш а й х Ҳ о д и (дўстларига) – Бу не қисмат, ахир не разолатдир?!
Ш а й х С а д р о – Шубҳасиз, бу буюк бир саодатдир.
А б у л у л о – Ўзгалар гадоси бу шон-шуҳратнинг…
Ш а й х К а б и р – Фақат умри қисқа бу саодатнинг.
(Санъонга)
Чунки сен рўёда кўрганинг ўпқон –
Сени маҳрум этар бу файздан аён.
Бошингга шундай кун кўрилмиш лойиқ,
Бил, нафрат айлагай сендан халойиқ.
Руҳинг тубан кетар, тубан кетар, рост,
Сени тубан айлар бир кун эҳтирос.
Ш а й х М а р в о н (Наимга) – Бу фазилат эмас, разолат, ахир…
Ш а й х Н а и м (Марвонга) – Бу саодат эмас, сафоҳат, ахир.
Шайх Санъон ҳайрат билан бир оз хаёлга чўмади. Сўнг йиғлагудек бир ҳаяжон билан Шайх Кабирнинг оёқларини қучади. Шайх Кабир унинг қўлтиғидан тутиб кўтаради ва елкасига қўлини қўяди.
Ш а й х К а б и р – Сен онадан туғилгандинг Туронда,
Кейин бир оз яшаб турдинг Эронда.
Илму урфон излаб, фазилат излаб,
Охир Эрондан ҳам кетдинг олислаб.
Арабистон азмин этдинг ихтиёр,
Ҳали ёш экансан – ном топдинг донгдор.
Лекин сўнгги еринг, эй доно Санъон,
Охирги манзилинг бўлгай Гуржистон.
Гумроҳ бўлма зинҳор, бўл доим огоҳ,
Бир кун қабринг бўлгуси зиёратгоҳ.
Ш а й х С а н ъ о н – Шайхим, афу этгил, битта арзим бор.
Ш а й х К а б и р – Сўйлагин, жигарим, қийналма зинҳор.
Ш а й х С а н ъ о н – Яширма, не боис фалокатимга,
Нима сабаб бўлур ҳалокатимга?
З а ҳ р о – О-ҳ-ҳ!
Ш а й х К а б и р – У фақат аёлдир, ҳа, фақат аёл!
Ш а й х М а р в о н (истеҳозли бир қиёфада Шайх Абузарга)
Заҳрони табрик эт, бор, суюнчи ол!
Ш а й х С а н ъ о н (кўкка илтижо қилиб)
– Эй буюк Тангри, эй Раҳим, эй Раҳмон!
Ҳар қулинг фикри, ҳоли сенга аён.
Мени сендан яхши билган, таниган
Бирон зот борми, айт, айтгил, меҳрибон!
(Шайх Кабирга)
Ўттиз йил жаҳонда зоҳид бўлдим, зор,
Қиз, аёл нелигин билмадим зинҳор.
Ҳиссу ҳаёт мағлуб этолмас мани,
Эҳтироснинг душманиман, душмани!
Менга бегонадир завқи нафсоний,
Кўнглимда жўш урар ишқи руҳоний…
Бошқа бир ишқ учун қалбимда, ишон,
Заррача жой йўқдир, йўқ, ёлғон… ёлғон…
Шу орада яна саҳнанинг шуъласи пасаяди, иккинчи парда кўтарилиб, аввалги жаннат манзаралари намоён бўла бошлайди.
Х у м о р (гинали бир оҳангда) – Санъон!
Бунча тез унутдинг?
Ш а й х С а н ъ о н – Омон!…
Мен шошдим. Сен бунга ишонма!
Х у м о р – Ёлғон!…
(Ҳамма қаттиқ ҳайратда.)
Ш а й х С а н ъ о н – Кел, гулим, кела қол, ишонма асло!..
Ш а й х К а б и р – Нима у?
Айт, ўғлим?
Ш а й х С а н ъ о н – Бу – ўша!… Қарагин, бу ўшадир, о!
(Хуморга)
Мени кечир!…
Х у м о р – Эй севимли Санъон, кел!
Кел, кел!.. Гарчи бўлсанг-да пушаймон, кел!
(кетмоқчи бўлади)
Ш а й х С а н ъ о н (Хумор томон шошиб, мажнунона)
Кетмоқда… О-ҳ-ҳ, кетма!
Ш а й х К а б и р – Ким ахир у, ким?
Иккинчи парда аста-секин бекила бошлайди.
Ш а й х С а н ъ о н (изтироб ва ҳаяжонда)
Кетмай тур!.. Кетмагил, нозли малагим!
Бориб Хуморни қучмоқчи бўлади, лекин ета олмай ҳушидан кетиб йиқилади.
Ш а й х К а б и р – Ё Оллоҳ, ахир бу нечук афсона!?
Ш а й х М а р в о н – Худди девонадир, худди девона!…
Шайх Санъоннинг бу даҳшатли аҳволини кўриб турган Заҳро жуда дардли ва чуқур оҳ тортиб, заиф бир ҳолда Азронинг қўлларига йиқилиб тушади; парда аста-секин бекила бошлайди.
Парда
Асарни тўлиқ ҳолда саҳифа якунидаги очиқлама файлда ўқишингиз мумкин
Davr, zamon, tuzum, jamiyat, muhit doirasida qisinib yashagan va shular ta’siridan chetga chiqolmagan ijodkor hech vaqt na ruhda, na tafakkurda erkin bo’lolmasligini turkiy adabiyotning Cho’lponga zamondosh va maslakdosh buyuk vakillarining aytarli barisi bag’oyat aniq va chuqur anglagandi… Buyuk shoir, dramaturg, faylasuf Husayn Jovid Ozarboyjon xalqining benazir farzandi, ana shunday e’tiqoddagi san’atkorlardan. Kuchli shaxsi, olmosday porloq va serqirra adabiy merosi jahon adabiyotidagi nodir va kamyob hodisalardan bo’lgan.
Ibrohim HAQQUL
ULUG’ SHOIR VA DRAMATURG
Haqiqiy adabiyot har qanday vaziyat va sharoitda ham erkka intilib, erk maslagi va ozodlik idealiga sodiq qoladi. Afsuski, hamma yozuvchi va shoir ham buni teran anglay olmaganidek, qalbi hurlik ishqi bilan yongan qalam ahli yana-da siyrak uchraydi. Hurriyatsevar shoir Abdulhamid Cho’lpon mustabid sovet davlatining bosqinchilik va qullik siyosatiga qarshi chiqib millatdoshlariga “Kishan kiyma, bo’yin egma, Ki sen ham hur tug’ilg’onsen”, deya hayqirgandi. Ammo uning maqsad-muddaosi, ko’zlagan erk maydoni yanada teran va hayotiyroq edi.
Davr, zamon, tuzum, jamiyat, muhit doirasida qisinib yashagan va shular ta’siridan chetga chiqolmagan ijodkor hech vaqt na ruhda, na tafakkurda erkin bo’lolmasligini turkiy adabiyotning Cho’lponga zamondosh va maslakdosh buyuk vakillarining aytarli barisi bag’oyat aniq va chuqur anglagandi. Shuning uchun ham ularning rasmiy siyosat va mafkuraga qarashlarida botiniy qarshilik hamda shiddat yuqori bo’lgan. Ayni paytda ular adabiy shaxsiyatning parchalanishi, kuch-quvvatni yasama g’oya, o’tkinchi mavzular targ’ibu tashviqiga sarflashdan o’zlarini saqlay olishgan. Bu, birinchidan, ma’naviy mag’lubiyat yo’lini to’sgan bo’lsa, ikkinchidan, Navoiy aytmoqchi, har ne istasa o’zidan istash tuyg’usini quvvatlantirgan. Uchinchidan, ularda adabiyotga xiyonat etish, adabiyotni sotish o’limdan-da mudhishroq fojia ekaniga to’la ishonch hosil qilgan. Buyuk shoir, dramaturg, faylasuf Husayn Jovid Ozarboyjon xalqining benazir farzandi, ana shunday e’tiqoddagi san’atkorlardan. Kuchli shaxsi, olmosday porloq va serqirra adabiy merosi jahon adabiyotidagi nodir va kamyob hodisalardan bo’lgan.
Jovid 1882 yili Naxchivonda tavallud topgan va shu yerda dastlab madrasada tahsil olgan. Keyin tahsilni Tabrizda davom ettirib “Tolibiya” maktabida fors va arab tillarini ham qunt bilan o’rgangan. 1905-1908 yillarda esa Istanbulda saboq olgan va did, saviya, dunyoqarashining o’sishida ko’p yutuqlarni qo’lga kiritgan. Jovid Istanbuldan do’stlaridan biriga yozgan maktubida shunday deydi: “Mening tabiatimni bilasiz. Men faqirlikni, xizmatkorlikni ko’p sevaman. Faqat… menligimni sotish, qaram va asir bo’lishni istamayman (Asir bo’lganim biror nima bo’lsa, u ham Haqiqat va Muhabbatdir)…”. Jovid “Bir ohi mazlumona”, “Yodi moziy”, “Ilmi bashar”, “Navha” kabi ilk she’rlaridayoq xalq va vatan dardi bilan nafas olayotgan shoir siymosida e’tiborni qaratgan edi. U jafokash yurtiga:
Seni bu hola soldi g’aflatimiz,
Bizni afv et, yetar nadomatimiz,-
deya, murojaat etgandi. Eng muhimi, Jovid salaflariga ham, xalaflariga ham o’xshamaydigan, she’riyatda ham, dramaturgiyada ham hech kimni takrorlamagan, san’atkorlikda o’z sozi va ovozining sehru jozibasiga ko’pchilikni iqror aylay bilgan iste’dod sohibi edi. Eng og’ir va beshafqat davr, eng qattol zamonda ham u haqiqat yo’lidan chekinmaganligi bois zamondoshlaridan biri “Husayn Jovid hech bir vaqt san’atkorlik vijdoniga xiyonat etmagandir”, — deb yozgandi. Darhaqiqat, Jovid hamma narsaga boshqacha nigoh bilan qarar, hayotda ham, adabiyotda ham uni pokiza va boqiy mohiyatlar qiziqtirar, shuningdek, u millat va vatan ishqining majnuni o’laroq ulg’aygandi. Bugina emas, uni “she’riyatimizning Hamleti” deguvchilar ham bo’lgan. Chunki uning dunyoni mushohada qilishi, tafakkur va qalb iztirobi, ma’naviy jafokashligi Hamletnikidan qolishmagan.
Zamondosh ijolkorlarining xotirlashi bo’yicha, Jovid Sharq va G’arbning dohiy ijodkorlaridan Dantening “Ilohiy komediya”sini, Gyotening “Faust”ini, Tolstoy asarlarini, Sa’diy, Hofiz, Hayyom she’riyatini maroq bilan mutolaa etgan. Albatta, uning Nizomiy, Nasimiy, Navoiy va Fuzuliyga sevgisi yanada yuqori bo’lganligi shubhasizdir.
Filosoflardan Spinoza, Spenser, Shopengauyer, Nitshe asarlari bilan u jiddiy qiziqqan.
“Rusiyada, — deydi Jovid, — Nitshening tarafdorlari oz emas. Rusiyaning daho adibi va ruhshunos F.M.Dostoyevskiy Nitshe yo’li, Nitshe ideyasini adabiyotda ancha avval joriy etgandi…”
Jovidning “Men san’atdan olganim zavqni hech bir narsadan ololmayman” degan e’tirofi e’tiborga olinsa, uning ilm-fan, din tasavvuf va falsafaga bog’lanish ehtiyoji ham bir qadar ravshanlashadi. Aslida Jovid zamin dardi bilan yashab, bashar kulfati va baxtsizliklariga chora axtargan samo shoiri (“Erga inmasmen, chun samo shoirimen…”). Jovid moziy bag’riga chuqur kirib borib, zamonning og’ir, favqulodda murakkab va qiynoqli savollariga tarix tili bilan javob bergan faylasuf dramaturgdir. Uning dramalarida zamon fojialari, zulm va zo’ravonlikdan tug’ilgan ijtimoiy, siyosiy haqsizlik va bedodliklar o’tmish oynasida jonli va yorqin zuhurlantirilgandir. Husayn Jovid kitoblarini ixlos va ishtiyoq ila bir bora o’qigan kishi ulardan umrbod ajralolmaydi va ular har gal varaqlanganda fikr, tuyg’u, holat, xayolu xotirada bir yangilanish, kutilmagan siljish yuz beradi. Buni men shaxsiy tajribamdan ham bilaman.
1985 yil bahori hayotimdagi sira unitilmas bir fasl bo’lgan. Ayni shu ko’klamda Ozarboyjon Fanlar akademiyasi Nizomiy nomidagi Adabiyot institutiga bir yil muddatga malaka oshirishga borganman. O’shanda men ko’rgan, muloqotda bo’lgan Baxtiyor Vahobzoda, Xalil Rizo, Yashar Qorayev, G’affor Kendli kabi shoiru olimlar bugun yo’q – bu foniy dunyoni tark etishgan. Biroq ularning aziz siymolari, adabiy, ilmiy, ma’rifiy zakovatlari xotiramda o’rnashib qolgan. Bokuda bo’lgan gurung, bir-biridan dilkash va mazmundor voqea-hodisalarni eslashdan esa ko’ngil har gal orziqadi.
Kitobxonlikni men avvaldan yaxshi ko’raman. Ammo Bokuda aspirantlar uyining yettinchi qavatida o’qilgan kitoblarni eslasam, unaqasi boshqa takrorlanmaganidan xafa ham bo’laman. Xullas, menga juda kuchli ta’sir o’tkazgan kitoblarning dastlabkilari Husayn Jovid Asarlarining to’rt jildligi bo’lgandi. Uning birinchi jildi shoir she’rlari, bir poema va ikki dramadan tarkib topgan edi. To’rtala tomni ham muallifning qizi Turon Jovid nashrga tayyorlagan va muharrir sifatida filologiya fanlari doktori Akram Ja’far ularga izoh va qaydlar yozgan. So’zboshi muallifi esa Jovidga bag’ishlab alohida monografiya e’lon qilgan olim Mamed Ja’fardir. Tasavvufni o’rganishga kirishganim tufayli bo’lsa kerak, kitobdagi bir qancha she’rlar, ayniqsa, mana bunday misralar menda o’zgacha taassurot va fikr uyg’otgandi:
Amin bo’l qayerda nafs bo’lsa hokim,
Haqiqiy ishqni mahv etmish zolim.
Kimning ulviy esa ruhi, so’z uningdir,
Asiri nafs bo’lgan doim zabundir.
Ana shu zabunlikdan qutilgan ulviy ruh sohiblarining peshvosi Shayx San’ondir. Olamga mashhur bu shayx haqida drama yozishdan avval Jovid uning qabrini ziyorat qilib “Shayx San’on” nomli bir she’r ham bitib uni shunday so’zlar bilan tugatgan ekan:
Muhabbatsiz butun ma’noyi xilqat shubhasiz hechdir,
Maqsad yolg’iz muhabbatdir bu purafsona xilqatdan.
Jovid o’zini ahli holga, ya’ni dunyoni hol orqali idrok etib, go’zallikka hol ko’zi bilan boqib, hol zavqi bilan yashash sirlaridan voqif oshiq va oriflarga izdosh hisoblaydi. Go’zallik singari sevgining ilohiyligiga ham ishonadi:
Har gulning jahonda bir panohi bor,
Har ahli holning bir qiblagohi bor,
Har kimning bir ishqi, bir Ollohi bor,
Maning Tangrim go’zallikdir, sevgidir.
Shoir majoziy sevgining voqelikdagi ahvolini ham nazardan soqit qilmaydi va boshqa bir she’rida “Har muhabbat bir xiyonat, har kulish bir hiyladir”, degan xulosani bildiradi. Yigirmanchi asrning kutilmagan va tuzalmas fojiasi – go’zallik va muhabbat fojiasi. Biror bir asr go’zallik, nafosat va ishqni yigirmanchi yuz yillik qadar qo’pollik, shafqatsizlik va yovuzlik bilan qadrsizlantirmagan. Mehr-muhabbat, muruvvat va himmatning bashariyat qalbidan yiroqlashuviga bosh sabab ham ana shu. Bu yo’qotish va ma’naviy musibatga Jovid dramalarida alohida urg’u berib, ayrim axloqiy tanazzullarni oldindan bashorat etgan. Masalan, “Iblis” bilan tanishgan o’quvchi Jovidning oldindan ko’rish va anglash qobiliyatiga qoyil qoladi.
She’r, drama, maqola va maktublari Jovidning buyuk shaxsiyati, nodir shaxsiy xislat va fazilatlarini yetarli darajada gavdalantiradi. Lekin Abbos Zamonov so’zboshisi bilan bosilgan “Jovidni xotirlarkan” (Boku, 1982) va G’ulom Mamadalining adibning hayot va ijod solnomasi yoritilgan kitobini (Boku, 1982) o’qish adibning matonati, haqparastligi, yurt, millat va adabiyotga sadoqatini yanada keng miqyosda ko’rishga yaqindan yordam beradi.
Olomon va unga sarbonlik qilgan ziyolilar Jovidni nimalar deb va qanday ayblar to’qib qoralashmagan, deysiz? Ulardan birini eshiting: “Nihoyatda iste’dodli shoir bo’lmish Husayn Jovid ijtimoiy inqilob davrida yashagani holda bizning inqilobimiz ma’nosini hanuz anglay olgani yo’qdir. U inqilobiy muhitdan tamoman ajralib, fantaziyalar olamida yashamoqda…”
Siyosiy xurofotga berilish va adabiyotning asosiy vazifasini nazarga ilmaslik hamisha so’zdan miltiq yoki qilich o’rnida foydalanishga erk beradi.
Abdulla Shoiq “Jovidning shoh asarlari, shubhasiz, “Shayx San’on” va “Iblis” fojialaridir”, — deydi. Boshqa dramalar, aytaylik, “Payg’ambar”, “Siyovush”, “Xayyom”, “Iblisning intiqomi” muhiblari bu fikrga qo’shilmasligi mumkin va bunga ular haqli, deb o’ylayman. Masalan, “Xayyom” har nimadan avval hayot sevgisi, yashash zavq-shavqini tarannum qilgan va haqqiqiy shoir ruhining mahobatini gavdalantirgan asardir. Unda Xayyom sevgisi dramaturgni buyuk rind va faylasuf shoirga ruhdosh, maslakdosh aylagan tasvir va talqinlar oz emas…
Muddat tugab 1986 yil bahorida Bokudan Toshkentga qaytganimda qayta qurish va oshkoralik to’lqinlari bizning ziyolilarimizni ham, qatag’on etilgan adiblarimiz – Behbudiy, Fitrat, Cho’lpon nomini to’la oqlab kitoblarini ommaga yetkazishga ilhomlantirgandi. Men ham Cho’lponning “Bahorni sog’indim” nomli she’riy majmuasini nashr ettirdim. Va bu she’riyatimiz uchun o’ziga xos bir bayram bo’lganini to’plam taqdimotiga ishtirok etganlar unutmagan bo’lishsa kerak. Mustaqillikdan keyin esa asarlarini Fitrat, Cho’lpon, Oybekday ulug’larimiz sevib o’qigan va e’zozlagan Husayn Jovidning hayoti, ijodiyotiga bag’ishlab maqolalar yozilib, maxsus tadqiqotlar yaratildi. Ammo bularning soni singari sifat va salmog’i ham qanoatlanarli emas, albatta. Jovidshunoslikning mavqei va ko’lami bizda nasimiyshunoslik yoki fuzuliyshunoslikdan past bo’lmasligi lozim. Jovidni benazir san’atkor maqomiga yuksaltirgan oliy orzu, ideal, g’oya va haqiqatlarning tamalini turkiy xalqlarning o’zaro hamjihatligi, insoniyat havas qilsa arzirli mehr-muhabbati, ma’naviy, ilmiy, adabiy zafarlari tashkil qiladi. Jovidning shaxsiyati va ijod tajribasidan ko’p narsa o’rganish, yuqori saviyada undan ibrat olish zarurdir. Husayn Jovid abadul abad qullik, jaholat, milliy noshudlik, siyosiy nayrangbozlikning tolmas mujohidi va g’olibi bo’lib qolaveradi. Shu ma’noda Jovid umrining jovidligiga zarra qadar bo’lsin ishtiboh etib bo’lmaydi.
Do’rmon.1 mart 2020 yil,
Husayn Jovid
SAYX SAN»ON
(4 pardali fojia)
IShTIROK ETUVChILAR
I
Sh a y x K a b i r – fozil va orifligi, piri komilligi, mujtahidligi bilan mashhur, oq soqolli nuroniy bir shaxs.
Sh a y x A b u z a r – Shayx Kabir oilasining mahrami, uning uy ishlarini nazorat etib boruvchi bir chol.
Z a h r o – Shayx Kabirning qizi.
A z r o – Zahroning o‘rtog‘i, Shayx Abuzarning qizi.
Sh a y x S a n ’ o n – o‘ttiz yoshlardagi xushqomat talaba.
Sh a y x H o d i, Sh a y x S a d r o, A b u l u l o – Shayx San’onning yaqin do‘stlari.
Sh a y x M a r v o n – bir ko‘zi ojiz, o‘rta yoshli kishi.
Sh a y x N a i m – Shayx Marvonning maslahatdoshi.
Sh a y x A b u l l a h yo, Sh a y x J a’ f a r – o‘rta yoshli zohid maslagidagi ikki do‘st. Faqat Abullahyoning soqoli haddan tashqari uzun.
O‘ g‘ u z, O‘ z d a m i r – ikki baquvvat yigit.
D a r v i sh – nuroniy bir chol.
Ikki ko‘r arab, tuyakash, malaklar, boshqa shayx va muridlar.
II
X u m o r, T a m a r a – nihoyatda go‘zal, nazokatli, ma’suma gurji qizi.
N i n a – Xumorning o‘rtog‘i.
A n t o n, S i m o n – ikki olifta yigit.
P l a t o n – Xumorning otasi.
S ye r g o – Platonning xizmatchisi.
P o p – baquvvat, nuroniy bir ruhoniy.
Boshqa yigitlar, qizlar va bolalar.
Shayxlar va muridlar arab qiyofasida, gurjilar esa qadimiy gurji qiyofasida.
BIRINChI PARDA
Birinchi sahna
Madinayi munavvarada, Shayx Kabirning hovlisida ulamoga xos bir qabul xonasi. Xonaning ikki eshigi, uch-to‘rt derazasi bor. Eshiklardan biri Shayxning ichkari hovlisiga ochiladi. Derazalardan ikkitasi orqali xurmozor va bir go‘zal bog‘ ko‘rinib turibdi.
Parda ochiladi; Shayx Abuzar xonaning bir burchagida asr namozini tugatib, qo‘llari va yuzini ko‘kka qaratganicha duo bilan mashg‘ul.
Z a h r o (Azro bilan birga ichkari hovlidan chiqib keladi)
– Shayx, yo Shayx!
A z r o – Shayx!
Sh a y x A b u z a r (munojot qilib) – Yo Olloh!
Z a h r o – Menga boq…
Sh a y x A b u z a r (munojot qilib) – Lo iloha illalloh!
Z a h r o (yaqinlashib) – Shayx Abuzar!
Sh a y x A b u z a r (o‘girilib) – Ne gap, qizim?
Z a h r o – Hamon dom-daraksizdirmu Shayx San’on?
Sh a y x A b u z a r – Men uyiga bordim ikki-uch bora…
Z a h r o – Xasta emasmikan San’on bechora?
Sh a y x A b u z a r – Qo‘shnilar deydiki, uzun kechalar
Uxlamay chiqarmish to tongga qadar.
Har sahar ketarmish biyobonlarga,
Qo‘shilmay qo‘yganmish hech insonlarga.
Ahvoli pajmurda, misoli majnun,
Bilmaslar, bu holga tushmish u nechun?!
Madina ahli ham ko‘p azobdadir,
Uning bu holidan iztirobdadir.
Z a h r o – Yolvorib men senga iltijo etgum,
Bir xabar olib kel…
Sh a y x A b u z a r – Ma’qul. Men ketdim.
(O‘rnidan turib chiqa boshlaydi. Chiqayotganida Zahroga ma’noli bir qarab)
– Bunda bir sir borkim, etib bo‘lmas fosh,
Ne uchun, bilmayman, ajab bu talosh?!
A z r o – Ortiqcha emasmi bu ishing, Zahro?
Z a h r o – Sen so‘rma, men aytmay, azizim Azro!…
A z r o – Senda shunday go‘zal bir joziba bor,
Kimki ko‘rsa, qolmagay sabru qaror.
Seni San’onning o‘zi izlab kelur,
Ishq husnga doimo moyil bo‘lur.
Z a h r o – Qolmadi menda sira sabru qaror,
Men uchun San’onsiz ushbu olam tor.
Olti yildirki, zoru darbadarman,
U bois goh shod, goh xunjigarman.
Olti yilkim, unga ipsiz bog‘liqman,
Uning ishqida mastu mustag‘riqman.
Menda bo‘lsa bir qadar husnu kamol,
Unda ham husn bor, ham ilmu kamol.
A z r o – Kimsasiz bir sho‘rlikdir Shayx San’on,
Senda bor najiblik, senda – shuhrat-shon.
Jahonga mashhur bir otang bor, axir,
Fozilu benazir inson Shayx Kabir.
Z a h r o – To‘g‘ri, juda to‘g‘ri so‘zlaring, ammo,
Nasabga daxli yo‘q buning mutlaqo.
Qora quldan pastroq bo‘lsa-da, ishon,
Men uchun sharafli erur Shayx San’on.
A z r o (derazadan qarab) – Ana, u kelmoqda, ko‘zlaring oydin…
Z a h r o (shoshib) – Kim u? Kim kelmoqda?
A z r o (qo‘li bilan ko‘rsatib) – Sho‘rlik ko‘p g‘amgin…
Z a h r o (o‘sha yoqqa qarab) – Oh, San’on! Ahvoli buncha g‘aribdir.
Bizni yolg‘iz qoldir…
(xonadan chiqayotgan Azroga)
So‘ng o‘zim bir-bir
Senga so‘zlaydirman hamma-hammasin.
Juda bezovtalik bilan eshikka yaqin borib kutib turadi. Shayx San’on kirib keladi. Zahroni ko‘rgan zahoti avzoyi o‘zgaradi.
San’on, nechun tushding bunday holga sen?
(Shayx San’on sukutda)
Boshingga tushgan bu balo, ayt, nima?
(Shayx San’on javob bermaydi)
Ayt, axir, ayta qol…
Sh a y x S a n ’ o n – Yo‘q-yo‘q, qiynama.
Z a h r o – Ko‘nglingda bir dunyo g‘ussa bor, sir bor,
Ayt, axir, bevafo, ayt menga bir bor.
Ko‘zingda nechun yosh, buncha rangparsan?
Sh a y x S a n ’ o n – Hozir ket, keyinroq, keyin anglarsan.
Z a h r o – Bilmadim, bu qanday tole ekan – shum,
Nahot mening holim senga noma’lum.
Olti yil asiring bo‘ldim yagona,
Endi men sen uchun nahot begona?
Ne holga tushding sen? Shahd-shiddating yo‘q,
Insofing yo‘q sening, marhamating yo‘q.
Qani va’dalaru vafolar, aytgin,
Niyating mengami jafolar, aytgin?
O‘shal muhabbatdan porlagan ko‘zlar
Endi o‘zgacha bir mojaro so‘zlar.
Oh, mayli, gul kabi so‘ldirgin meni,
Tark etma, yaxshisi, o‘ldirgin meni.
Sh a y x S a n ’ o n – Seni tark etmoq? Yo‘q, mumkinmas aslo,
Yodingga keltirma buni hech, Zahro.
Sen bir malakdirsan, jon ofatisan…
Z a h r o (Shayx San’onning ko‘ksiga bosh qo‘yib)
– Sen-da bir Xoliqning fazilatisan…
Shu orada sahna qorong‘ulashadi, orqadan ikkinchi parda ko‘tariladi. Bir oz yuqorida nihoyatda afsonaviy, jozibador, jannatga o‘xshash bir manzara namoyon bo‘ladi. Zar qanotli farishtalar qo‘l ushlashib, qo‘ltiqlashib, yengil tabassumlar, shirin kulgilar og‘ushida kezib yurishadi. Tabiiy malak qiyofasida bo‘lgan X u m o r ham ular orasida.
X u m o r – Shayx, kel! Sevimli, suyuk San’on, kel!
Senga loyiq emas u yerlar, yuksal!
Sh a y x S a n ’ o n (shoshib qolgan, hayajonda)
– Oh, u… nozli malak, jannatiy pari!
Meni chorlayotir samolar sari.
Z a h r o – Senga nima bo‘ldi, San’on, ajabo?
Ko‘zingga ko‘rindi qandayin ro‘yo?
Sh a y x S a n ’ o n – Qara, jannat, axir, jannatda malak!
Z a h r o – Qayda?
Sh a y x S a n ’ o n – Boq, tingla, hozir so‘zlayajak.
(Zahro qattiq hayratda)
X u m o r (Shayx San’onga)
– Qani, yuksal! Anisi ruhim, kel!
Xayollarga tolma. Yuksakka intil!
Ko‘zlaringda porlar bir nuri daho,
Yuksal, yuksal, ey shayx! Kelgin, marhabo!…
Sh a y x S a n ’ o n – Mendan ne istaysan? Ket, ket, ket, axir,
Holu jon qolmadi, insof et axir.
Xumor g‘urur va istig‘no bilan ketmoqchi bo‘ladi. Shayx San’on cheksiz bir iztirob va nadomat bilan
Ketmoqda… oh… ketma, zor etma meni!
Marhamat aylagil, unutma meni!
Ketdi, e-voh, ketdi…
Z a h r o – Aytgil, San’on, kim?
Sh a y x S a n ’ o n (Xumorga)
– Ketma, kel, oh mening nozli malagim!…
X u m o r (chekina turib) – Xayr endi, yaxshi qol, ey ulug‘ San’on!
(Ortdagi sahna bekiladi, sahna yorishadi)
Sh a y x S a n ’ o n – Ketdi, e-voh, ranjib ketdi… Al’amon!
Majnunona bir faryod chekib, hushidan keta boshlaydi.
Z a h r o (darhol uni tutib, boshini tizlari ustiga oladi)
– Bu qanday falokat, ne hol, ey Xudo?
A z r o (kirib kelib) – Bu ne dahshat! Nima bo‘ldi, ajabo?
Shu payt eshik oldida Shayx Marvon bilan Shayx Abuzar paydo bo‘ladi.
Sh a y x M a r v o n (istehzoli bir ohangda)
– Abuzar! Bu holni tamosha ayla,
Neki ko‘rgan bo‘lsang, hammaga so‘yla.
Zahro og‘ushida turar Shayx San’on,
Ikkisi bo‘libdir bir tanu bir jon.
A z r o (ularni ko‘rgach, Zahroga) – Kelishdi, yo Tangrim, turgil, ketaylik.
Yur, Zahro!..
Z a h r o – Bu sho‘rlik!..
A z r o – Yurgil, ketaylik!
Har ikkisi chiqib ketadi. Shayx Abuzar bilan Shayx Marvon kelib San’onning boshiga egiladilar.
Sh a y x A b u z a r – Bu ne pajmurda hol… Omon, Shayx San’on!
Sh a y x M a r v o n – Bular bari hiyla, inon…
Sh a y x A b u z a r – Shayx San’on!
Sh a y x M a r v o n – Ovdagi tulkiday turishiga boq,
Damini chiqarmas, xoin, quv, olchoq!
Sh a y x A b u z a r – Bas qil!
Sh a y x M a r v o n – Ishonma, bu tulkidir, tulki.
(istehzoli kuladi)
Sh a y x A b u z a r – Bu nima deganing! Xo‘p yaxshi bilki!..
Sh a y x M a r v o n (istehozli kuladi)
– Ahli hol ishq uchun hushdan ayrilar,
Zahroni chaqirsang, o‘ziga kelar.
Sh a y x A b u z a r – Bas qilgin, kelmoqda, ana, Shayx Kabir.
Sh a y x M a r v o n – Kelsin, bunga qilsin biron-bir tadbir…
Shayx Kabir boshqa shayxlar va muridlar bilan kirib keladi. Qattiq hayrat bilan atrofdagilarga boqadi. Shayx Hodi San’onning boshini qo‘llari orasiga oladi.
Sh a y x K a b i r – O‘g‘lim San’on! So‘yla! Bu ne hol, axir?
(Shayx Abuzarga)
Darhol suv keltirgin!
Sh a y x H o d i – Kechikma, yugur! (Shayx Abuzar ketadi)
Sh a y x K a b i r – Sababsiz ro‘y bermas bu mudhish ahvol!
Sh a y x H o d i – Hushi yo‘q… Ko‘z ochgali yo‘qdir majol.
Sh a y x K a b i r – Shubhasiz, bu holda bir falokat bor.
H a m m a – Shubhasiz, shubhasiz bunda illat bor.
Sh a y x M a r v o n – To‘g‘ri, har amalning bordir boisi,
O‘zi tortsin jazosin, tortsin o‘zi.
Sh a y x K a b i r – So‘yla, Marvon, ne jazo, qanday amal!?
Sh a y x M a r v o n – Muhtaram shayx! Bundan olti kun avval
Shayx San’on ila biz bahs ayladik.
Baqirib bizlarga u so‘yladi tik:
“Me’rojga chiqsa – ruh chiqadi, ayon,
Jismonan me’rojga chiqmoqlik – yolg‘on.
Payg‘ambar ham odam, deya urdi dam,
Qandoq chiqsin, – deydi, – arshlarga odam?”
H a m m a (hayrat bilan) – Yo Olloh!
Sh a y x H o d i – Yo‘q, yolg‘on, bu gapga ishonmang, ummat!
Shayx San’on so‘ylagan bu gaplar faqat
Shubhadir… Siz uni tushuning ammo,
Shubhadan o‘zga hech aybi yo‘q aslo!
Suv keltirishadi, San’onga suv ichirib, boshini uqalaydilar.
Sh a y x K a b i r – Shubhadir har haqiqatning onasi,
Shubhadir ahli hikmatning otasi.
Shubha aylamakka haqlidir inson,
Chunki har kimsaga erurkim ayon:
Butun borliqlarga nur sochar Xoliq,
Zamonning, makonning unga farqi yo‘q…
Yo‘q ersa Xoliqqa xos bo‘lak ma’vo,
Arshlarga chiqmoqda bormikin ma’no?
Sh a y x N a i m – San’on bir me’rojni etmaydi inkor,
Hatto tavhidga ham unda shubha bor.
“Xoliqning o‘zini ko‘rmasdan, axir,
Unga sig‘inmoqdan tortinaman”, – der.
Sh a y x M a r v o n – Bu – ayni zalolat…
Sh a y x H o d i – Sen jim tur birpas!
Sh a y x M a r v o n – Deylik, men jim turdim.
Lekin bu gap – rost!
Sh a y x K a b i r (Og‘ir bir o‘yga botgancha)
– Agar shubha ortsa, ishonch ham ortar,
Ma’rifat nuri shu shubhadan porlar.
Yanglishmagan, manim fikrimcha, Sa’non,
Chunki Xalloq uchun sharafli makon
Ezgu, pok ko‘ngillar bo‘lmog‘i kerak…
Kimki istar bo‘lsa Ollohdan ko‘mak,
Izlasin qalb shu’layi aflokidan,
Izlasin ul o‘z ruhi pokidan.
Bo‘lsa kimning ruhida, ko‘nglida nur,
Doim haqni his etur, haqni ko‘rur.
Kimda faylasufona ruh bo‘lsa, bas,
Hargiz Ollohdan u ayri yashamas.
Shayx San’on ko‘zlarini ochib, atrofga so‘lg‘in nazar tashlaydi.
Sh a y x K a b i r – “Va minal moi kulli shay’un hey”.
Sh a y x H o d i – Har narsaga suvdan hayot tayin, hey!
Sh a y x S a n ’ o n – Oh…
Sh a y x H o d i – San’on!
Sh a y x K a b i r – Ahvoling nechuk, o‘g‘lim, ayt?
H a m m a – Ming shukr!..
Sh a y x M a r v o n – Yo‘lingdan pushmon etgil, qayt,
Endi hech shubha qilma!…
Sh a y x S a d r o (Marvonga) – Bas, yohu!
Sh a y x S a n ’ o n (behol o‘tirganicha)
“Vahdahu lo iloha illahu”.
Sh a y x K a b i r (Shayx Marvonga ) – Uyating bormi hech?
Sh a y x H o d i – Gung bo‘lding nega?
Sh a y x N a i m – Hali “Shaqqulqamar” hikoyatiga
Ming xil boshqa ma’no berajakdir, bas.
Sh a y x K a b i r (Naimga) – Bas, sen ham jim bo‘lgin!..
Sh a y x H o d i (achchiqlanib) – Eh razil, pastkash!..
Sh a y x M a r v o n (Naimga, alohida) – Hali Zahro bilan!…
Sh a y x N a i m – Xo‘sh-xo‘sh?
Sh a y x M a r v o n – Ajoyib bir sir.
U ham o‘ziga xos bir razolatdir.
Sh a y x K a b i r (pichirlashayotgan Shayx Marvon bilan Shayx Naimga)
– Bundayin mahdud ruh, xo‘p yaxshi biling,
Sizga joiz emas… Endi bas qiling!
(tirsaklanib o‘tirgan San’onga)
San’on, ayt, ne bo‘ldi? Bu ne holdir, hay?
Sh a y x S a n ’ o n – Shayxim, sen so‘rmagil, men esa aytmay!
Sh a y x K a b i r – Uch kun biz muntazir. Sen qayda eding?
Qaylardasan, ayt…
Sh a y x S a n ’ o n (uyalgan holda) – Oh-h, meni afv eting.
Sh a y x K a b i r – Tortinib yashamoq juda ham og‘ir,
Uyalsang, o‘zingga qiyindir, axir.
Bunday qiynalmoqdan foyda yo‘q senga,
Ne bo‘lsa, tortinma, aytaver menga.
Sh a y x S a n ’ o n – Juda dahshatlidir men ko‘rgan ro‘yo…
Sh a y x K a b i r – So‘yla…
Sh a y x S a n ’ o n – Aytmoqqa til bormaydi aslo.
Shu orada Zahro bilan Azro yarim ochiq eshik ortida paydo bo‘lib, ularni katta qiziqish bilan eshitib turadilar.
Sh a y x H o d i (San’onga) – Bu taraddud, ishonkim, ko‘p bejodur.
Sh a y x K a b i r – Haqiqat emas bu, balkim ro‘yodir.
Shayx San’on o‘rnidan turib ko‘rgan ro‘yosini ayta boshlaydi. Shayx Kabir uning so‘zlarini tinglar ekan, boshi bilan tasdiqlab, davom et, degan kabi ishoralar qilib turadi.
Sh a y x S a n ’ o n – Ey Shayxim! Atrofga yoqimli, inja
Nurlar yog‘ilganin ko‘rdim tushimda.
Koinotga shu’la sochgan bir kecha –
Kim ko‘rsa ayrilur shu on hushidan.
Ruhni zabt aylagan go‘zal mohtob
Dam-badam olamga sochardi mavj-nur.
Bir shayx keldi shu payt, yuzida niqob,
Meni ko‘rgan zahot bo‘ldi ko‘p masrur.
Go‘yo bola edim… Ochdiyu quchoq,
Erkaladi, otib-tutib o‘ynatdi.
So‘ngra yelkasiga o‘tqazib, uzoq
Men bilan yayradi, quvnab sayr etdi.
Men o‘shal muhtaram shayxning, oqibat,
Tarsaki yog‘dirdim yuzi-ko‘ziga.
Undan xalos bo‘lsam der edim faqat,
Yolvordi, boqmadim hech bir so‘ziga.
Xiyla fursat o‘tdi, ul shayxi pinhon
Sekin so‘z boshladi: “Qara, ey San’on!
Mana bu tubsiz jar, dahshatli o‘pqon –
Sening so‘ng manziling. Bil, bu – Gurjiston!”
Boqsam, yelkasidan otib, itqitib,
Shayx meni beomon etajak halok.
Yolvorardim Haqqa tavallo etib,
Imdodimga yetdi bir nurli malak…
Sh a y x K a b i r – So‘ngra?
Sh a y x S a n ’ o n – So‘ngra shayxga tikilganim payt,
Chuqur titroqlarga soldi bir hayrat.
Sh a y x K a b i r – Kim u shayx?
Sh a y x S a n ’ o n So‘rma!…
Sh a y x K a b i r Ayt. Deganing – deding.
Sh a y x S a n ’ o n – Sen eding o‘sha shayx, ha-ha, sen eding!
Hamma chuqur hayratda. Shayx Kabir esa boshini ma’noli tarzda og‘ir tebratib, bir oz sukutga ketadi.
– Shayxim, meni kechir, bunda ma’zurman,
Nechunkim, mazlumman, ojiz, manfurman.
Sh a y x M a r v o n (past tovushda, Naimga)
– Xo‘sh, mana, ko‘rdingmi? Bu qandoq xoin!..
Sh a y x N a i m (Shayx Kabirni ko‘rsatib, ayni ohangdagi istehzo bilan) – Ko‘raylik, nima der ekan bosh kohin!
Sh a y x H o d i (San’onga tasalli berib)
–Bu dahshatlar, ishon, bari bejodir.
Sh a y x S a d r o – Bezovta bo‘lmagin, bu bir ro‘yodir.
Sh a y x K a b i r (San’onga) – O‘g‘lim, bir kun tutar jahonni oting,
Afsona bo‘lgay haq yo‘ling – irshoding.
Johil-orif, katta-kichik, kambag‘al-boylar
Seni izlar, sevar, tavoflar aylar.
Bir kuni xalq meni mutlaq unutgay,
Seni-chi, ishq ahli boshida tutgay.
Hammaning yuzida shubhali bir hayrat.
Sh a y x H o d i (do‘stlariga) – Bu ne qismat, axir ne razolatdir?!
Sh a y x S a d r o – Shubhasiz, bu buyuk bir saodatdir.
A b u l u l o – O‘zgalar gadosi bu shon-shuhratning…
Sh a y x K a b i r – Faqat umri qisqa bu saodatning.
(San’onga)
Chunki sen ro‘yoda ko‘rganing o‘pqon –
Seni mahrum etar bu fayzdan ayon.
Boshingga shunday kun ko‘rilmish loyiq,
Bil, nafrat aylagay sendan xaloyiq.
Ruhing tuban ketar, tuban ketar, rost,
Seni tuban aylar bir kun ehtiros.
Sh a y x M a r v o n (Naimga) – Bu fazilat emas, razolat, axir…
Sh a y x N a i m (Marvonga) – Bu saodat emas, safohat, axir.
Shayx San’on hayrat bilan bir oz xayolga cho‘madi. So‘ng yig‘lagudek bir hayajon bilan Shayx Kabirning oyoqlarini quchadi. Shayx Kabir uning qo‘ltig‘idan tutib ko‘taradi va yelkasiga qo‘lini qo‘yadi.
Sh a y x K a b i r – Sen onadan tug‘ilganding Turonda,
Keyin bir oz yashab turding Eronda.
Ilmu urfon izlab, fazilat izlab,
Oxir Erondan ham ketding olislab.
Arabiston azmin etding ixtiyor,
Hali yosh ekansan – nom topding dongdor.
Lekin so‘nggi yering, ey dono San’on,
Oxirgi manziling bo‘lgay Gurjiston.
Gumroh bo‘lma zinhor, bo‘l doim ogoh,
Bir kun qabring bo‘lgusi ziyoratgoh.
Sh a y x S a n ’ o n – Shayxim, afu etgil, bitta arzim bor.
Sh a y x K a b i r – So‘ylagin, jigarim, qiynalma zinhor.
Sh a y x S a n ’ o n – Yashirma, ne bois falokatimga,
Nima sabab bo‘lur halokatimga?
Z a h r o – O-h-h!
Sh a y x K a b i r – U faqat ayoldir, ha, faqat ayol!
Sh a y x M a r v o n (istehozli bir qiyofada Shayx Abuzarga)
Zahroni tabrik et, bor, suyunchi ol!
Sh a y x S a n ’ o n (ko‘kka iltijo qilib)
– Ey buyuk Tangri, ey Rahim, ey Rahmon!
Har quling fikri, holi senga ayon.
Meni sendan yaxshi bilgan, tanigan
Biron zot bormi, ayt, aytgil, mehribon!
(Shayx Kabirga)
O‘ttiz yil jahonda zohid bo‘ldim, zor,
Qiz, ayol neligin bilmadim zinhor.
Hissu hayot mag‘lub etolmas mani,
Ehtirosning dushmaniman, dushmani!
Menga begonadir zavqi nafsoniy,
Ko‘nglimda jo‘sh urar ishqi ruhoniy…
Boshqa bir ishq uchun qalbimda, ishon,
Zarracha joy yo‘qdir, yo‘q, yolg‘on… yolg‘on…
Shu orada yana sahnaning shu’lasi pasayadi, ikkinchi parda ko‘tarilib, avvalgi jannat manzaralari namoyon bo‘la boshlaydi.
X u m o r (ginali bir ohangda) – San’on!
Buncha tez unutding?
Sh a y x S a n ’ o n – Omon!…
Men shoshdim. Sen bunga ishonma!
X u m o r – Yolg‘on!…
(Hamma qattiq hayratda.)
Sh a y x S a n ’ o n – Kel, gulim, kela qol, ishonma aslo!..
Sh a y x K a b i r – Nima u?
Ayt, o‘g‘lim?
Sh a y x S a n ’ o n – Bu – o‘sha!… Qaragin, bu o‘shadir, o!
(Xumorga)
Meni kechir!…
X u m o r – Ey sevimli San’on, kel!
Kel, kel!.. Garchi bo‘lsang-da pushaymon, kel!
(ketmoqchi bo‘ladi)
Sh a y x S a n ’ o n (Xumor tomon shoshib, majnunona)
Ketmoqda… O-h-h, ketma!
Sh a y x K a b i r – Kim axir u, kim?
Ikkinchi parda asta-sekin bekila boshlaydi.
Sh a y x S a n ’ o n (iztirob va hayajonda)
Ketmay tur!.. Ketmagil, nozli malagim!
Borib Xumorni quchmoqchi bo‘ladi, lekin yeta olmay hushidan ketib yiqiladi.
Sh a y x K a b i r – Yo Olloh, axir bu nechuk afsona!?
Sh a y x M a r v o n – Xuddi devonadir, xuddi devona!…
Shayx San’onning bu dahshatli ahvolini ko‘rib turgan Zahro juda dardli va chuqur oh tortib, zaif bir holda Azroning qo‘llariga yiqilib tushadi; parda asta-sekin bekila boshlaydi.
Parda
Asarni to’liq holda sahifa yakunidagi ochiqlama faylda o’qishingiz mumkin.
