Хисрав Шоҳоний 1968 йили «Амири Кабир» нашриёти сўровномасида ўзи ҳақида шундай ёзган эди: Ўйлашимча, мен жуда бой ва мураккаб ҳаёт йўлига эга инсонман…Келажак биографлари мен ҳақимда нима ёзишни билмай қолмасин деган мақсадда, менинг ижодимни келгусида ўрганишни истаган тадқиқотчиларнинг вазифаларини осонлаштириш мақсадида қуйидаги маълумотларни маълум қилишни маъқул кўрдим:

  Исмим —Хисрав.
Фамилиям — Шоҳони Шарқ
Отамнинг исми — Али Асқар (марҳум). Муҳтарам тадқиқотчилардан унинг қабрини қидириб овора бўлмасликларини сўрайман — ҳаракатлари бекор кетади.
Онамнинг исми — Алавия Бегам (марҳум).
Туғилган вақтим ва жойим: 1930 йилнинг 2 январида Машҳадда туғилганман. Демак, ҳозир мен 38 ёшдаман.
Бўйим — 161 см, оғирлигим — 61 кг. Муҳим белгиларим — қоп-қора мўйловим бор (ҳозирча қоп-қора ).
Яшаб турган жойим — ҳозирча Теҳрон, уёғини ёлғиз Оллоҳ билади.
Ҳаётимнинг энг муҳим воқеалари — туғилиш ва ўлим.
Ҳаётимдан айрим лавҳалар — болалигимда сув ости ёки учоқкемаси қўмондони бўлишни орзу қилганман. Аммо, мендан ким чиққанини аниқлаш сизга ҳавола…»

Хуршид Даврон

Хусрав Шоҳоний
БЕДАРАК ЙЎҚОЛГАН КИШИ
Рус тилидан Илҳом Зойир таржимаси

Қосим билан кўришмаганимга ҳам икки йилдан ошибди. Уни Теҳрондаги Шопур кўчасида яшашини билардим, лекин ташвиш билан бўлиб, ундан хабар олишга имкон тополмасдим. Бир куни телевизор кўриб ўтирсам, бирдан экранда унинг сурати пайдо бўлиб қолди. Бошловчи мунгли овоз билан эълонни ўқиди: “Бедарак йўқолганлар! Ушбу суратда акс этган кишининг исм-фамилияси Қосим Меҳнатободий, эллик икки ёшда, бедарак йўқолган. Яқинлари уни бир ойдан бери излайдилар. Уни кўрган ёки у ҳақда бирор маълумотга эга бўлган кишилар ушбу манзилга хабар қилишларини сўраймиз. Суюнчиси бор”.

Вужудимни ваҳима қоплади. Бу нимаси? Кап-катта одам ҳеч нарсадан-ҳеч нарса йўқ йўқолиб кетиши мумкинми? Ўзимча турли хаёлларга бордим. Ўз жонига қасд қилдимикан? Ёки бирор оғир жиноятни содир этиб, яшириниб юрганмикан? Эҳтимол, автоҳалокатга учраб, машина остига тушиб қолмадимикан? Агар унинг жонига қасд қилишган бўлишса-чи?
Унинг бола-чақаси йўқлигини, хотини билан ажрашиб кетганини билардим. Тўхта, унинг қариндошлари бормиди? Бўлса, нега уни қидириб топиш ҳеч бирининг хаёлига келмайди? Нимага? Мен-чи, мен! Анчадан бери уни кўргани бормадим, ҳатто унинг йўқолганини телевизор орқали билиб ўтирибман-а!

Хуллас, кечаси билан тўлғониб чиқдим. Қосим ҳақидаги хаёллар ҳеч тинчлик бермади.
Эрталаб туриб, биринчи қилган ишим шу бўлдики, таксига ўтириб, бундан икки йил олдин Қосимнинг ўзи берган манзил бўйича уйини қидириб бордим. Эшикни чодрали аёл очди. Ундан Қосимни сўрадим.

– Биз бу уйни олти ой бурун ижарага олганмиз, унақа кишини билмаймиз, – деди аёл.
Уй атрофини роса айландим, кейин эҳтимол, шулар бир нимани билар, деган мақсадда, Қосим доимо кириб-чиқадиган дўконга мўраладим.
– Олти ой бўлди, дўконга кирмай қўйди, – деди дўкон хўжайини. – Унинг бу ердан кетиб қолганини ҳеч ким билмайди. Бир куни кириб, қарзларини тўлади ва хайрлашди. Шундан кейин уни кўрмадик. Ўзи нима гап?
– Ҳеч гап эмас, – дедим. – Шунчаки у билан кўришмоқчи эдим. Начора, кўришиш насиб қилмаган экан.

Тўғриси, кеча телевизорда Қосимнинг бедарак йўқолганини, унинг суратини кўрсатишганини айтишга қўрқдим.
Мен дўкондан чиқарканман, дўкон хўжайини эсладими, қўшиб қўйди:
– Хайрлашаётганида, ундан қаерга кўчаётгани билан қизиққан эдим. У Юсуфободга дегандай бўлди, бошқа ҳеч нима демади.

Мен яна такси ёллаб, Юсуфободга бордим. Сиз ўйлашингиз мумкин: манзили номаълум одамни Теҳрондай жойдан излаш ақлга сиғмайди, деб. Тўғри! Мен барча савдо расталарини айланиб, ишни Қосимни суриштиришдан бошладим. Бу ишим, албатта, ўз натижасини берди.
– Ҳа, бунақа одам ҳўв анави муюлишдаги уйда яшаган, – дея эслади бир сотувчи. – Лекин бир куни кечаси бирдан йўқолиб қолди, шундан кейин уни ҳеч ким кўрмади. Эҳтимол, у ҳақда полиция кўпроқ маълумотга эгадир?..

Маҳкамага кириб, Қосимнинг юз тузилишини таърифлаб бердим. Навбатчи зобит, – худо хайрини берсин, инсофли одам экан, – бир дафтарни варақлади, Қосимнинг Алишоҳ Сафи кўчасида яшаган-яшамаганлигини, бу ердан кўчиб кетган бўлса, қачондан бери кўринмаслигини иккита сержант билан маслаҳатлашиб, менга маслаҳат берди.

Яна такси ёллаб Алишоҳ Сафи кўчасини айланиб чиқдим, кейин Делгоша кўчасига ўтдим, ундан Салсабил кўчасига, ундан Султонободга бордим. Хуллас, куни билан излаб, охири Қосимни Памерал кўчасига яқин муюлишдаги пастқамгина ҳовличадан топдим.
Эшик секингина қиялаб очилиб, Қосимнинг қораси кўринди. Уни кўриб, рости таниёлмай қолдим. У шу икки йил ичида шунақанги қарибдики, асти қўяверинг. Қучоқлашиб, ялаб-юлқашиб кўришдик.
– Бир ўзингмисан ёки миршаб биланми? – дея муюлиш томонга хавотир билан қаради у.
– Бир ўзим. Нима эди?
– Кир ичкарига!

Торгина йўлакдан ўтиб, кичкинагина уйчага кирдик.
– Нима иш қилиб қўйдинг? – деб сўрадим курсига ўтиришим билан. – Нега ҳар ойда яшаш жойингни ўзгартириб юрибсан? Бирорта кишини ўлдириб қўйдингми? Ёки қорадори олди-соттиси билан шуғуланасанми? Нима гап?
– Ўзинг нима учун бирдан мени эслаб қолдинг? – жавоб бериш ўрнига мени сўроққа тутди. Унинг хириллаб гапиришидан, овози гўё қудуқ тубидан чиқаётгандек эди.
– Биласанми, кеча кечқурун суратингни телевизорда кўриб қолиб…
– Худо жазосини берсин! Соқолсиз қолсин! – гапимни бўлди Қосим.
– Кимни қарғаяпсан бунча?
– Амриллони! Менинг бу ҳолга тушишимга фақат у сабабчи! Қийнаб юборди мени! Икки йилдирки қонимни сўради. Уни деб ана шу кунга тушиб қолдим! Лаънати қонхўр, суратимни телевизорга берибди-да. Нима қилсам бўлади буни?
– Сен аввал нима гаплигини менга айт, кейин ўйлашиб кўрамиз. Ким у Амрилло деганинг? Ҳукумат раҳбарими? Миршабми? Терговчими? Ким у?
– Йўқ, йўқ, йўқ! – қичқирди Қосим. – Амрилло дегани менинг ношукр хизматкорим!
– Ҳали ўша сени шу аҳволга солиб қўйдими?
– Худди шундай!

Қосимнинг бирор жиноят қилмаганига амин бўлдим-у, сигарет чекатуриб давом этдим:
– Энди, – дедим тутун қайтариб, – менга бир бошдан гапириб бер-чи.
У хўрсиниб олиб, ҳикоясини бошлади:
– Хотиним билан ажрашгандан кейин Шопур кўчасидан ижарага уй олганимни эслайсанми?
– Ҳа, икки йил бурун шундай бўлган эди.
– Ҳа, ўлма! Бу хотин билан ажрашиб, анча тинчиб қолгандим. Орадан икки ой ўтгач, ёлғизликда яшаш менга тўғри келмаслигини билдим. Дўконма-дўкон изғиб юриш, овқат пишириш, идиш-товоқ ювиш ва бошқа икир-чикирларни ўзим бажаришимга тўғри келди. Бу ишлар билан бўлиб, бошқа ишга вақт етмай қоларди. Ўлда-жўлда овқатланиш эриш туйилди менга. Битта хизматкор топиб беринглар, деб ҳамма танишларга айтиб чиқдим. Улар маслаҳатлашиб, бу уйда аёл хизматкор сақлаш ноқулайлигини, аёл киши мендек қариянинг барча хизматларини қила олмаслигини айтиб, ана шу Амриллони топиб беришди. (Бу Амрилло эмас – иблиснинг ўзи!)

Хуллас, йигирма тўрт ёшли, ҳарбийда хизмат қилган, фаросатли, фақир бир йигит уйимга кириб келди. Дастлабки икки ойда унинг хизматларидан кўнглим тўлди. Уйни тамоман унга топширдим, ҳатто танга-чақаларни ўзимда қолдириб, бошқа пулларни қўлига бердим. Биз хўжайин ва хизматкор эмас, гўё икки дўст эдик. Уйда бўлган кунларим у билан нарда ўйнардим. Уни едирдим-кийинтирдим. Бўйнига галстук тақди, соч ўстирди, қўй-чи, одамшаванда бўлди-қолди.

Шу орада мен бир неча ҳамкасблар билан дўстлашдим. Бўйдоқ эмасманми, кечаларни улар билан қувноқ ўтказишга ҳаракат қилдим. Бир куни бирга ишлайдиган жувонни уйимга таклиф этдим. Томоша шундан бошланди. Амрилло уни шунақанги мақтадики, мен жувоннинг олдида хижолат тортиб қолдим. Лаънати, мақтовини борган сари ошираверди. Шунда Амрилло енгил кийимда эшикдан кириб, жувоннинг олдига бир қути ширинликни қўйди-да, ўзи иккимизнинг ўртамизда ўтириб олди. Ғалати бўлиб кетдим, лекин тишимни-тишимга қўйиб ўтирдим. Амрилло қўярда-қўймай мени, жувонни ширинлик олиб ейишга қисташ билан бирга жувонга хушомадлар қилди. Қарта ўйинини бошлаганимизда, у пулга ўйнашни таклиф қилди.

Шубҳасиз, мен рад этишга ҳаракат қилдим, жувон эса рози бўлди. Нима дейишимни билмадим. Учаламиз қарта ўйнадик. Кечаси ўн бирларда жувон кетиши билан ўзимни тута олмай, Амриллони уришиб бердим.
– Сизга нима бўлди, хўжайин! Нега бунча тутақасиз? Сусанхонимга айтинг, кейинги сафар келишида битта дугонасини ҳам эргаштириб келсин. Тўрт кишилаб қарта ўйнаш жуда зўр бўлади-да, – дейди лаънати.
“А-ҳа! – дедим ичимда. – Бунақаси кетмайди! У ўзидан кетяпти, бу уйда ким хўжайину, ким хизматкор эканлигини унутган! Қўйиб берсам, эртага кўнгли нималарни тусамайди дейсиз! Вақтида ашқол-дашқолини кўтариб, бу уйни бўшатиб қўйсин!”

Эртаси эрталаб унга бу уйда қорасини бошқа кўрмаслигимни айтдим:
– Менга хизматкор керак, жазманчиликка шерик эмас! Ҳақингни ол-да, кет!
– Бу ишни шунчалар осон деб ўйлайсанми, – деди у сенсираб. – Мени шунчаки кўчага улоқтирмоқчимисан? Бекорларни айтибсан! Мен меҳнат вазирлигига арз қиламан, улар сенга меҳнат қонунларига ҳурматсизлик қандай бўлишини кўрсатиб қўйишади!
– Уят эмасми, Амриллохон! Сени ишга олганимда, мен меҳнат вазирлигига мурожаат қилганим йўқ эди-ку! Олти ой давомида бу уйда яшадинг, единг-ичдинг, хоҳлаганингни қилдинг, энди тўполон кўтармоқчимисан?
– Сени маҳкамага олиб бораман! – деди аблаҳ уялмай. – Дунёда қонун йўқ деб ўйлайсанми? Сен учун шундай қонун топилади, хотиржам бўл! Хизматкорга қулдек муносабатда бўлган замонлар ўтиб кетган! Ҳозир уларни қонун ўз ҳимоясига олган.

Унинг овозини эшитиб, қўшнилар, бизга яқин дўконнинг ишбошқарувчиси кириб келди.
– Яхши! Сенингча, мен нима қилишим керак? – деб сўрадим Амриллодан.
– Олдиндан икки ойлик маошимни тўлаб қўясан!
– Розиман!
– Охирги йигирма кунни бир ойга ҳисоблайсан!
– Бунга ҳам розиман!
– Битта янги костюмингни совға қиласан!
– Бўпти, совға қиламан!
– Яна битта гиламча ҳам берасан!

Унинг ҳамма шартларига кўндим. У кетди, мен эркин нафас ола бошладим.
Орадан бир ҳафта ўтиб, эрталабдан эшик қўнғироғи чалинди. Эшикни очсам, остонада Амрилло, миршаб ва яна бир папка қўлтиқлаб олган киши билан турибди.
– Сизларга нима керак? – деб сўрадим.
– Мен аҳолини ишга жойлаштириш Бош бошқармасининг вакилиман, – ўзини таништирди папкали киши. – Мана бу жаноб сизникида ишлаган экан, шундайми?
– Хўш!
– Нимага уни ҳайдадингиз?
– Чунки менга хизматкор керак эди, хўжайин эмас.
– Нима гап ўзи? Мамлакатда қонун йўқми? Қайси қонунга асосланиб, ишлаб турган хизматкорни ишдан бўшатдингиз? – деди папкали киши ва қўлимга бир варақ қоғоз тутқазди. – Мана сизга суднинг чақирув қоғози. Мени тушундингизми? Ё бу жаноб билан муросага келинг ёки аҳолини ишга жойлаштириш Бош бошқармасига марҳамат қилинг!

Амрилло мўлтираб менга қаради-да:
– Ана шунақа, хўжайин! Нима, сенга қарши қонун йўқ деб ўйлаганмидинг? Ҳамма ўзбошимчалик қилаверса нима бўлади? Мамлакатда қонун бор!– деди.
– Мен сизга айтсам, – тушунтирдим папкали вакилга, – менга ҳозирги кунда хизматкор керак эмас. Бу одам билан ҳисоб-китоб қилганман, олдиндан икки ойлик ҳақини тўладим, янги костюм совға қилдим, унинг билан бошқа олди-бердим йўқ.
– Кўрдингизми, бу одам қонунга бўйсунмайди! – деди келганидан бери жим турган миршаб. – Уни керакли жойга олиб боришимизга тўғри келади. У ерда тезда тил топишамиз!
– Мени қаерга олиб бормоқчисиз? – деб сўрадим.
– Маҳкамага! – деди полициячи.
– Мендан нима истайсиз ўзи? Нима қилишим керак? – дея хавотирландим.
– Биз ҳозиргина айтдик-ку. Сен бу жанобни ишга тиклашинг керак!

Кўриб турибман, бошқа иложим йўқ. Маҳкамага боришдан худонинг ўзи сақласин, ҳамма қонунлар уларнинг қўлида…
– Марҳамат, киринг, Амриллохон! – дедим Амриллони ичкарига таклиф қилиб.
Амрилло уйга кирди ва бу аблаҳ билан яна бир том остида яшай бошладик. Тўғри, у билан жиддий гаплашиб олдим, у бундан кейин менинг шахсий ҳаётимга аралашмасликка сўз берди.

Орадан икки ҳафта ўтди. Бир куни ишдан қайтсам, меҳмонхонада икки кишининг гаплашаётганини йўлак бошида туриб эшитдим…
Қосим чуқур нафас олиб, қўли билан юзини силади.
– Ишонмайсан, – давом этди у, – мен бу лаънатидан нима яхшилик кўрдим? Қийнаб юборди мени, бу аблаҳ! Бошқа иложим қолмади!
– Гапиравер, кейин-чи? – дедим мен.
– Меҳмонхона эшигидан мўраласам, Амрилло диванда ўтириб олиб, бир дўндиқчани эзғиляпти. “Шуниси етмай турганди!” – деб ўйладим ва келганимни билиб, ишни бас қилсин, деган маънода бир неча бор йўталдим.

Амрилло югуриб олдимга чиқди:
– Киринг, уялманг, – деди менга, – танишим меҳмонга келиб эди, гаплашиб ўтирибмиз. Исми Зари, қўшнимиз жаноб полковникнинг уйида хизмат қилади, жуда ақлли қиз… Сиз уни танимайсизми?
– Йўқ, унга ишим тушмаган!

Қиз кетгач, Амриллога дедим:
– Азизим Амрилло, биласан, сенинг ҳамма шартларингга кўндим, бунинг эвазига мени қўшнилар олдида шарманда қилмагин-да энди! Мен жаноб полковник билан орамиздаги муносабатларнинг бузилишини истамайман.
Амрилло бундан кейин бу иш такрорланмаслигига сўз берди.
Орадан ўн-ўн икки кун ўтди, эрталаб миршаб келиб, мени маҳкамасига таклиф этди. Кийиниб бордим. Хонада навбатчи капитан олдида қўшним – полковник жаҳли чиққанидан узун мўйловининг учини тишлаб ўтирибди.

Уни кўрдим-у, бу Амриллонинг иши эканини сездим.
– Хизматингизга тайёрман, жаноб капитан, – таъзим қилдим мен.
– Жаноб полковник шикоят билан келибдилар, – деди капитан, – нега у кишининг хизматкорини йўлдан урдингиз? Ҳозир у ҳомиладор экан.
Бу гапни эшитиб, бутун вужудим музлаб қолди.
– Сизни тушунмадим, жаноб капитан? Уни сен йўлдан ургансан, демоқчимисиз?
– Мен эмас, албатта? – деди капитан ва полковникка қараб маъноли жилмайиб қўйди.

… Қосим қўлидаги сигаретини кулдонда эзғилаб, гапида давом этди:
– Энди тушунгандирсан, мени нега қочиб юрганимни? Қанақа кўрсатмалар бермадим миршабга! Полковник ва унинг ёрдамчисидан қочиб, неча кеча-кундузни қўрқувда ўтказмадим, уларнинг дағдағасидан ҳатто уйда ётмадим, кўчаларда тентираб чиқдим! Э, айтаверсам гапим адо бўлмайди… Бу азобларнинг натижаси ўлароқ, Амрилло Зарига уйланди ва уни ҳам менинг уйимга олиб кирди. Ноқулай вазиятда қолдим: Амриллони меҳнат қонунлари, Зарини эса оила ва никоҳ қонунлари ҳимоя қилади, мени эса ҳеч ким ҳимоясига олмайди. Мен ўзимни ўйлашим керакми! Биринчи навбатда Амрилло мени топиб олмасин деб, ишдан бўшадим ва бошқа ишга жойлашдим. Кейин Юсуфободдан ижарага уй топдим, унча катта бўлмаган жамғармамга уй жиҳозлари сотиб олиб, уч хонанинг бирига жойлаштирдим. Ва ниҳоят, бир куни эрталаб Шопур кўчасидаги уйда нима бўлса ҳаммасини тўй совғаси сифатида янги келин-куёвга ташлаб, чиқиб кетдим.

Бир қанча вақт Юсуфободда яшадим. Бир куни кечаси газета варақлаб туриб, охирги саҳифадаги таниш суратга кўзим тушди ва дарров ўзимни таниб олдим. Сурат тепасида “Бедарак йўқолган кимса”, тагида: “Қосим Меҳнатободий қирқ кун олдин уйдан чиқиб кетиб, қайтиб келмаган. У ҳақда билганлар кўрсатилган манзилга хабар берсин. Суюнчиси бор”, деган сўзлар ёзилган.

Эй, худойим, энди нима қилиш керак? Қаёққа қочиб яшириниш керак?
Эрталабгача мижжа қоқмай чиқдим. Кейин янги жой излаб кетдим. Уйга қуруқ қайтиб, тушлик қилиб ўтирсам, эшик қўнғироғи чалинди. Эшикни очсам, остонада Амрилло, хотини Зари ва миршаб турибди.
– Сизга каттадан-катта раҳмат, жаноб сержант, – мени кўриб, миршабга миннатдорчилик билдирди Амрилло. – Бу худди ўша киши. Ёрдамингиз учун яна бир марта раҳмат! Энди кетишингиз мумкин.
– Амрилло!.. Қандай қилиб мени топдинг? – ҳайрон бўлиб сўрадим ундан.
– Миршаб ёрдамида, – деди у. – Ҳукумат билан ҳазиллашиб бўлмайди. Ҳар бир полиция маҳкамасида фуқароларнинг манзили ва сурати бўлади.
– Мендан яна нима истайсан?
– Айтарли ҳеч нарса, жаноб, фақат сизсиз яшай олмаймиз. Ижара пули, сув, чироқ, телефон ҳақини тўлаш керак. Мен билан Зарига емак керак. Буларга қаердан пул оламиз?

Хуллас, мен ташлаб келган нарсаларни бу ерга олиб келишди ва бўш ётган хоналарга жойлашишди. Биз яна бир уйда яшай бошладик. Бора-бора, мен бу дайдилар билан бошқа яшай олмаслигимни сездим. Менда куч қолмаган эди, улар икки киши бўлса, яқинда учта бўлишлари эҳтимолдан холи эмасди…

Қосим қайғули бир хулоса ясади:
– Менимча, биздаги қонунлар Амрилло ва унинг хотинини ҳимояси учун яратилгандек, полициянинг эса мени қидириб топиб, яна ўшаларнинг қўлига топширишдан бошқа иши қолмаган.

Қосим каравот тагидан бир даста газета-журналларни олиб кўрсатди.
– Қара, буларнинг барчасида менинг суратим ва устида “Бедарак йўқолган кимса” деган ёзуви бор. Лаънати Амрилло яшириндим дегунча, буларни эълон қилади. Бирор сафар йўқки, миршаб мени тополмаган ва уларнинг қўлига топширмаган бўлсин. Бугун эса, орадан икки йил ўтиб, мени кўргани келдинг ва кеча кечаси суратимни телевизорда кўрсатган хабарини етказдинг. Энди мен нима қилишим керак? Қаёққа қочсам экан? Кимга арз қилсам экан?
– Ҳа, бу жуда ачинарли ҳол, – дедим Қосимнинг ҳолига ачиниб.
– Лекин сен ғам ема, худо бор, бу ишлар бир ёқлик…

Гапим оғзимда қолиб, эшик қўнғироғи жиринглади. Қосим менга қўрқув ва таҳлика тўла кўзларини тикиб, тошдек қотиб қолди.

Xisrav Shohoniy 1968 yili «Amiri Kabir» nashriyoti so’rovnomasida o’zi haqida shunday yozgan edi: O’ylashimcha, men juda boy va murakkab hayot yo’liga ega insonman…Kelajak biograflari men haqimda nima yozishni bilmay qolmasin degan maqsadda, mening ijodimni kelgusida o’rganishni istagan tadqiqotchilarning vazifalarini osonlashtirish maqsadida quyidagi ma’lumotlarni ma’lum qilishni ma’qul ko’rdim:

 Ismim —Xisrav.
Familiyam — Shohoni Sharq
Otamning ismi — Ali Asqar (marhum). Muhtaram tadqiqotchilardan uning qabrini qidirib ovora bo’lmasliklarini so’rayman — harakatlari bekor ketadi.
Onamning ismi — Alaviya Begam (marhum).
Tug’ilgan vaqtim va joyim: 1930 yilning 2 yanvarida Mashhadda tug’ilganman. Demak, hozir men 38 yoshdaman.
Bo’yim — 161 sm, og’irligim — 61 kg. Muhim belgilarim — qop-qora mo’ylovim bor (hozircha qop-qora ).
Yashab turgan joyim — hozircha Tehron, uyog’ini yolg’iz Olloh biladi.
Hayotimning eng muhim voqealari — tug’ilish va o’lim.
Hayotimdan ayrim lavhalar — bolaligimda suv osti yoki uchoqkemasi qo’mondoni bo’lishni orzu qilganman. Ammo, mendan kim chiqqanini aniqlash sizga havola…»

Xurshid Davron

Xusrav Shohoniy
BEDARAK YO’QOLGAN KISHI
Rus tilidan Ilhom Zoyir tarjimasi

Qosim bilan ko‘rishmaganimga ham ikki yildan oshibdi. Uni Tehrondagi Shopur ko‘chasida yashashini bilardim, lekin tashvish bilan bo‘lib, undan xabar olishga imkon topolmasdim. Bir kuni televizor ko‘rib o‘tirsam, birdan ekranda uning surati paydo bo‘lib qoldi. Boshlovchi mungli ovoz bilan e’lonni o‘qidi: “Bedarak yo‘qolganlar! Ushbu suratda aks etgan kishining ism-familiyasi Qosim Mehnatobodiy, ellik ikki yoshda, bedarak yo‘qolgan. Yaqinlari uni bir oydan beri izlaydilar. Uni ko‘rgan yoki u haqda biror ma’lumotga ega bo‘lgan kishilar ushbu manzilga xabar qilishlarini so‘raymiz. Suyunchisi bor”.
Vujudimni vahima qopladi. Bu nimasi? Kap-katta odam hech narsadan-hech narsa yo‘q yo‘qolib ketishi mumkinmi? O‘zimcha turli xayollarga bordim. O‘z joniga qasd qildimikan? Yoki biror og‘ir jinoyatni sodir etib, yashirinib yurganmikan? Ehtimol, avtohalokatga uchrab, mashina ostiga tushib qolmadimikan? Agar uning joniga qasd qilishgan bo‘lishsa-chi?
Uning bola-chaqasi yo‘qligini, xotini bilan ajrashib ketganini bilardim. To‘xta, uning qarindoshlari bormidi? Bo‘lsa, nega uni qidirib topish hech birining xayoliga kelmaydi? Nimaga? Men-chi, men! Anchadan beri uni ko‘rgani bormadim, hatto uning yo‘qolganini televizor orqali bilib o‘tiribman-a!
Xullas, kechasi bilan to‘lg‘onib chiqdim. Qosim haqidagi xayollar hech tinchlik bermadi.
Ertalab turib, birinchi qilgan ishim shu bo‘ldiki, taksiga o‘tirib, bundan ikki yil oldin Qosimning o‘zi bergan manzil bo‘yicha uyini qidirib bordim. Eshikni chodrali ayol ochdi. Undan Qosimni so‘radim.
– Biz bu uyni olti oy burun ijaraga olganmiz, unaqa kishini bilmaymiz, – dedi ayol.
Uy atrofini rosa aylandim, keyin ehtimol, shular bir nimani bilar, degan maqsadda, Qosim doimo kirib-chiqadigan do‘konga mo‘raladim.
– Olti oy bo‘ldi, do‘konga kirmay qo‘ydi, – dedi do‘kon xo‘jayini. – Uning bu yerdan ketib qolganini hech kim bilmaydi. Bir kuni kirib, qarzlarini to‘ladi va xayrlashdi. Shundan keyin uni ko‘rmadik. O‘zi nima gap?
– Hech gap emas, – dedim. – Shunchaki u bilan ko‘rishmoqchi edim. Nachora, ko‘rishish nasib qilmagan ekan.
To‘g‘risi, kecha televizorda Qosimning bedarak yo‘qolganini, uning suratini ko‘rsatishganini aytishga qo‘rqdim.
Men do‘kondan chiqarkanman, do‘kon xo‘jayini esladimi, qo‘shib qo‘ydi:
– Xayrlashayotganida, undan qayerga ko‘chayotgani bilan qiziqqan edim. U Yusufobodga deganday bo‘ldi, boshqa hech nima demadi.
Men yana taksi yollab, Yusufobodga bordim. Siz o‘ylashingiz mumkin: manzili noma’lum odamni Tehronday joydan izlash aqlga sig‘maydi, deb. To‘g‘ri! Men barcha savdo rastalarini aylanib, ishni Qosimni surishtirishdan boshladim. Bu ishim, albatta, o‘z natijasini berdi.
– Ha, bunaqa odam ho‘v anavi muyulishdagi uyda yashagan, – deya esladi bir sotuvchi. – Lekin bir kuni kechasi birdan yo‘qolib qoldi, shundan keyin uni hech kim ko‘rmadi. Ehtimol, u haqda politsiya ko‘proq ma’lumotga egadir?..
Mahkamaga kirib, Qosimning yuz tuzilishini ta’riflab berdim. Navbatchi zobit, – xudo xayrini bersin, insofli odam ekan, – bir daftarni varaqladi, Qosimning Alishoh Safi ko‘chasida yashagan-yashamaganligini, bu yerdan ko‘chib ketgan bo‘lsa, qachondan beri ko‘rinmasligini ikkita serjant bilan maslahatlashib, menga maslahat berdi.
Yana taksi yollab Alishoh Safi ko‘chasini aylanib chiqdim, keyin Delgosha ko‘chasiga o‘tdim, undan Salsabil ko‘chasiga, undan Sultonobodga bordim. Xullas, kuni bilan izlab, oxiri Qosimni Pameral ko‘chasiga yaqin muyulishdagi pastqamgina hovlichadan topdim.
Eshik sekingina qiyalab ochilib, Qosimning qorasi ko‘rindi. Uni ko‘rib, rosti taniyolmay qoldim. U shu ikki yil ichida shunaqangi qaribdiki, asti qo‘yavering. Quchoqlashib, yalab-yulqashib ko‘rishdik.
– Bir o‘zingmisan yoki mirshab bilanmi? – deya muyulish tomonga xavotir bilan qaradi u.
– Bir o‘zim. Nima edi?
– Kir ichkariga!
Torgina yo‘lakdan o‘tib, kichkinagina uychaga kirdik.
– Nima ish qilib qo‘yding? – deb so‘radim kursiga o‘tirishim bilan. – Nega har oyda yashash joyingni o‘zgartirib yuribsan? Birorta kishini o‘ldirib qo‘ydingmi? Yoki qoradori oldi-sottisi bilan shug‘ulanasanmi? Nima gap?
– O‘zing nima uchun birdan meni eslab qolding? – javob berish o‘rniga meni so‘roqqa tutdi. Uning xirillab gapirishidan, ovozi go‘yo quduq tubidan chiqayotgandek edi.
– Bilasanmi, kecha kechqurun suratingni televizorda ko‘rib qolib…
– Xudo jazosini bersin! Soqolsiz qolsin! – gapimni bo‘ldi Qosim.
– Kimni qarg‘ayapsan buncha?
– Amrilloni! Mening bu holga tushishimga faqat u sababchi! Qiynab yubordi meni! Ikki yildirki qonimni so‘radi. Uni deb ana shu kunga tushib qoldim! La’nati qonxo‘r, suratimni televizorga beribdi-da. Nima qilsam bo‘ladi buni?
– Sen avval nima gapligini menga ayt, keyin o‘ylashib ko‘ramiz. Kim u Amrillo deganing? Hukumat rahbarimi? Mirshabmi? Tergovchimi? Kim u?
– Yo‘q, yo‘q, yo‘q! – qichqirdi Qosim. – Amrillo degani mening noshukr xizmatkorim!
– Hali o‘sha seni shu ahvolga solib qo‘ydimi?
– Xuddi shunday!
Qosimning biror jinoyat qilmaganiga amin bo‘ldim-u, sigaret chekaturib davom etdim:
– Endi, – dedim tutun qaytarib, – menga bir boshdan gapirib ber-chi.
U xo‘rsinib olib, hikoyasini boshladi:
– Xotinim bilan ajrashgandan keyin Shopur ko‘chasidan ijaraga uy olganimni eslaysanmi?
– Ha, ikki yil burun shunday bo‘lgan edi.
– Ha, o‘lma! Bu xotin bilan ajrashib, ancha tinchib qolgandim. Oradan ikki oy o‘tgach, yolg‘izlikda yashash menga to‘g‘ri kelmasligini bildim. Do‘konma-do‘kon izg‘ib yurish, ovqat pishirish, idish-tovoq yuvish va boshqa ikir-chikirlarni o‘zim bajarishimga to‘g‘ri keldi. Bu ishlar bilan bo‘lib, boshqa ishga vaqt yetmay qolardi. O‘lda-jo‘lda ovqatlanish erish tuyildi menga. Bitta xizmatkor topib beringlar, deb hamma tanishlarga aytib chiqdim. Ular maslahatlashib, bu uyda ayol xizmatkor saqlash noqulayligini, ayol kishi mendek qariyaning barcha xizmatlarini qila olmasligini aytib, ana shu Amrilloni topib berishdi. (Bu Amrillo emas – iblisning o‘zi!) Xullas, yigirma to‘rt yoshli, harbiyda xizmat qilgan, farosatli, faqir bir yigit uyimga kirib keldi. Dastlabki ikki oyda uning xizmatlaridan ko‘nglim to‘ldi. Uyni tamoman unga topshirdim, hatto tanga-chaqalarni o‘zimda qoldirib, boshqa pullarni qo‘liga berdim. Biz xo‘jayin va xizmatkor emas, go‘yo ikki do‘st edik. Uyda bo‘lgan kunlarim u bilan narda o‘ynardim. Uni yedirdim-kiyintirdim. Bo‘yniga galstuk taqdi, soch o‘stirdi, qo‘y-chi, odamshavanda bo‘ldi-qoldi.
Shu orada men bir necha hamkasblar bilan do‘stlashdim. Bo‘ydoq emasmanmi, kechalarni ular bilan quvnoq o‘tkazishga harakat qildim. Bir kuni birga ishlaydigan juvonni uyimga taklif etdim. Tomosha shundan boshlandi. Amrillo uni shunaqangi maqtadiki, men juvonning oldida xijolat tortib qoldim. La’nati, maqtovini borgan sari oshiraverdi. Shunda Amrillo yengil kiyimda eshikdan kirib, juvonning oldiga bir quti shirinlikni qo‘ydi-da, o‘zi ikkimizning o‘rtamizda o‘tirib oldi. G‘alati bo‘lib ketdim, lekin tishimni-tishimga qo‘yib o‘tirdim. Amrillo qo‘yarda-qo‘ymay meni, juvonni shirinlik olib yeyishga qistash bilan birga juvonga xushomadlar qildi. Qarta o‘yinini boshlaganimizda, u pulga o‘ynashni taklif qildi.
Shubhasiz, men rad etishga harakat qildim, juvon esa rozi bo‘ldi. Nima deyishimni bilmadim. Uchalamiz qarta o‘ynadik. Kechasi o‘n birlarda juvon ketishi bilan o‘zimni tuta olmay, Amrilloni urishib berdim.
– Sizga nima bo‘ldi, xo‘jayin! Nega buncha tutaqasiz? Susanxonimga ayting, keyingi safar kelishida bitta dugonasini ham ergashtirib kelsin. To‘rt kishilab qarta o‘ynash juda zo‘r bo‘ladi-da, – deydi la’nati.
“A-ha! – dedim ichimda. – Bunaqasi ketmaydi! U o‘zidan ketyapti, bu uyda kim xo‘jayinu, kim xizmatkor ekanligini unutgan! Qo‘yib bersam, ertaga ko‘ngli nimalarni tusamaydi deysiz! Vaqtida ashqol-dashqolini ko‘tarib, bu uyni bo‘shatib qo‘ysin!”
Ertasi ertalab unga bu uyda qorasini boshqa ko‘rmasligimni aytdim:
– Menga xizmatkor kerak, jazmanchilikka sherik emas! Haqingni ol-da, ket!
– Bu ishni shunchalar oson deb o‘ylaysanmi, – dedi u sensirab. – Meni shunchaki ko‘chaga uloqtirmoqchimisan? Bekorlarni aytibsan! Men mehnat vazirligiga arz qilaman, ular senga mehnat qonunlariga hurmatsizlik qanday bo‘lishini ko‘rsatib qo‘yishadi!
– Uyat emasmi, Amrilloxon! Seni ishga olganimda, men mehnat vazirligiga murojaat qilganim yo‘q edi-ku! Olti oy davomida bu uyda yashading, yeding-ichding, xohlaganingni qilding, endi to‘polon ko‘tarmoqchimisan?
– Seni mahkamaga olib boraman! – dedi ablah uyalmay. – Dunyoda qonun yo‘q deb o‘ylaysanmi? Sen uchun shunday qonun topiladi, xotirjam bo‘l! Xizmatkorga quldek munosabatda bo‘lgan zamonlar o‘tib ketgan! Hozir ularni qonun o‘z himoyasiga olgan.
Uning ovozini eshitib, qo‘shnilar, bizga yaqin do‘konning ishboshqaruvchisi kirib keldi.
– Yaxshi! Seningcha, men nima qilishim kerak? – deb so‘radim Amrillodan.
– Oldindan ikki oylik maoshimni to‘lab qo‘yasan!
– Roziman!
– Oxirgi yigirma kunni bir oyga hisoblaysan!
– Bunga ham roziman!
– Bitta yangi kostyumingni sovg‘a qilasan!
– Bo‘pti, sovg‘a qilaman!
– Yana bitta gilamcha ham berasan!
Uning hamma shartlariga ko‘ndim. U ketdi, men erkin nafas ola boshladim.
Oradan bir hafta o‘tib, ertalabdan eshik qo‘ng‘irog‘i chalindi. Eshikni ochsam, ostonada Amrillo, mirshab va yana bir papka qo‘ltiqlab olgan kishi bilan turibdi.
– Sizlarga nima kerak? – deb so‘radim.
– Men aholini ishga joylashtirish Bosh boshqarmasining vakiliman, – o‘zini tanishtirdi papkali kishi. – Mana bu janob siznikida ishlagan ekan, shundaymi?
– Xo‘sh!
– Nimaga uni haydadingiz?
– Chunki menga xizmatkor kerak edi, xo‘jayin emas.
– Nima gap o‘zi? Mamlakatda qonun yo‘qmi? Qaysi qonunga asoslanib, ishlab turgan xizmatkorni ishdan bo‘shatdingiz? – dedi papkali kishi va qo‘limga bir varaq qog‘oz tutqazdi. – Mana sizga sudning chaqiruv qog‘ozi. Meni tushundingizmi? Yo bu janob bilan murosaga keling yoki aholini ishga joylashtirish Bosh boshqarmasiga marhamat qiling!
Amrillo mo‘ltirab menga qaradi-da:
– Ana shunaqa, xo‘jayin! Nima, senga qarshi qonun yo‘q deb o‘ylaganmiding? Hamma o‘zboshimchalik qilaversa nima bo‘ladi? Mamlakatda qonun bor!– dedi.
– Men sizga aytsam, – tushuntirdim papkali vakilga, – menga hozirgi kunda xizmatkor kerak emas. Bu odam bilan hisob-kitob qilganman, oldindan ikki oylik haqini to‘ladim, yangi kostyum sovg‘a qildim, uning bilan boshqa oldi-berdim yo‘q.
– Ko‘rdingizmi, bu odam qonunga bo‘ysunmaydi! – dedi kelganidan beri jim turgan mirshab. – Uni kerakli joyga olib borishimizga to‘g‘ri keladi. U yerda tezda til topishamiz!
– Meni qayerga olib bormoqchisiz? – deb so‘radim.
– Mahkamaga! – dedi politsiyachi.
– Mendan nima istaysiz o‘zi? Nima qilishim kerak? – deya xavotirlandim.
– Biz hozirgina aytdik-ku. Sen bu janobni ishga tiklashing kerak!
Ko‘rib turibman, boshqa ilojim yo‘q. Mahkamaga borishdan xudoning o‘zi saqlasin, hamma qonunlar ularning qo‘lida…
– Marhamat, kiring, Amrilloxon! – dedim Amrilloni ichkariga taklif qilib.
Amrillo uyga kirdi va bu ablah bilan yana bir tom ostida yashay boshladik. To‘g‘ri, u bilan jiddiy gaplashib oldim, u bundan keyin mening shaxsiy hayotimga aralashmaslikka so‘z berdi.
Oradan ikki hafta o‘tdi. Bir kuni ishdan qaytsam, mehmonxonada ikki kishining gaplashayotganini yo‘lak boshida turib eshitdim…
Qosim chuqur nafas olib, qo‘li bilan yuzini siladi.
– Ishonmaysan, – davom etdi u, – men bu la’natidan nima yaxshilik ko‘rdim? Qiynab yubordi meni, bu ablah! Boshqa ilojim qolmadi!
– Gapiraver, keyin-chi? – dedim men.
– Mehmonxona eshigidan mo‘ralasam, Amrillo divanda o‘tirib olib, bir do‘ndiqchani ezg‘ilyapti. “Shunisi yetmay turgandi!” – deb o‘yladim va kelganimni bilib, ishni bas qilsin, degan ma’noda bir necha bor yo‘taldim.
Amrillo yugurib oldimga chiqdi:
– Kiring, uyalmang, – dedi menga, – tanishim mehmonga kelib edi, gaplashib o‘tiribmiz. Ismi Zari, qo‘shnimiz janob polkovnikning uyida xizmat qiladi, juda aqlli qiz… Siz uni tanimaysizmi?
– Yo‘q, unga ishim tushmagan!
Qiz ketgach, Amrilloga dedim:
– Azizim Amrillo, bilasan, sening hamma shartlaringga ko‘ndim, buning evaziga meni qo‘shnilar oldida sharmanda qilmagin-da endi! Men janob polkovnik bilan oramizdagi munosabatlarning buzilishini istamayman.
Amrillo bundan keyin bu ish takrorlanmasligiga so‘z berdi.
Oradan o‘n-o‘n ikki kun o‘tdi, ertalab mirshab kelib, meni mahkamasiga taklif etdi. Kiyinib bordim. Xonada navbatchi kapitan oldida qo‘shnim – polkovnik jahli chiqqanidan uzun mo‘ylovining uchini tishlab o‘tiribdi.
Uni ko‘rdim-u, bu Amrilloning ishi ekanini sezdim.
– Xizmatingizga tayyorman, janob kapitan, – ta’zim qildim men.
– Janob polkovnik shikoyat bilan kelibdilar, – dedi kapitan, – nega u kishining xizmatkorini yo‘ldan urdingiz? Hozir u homilador ekan.
Bu gapni eshitib, butun vujudim muzlab qoldi.
– Sizni tushunmadim, janob kapitan? Uni sen yo‘ldan urgansan, demoqchimisiz?
– Men emas, albatta? – dedi kapitan va polkovnikka qarab ma’noli jilmayib qo‘ydi.
… Qosim qo‘lidagi sigaretini kuldonda ezg‘ilab, gapida davom etdi:
– Endi tushungandirsan, meni nega qochib yurganimni? Qanaqa ko‘rsatmalar bermadim mirshabga! Polkovnik va uning yordamchisidan qochib, necha kecha-kunduzni qo‘rquvda o‘tkazmadim, ularning dag‘dag‘asidan hatto uyda yotmadim, ko‘chalarda tentirab chiqdim! E, aytaversam gapim ado bo‘lmaydi… Bu azoblarning natijasi o‘laroq, Amrillo Zariga uylandi va uni ham mening uyimga olib kirdi. Noqulay vaziyatda qoldim: Amrilloni mehnat qonunlari, Zarini esa oila va nikoh qonunlari himoya qiladi, meni esa hech kim himoyasiga olmaydi. Men o‘zimni o‘ylashim kerakmi! Birinchi navbatda Amrillo meni topib olmasin deb, ishdan bo‘shadim va boshqa ishga joylashdim. Keyin Yusufoboddan ijaraga uy topdim, uncha katta bo‘lmagan jamg‘armamga uy jihozlari sotib olib, uch xonaning biriga joylashtirdim. Va nihoyat, bir kuni ertalab Shopur ko‘chasidagi uyda nima bo‘lsa hammasini to‘y sovg‘asi sifatida yangi kelin-kuyovga tashlab, chiqib ketdim.
Bir qancha vaqt Yusufobodda yashadim. Bir kuni kechasi gazeta varaqlab turib, oxirgi sahifadagi tanish suratga ko‘zim tushdi va darrov o‘zimni tanib oldim. Surat tepasida “Bedarak yo‘qolgan kimsa”, tagida: “Qosim Mehnatobodiy qirq kun oldin uydan chiqib ketib, qaytib kelmagan. U haqda bilganlar ko‘rsatilgan manzilga xabar bersin. Suyunchisi bor”, degan so‘zlar yozilgan.
Ey, xudoyim, endi nima qilish kerak? Qayoqqa qochib yashirinish kerak?
Ertalabgacha mijja qoqmay chiqdim. Keyin yangi joy izlab ketdim. Uyga quruq qaytib, tushlik qilib o‘tirsam, eshik qo‘ng‘irog‘i chalindi. Eshikni ochsam, ostonada Amrillo, xotini Zari va mirshab turibdi.
– Sizga kattadan-katta rahmat, janob serjant, – meni ko‘rib, mirshabga minnatdorchilik bildirdi Amrillo. – Bu xuddi o‘sha kishi. Yordamingiz uchun yana bir marta rahmat! Endi ketishingiz mumkin.
– Amrillo!.. Qanday qilib meni topding? – hayron bo‘lib so‘radim undan.
– Mirshab yordamida, – dedi u. – Hukumat bilan hazillashib bo‘lmaydi. Har bir politsiya mahkamasida fuqarolarning manzili va surati bo‘ladi.
– Mendan yana nima istaysan?
– Aytarli hech narsa, janob, faqat sizsiz yashay olmaymiz. Ijara puli, suv, chiroq, telefon haqini to‘lash kerak. Men bilan Zariga yemak kerak. Bularga qayerdan pul olamiz?
Xullas, men tashlab kelgan narsalarni bu yerga olib kelishdi va bo‘sh yotgan xonalarga joylashishdi. Biz yana bir uyda yashay boshladik. Bora-bora, men bu daydilar bilan boshqa yashay olmasligimni sezdim. Menda kuch qolmagan edi, ular ikki kishi bo‘lsa, yaqinda uchta bo‘lishlari ehtimoldan xoli emasdi…
Qosim qayg‘uli bir xulosa yasadi:
– Menimcha, bizdagi qonunlar Amrillo va uning xotinini himoyasi uchun yaratilgandek, politsiyaning esa meni qidirib topib, yana o‘shalarning qo‘liga topshirishdan boshqa ishi qolmagan.
Qosim karavot tagidan bir dasta gazeta-jurnallarni olib ko‘rsatdi.
– Qara, bularning barchasida mening suratim va ustida “Bedarak yo‘qolgan kimsa” degan yozuvi bor. La’nati Amrillo yashirindim deguncha, bularni e’lon qiladi. Biror safar yo‘qki, mirshab meni topolmagan va ularning qo‘liga topshirmagan bo‘lsin. Bugun esa, oradan ikki yil o‘tib, meni ko‘rgani kelding va kecha kechasi suratimni televizorda ko‘rsatgan xabarini yetkazding. Endi men nima qilishim kerak? Qayoqqa qochsam ekan? Kimga arz qilsam ekan?
– Ha, bu juda achinarli hol, – dedim Qosimning holiga achinib.
– Lekin sen g‘am yema, xudo bor, bu ishlar bir yoqlik…
Gapim og‘zimda qolib, eshik qo‘ng‘irog‘i jiringladi. Qosim menga qo‘rquv va tahlika to‘la ko‘zlarini tikib, toshdek qotib qoldi.