Хисрав Шоҳоний 1968 йили «Амири Кабир» нашриёти сўровномасида ўзи ҳақида шундай ёзган эди: Ўйлашимча, мен жуда бой ва мураккаб ҳаёт йўлига эга инсонман…Келажак биографлари мен ҳақимда нима ёзишни билмай қолмасин деган мақсадда, менинг ижодимни келгусида ўрганишни истаган тадқиқотчиларнинг вазифаларини осонлаштириш мақсадида қуйидаги маълумотларни маълум қилишни маъқул кўрдим:

Исмим —Хисрав.
Фамилиям — Шоҳони Шарқ
Отамнинг исми — Али Асқар (марҳум). Муҳтарам тадқиқотчилардан унинг қабрини қидириб овора бўлмасликларини сўрайман — ҳаракатлари бекор кетади.
Онамнинг исми — Алавия Бегам (марҳум).
Туғилган вақтим ва жойим: 1930 йилнинг 2 январида Машҳадда туғилганман. Демак, ҳозир мен 38 ёшдаман.
Бўйим — 161 см, оғирлигим — 61 кг. Муҳим белгиларим — қоп-қора мўйловим бор (ҳозирча қоп-қора ).
Яшаб турган жойим — ҳозирча Теҳрон, уёғини ёлғиз Оллоҳ билади.
Ҳаётимнинг энг муҳим воқеалари — туғилиш ва ўлим.
Ҳаётимдан айрим лавҳалар — болалигимда сув ости ёки учоқкемаси қўмондони бўлишни орзу қилганман. Аммо, мендан ким чиққанини аниқлаш сизга ҳавола…»

Хуршид Даврон

Хусрав Шоҳоний
ИККИ ҲИКОЯ

 Зиёли оилада туғилган Хусрав Шоҳоний асли машҳадлик бўлса-да, умрининг охиригача Теҳронда яшаган. У асосан новеллист, ҳажвиячи ҳикоянавис сифатида шуҳрат қозонди. Хусрав Шоҳоний табиатан ҳалол ва адолатпеша бўлганидан ижодининг етакчи мавзусини турмуш иллатларини, турли тоифа кишилари ўртасидаги мунофиқлик, амалпарастлик, мансаб-мартабасини суиистеъмол қилишни қоралаш каби масалалар ташкил қилади.‘‘Боружалининг кўргуликлари’’, ‘‘Ишратхона’’, ‘‘Оғиз-бурун ўпишганлар”, “Тўфон” ва бошқа ҳикоялари фикримиз далилидир. Ёзувчи асарлари китобхонни ўйлантиради, фикрлашга ундайди. Ҳаётдаги ғайриинсоний, ғайришаръий хатти-ҳаракатларга, қусурларга қарши курашга ундайди. Шунинг учун ҳам Хусрав Шоҳоний ҳозирги Эрон насрида пешқадам ҳикоянавис сифатида эътироф этилади.

ҚОВУШМАГАН ОДАМ
Рус тилидан Мурод Парпихўжаев таржимаси

Ўзимни сизга қандай таништиришга ҳам ақлим етмай қолди… Айтайлик, мен қандай одам бўлсам шундайлигимча таништирайми, ё бўлмасам… Борди-ю бирдан сиз ҳам баъзи бировлар каби менинг кимлигимни билиб олсангиз, болохонадор қилиб сўкиб қолмайсизми? Келинг, нима бўлса бўлди, яхшиси сизга бор ҳақиқатни айтиб бера қолай.

Гап шундаки, мен тили билан дили қовушмаган бир инсонман. Тилимни тия олмаганимдан дакки еганим еган. Аммо бирон марта яхшилик кўрганим йўқ. Нега шундай бўлаверар экан, деб бошим қотгани-қотган.

Ў, менинг лойим асли шундай қорилган, ё ота-онамнинг тарбияси шундай бўлган. Бир сўз билан айтсам, ё барча одамлар мендан айрича, ёки бўлмасам мен… Масалан, айтайлик, мени меҳмонга таклиф этишди. Шунда мен меҳмонга кетаётиб ўз-ўзимга сўз бераман: бу сафар тилимни шундай тияманки, ҳеч қандай ортиқча сўзлашига йўл қўймайман. Бошқа меҳмонлар нима ҳақида сўзласа, мен ҳам ўша мавзуда гапираман. Худди ўзгалардек ўз тилимга ўзим хўжайин бўламан. Қарабсизки, меҳмонда ўтирарканман, аввалига ўзимни-ўзим чунонам идора қиламанки… Бироқ орадан кўп ўтмай, тўсатдан аллақандай ички ғалаён ич-этимни кемира бошлайди: “Нега энди “миқ” этмасдан ўтирибсан? Ҳа, ҳақиқатни айтишга юрагинг дов бермаяптими? Қандай қилиб, пойинтар-сойинтар сўзларни эшита туриб, оғзинг қулоғингга етиб бош ирғаб маъқуллайсан?!” Ана шундан кейин десангиз ўз-ўзимни қўлга ололмай, тилимнинг бошбоғини чиқариб юбораман. Қарабсизки, тилим менга ҳукмрон бўлиб оғзимга келганини қайтармайди.

Меҳмондорчиликда мендан бошқа ҳам кўпчилик ўтирган бўлади, албатта. Бино йўлаги олдида энг сўнгги русумдаги автомобиль кутиб турган, афти бужур, тепакал жаноб шахснинг эркинлиги ҳақида, маънавий қадриятлар ҳамда қалбнинг покизалиги ҳақида томоқ йиртади:
– Ҳа, жаноблар… қасамёд қиламанки, дунёнинг ортиқча ташвишлари-ю вақтинчалик омад, ғизиллаб ўтиб кетувчи ҳаётда биздек азизу мукаррам қилиб яратилган инсонларнинг бойлик ва унвон учун ҳукмдорлар олдида тилёғламалик қилишимиз, ўзимизни ерга уришимиз ва обрў- эътиборимизни бир пул қилишимиз асло арзимас бир ҳолдир. Ахир ноиблик, вазирлик ва бошқа амалдорлик мансаблари йўловчилар бот-бот алмашиб турадиган автобус ўриндиқларидан бошқа ҳеч нарса эмас. Ана шу дабдабалар инсоний ғурурни йўқотишга арзийдими? Виждонимни ўртага қўйиб қасамёд қиламанки, тубан инсонларни асло жиним суймайди. Исми хаёлимга келмай турган бир шоиримиз бу ҳақда шундай деган эди.

Бир парча еру қўш ҳўкизга эга бўлиш, Улардан бирин амир, бирин вазир деб билиш Ибн Ямин-чун минг карра камдир, бешак, Қайқубод, Кайхусравни алдаган безак.
Ана шу баландпарвоз сўзлардан кейин барчанинг нигоҳи ваъзхонга ҳайрат ила қадалиб қолди. Улар: “Воҳ, воҳ, воҳ! Қандай ақл соҳиби-я, қандай илғор, тараққийпарвар ва ноёб фикрлар-а!” деб юборишганини сезмай қолишди.
Мен ҳам унинг баландпарвоз сўзларини эшитар эканман, сўрадим:
– Ҳурматли жаноб, мени маъзур тут асиз-у, сизнинг соҳангиз қандайлигини билсам бўладими?
– Мен Марказий саҳродаги майда шағални йиригидан ажратиш вазирлигида вазир ёрдамчисиман.
Бирдан аъзои баданим қизиб кетиб, орқа миямга қон қуюла бошлади.
– Нега энди сизга шу лавозимни ишониб топширишган? – дея олдим ўзимни зўр-базўр босиб.
– Афтидан, менинг ишбилармонлигим, айрича қобилиятга эгалигимни инобатга олишган бўлишса керак.
– Унда сиз кунига неча марта жаноб вазирга етти букилишингизга тўғри келади, шуни айта оласизми? Турли баҳоналарни рўкач қилиб, кунига неча марта жаноб вазирнинг хонасига мўралайсиз-у, унинг оғзига тикилиб: “Эшитаман”, “Қандай юмуш буюрасиз, жаноби олийлари?” дея шивирлайсиз?
– Бирон марта ҳам букилмайман. Ҳа, энди мўралаган бўлсам, бу менинг хизмат вазифам.
– Сизнинг ишчанлигингиз ва қобилиятингизга ишониб топширилган мансабни сақлаб қолиш учун кунига неча марталаб тилёғламалик қиласиз-у, вазирининг соясига салом берасиз? Ана, кўрдингизми, мен ўз-ўзимни идора қила олмай қоламан. – Қани, айт-чи, кунига жаноб вазир автомобилининг эшигини неча марта очасан-у, ёпасан? Вазирнинг ишончига кириш учун ўз қўл остингда бўлганларни оёқ учида кўрсатиб, уларга заҳрингни сочасан ва улар шаънига қаттиқ-қурум сўзлар айтасан? Кунга неча мароталаб ёлғон сўзлайсан-у, қанчалаб қалбаки ҳужжатларга имзо чекасан? Ҳе, сени қара-ю… лаганбардорсан, бахти қаро ёлғончисан!

Яна сен қулвачча қалбинг билан ғурур ҳақида, инсон шаън-шавкати ҳақида оғиз кўпиртирасан. Балки сен бизларни меров деб ўйлаётгандирсан?! Ҳозироқ нақ шу ернинг ўзида, барчанинг кўзи олдида тумшуғингга бир туширайки, ана ундан кейин эсинг жойига келиб қолар.

…Турган гапки, иш муштлашув билан якунланади. Охир-оқибат ё у меҳмондорчиликни ташлаб чиқиб кетади, ё бўлмаса, мени кўчага шармандаларча қувиб чиқариб юборишади. Қарабсизки, мезбон мен билан бутунлай алоқани узиб ташлагани етмагандек, бошқаларни ҳам огоҳлантириб қўяди: «Илоё, шу каллаварам Шоҳоний дегани билан таниш бўлишдан сизни яратганнинг ўзи асрасин!” (У, албатта, ноҳақ бўлади!). Ёки бўлмаса, бошқа бир ҳодисани кўз олдингизга келтиринг. Мен ёзувчилар, шоирлар, э, борингки, ақл-заковат соҳиблари даврасида ўтирибман. Гап шеърхонликдан бошланди, дейлик. Шунда меҳмонлардан бири ашъор ўқийди.
Шоирлар эса асосан ё анъанапарастлар, ёхуд бўлмасам янгилик тарафдорларига бўлинишади. Бордию шоир анъанапараст бўлса, тингловчиларнинг олқишлари ва дод-фарёдлари остида кўз ёшини шашқатор этиб, рақибининг тошбағирлигидан, маъшуқасининг бевафолигию севгисини хор этганидан, унинг маккоралиги ҳамда бошқа мавзуларда ғазал ўқиб, нолаю афғон чекади. Йиғлайди, йиғлатади.

Мен ҳам барча қатори ғазални тинглаб бўлгач, шеърхонга юзланаман:
– Жаноб, ўринсиз саволим учун мени маъзур тутасиз, ёшингиз нечада?
– Олтмиш саккизда.
– Оила қурганмисиз?
– Ҳа.
– Фарзандларингиз ҳам бўлса керак?
– Ҳа, албатта. Етти фарзандим, невараларим бор.
– Сизни ташлаб кетган маъшуқангиз неча ёшда эди?
У ғамга чўмиб, жавоб беради:
– Йигирма ёшларда эди.
– У сизни нега ташлаб кетди?
– Бунинг тагига ўзим ҳам етолмаяпман. Бевафо экан, мени ташлади- кетди, – дейди ғазалхон отахон ғамгин бир ҳолатда. – Ҳозир кечаю кундуз куйганим-куйган. Ғамида адо бўладиганга ўхшайман энди.

Ана шундан кейин лампамой сепилган алангадек бирдан ловуллаб кетаман:
– Эсини еган виждонсиз чурук чол! Етмишни уриб қўйибсан-у, бир оёғинг гўрда бўла туриб, ёш қизга осилишни ким қўйибди сенга? Яна у нега ташлаб кетганига ақли етмасмиш буни. Сен – чириб кетган жўкак кимгаям керак бўлардинг? Охир-оқибат бетамиз бетамизлигича қолаверар экан-да. Покдамонлик билан олийжанобликнинг фарқига боролмай қолибсан-ку… Яна кўз ёши тўкиб, маъшуқам ташлаб кетди, деб ҳиқиллайсан. Яхши қилибди, минг офарин ўшанга. Сенга катта сабоқ бериб кетипти, эс-ҳушингни йиғиб ол энди. Аёлинг, етти фарзандинг, набираларинг бўла туриб, қизлар кетидан илакишиб юришни ким қўйибди сенга?!

Қарабсизки, яна жанжал бошланади. Тағин ё у кетиб қолади, ё мени ташқарига чиқариб ташлашади. Хонадон соҳиби бўлса барчага эшиттириб: “Шоҳоний деганингиз ким бўлибди ўзи? Бадииятдан умуман йироқда: на шеъриятни, на адабиётни англаб етади”, дейди.

Борди-ю, янгилик яратувчи шоир бўлса, на бошланиши, на ниҳояси, на қофиясию на туроғининг тайини бўлмаган шеърида Биафранинг оч-наҳор қолган одамлари ҳақида ғам чекади, Африканинг бахтсиз болаларига ҳамдардлик билдириб, нола қилади. Шеърларини тантанавор равишда ўқиган янгилик яратувчи назмкор турган гапки, барча қатори мендан ҳам ўзининг инсонпарварлик туйғулари ҳамда илғор фикрларга кўмилган ашъорлари учун ҳамду-санолар кутади. Мен эса мақтов ўрнига шартта ёқасидан оламану, сўроққа тутаман:
– Ўртоқжон, қани айт-чи, кечаги оқшомни қаерда ўтказдинг?
– Дўстлар билан майхонада бўлдим.
– Ўтган кунги тунда-чи?..
– Дўстлар даврасида маишатда эдим.
– Хўш, ундан олдин-чи?
– Лолазорда бўлдик.
Ана шундан кейин мен яна чегарадан чиқиб кетаман:
– Ифлос, виждонсиз! Лоақал бир кеча Биафранинг оч яшаётган одамлари-ю Африканинг бахтсиз болалари учун майхонада шаробни уриб, бузуқчилик қилмасдан уйингда ўтирсанг бўлмасмиди?! Ўз маҳаллангда қанчалаб оч-наҳор юрганига бир назар ташласанг-чи… Нима, бизларни аҳмоқ деб ўйлаяпсанми? Биафрада нима бўлаётгани билан сенинг неча пуллик ишинг бор? Родезияда рўй бераётган ҳодисаларга тупурмайсанми? Қара, Биафрадаги оч қолаётган болалар тақдири сени шунчалик ғамга ботирганки, иштаҳанг бўғилиб, жўжанинг юмшоқ гўшти ҳам томоғингдан ўтмаяпти. Қани, ичкиликбоз, суюқоёқ ковушингни тўғрилаб қўймасимдан бу ердан туёғингни шиқиллатиб қол-чи!

…Яна ғалва! Яна ё у мендан дарғазаб бўлганча жўнаб қолади, ё менга ҳаддингдан ошдинг энди, қани бир жуфтакни ростла-чи, дейишади. Ҳар сафар бир муаммо чиққани чиққан.
Биз ўтирган даврада бирор кимсанинг кўзлари шилпиқ бўлса-ю, бирор кимса унга кўзларингиз бирам чиройлики, нақ мовий наргизнинг ўзгинаси-я, деб қолса борми, бирдан ўзим сезмаган ҳолда фиғоним фалакка чиқиб кетади-да: “Ўҳ, ўша шабкўрнинг кўзларини мовий наргизга ўхшатган кимсанинг отаси гўрида тикка туриб кетсин-а!” деган сўзларни айтиб юбораман.

…Яқинда бир ошнам мени тутиб олиб, панд-насиҳат қила кетди:
– Қачонгача шундай яшаш мумкин ахир?! Ҳадеб одамларнинг жиғига тега берасанми? Ҳамма сендан кўнгли совиб, узоқлашиб кетади-ку. Ҳеч ким сен билан дўстлашмай қўяди, ҳатто яқинига йўлатмасликка ҳаракат қилади. Ўйлаб кўргин, ўзинг ҳам бир назар ташлаб қўй… Хулқингни ўзгартир энди. Бошқалар нима деса, сен ҳам қўшиладиган, сўзларини қўллаб-қувватлайдиган бўл. Нега энди ҳамманинг фикрига қарши чиқавериб, дилини ранжитишинг, ўзингдан бездиришинг керак?!

– Мен ўзимни асло қўлга ололмаяпман, – дедим надомат ила. – Менинг тилим ўзимга душман бўлмоқда. Менга сираям бўйсунмаяпти. Кел, ўртоқжон, бирон-бир жўяли маслаҳатинг бўлса, айт.
– Мен сенга “Дўст орттириш қоидалари” деган бир китоб олиб келиб бераман. Уни синчиклаб ўқиб чиққин-да, айтилган тавсияларига қатъий риоя қил. Шундан кейин қарабсанки, сен ҳам ўзгаларга ўхшаб қоласан- қўясан. Қаерга борсанг барча ёқтирган мўмин-қобил меҳмонга айланасан- қоласан. Биров сен билан жанжаллашиб ҳам ўтирмайди, уйидан қувиб ҳам чиқармайди.

Бу гап менга маъқул тушди. У эртасигаёқ менга ваъда қилган китобини келтириб берди. Китобни мук тушиб ўқиб чиққач, шу нарсага ишонч ҳосил қилдимки, ҳақиқатдан унда битилган кўплаб фойдали маслаҳатларга амал қилгудек бўлсам, ўзимга душман орттириш эмас, талайгина дўстларга эга бўлишим мумкин экан. Масалан, бир ерида шундай дейилади:

“Меҳмондорчиликда ўтирар экансиз, шу тобда ҳатто хаёлингизни бирон- бир қизиқ воқеа банд қилган бўлса-да, суҳбатдошингизнинг сўзларига жиддий қулоқ солишга ҳаракат қилинг. Унинг шаънига ҳамду санолар ёғдиришдан ҳамда сўзларидан ҳайратга тушишдан асло ўзингизни тия кўрманг. Кийимининг ранги рўйидан, бўйинбоғининг шаклидан оғзингиз қулоғингизга етсин. Борди-ю меҳмонлардан биронтаси оғаси, отаси ёхуд меҳмонда ўтирганлардан бирининг ахлоқий ва виждоний сифатларини мақтай бошласа, сиз ҳам унинг сўзларини тасдиқлаб, қўллаб-қувватлаб туришингиз керак. Мабодо ёнингизда ўтирган кимсанинг бурни катта ва танқайган бўлса, сиз унинг ёнлама кўринишини аслзодаларга хос деб кўкларга кўтаринг…” ва ҳоказо-ю ҳоказолар.

Қоидаларни ўқиб чиққанимдан кейин бир куни мени меҳмондорчиликка таклиф қилиб қолишди. У ерда меҳмонга келганлардан бири билан таништириб қўйишди. Қаранг, шундай воқеа рўй берса бўладими? Унинг исми-шарифи менга жудаям таниш бўлиб, оғасини кўрган эдим.
Мулойимлик билан суриштира бошладим:
– Биродари азиз, марҳамат қилиб мени маъзур тутасиз-у, мабодо Акбархон деган акангиз йўқмилар?
– Нега бўлмасин, бор-да…
Мен дарҳол фурсатни бой бермай, оғайнимнинг берган маслаҳатлари билан у берган китобдаги қоидалардан олган таассуротларимни эслаб, шоша-пиша сўзимни давом эттирдим:
– Қандай ажойиб акангиз бор-а! Биз Акбархон билан кўп йиллардан буён дўстлашиб келамиз. Ҳа, ишонаверинг, Асқар оға, акангиз инсон эмас, нақ фариштанинг ўзгинаси. У ҳаддан ташқари покиза, саранжом- саришта, диёнатли йигит. Агар у билан жилла бўлмаса ҳафтада уч-тўрт марта учрашиб турмасак, ўзимизни қўярга жой тополмай қоламиз (Очиғини айтсам, у билан бор-йўғи икки марта учрашганмизми- йўқми, билмайман). У қандай самимий, меҳмоннавоз, қўли очиқ инсон-а! Бир сўз билан айтсам, у чин дўстим.

Ия, бу нима деган гап! Асқар оға сўзларимни охиригача эшитмай туриб, бирдан бомбадек портлаб кетса-я!
– Ҳой, менга қара, сен жудаям риёкор, тилёғламачи, расво одам экансан-ку. Нега бунча бўлмағур гапларни вайсадинг-а?! Ў, ўша аблаҳ акам сени ҳузуримга юбордими? Биз уни яна оиламизга қабул қилишимизни истаб қолдими, айт?..

…Ўзимни қўярга жой тополмай қолдим. Мен юзага келган вазиятдан чиқиб кетиш учун эҳтиёткорлик билан чора излайман-у, Асқар оға бўлса атрофдагиларнинг унинг сўзларини маъқуллашлари ва қўллаб- қувватлашларидан дадилланиб, айюҳаннос солар ва ўз акаси ҳамда менинг устимдан мағзава ағдаришда давом этарди:
– Ҳали кўп йиллардан буён остонамизга яқин йўлатмаётган бир безорини ҳимоя қилмоқчимисан? Инсонларнинг энг ифлосини, энг тубанини кўкларга кўтариб мақтаяпсанми ҳали? Бизнинг оиламиз унинг
исмини тилга олишдан ҳазар қилади. Мен ўтирган ерда у ярамасни ҳимоя қилишга қандай журъат этдинг?! Номуссиз! Ёлғончи! Бахтиқаро лаганбардор! Аблаҳ!
– Кечиринг, жаноб,–хижолатпазликдан чиқмоқчи бўлди мен. – Аллоҳ кўриб турибди, мен сизни ҳечам ранжитиш ниятим йўқ эди. Гап шундаки, мен бир қадрдон дўстимнинг маслаҳатига кўра, “Дўст орттириш
қоидалари” китобини ўқиб чиқиб, бугун биринчи марта ўша қоидаларни амалда синаб кўрмоқчи бўлувдим.
Асқар оға остидан илон чиққандек сапчиб туриб кетди. Муштларини тугган ҳолда юзлари анордек қип-қизариб шанғиллади:
– Сенгаям, дўстинггаям, қоидалар китобини ёзгангаям… лаънатлар бўлсин! Ҳозироқ мушт тушириб қолмасимдан тезроқ бу ердан жўнаб қол! Қани, тезроқ…

Сездимки, аҳвол оғир. Гарданимга бу шарманданинг мушти тушиб қолмасидан, ўзимни эҳтиётлаган ҳолда меҳмонлар тўдаси орасидан сирғалиб чиқдим ва ҳайдаб қолмасларидан буруноқ жуфтакни ростлаб қолдим.

Эртасига китобни қўлтиққа урганча дўстим ҳузурига бордим:
– Ўртоқжон, ма, китобинг ўзингга буюрсин! Мен энди ҳечам янги дўстлар орттирмоқчи эмасман. Аввалги ҳолича қолаверганим маъқул экан. Одамлар қандай бўлса, шундай қолавераркан. Ё мен бошқачаман ёки одамлар бошқача. Бу китобингни ўзинг ўқи, унинг қоидаларига ўзинг амал қил. Мени шундан халос эт, дўстим, мен бунга муносиб эмас эканман.
– Нега энди? Нима бўлди?
– Шунчаки… Ҳеч нарса бўлгани йўқ…

ЭРНИ ҚАНДАЙ ПАРВАРИШ ҚИЛИШ КЕРАК?
Рус тилидан Илҳом Зойир таржимаси

Ҳабибни кўрсангиз таниёлмасдингиз. У билан анчадан бери дўст бўлганимиз учун, қанчалик ўзгармасин, уни дарров танидим.

У олдинлари анча дадил, ҳаракатчан ва улфати жонон бўлиб, овқат ейишни хуш кўрар, хушчақчақ ва ҳазиллашишни ёқтирар – бир сўз билан айтганда, давранинг гули эди. Кўп топарди ва шунга яраша сарфларди. Доимо чиройли кўринарди: думалоқ юзи қип-қизил, қадамлари шахдам. Ҳозир унга бир қараб қўйинг! Худди безгакка чалингандек: юзлари сўлғин, бўздек оқарган, чалишиб юради. Хулласи калом, Ҳабибни таниб бўлмай қолганди.
Мен азалдан бировнинг ишига аралашишни ёқтирмасам-да, ҳозир ўзимни тутолмай, ундан сўрадим:
– Сенга нима бўлди, Ҳабибжон? Таниб бўлмайдиган аҳволга тушибсан!

Унинг жаҳли чиқиб кетди:
– Эр-хотин ва севишганларнинг ишига бурнини суққанларга худонинг лаънати бўлсин!
Ноўрин савол берганимни билдим ва уни тинчлантиришга уриндим:
– Хафа бўлма, Ҳабибжон! Ўзи нима гап, нимадан бунчалик жиғибийронсан?
– Аёллар журналини сотиб олма ва ўқима, деб минг марта айтдим унга! Йўқ, гапимга қулоқ солмади ва мени мана шу аҳволга солиб қўйди-да!
– Сенинг бу аҳволга тушишингга аёллар журналининг нима дахли бор?

Ҳабиб энди менга мўлтайиб қаради:
– Ҳамма гап аёллар журналида-да, сен буни тушунмайсан! Юр, қаҳвахонага кирайлик, ўша ерда ҳаммасини айтиб бераман.
– Сен мени яхши биласан-ку, – деб ўз ҳикоясини бошлади Ҳабиб жойлашиб ўтиришимиз билан. – Қандай шўх ва хушчақчақ эдим. Эслайсанми?
– Эсламай, ўлибманми?
– Энди-чи?.. Бунга ким айбдор деб ўйлайсан?
– Мен қайдан билай?
– Доктор, лаънати доктор Хильдер Гавзер айбдор, лаънат бўлсин унга!
– Тушунмадим, очиқроқ гапирсанг-чи!
– Ярим йил олдин хотиним аёллар журналига обуна бўлган эди. Журналда нимани ёзишса, хотиним уни ёд оларди-да, кейин қуёнлар устида тажриба ўтказгандай, ўша ўрганганларини менда синаб кўрарди, энди тушундингми?
– Йўқ, ҳеч нарсага тушунмадим!

Ҳабиб чўнтагидан папирос чиқариб, уни тутатди, сўнг менга бир қараб олди-да, давом этди:
– Олти ой бурун ўша доктор – илоҳим соқоли ўсмасин! – журналда талай мақолаларини чоп эттирди. “Аёллар! Эрингизнинг тақдири сизнинг қўлингизда. Унинг соғлом ва бақувват бўлишини истасангиз, мана бу маслаҳатларга амал қилинг!” деб ёзган экан бир мақоласида.
– Хўш?
– Беш ой бурун, уйга кириб, йўлакда тиббиёт тарозиси турганига кўзим тушди. “Бу нима?” деб сўрадим Минадан.
– Унга чиқ, сени ўлчаб қўяман! – деди у жилмайиб.
– Меними?
– Ҳа, сени!
– Нимага?
– “Эркаклар соғлиғининг энг асосий омилларидан бири – вазнни меъёрида сақлаш!” деб ёзибди доктор Хильдер Гавзер.

Шундан бери бу хотин эрталаб, пешинда, кечаси, ухлашдан олдин, овқатгача, овқатдан кейин бир қоп шолғомдай кунига олти марта мени тарозига чиқариб қўйиб ўлчайди. Агар вазним камайса – дарров ўтирғизиб қўйиб, мажбурлаб овқатлантиради, агар вазним кўпайса – лаънати доктор Хильдер Гавзер маслаҳатига биноан кийимсиз югуришга мажбур қилади.
– Нега энди кийимсиз?
– Доктор Хильдер Гавзер, бунақа пайтда бутун тана эркин нафас олиши керак, деб маслаҳат берганмиш.
– Хўш, яна нима гап?
– Бу лаънати доктор, аёл эрини ойига бир марта барча тиббий текшириш бўйича шифокор кўригидан ўтказиб туриши шартлигини уқтиради, мабодо, шифокор қандайдир нуқсон топса, унга ўз вақтида чора кўриш керакмиш. Шундай қилиб, олти ойдан буён бу хотин менинг соғлиғимни ўйлайди…

– Демак, хотининг сени яхши кўраркан, Ҳабибжон! – кўнглини кўтарган бўлдим.
– …поликлиникага олиб боради мени, – менинг гапимга эътибор бермай, давом этди Ҳабиб. – Бир куни кўз дўхтирига, иккинчи куни – тиш дўхтирига, учинчи, тўртинчи, бешинчи кунлари – терапевтга, жарроҳга, онкологга ва яна ким-кимларга олиб боради… Жонимдан тўйиб кетдим!
– Асабийлашма, Ҳабибжон! – таскин бердим мен. – Демак, Минахоним сени севади, кўр бўлиб қолишингдан ёки ошқозонингда яра пайдо бўлишидан хавотирланади-да.
– Яна бу доктор Хильдер Гавзер хотинларга эркаклар ўз меҳнат қобилиятини узоқ сақлаб қолишлари учун уларни эрталаб ва кечқурун бадантарбия билан шуғулланишга мажбур қилишни маслаҳат беради!.. Хотиним менга иккита саккиз килолик тош, яна буқанинг бўйнини синдирадиган штанга ҳам сотиб олди. Тош кўтарганда, ўйлаб қоламан, нега мен майиб бўлмайман деб? Менда куч ҳам қолмади, тоқат ҳам!

– Иш нима бўляпти, иш, Ҳабибжон?
– Қанақа иш? Ишлайдиган вақтлар ўтмишда қолди! Ҳар куни кечаси соат саккизда болаларни ухлатади, кейин мени кўрпага ўрайди ва “ўқиб дам ол” деб, олдимга бир олам китоб-журналларни уйиб ташлайди.
– Нимага?
– Нима “нимага”? Буни доктор Хильдер Гавзер маслаҳат берган, дейди хотиним. Сенга, – яъни менга, – дам олишинг, ўқишинг ва ухлашинг учун тинчлик керак, дейди.
Мен маҳбус ёки мохов эмасман, бунақада жинни бўлиб қоламан, дедим унга. Доктор Хильдер Гавзер шундай деган, мен бошқасини билмайман, дейди хотиним. Бу доктор Хильдер Гавзер менинг тинчлигимни, бахтли ҳаёт кечиришимни бунча истамаса? Бурунлари ишдан келиб, кечалари болаларим билан бирга телевизор кўрардим, уларга эртаклар айтиб берардим, ўйнатардим, кулдирардим. Соат ўн иккида ухлардим, эрталаб мени тўп отиб ҳам уйғотиб бўлмасди, энди эса ирғиб тураман.
– Нимага, Ҳабибжон?
– Кечаси, доктор Хильдер Гавзернинг маслаҳати билан, – дўзахда куйиб кул бўлмаса рози эмасман! – ошқозонга оғир ботмаслиги ва яхши ухлаб туш кўришим учун қотган нон билан қирғичдан ўтказилган сабзидан тайёрланган ёвғон шўрва ичаман. Ўзинг биласан, олдинлари нонуштада бир жуфт қўй тилини, тўртта оёғини иккита нон билан еб ташлардим. Бундан ташқари, хотиним кечалари устимга ўн марта кўрпа ташлаб, ўн марта очиб ташлайди.
– Нима учун, Ҳабибжон?
– Ҳаммаси доктор… доктор Хильдер Гавзер шундай маслаҳат беради. Биласанми? “Эрингизга қараб туринг, ухлаганда усти очилиб қолмасин – шамоллаши мумкин, яна кўрпа тагида димиқиб қолмасин – бўғилиши мумкин”, деб ёзганмиш. Энди тушундингми?
– Бир нималарни тушунгандай бўляпман! Кейин-чи?
– Ишдан келиб, кийимларимни алмаштирмасимдан туриб, Мина мени саволга тутади:
– Чарчамадингми, Ҳабибжон?
– Йўқ!
– Бошлиғинг билан жиқиллашмадингми?
– Йўқ!
– Эҳтимол, жиқиллашгандирсан, менга тўғрисини айт.
– Айтдим-ку, жиқиллашмадим деб!
– Эҳтимол, бошқа биров билан жанжаллашгандирсан?
– Нега жанжаллашарканман?
– Мен биламан, жанжаллашгансан, фақат менга айтгинг келмаяпти. Мана, доктор Хильдер Гавзер “эрлар ўз тинчликларини ўйласалар, қувонч-ташвишларини хотинлари билан бирга баҳам кўришлари керак”, дебди. Шунинг учун, азизим, менга тўғрисини айт, бугун бирор киши билан жанжаллашдингми?
– Сенинг номинг билан қасам ичаман, жанжаллашмадим!
– Эҳтимол, ҳеч нарсадан-ҳеч нарса йўқ полиция сенга хиралик қилгандир?
– Йўқ!
– Ёки ишхонангда сенга ҳайфсан беришдими?
Шу пайт Ҳабиб қўлини кўтариб, менга илтижо қилди, гўё ҳозир қаршисида мен эмас, гўё хотини Мина тургандек, наъра тортиб юборди:
– Қиблага қараб қасам ичаман, йўқ! Йўқ! Йўқ! Ҳеч ким билан ғижиллашмадим, ҳеч ким билан жанжаллашмадим! Ишхонамда менга ҳайфсан беришмади! Полиция менга хиралик қилгани йўқ! Мени тинч қўй, жонимга тегди, қийналиб кетдим!
Ҳабибнинг овозини эшитган официант бизга яқинлашди:
– Нима бўлди, оға? Илтимос, шовқин кўтарманг.
– Ҳеч нима, ҳеч нима. Биз шунчаки очиқчасига гаплашяпмиз, – дедик иккаламиз бараварига.
– Бундан кейин, биласанми, хотиним нима қилди? – официантга эътибор қилмай давом этди Ҳабиб. – Асабим чарчаган экан, бунақа пайтда доктор Хильдер Гавзернинг маслаҳатига кўра… Айтишга уяласан киши!

– Гапир, гапир, Ҳабибжон, уялма.
– Ҳуқна қилади, дори беради ёки оғзимга томизғи томизади! Мен олдинлари зарур ишим бўлмаса, эрталаб соат етти, саккиз, тўққизда турардим. Энди лаънати доктор Хильдер Гавзернинг кўрсатмаси бўйича: “Тур ўрнингдан, бўлмаса нонушта қилишга улгурмайсан, бадантарбия қилолмайсан, муолажалар учун вақт қолмайди, ҳуқна қилиш керак”, деб хотиним соат олтида уйғотиб олади. Мен тушунолмай қолдим, бу хотин меникими ёки доктор Хильдер Гавзерникими? Мени гўр ёқасига олиб боришининг нима кераги бор унга?
– Албатта, бу сенинг хотининг, Ҳабибжон! – дедим унга.
– Унда нима учун мени бу аҳволга солиб қўйди?
– Менимча, у сени севади!

Ҳабиб тишини шунақанги ғижирлатдики, мен стулнинг тўртта оёғи баравар синди, деб ўйлабман.
– У мени севадими ёки ўзиними?
– Албатта, сени, Ҳабибжон, шунинг учун шундай қилади-да…
Официант ҳисоб-китоб варақасини келтирганда, мен тўлайман десам, Ҳабиб унамади.

Xusrav Shohoniy
IKKI HIKOYA

 

Ziyoli oilada tug’ilgan Xusrav Shohoniy asli mashhadlik bo’lsa-da, umrining oxirigacha Tehronda yashagan. U asosan novellist, hajviyachi hikoyanavis sifatida shuhrat qozondi. Xusrav Shohoniy tabiatan halol va adolatpesha bo’lganidan ijodining yetakchi mavzusini turmush illatlarini, turli toifa kishilari o’rtasidagi munofiqlik, amalparastlik, mansab-martabasini suiiste’mol qilishni qoralash kabi masalalar tashkil qiladi.‘‘Borujalining ko’rguliklari’’, ‘‘Ishratxona’’, ‘‘Og’iz-burun o’pishganlar”, “To’fon” va boshqa hikoyalari fikrimiz dalilidir. Yozuvchi asarlari kitobxonni o’ylantiradi, fikrlashga undaydi. Hayotdagi g’ayriinsoniy, g’ayrishar’iy xatti-harakatlarga, qusurlarga qarshi kurashga undaydi. Shuning uchun ham Xusrav Shohoniy hozirgi Eron nasrida peshqadam hikoyanavis sifatida e’tirof etiladi.

QOVUSHMAGAN ODAM
Rus tilidan Murod Parpixo’jaev tarjimasi

O‘zimni sizga qanday tanishtirishga ham aqlim yetmay qoldi… Aytaylik, men qanday odam bo‘lsam shundayligimcha tanishtiraymi, yo bo‘lmasam… Bordi-yu birdan siz ham ba’zi birovlar kabi mening kimligimni bilib olsangiz, boloxonador qilib so‘kib qolmaysizmi? Keling, nima bo‘lsa bo‘ldi, yaxshisi sizga bor haqiqatni aytib bera qolay.
Gap shundaki, men tili bilan dili qovushmagan bir insonman. Tilimni tiya olmaganimdan dakki yeganim yegan. Ammo biron marta yaxshilik ko‘rganim yo‘q. Nega shunday bo‘laverar ekan, deb boshim qotgani-qotgan.
O‘, mening loyim asli shunday qorilgan, yo ota-onamning tarbiyasi shunday bo‘lgan. Bir so‘z bilan aytsam, yo barcha odamlar mendan ayricha, yoki bo‘lmasam men… Masalan, aytaylik, meni mehmonga taklif etishdi. Shunda men mehmonga ketayotib o‘z-o‘zimga so‘z beraman: bu safar tilimni shunday tiyamanki, hech qanday ortiqcha so‘zlashiga yo‘l qo‘ymayman. Boshqa mehmonlar nima haqida so‘zlasa, men ham o‘sha mavzuda gapiraman. Xuddi o‘zgalardek o‘z tilimga o‘zim xo‘jayin bo‘laman. Qarabsizki, mehmonda o‘tirarkanman, avvaliga o‘zimni-o‘zim chunonam idora qilamanki… Biroq oradan ko‘p o‘tmay, to‘satdan allaqanday ichki g‘alayon ich-etimni kemira boshlaydi: “Nega endi “miq” etmasdan o‘tiribsan? Ha, haqiqatni aytishga yuraging dov bermayaptimi? Qanday qilib, poyintar-soyintar so‘zlarni eshita turib, og‘zing qulog‘ingga yetib bosh irg‘ab ma’qullaysan?!” Ana shundan keyin desangiz o‘z-o‘zimni qo‘lga ololmay, tilimning boshbog‘ini chiqarib yuboraman. Qarabsizki, tilim menga hukmron bo‘lib og‘zimga kelganini qaytarmaydi.
Mehmondorchilikda mendan boshqa ham ko‘pchilik o‘tirgan bo‘ladi, albatta. Bino yo‘lagi oldida eng so‘nggi rusumdagi avtomobil kutib turgan, afti bujur, tepakal janob shaxsning erkinligi haqida, ma’naviy qadriyatlar hamda qalbning pokizaligi haqida tomoq yirtadi:
– Ha, janoblar… qasamyod qilamanki, dunyoning ortiqcha tashvishlari-yu vaqtinchalik omad, g‘izillab o‘tib ketuvchi hayotda bizdek azizu mukarram qilib yaratilgan insonlarning boylik va unvon uchun hukmdorlar oldida tilyog‘lamalik qilishimiz, o‘zimizni yerga urishimiz va obro‘- e’tiborimizni bir pul qilishimiz aslo arzimas bir holdir. Axir noiblik, vazirlik va boshqa amaldorlik mansablari yo‘lovchilar bot-bot almashib turadigan avtobus o‘rindiqlaridan boshqa hech narsa emas. Ana shu dabdabalar insoniy g‘ururni yo‘qotishga arziydimi? Vijdonimni o‘rtaga qo‘yib qasamyod qilamanki, tuban insonlarni aslo jinim suymaydi. Ismi xayolimga kelmay turgan bir shoirimiz bu haqda shunday degan edi.
Bir parcha yeru qo‘sh ho‘kizga ega bo‘lish, Ulardan birin amir, birin vazir deb bilish Ibn Yamin-chun ming karra kamdir, beshak, Qayqubod, Kayxusravni aldagan bezak.
Ana shu balandparvoz so‘zlardan keyin barchaning nigohi va’zxonga hayrat ila qadalib qoldi. Ular: “Voh, voh, voh! Qanday aql sohibi-ya, qanday ilg‘or, taraqqiyparvar va noyob fikrlar-a!” deb yuborishganini sezmay qolishdi.
Men ham uning balandparvoz so‘zlarini eshitar ekanman, so‘radim:
– Hurmatli janob, meni ma’zur tut asiz-u, sizning sohangiz qandayligini bilsam bo‘ladimi?
– Men Markaziy sahrodagi mayda shag‘alni yirigidan ajratish vazirligida vazir yordamchisiman.
Birdan a’zoi badanim qizib ketib, orqa miyamga qon quyula boshladi.
– Nega endi sizga shu lavozimni ishonib topshirishgan? – deya oldim o‘zimni zo‘r-bazo‘r bosib.
– Aftidan, mening ishbilarmonligim, ayricha qobiliyatga egaligimni inobatga olishgan bo‘lishsa kerak.
– Unda siz kuniga necha marta janob vazirga yetti bukilishingizga to‘g‘ri keladi, shuni ayta olasizmi? Turli bahonalarni ro‘kach qilib, kuniga necha marta janob vazirning xonasiga mo‘ralaysiz-u, uning og‘ziga tikilib: “Eshitaman”, “Qanday yumush buyurasiz, janobi oliylari?” deya shivirlaysiz?
– Biron marta ham bukilmayman. Ha, endi mo‘ralagan bo‘lsam, bu mening xizmat vazifam.
– Sizning ishchanligingiz va qobiliyatingizga ishonib topshirilgan mansabni saqlab qolish uchun kuniga necha martalab tilyog‘lamalik qilasiz-u, vazirining soyasiga salom berasiz? Ana, ko‘rdingizmi, men o‘z-o‘zimni idora qila olmay qolaman. – Qani, ayt-chi, kuniga janob vazir avtomobilining eshigini necha marta ochasan-u, yopasan? Vazirning ishonchiga kirish uchun o‘z qo‘l ostingda bo‘lganlarni oyoq uchida ko‘rsatib, ularga zahringni sochasan va ular sha’niga qattiq-qurum so‘zlar aytasan? Kunga necha marotalab yolg‘on so‘zlaysan-u, qanchalab qalbaki hujjatlarga imzo chekasan? He, seni qara-yu… laganbardorsan, baxti qaro yolg‘onchisan!
Yana sen qulvachcha qalbing bilan g‘urur haqida, inson sha’n-shavkati haqida og‘iz ko‘pirtirasan. Balki sen bizlarni merov deb o‘ylayotgandirsan?! Hoziroq naq shu yerning o‘zida, barchaning ko‘zi oldida tumshug‘ingga bir tushirayki, ana undan keyin esing joyiga kelib qolar.
…Turgan gapki, ish mushtlashuv bilan yakunlanadi. Oxir-oqibat yo u mehmondorchilikni tashlab chiqib ketadi, yo bo‘lmasa, meni ko‘chaga sharmandalarcha quvib chiqarib yuborishadi. Qarabsizki, mezbon men bilan butunlay aloqani uzib tashlagani yetmagandek, boshqalarni ham ogohlantirib qo‘yadi: «Iloyo, shu kallavaram Shohoniy degani bilan tanish bo‘lishdan sizni yaratganning o‘zi asrasin!” (U, albatta, nohaq bo‘ladi!). Yoki bo‘lmasa, boshqa bir hodisani ko‘z oldingizga keltiring. Men yozuvchilar, shoirlar, e, boringki, aql-zakovat sohiblari davrasida o‘tiribman. Gap she’rxonlikdan boshlandi, deylik. Shunda mehmonlardan biri ash’or o‘qiydi.
Shoirlar esa asosan yo an’anaparastlar, yoxud bo‘lmasam yangilik tarafdorlariga bo‘linishadi. Bordiyu shoir an’anaparast bo‘lsa, tinglovchilarning olqishlari va dod-faryodlari ostida ko‘z yoshini shashqator etib, raqibining toshbag‘irligidan, ma’shuqasining bevafoligiyu sevgisini xor etganidan, uning makkoraligi hamda boshqa mavzularda g‘azal o‘qib, nolayu afg‘on chekadi. Yig‘laydi, yig‘latadi.
Men ham barcha qatori g‘azalni tinglab bo‘lgach, she’rxonga yuzlanaman:
– Janob, o‘rinsiz savolim uchun meni ma’zur tutasiz, yoshingiz nechada?
– Oltmish sakkizda.
– Oila qurganmisiz?
– Ha.
– Farzandlaringiz ham bo‘lsa kerak?
– Ha, albatta. Yetti farzandim, nevaralarim bor.
– Sizni tashlab ketgan ma’shuqangiz necha yoshda edi?
U g‘amga cho‘mib, javob beradi:
– Yigirma yoshlarda edi.
– U sizni nega tashlab ketdi?
– Buning tagiga o‘zim ham yetolmayapman. Bevafo ekan, meni tashladi- ketdi, – deydi g‘azalxon otaxon g‘amgin bir holatda. – Hozir kechayu kunduz kuyganim-kuygan. G‘amida ado bo‘ladiganga o‘xshayman endi.
Ana shundan keyin lampamoy sepilgan alangadek birdan lovullab ketaman:
– Esini yegan vijdonsiz churuk chol! Yetmishni urib qo‘yibsan-u, bir oyog‘ing go‘rda bo‘la turib, yosh qizga osilishni kim qo‘yibdi senga? Yana u nega tashlab ketganiga aqli yetmasmish buni. Sen – chirib ketgan jo‘kak kimgayam kerak bo‘larding? Oxir-oqibat betamiz betamizligicha qolaverar ekan-da. Pokdamonlik bilan oliyjanoblikning farqiga borolmay qolibsan-ku… Yana ko‘z yoshi to‘kib, ma’shuqam tashlab ketdi, deb hiqillaysan. Yaxshi qilibdi, ming ofarin o‘shanga. Senga katta saboq berib ketipti, es-hushingni yig‘ib ol endi. Ayoling, yetti farzanding, nabiralaring bo‘la turib, qizlar ketidan ilakishib yurishni kim qo‘yibdi senga?!
Qarabsizki, yana janjal boshlanadi. Tag‘in yo u ketib qoladi, yo meni tashqariga chiqarib tashlashadi. Xonadon sohibi bo‘lsa barchaga eshittirib: “Shohoniy deganingiz kim bo‘libdi o‘zi? Badiiyatdan umuman yiroqda: na she’riyatni, na adabiyotni anglab yetadi”, deydi.
Bordi-yu, yangilik yaratuvchi shoir bo‘lsa, na boshlanishi, na nihoyasi, na qofiyasiyu na turog‘ining tayini bo‘lmagan she’rida Biafraning och-nahor qolgan odamlari haqida g‘am chekadi, Afrikaning baxtsiz bolalariga hamdardlik bildirib, nola qiladi. She’rlarini tantanavor ravishda o‘qigan yangilik yaratuvchi nazmkor turgan gapki, barcha qatori mendan ham o‘zining insonparvarlik tuyg‘ulari hamda ilg‘or fikrlarga ko‘milgan ash’orlari uchun hamdu-sanolar kutadi. Men esa maqtov o‘rniga shartta yoqasidan olamanu, so‘roqqa tutaman:
– O‘rtoqjon, qani ayt-chi, kechagi oqshomni qaerda o‘tkazding?
– Do‘stlar bilan mayxonada bo‘ldim.
– O‘tgan kungi tunda-chi?..
– Do‘stlar davrasida maishatda edim.
– Xo‘sh, undan oldin-chi?
– Lolazorda bo‘ldik.
Ana shundan keyin men yana chegaradan chiqib ketaman:
– Iflos, vijdonsiz! Loaqal bir kecha Biafraning och yashayotgan odamlari-yu Afrikaning baxtsiz bolalari uchun mayxonada sharobni urib, buzuqchilik qilmasdan uyingda o‘tirsang bo‘lmasmidi?! O‘z mahallangda qanchalab och-nahor yurganiga bir nazar tashlasang-chi… Nima, bizlarni ahmoq deb o‘ylayapsanmi? Biafrada nima bo‘layotgani bilan sening necha pullik ishing bor? Rodeziyada ro‘y berayotgan hodisalarga tupurmaysanmi? Qara, Biafradagi och qolayotgan bolalar taqdiri seni shunchalik g‘amga botirganki, ishtahang bo‘g‘ilib, jo‘janing yumshoq go‘shti ham tomog‘ingdan o‘tmayapti. Qani, ichkilikboz, suyuqoyoq kovushingni to‘g‘rilab qo‘ymasimdan bu yerdan tuyog‘ingni shiqillatib qol-chi!
…Yana g‘alva! Yana yo u mendan darg‘azab bo‘lgancha jo‘nab qoladi, yo menga haddingdan oshding endi, qani bir juftakni rostla-chi, deyishadi. Har safar bir muammo chiqqani chiqqan.
Biz o‘tirgan davrada biror kimsaning ko‘zlari shilpiq bo‘lsa-yu, biror kimsa unga ko‘zlaringiz biram chiroyliki, naq moviy nargizning o‘zginasi-ya, deb qolsa bormi, birdan o‘zim sezmagan holda fig‘onim falakka chiqib ketadi-da: “O‘h, o‘sha shabko‘rning ko‘zlarini moviy nargizga o‘xshatgan kimsaning otasi go‘rida tikka turib ketsin-a!” degan so‘zlarni aytib yuboraman.
…Yaqinda bir oshnam meni tutib olib, pand-nasihat qila ketdi:
– Qachongacha shunday yashash mumkin axir?! Hadeb odamlarning jig‘iga tega berasanmi? Hamma sendan ko‘ngli sovib, uzoqlashib ketadi-ku. Hech kim sen bilan do‘stlashmay qo‘yadi, hatto yaqiniga yo‘latmaslikka harakat qiladi. O‘ylab ko‘rgin, o‘zing ham bir nazar tashlab qo‘y… Xulqingni o‘zgartir endi. Boshqalar nima desa, sen ham qo‘shiladigan, so‘zlarini qo‘llab-quvvatlaydigan bo‘l. Nega endi hammaning fikriga qarshi chiqaverib, dilini ranjitishing, o‘zingdan bezdirishing kerak?!
– Men o‘zimni aslo qo‘lga ololmayapman, – dedim nadomat ila. – Mening tilim o‘zimga dushman bo‘lmoqda. Menga sirayam bo‘ysunmayapti. Kel, o‘rtoqjon, biron-bir jo‘yali maslahating bo‘lsa, ayt.
– Men senga “Do‘st orttirish qoidalari” degan bir kitob olib kelib beraman. Uni sinchiklab o‘qib chiqqin-da, aytilgan tavsiyalariga qat’iy rioya qil. Shundan keyin qarabsanki, sen ham o‘zgalarga o‘xshab qolasan- qo‘yasan. Qaerga borsang barcha yoqtirgan mo‘min-qobil mehmonga aylanasan- qolasan. Birov sen bilan janjallashib ham o‘tirmaydi, uyidan quvib ham chiqarmaydi.
Bu gap menga ma’qul tushdi. U ertasigayoq menga va’da qilgan kitobini keltirib berdi. Kitobni muk tushib o‘qib chiqqach, shu narsaga ishonch hosil qildimki, haqiqatdan unda bitilgan ko‘plab foydali maslahatlarga amal qilgudek bo‘lsam, o‘zimga dushman orttirish emas, talaygina do‘stlarga ega bo‘lishim mumkin ekan. Masalan, bir yerida shunday deyiladi:
“Mehmondorchilikda o‘tirar ekansiz, shu tobda hatto xayolingizni biron- bir qiziq voqea band qilgan bo‘lsa-da, suhbatdoshingizning so‘zlariga jiddiy quloq solishga harakat qiling. Uning sha’niga hamdu sanolar yog‘dirishdan hamda so‘zlaridan hayratga tushishdan aslo o‘zingizni tiya ko‘rmang. Kiyimining rangi ro‘yidan, bo‘yinbog‘ining shaklidan og‘zingiz qulog‘ingizga yetsin. Bordi-yu mehmonlardan birontasi og‘asi, otasi yoxud mehmonda o‘tirganlardan birining axloqiy va vijdoniy sifatlarini maqtay boshlasa, siz ham uning so‘zlarini tasdiqlab, qo‘llab-quvvatlab turishingiz kerak. Mabodo yoningizda o‘tirgan kimsaning burni katta va tanqaygan bo‘lsa, siz uning yonlama ko‘rinishini aslzodalarga xos deb ko‘klarga ko‘taring…” va hokazo-yu hokazolar.
Qoidalarni o‘qib chiqqanimdan keyin bir kuni meni mehmondorchilikka taklif qilib qolishdi. U yerda mehmonga kelganlardan biri bilan tanishtirib qo‘yishdi. Qarang, shunday voqea ro‘y bersa bo‘ladimi? Uning ismi-sharifi menga judayam tanish bo‘lib, og‘asini ko‘rgan edim.
Muloyimlik bilan surishtira boshladim:
– Birodari aziz, marhamat qilib meni ma’zur tutasiz-u, mabodo Akbarxon degan akangiz yo‘qmilar?
– Nega bo‘lmasin, bor-da…
Men darhol fursatni boy bermay, og‘aynimning bergan maslahatlari bilan u bergan kitobdagi qoidalardan olgan taassurotlarimni eslab, shosha-pisha so‘zimni davom ettirdim:
– Qanday ajoyib akangiz bor-a! Biz Akbarxon bilan ko‘p yillardan buyon do‘stlashib kelamiz. Ha, ishonavering, Asqar og‘a, akangiz inson emas, naq farishtaning o‘zginasi. U haddan tashqari pokiza, saranjom- sarishta, diyonatli yigit. Agar u bilan jilla bo‘lmasa haftada uch-to‘rt marta uchrashib turmasak, o‘zimizni qo‘yarga joy topolmay qolamiz (Ochig‘ini aytsam, u bilan bor-yo‘g‘i ikki marta uchrashganmizmi- yo‘qmi, bilmayman). U qanday samimiy, mehmonnavoz, qo‘li ochiq inson-a! Bir so‘z bilan aytsam, u chin do‘stim.
Iya, bu nima degan gap! Asqar og‘a so‘zlarimni oxirigacha eshitmay turib, birdan bombadek portlab ketsa-ya!
– Hoy, menga qara, sen judayam riyokor, tilyog‘lamachi, rasvo odam ekansan-ku. Nega buncha bo‘lmag‘ur gaplarni vaysading-a?! O‘, o‘sha ablah akam seni huzurimga yubordimi? Biz uni yana oilamizga qabul qilishimizni istab qoldimi, ayt?..
…O‘zimni qo‘yarga joy topolmay qoldim. Men yuzaga kelgan vaziyatdan chiqib ketish uchun ehtiyotkorlik bilan chora izlayman-u, Asqar og‘a bo‘lsa atrofdagilarning uning so‘zlarini ma’qullashlari va qo‘llab- quvvatlashlaridan dadillanib, ayyuhannos solar va o‘z akasi hamda mening ustimdan mag‘zava ag‘darishda davom etardi:
– Hali ko‘p yillardan buyon ostonamizga yaqin yo‘latmayotgan bir bezorini himoya qilmoqchimisan? Insonlarning eng iflosini, eng tubanini ko‘klarga ko‘tarib maqtayapsanmi hali? Bizning oilamiz uning
ismini tilga olishdan hazar qiladi. Men o‘tirgan yerda u yaramasni himoya qilishga qanday jur’at etding?! Nomussiz! Yolg‘onchi! Baxtiqaro laganbardor! Ablah!
– Kechiring, janob,–xijolatpazlikdan chiqmoqchi bo‘ldi men. – Alloh ko‘rib turibdi, men sizni hecham ranjitish niyatim yo‘q edi. Gap shundaki, men bir qadrdon do‘stimning maslahatiga ko‘ra, “Do‘st orttirish
qoidalari” kitobini o‘qib chiqib, bugun birinchi marta o‘sha qoidalarni amalda sinab ko‘rmoqchi bo‘luvdim.
Asqar og‘a ostidan ilon chiqqandek sapchib turib ketdi. Mushtlarini tuggan holda yuzlari anordek qip-qizarib shang‘illadi:
– Sengayam, do‘stinggayam, qoidalar kitobini yozgangayam… la’natlar bo‘lsin! Hoziroq musht tushirib qolmasimdan tezroq bu yerdan jo‘nab qol! Qani, tezroq…
Sezdimki, ahvol og‘ir. Gardanimga bu sharmandaning mushti tushib qolmasidan, o‘zimni ehtiyotlagan holda mehmonlar to‘dasi orasidan sirg‘alib chiqdim va haydab qolmaslaridan burunoq juftakni rostlab qoldim.
Ertasiga kitobni qo‘ltiqqa urgancha do‘stim huzuriga bordim:
– O‘rtoqjon, ma, kitobing o‘zingga buyursin! Men endi hecham yangi do‘stlar orttirmoqchi emasman. Avvalgi holicha qolaverganim ma’qul ekan. Odamlar qanday bo‘lsa, shunday qolaverarkan. Yo men boshqachaman yoki odamlar boshqacha. Bu kitobingni o‘zing o‘qi, uning qoidalariga o‘zing amal qil. Meni shundan xalos et, do‘stim, men bunga munosib emas ekanman.
– Nega endi? Nima bo‘ldi?
– Shunchaki… Hech narsa bo‘lgani yo‘q…

ERNI QANDAY PARVARISH QILISH KERAK?
Rus tilidan Ilhom Zoyir tarjimasi

Habibni ko‘rsangiz taniyolmasdingiz. U bilan anchadan beri do‘st bo‘lganimiz uchun, qanchalik o‘zgarmasin, uni darrov tanidim.
U oldinlari ancha dadil, harakatchan va ulfati jonon bo‘lib, ovqat yeyishni xush ko‘rar, xushchaqchaq va hazillashishni yoqtirar – bir so‘z bilan aytganda, davraning guli edi. Ko‘p topardi va shunga yarasha sarflardi. Doimo chiroyli ko‘rinardi: dumaloq yuzi qip-qizil, qadamlari shaxdam. Hozir unga bir qarab qo‘ying! Xuddi bezgakka chalingandek: yuzlari so‘lg‘in, bo‘zdek oqargan, chalishib yuradi. Xullasi kalom, Habibni tanib bo‘lmay qolgandi.
Men azaldan birovning ishiga aralashishni yoqtirmasam-da, hozir o‘zimni tutolmay, undan so‘radim:
– Senga nima bo‘ldi, Habibjon? Tanib bo‘lmaydigan ahvolga tushibsan!
Uning jahli chiqib ketdi:
– Er-xotin va sevishganlarning ishiga burnini suqqanlarga xudoning la’nati bo‘lsin!
Noo‘rin savol berganimni bildim va uni tinchlantirishga urindim:
– Xafa bo‘lma, Habibjon! O‘zi nima gap, nimadan bunchalik jig‘ibiyronsan?
– Ayollar jurnalini sotib olma va o‘qima, deb ming marta aytdim unga! Yo‘q, gapimga quloq solmadi va meni mana shu ahvolga solib qo‘ydi-da!
– Sening bu ahvolga tushishingga ayollar jurnalining nima daxli bor?
Habib endi menga mo‘ltayib qaradi:
– Hamma gap ayollar jurnalida-da, sen buni tushunmaysan! Yur, qahvaxonaga kiraylik, o‘sha yerda hammasini aytib beraman.
– Sen meni yaxshi bilasan-ku, – deb o‘z hikoyasini boshladi Habib joylashib o‘tirishimiz bilan. – Qanday sho‘x va xushchaqchaq edim. Eslaysanmi?
– Eslamay, o‘libmanmi?
– Endi-chi?.. Bunga kim aybdor deb o‘ylaysan?
– Men qaydan bilay?
– Doktor, la’nati doktor Xilder Gavzer aybdor, la’nat bo‘lsin unga!
– Tushunmadim, ochiqroq gapirsang-chi!
– Yarim yil oldin xotinim ayollar jurnaliga obuna bo‘lgan edi. Jurnalda nimani yozishsa, xotinim uni yod olardi-da, keyin quyonlar ustida tajriba o‘tkazganday, o‘sha o‘rganganlarini menda sinab ko‘rardi, endi tushundingmi?
– Yo‘q, hech narsaga tushunmadim!
Habib cho‘ntagidan papiros chiqarib, uni tutatdi, so‘ng menga bir qarab oldi-da, davom etdi:
– Olti oy burun o‘sha doktor – ilohim soqoli o‘smasin! – jurnalda talay maqolalarini chop ettirdi. “Ayollar! Eringizning taqdiri sizning qo‘lingizda. Uning sog‘lom va baquvvat bo‘lishini istasangiz, mana bu maslahatlarga amal qiling!” deb yozgan ekan bir maqolasida.
– Xo‘sh?
– Besh oy burun, uyga kirib, yo‘lakda tibbiyot tarozisi turganiga ko‘zim tushdi. “Bu nima?” deb so‘radim Minadan.
– Unga chiq, seni o‘lchab qo‘yaman! – dedi u jilmayib.
– Menimi?
– Ha, seni!
– Nimaga?
– “Erkaklar sog‘lig‘ining eng asosiy omillaridan biri – vaznni me’yorida saqlash!” deb yozibdi doktor Xilder Gavzer.
Shundan beri bu xotin ertalab, peshinda, kechasi, uxlashdan oldin, ovqatgacha, ovqatdan keyin bir qop sholg‘omday kuniga olti marta meni taroziga chiqarib qo‘yib o‘lchaydi. Agar vaznim kamaysa – darrov o‘tirg‘izib qo‘yib, majburlab ovqatlantiradi, agar vaznim ko‘paysa – la’nati doktor Xilder Gavzer maslahatiga binoan kiyimsiz yugurishga majbur qiladi.
– Nega endi kiyimsiz?
– Doktor Xilder Gavzer, bunaqa paytda butun tana erkin nafas olishi kerak, deb maslahat berganmish.
– Xo‘sh, yana nima gap?
– Bu la’nati doktor, ayol erini oyiga bir marta barcha tibbiy tekshirish bo‘yicha shifokor ko‘rigidan o‘tkazib turishi shartligini uqtiradi, mabodo, shifokor qandaydir nuqson topsa, unga o‘z vaqtida chora ko‘rish kerakmish. Shunday qilib, olti oydan buyon bu xotin mening sog‘lig‘imni o‘ylaydi…
– Demak, xotining seni yaxshi ko‘rarkan, Habibjon! – ko‘nglini ko‘targan bo‘ldim.
– …poliklinikaga olib boradi meni, – mening gapimga e’tibor bermay, davom etdi Habib. – Bir kuni ko‘z do‘xtiriga, ikkinchi kuni – tish do‘xtiriga, uchinchi, to‘rtinchi, beshinchi kunlari – terapevtga, jarrohga, onkologga va yana kim-kimlarga olib boradi… Jonimdan to‘yib ketdim!
– Asabiylashma, Habibjon! – taskin berdim men. – Demak, Minaxonim seni sevadi, ko‘r bo‘lib qolishingdan yoki oshqozoningda yara paydo bo‘lishidan xavotirlanadi-da.
– Yana bu doktor Xilder Gavzer xotinlarga erkaklar o‘z mehnat qobiliyatini uzoq saqlab qolishlari uchun ularni ertalab va kechqurun badantarbiya bilan shug‘ullanishga majbur qilishni maslahat beradi!.. Xotinim menga ikkita sakkiz kilolik tosh, yana buqaning bo‘ynini sindiradigan shtanga ham sotib oldi. Tosh ko‘targanda, o‘ylab qolaman, nega men mayib bo‘lmayman deb? Menda kuch ham qolmadi, toqat ham!
– Ish nima bo‘lyapti, ish, Habibjon?
– Qanaqa ish? Ishlaydigan vaqtlar o‘tmishda qoldi! Har kuni kechasi soat sakkizda bolalarni uxlatadi, keyin meni ko‘rpaga o‘raydi va “o‘qib dam ol” deb, oldimga bir olam kitob-jurnallarni uyib tashlaydi.
– Nimaga?
– Nima “nimaga”? Buni doktor Xilder Gavzer maslahat bergan, deydi xotinim. Senga, – ya’ni menga, – dam olishing, o‘qishing va uxlashing uchun tinchlik kerak, deydi.
Men mahbus yoki moxov emasman, bunaqada jinni bo‘lib qolaman, dedim unga. Doktor Xilder Gavzer shunday degan, men boshqasini bilmayman, deydi xotinim. Bu doktor Xilder Gavzer mening tinchligimni, baxtli hayot kechirishimni buncha istamasa? Burunlari ishdan kelib, kechalari bolalarim bilan birga televizor ko‘rardim, ularga ertaklar aytib berardim, o‘ynatardim, kuldirardim. Soat o‘n ikkida uxlardim, ertalab meni to‘p otib ham uyg‘otib bo‘lmasdi, endi esa irg‘ib turaman.
– Nimaga, Habibjon?
– Kechasi, doktor Xilder Gavzerning maslahati bilan, – do‘zaxda kuyib kul bo‘lmasa rozi emasman! – oshqozonga og‘ir botmasligi va yaxshi uxlab tush ko‘rishim uchun qotgan non bilan qirg‘ichdan o‘tkazilgan sabzidan tayyorlangan yovg‘on sho‘rva ichaman. O‘zing bilasan, oldinlari nonushtada bir juft qo‘y tilini, to‘rtta oyog‘ini ikkita non bilan yeb tashlardim. Bundan tashqari, xotinim kechalari ustimga o‘n marta ko‘rpa tashlab, o‘n marta ochib tashlaydi.
– Nima uchun, Habibjon?
– Hammasi doktor… doktor Xilder Gavzer shunday maslahat beradi. Bilasanmi? “Eringizga qarab turing, uxlaganda usti ochilib qolmasin – shamollashi mumkin, yana ko‘rpa tagida dimiqib qolmasin – bo‘g‘ilishi mumkin”, deb yozganmish. Endi tushundingmi?
– Bir nimalarni tushunganday bo‘lyapman! Keyin-chi?
– Ishdan kelib, kiyimlarimni almashtirmasimdan turib, Mina meni savolga tutadi:
– Charchamadingmi, Habibjon?
– Yo‘q!
– Boshlig‘ing bilan jiqillashmadingmi?
– Yo‘q!
– Ehtimol, jiqillashgandirsan, menga to‘g‘risini ayt.
– Aytdim-ku, jiqillashmadim deb!
– Ehtimol, boshqa birov bilan janjallashgandirsan?
– Nega janjallasharkanman?
– Men bilaman, janjallashgansan, faqat menga aytging kelmayapti. Mana, doktor Xilder Gavzer “erlar o‘z tinchliklarini o‘ylasalar, quvonch-tashvishlarini xotinlari bilan birga baham ko‘rishlari kerak”, debdi. Shuning uchun, azizim, menga to‘g‘risini ayt, bugun biror kishi bilan janjallashdingmi?
– Sening noming bilan qasam ichaman, janjallashmadim!
– Ehtimol, hech narsadan-hech narsa yo‘q politsiya senga xiralik qilgandir?
– Yo‘q!
– Yoki ishxonangda senga hayfsan berishdimi?
Shu payt Habib qo‘lini ko‘tarib, menga iltijo qildi, go‘yo hozir qarshisida men emas, go‘yo xotini Mina turgandek, na’ra tortib yubordi:
– Qiblaga qarab qasam ichaman, yo‘q! Yo‘q! Yo‘q! Hech kim bilan g‘ijillashmadim, hech kim bilan janjallashmadim! Ishxonamda menga hayfsan berishmadi! Politsiya menga xiralik qilgani yo‘q! Meni tinch qo‘y, jonimga tegdi, qiynalib ketdim!
Habibning ovozini eshitgan ofitsiant bizga yaqinlashdi:
– Nima bo‘ldi, og‘a? Iltimos, shovqin ko‘tarmang.
– Hech nima, hech nima. Biz shunchaki ochiqchasiga gaplashyapmiz, – dedik ikkalamiz baravariga.
– Bundan keyin, bilasanmi, xotinim nima qildi? – ofitsiantga e’tibor qilmay davom etdi Habib. – Asabim charchagan ekan, bunaqa paytda doktor Xilder Gavzerning maslahatiga ko‘ra… Aytishga uyalasan kishi!
– Gapir, gapir, Habibjon, uyalma.
– Huqna qiladi, dori beradi yoki og‘zimga tomizg‘i tomizadi! Men oldinlari zarur ishim bo‘lmasa, ertalab soat yetti, sakkiz, to‘qqizda turardim. Endi la’nati doktor Xilder Gavzerning ko‘rsatmasi bo‘yicha: “Tur o‘rningdan, bo‘lmasa nonushta qilishga ulgurmaysan, badantarbiya qilolmaysan, muolajalar uchun vaqt qolmaydi, huqna qilish kerak”, deb xotinim soat oltida uyg‘otib oladi. Men tushunolmay qoldim, bu xotin menikimi yoki doktor Xilder Gavzernikimi? Meni go‘r yoqasiga olib borishining nima keragi bor unga?
– Albatta, bu sening xotining, Habibjon! – dedim unga.
– Unda nima uchun meni bu ahvolga solib qo‘ydi?
– Menimcha, u seni sevadi!
Habib tishini shunaqangi g‘ijirlatdiki, men stulning to‘rtta oyog‘i baravar sindi, deb o‘ylabman.
– U meni sevadimi yoki o‘zinimi?
– Albatta, seni, Habibjon, shuning uchun shunday qiladi-da…
Ofitsiant hisob-kitob varaqasini keltirganda, men to‘layman desam, Habib unamadi.