Бир куни кеч маҳали…. гулимнинг мени чорлаётганини эшитдим. Оҳ, бу овоз!.. Ундаги илтижо, умид, илинж, муҳаббат!.. Ғаму хавотир ичра чақноқ бир зарра каби бўлиб, отилиб қошига бордим. Сайёд, бу маккор, доғули Сайёд ўзининг азалий ишини адо этган, нигорим бу баттол қўшинининг қутқусига дош бера олмаган эди.
Исажон СУЛТОН
МЕНИНГ ГУЛИМ
1967 йили туғилган. Тошкент Давлат университети (ҳозирги ЎзМУ) журналистика факультетини тамомлаган. “Муножот”, “Ойдинбулоқ” каби ҳикоя ва қиссалар тўплами, “Боқий дарбадар”, “Озод” романлари муаллифи. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими.
Эрта баҳор эди.
Кўнгил боғимдан бир ниҳол униб чиқди.
Намхуш, қорамтир тупроқдан ипдайгина бўлиб осмонга – булутлар диёрига бўй чўзмоққа чоғланган бу жажжи жонга аввал-бошда кўп эътибор қилганим йўқ. Боғ катта, гуллар кўп, шу ожиз вужуднинг ёнгинасида карнайгул тарвақайлаган, унинг нарёғида ёшли кўзчаларини гулбарглари ила пана қилганча намозшомгуллар ястанишган, сўнгроқда эса қизил, сариқ, кўк, пушти рангларнинг тўфонини ҳосил қилиб беоргуллар барқ урган эди, уёғида эса печакгуллару атиргуллар бори тароватини кўз-кўз қилиб безанган, ястанган, ўрлаган, чирмашган, хуллас – яшар эдилар.
Бу жажжи ниҳолча катта бир кесак ёнидан униб чиқипти. Шу қадар қўпол, ғадир-будир маконни танлаганига ҳайрон қоласиз. Ипдай гавдаси билан ҳатто кесактоғни хиёл ўрнидан жилдирипти ҳам – қайсаргина, ўжаргина, ўзбилармонгина экан бу ниҳолча.
Бир-икки кундан кейин ёмғир ёғиб, кесакларни ивитиб юборди, улар лойқа-бўтана бўлиб, гулча пойига ястандилар. Осмон жудаям баланд, кўм-кўк.. ғалати эди, бу навниҳол осмонга маҳлиё бўлгани боисми, шундан кейин бирам гуркираб ўсдики, асти қўяверасиз. Ўсгани сайин ўз тароватидан ўзи маст бўлади: гоҳ нозик нимяшил япроқларини ёйиб юборади, гоҳ бир ҳимраниб, бешбаттар ўжар бўлволади. Ўзи миттигинаю тикончалариям бор. Бу тикончалар ҳали қотмаган, санчилиш уёқда турсин, қадалсаям қайрилиб кетади, аммо бу боғ қайсари яқинлашган жон зотига тиканларини кўз-кўз қилишини қўймайди.
Шу қадар ажойиб, хуш бир гул. Бир ой ўтиб-ўтмай, иккита ғунча тугди — ғунчасиям ажиб: яшил тўн кийган, тўнининг остидан пушти қабоси хиёл кўриниб турипти, қабонинг четлари нозик нақшлар билан мунаққаш булган. Бундай либос оламдаги ҳеч бир гулда йўқ.
– Эртага қушчага айланиб учиб кетиб қолмайсизми? – деб сўраб қўяман эркалаб.
У мағрур, ўзига жуда бино қўйган – жавобни-да раво кўрмайди.
Тарвақайлаган карнайгулларни, жой танламас беоргулларни ёмон кўрдим. Иккитасини таг-туги билан кесиб ташладим. Натижада қайсарим теграси анча кенгайди. Эртасига атиргулларнинг нарироққа сурилиб олишганини кўрдим – улар ҳамма нарсадан ҳам ўз жонларини асраб-авайлашларини мен билмасам экан?!
Ўжарим атрофида ҳур-ҳур еллар айланиша бошлади. У эса буларга парво ҳам қилгани йўқ – ғунчалари озод, гулбарглари тик, қомати адл – ҳамон ўзига-ўзи маҳлиё.
Шу гулни яхши кўриб қолдим.
Бирам қизғанаман денг. Ҳали очилмаган ғунчалари исидан маст бўлиб ғўнғиллаётган асалариларни кўрсам ҳам тепа сочим тикка бўлиб кетади. Гоҳ-гоҳ нарироқдаги карнайгул баргига потмачумчуқми, тўрғайми келиб, ўзининг саҳройи қўшиғини куйлаб қолади. Бундан баттар аччиқланаман. Яна кулиб ҳам қўяман: ҳўв нодонлар, бунинг қанақа қайсар, қанақа ўжарлигини билсаларинг, юз чақирим наридан қочардинглар, дейман.
Ўзи-ку бир гул, бир ширин хаёл, аммо мусиқани ҳам ёқтиради! Буни тасодифан пайқаб қолдим. Айвонда эски бир радио бор эди. Шунинг қулоғини бурасам, қитир-қитир этиб турди-да, бирданига овози тиниқлашиб, «Чўли Ироқ»ни куйлаб юборди. Боғни шу куй тутди. Саҳнни айланиб, қайсарим ёнига келдиму лол қолдим: мунғайиб олипти! Нозик бандларида митти-митти томчилар… Ўксинибгина турипти…
– Бу қандай куй?! – деб шивирлайдию баттар ўксинади.
– Бир озгина дунё ғами… – деб шарҳлаб қўяман мен.
«Чўли Ироқ» баттар фарёд уради, гиря қилади, гулим эса мотамсаро, ғамзада, япроқларию очила бошлаган ғунчалари, бутун вужуди дир-дир титрайди.
Нақадар мунис, нақадар маъюс… Ғам чекиб турган чоғидаям шунчалар масъума, латиф кўриндики, ўзимни тутолмадим, энгашдим-да:
– Мен сизни севаман! – деб пичирладим.
Пичирлаб не зарил эди? Титраб турган вужуд яна адл бўлди, ғунчалар яна баланд кўтарилди, япроқлар ростланди, бечораликдану ўксинишдан асар ҳам қолмади. Аммо лом-мим демади – сўз қотишни-да ўзига раво кўрмади. Мен-да индамадим, изҳори дилимдан пушаймон бўлиб, айвончага қайтдим.
Гулга дил бериб не маломат истаб эдинг? Одамсан, одамга кўнгил қўйсанг бўлмасмиди, дейману қалб чирқирайди: «Оламда бундай гул тағин борми? Бундай дил тағин борми? Бир дафъагина менинг раъйимга боқсанг-чи, соҳибим?!»
Бу надоматларнинг сабабчиси эса ҳануз мағрур, ҳануз кибор! «Чўли Ироқ» ғамидан минг тўлғанадию ёнгинасида шу куйни ортда қолдирадиган дил дардидан гўё бехабар!
* * *
Баҳор адоқлаб, ёз келди. Карнайгуллар баттар тарвақайлаб, ёнларидан икки-уч бачки шохчалар чиқариб юбордилар. Намозшомгуллар қартайди, беоргулларгина ҳануз ранглари айниган гулбаргларини беорларча ёйиб туравердилар.
Менинг гулим ўзгармади! Менинг гулимнинг таровати янада ортди! Менинг гулим ҳануз киборлигича қолди!
Шундагина разм солсам, бир пайтлар атрофида гирдикапалак бўлган асаларилар аллақачон атиргулларга ёпишиб олишипти, потмачумчуғу турғайтўралар карнайгулларга ошиқ бўпти — ўзлариям семирган, баргларнинг улкан гулварақлари орасидан туриб, таҳдидли сайраб қўйишади.
Менинг гулимнинг эса янги ошиқлари пайдо бўпти. Тонг пайти қарасам, субҳ ўзининг нозик қизғиш шафағини ёйиб, бир нималар деб сирли пичирлаётир. Пешин маҳали қарасам, қайнаб-тошган қуёш ўзининг ҳароратига ўзи чидаёлмай, ишқ оташидан сўзлаётир. Шом маҳали қарасам — занживачча оқшом ўзининг изтиробларга тўла дил дафтарини саҳифа-саҳифа очиб қўйипти. Хуфтон маҳали қарасам, юлдузларнинг бири олиб, бири қўйиб, гулим теварагида живирлашаётир.
Аммо менинг гулим кибор-ку! Бировигаям парво қилгани йўқ!
– Сиз ягонасиз! – деб шивирладим унга. – Агар кўйингизда жон берсам, таним хоки пойингизга ёйилса, хушбахтликдан тағин тириларми эдим?
Гулим ғунчасини мен томон хиёлгина эгиб, миннатдорлигини англатиб қўйди. Бу бахт, бу саодатни қай тил бирла баён айлай?
Кўнгил обод бўлди…
* * *
Ёз жуда иссиқ келди.
Менинг гулим ҳиссиётларга жуда таъсирчан, банд-бандигача покизалик билан тўлуғ эди. Бу не саодатки, боғдан бир лаҳзага бўлса-да, ташқарига чиқишни истамасдим. Ойлаб-йиллаб шу маъсума қошида ўтиргим келаверарди.
Оламни шу қадар тиниқ, соф деб билар эдики, бундайин тиниқликдан менинг одамий кўнглим лол қолар эди. Шунинг баробарида ундаги киборлик уят билан, мағрурлик тортинчоқлик билан қоришиқ эди — қаршисида соатлаб тиз чўкиб кўнгил шарҳидан сўзлаганимда, оч қизғиш гуляпроқлари янаям қизарарди, гулкосаси қуйи эгиларди, шунда теваракка анвойи гул бўйлари таралиб кетарди. Бу илоҳий ишқнинг ўзгинаси эди – ахир, гулни фақат севиш, севиш мумкин, холос. Аҳён-аҳёнда тентираб ўтиб қолгувчи беқарор саболардан-да тортинар эди у. Саболарнинг ғийбатчи эканини эса мен ҳам яхши билар эдим.
Карнайгуллар баттар хунуклашиб, тарвакайлаб-сўлиб борар, менинг гулим эса кўз ўнгимда очилгани сайин тароватга ғарқ бўлар эди.
Бу хушбахтлик таърифини ифода этишга ҳаддим йўқ. Фароғат ичра эканимни ҳар онимда сезиб турардим; бу туйғуларнинг юксаклиги, нажиблигидан чўчирдим, гулимга термулиб, негадир андуҳга-да чўмар эдим. Ақлим койирдики: «Нечук фароғатдан ғам, хушбахтликдан мусибат истаюрсан, нодон? Бўйлаким, мусибатдан хушбахтлик беҳроқ турмасми?» Кўнгил эса эзилиб шивирлар эди: «Ҳар қувончнинг ортида андуҳ, ҳар саодатнинг ортида ғам яшириғлиқ эмасми?»
* * *
Ёз-да адоқ бўлди. Куз келди.
Бу кузнинг оти Сайёд эди.
Сайёд ўз ортидан хазон сипоҳини эргаштириб келди.
Бу лашкарнинг нафаси сезилгани ҳамоно карнайгуллар таслим бўлдилар – уларнинг семиз таналари қорайди, барглари палахса-палахса бўлиб узилиб тушди, гулбандлари тупроққа қоришди. Беоргуллар ҳам маҳв бўлдилар, атиргуллар япроқларини тўкиб, шумшайиб қолишди, печакгулларнинг озғин, узун таналари сарғайиб, чўзилиб ётди.
Видо онлари юз кўрсатмакда эканини иккимиз ҳам сезар эдик. Энди оламнинг энг кўҳна куйини бошқа чолғувчи – Сайёд чалмакда эди, бу куйнинг-да оти «Чўли Ироқ» эди.
Атрофдаги бор гуллару майсаларни совуқ урди, курмаклар аллақачон хазонга юз тутди, ажриқ поялари қорайиб, ҳилвираб қолди. Менинг гулимгина Сайёд лашкарининг тўфони аро ҳамон адл, ҳамон мағрур, ифор сочиб очилиб тураверди. Совуқдан қунишганимча гулим олдида тиз чўкиб, чашмимдан ашким потраб отилаверар эди: мен уни жонимдан-да ортиқ суйиб қолган эдим! Мен усиз яшолмасдим! Гулим эса мени шивирлаб юпатар эди…
Ҳадемай қировлару булдуруқлар тушди. Мезонлар ҳам ортиқ учмай қўйди.
Бир куни кеч маҳали…. гулимнинг мени чорлаётганини эшитдим. Оҳ, бу овоз!.. Ундаги илтижо, умид, илинж, муҳаббат!.. Ғаму хавотир ичра чақноқ бир зарра каби бўлиб, отилиб қошига бордим. Сайёд, бу маккор, доғули Сайёд ўзининг азалий ишини адо этган, нигорим бу баттол қўшинининг қутқусига дош бера олмаган эди.
Сайёднинг гумаштаси – қирғияк шамоли бошим узра ғувиллаб қаҳқаҳа отар, сочимдан юлқилар эди. Дунёнинг ўзи-да энг сўнгги куйни чалмакда, бутун борлиқ алвидо айтиб, шу завол гирдобига чўммоқда эди. Нечун мен одам бўлиб яралдим? Нечун бир майса бўлиб яралмадим, масъумам билан бирга шу музлаган заминга бош қўймадим?
Шамолда гулимнинг нозик банди синган эди. Шу ҳолча, тупроққа қоришган ҳолича ҳам суйимли, азиз, дилбар эди.
Видо! Видо! Олам ҳамон видо марсиясини айтар эди.
Бу мозористон бошида қанча ўтирдим экан? Чунон беҳудлигимдан субҳу шомимни билмасдим. Кетиб ақл вужудимдан, пухтаю хомимни билмасдим. Бу йўлда мисли Мажнундек саранжомимни билмасдим, ажалми-оби ҳаёт – сипқарган жомимни билмасдим… Кўзимнинг ёшлари гулим бандининг синган ерига томар, ҳар томганида масъумамнинг хазон вужуди бир титрар эди…
Алҳол, ғамдан кўзларим очилди. Сарвдан тобут ясаб, гулдан кафан бичдиму қайсаримни боғим тўрига дафн этдим. Бир мармартош топиб, унга юрагимнинг қони билан шундай битикларни битдим:
«Бу лавҳа бир дилпорадан ҳусн санамига ёдгордир.
Аё чарх, эттинг ортиқ сабр бунёд,
Кўзим ёшлиғ, дилимда қолди фарёд,
Ҳаётим лолазоридин аюрдинг,
Ёқиб жоним, кулим кўкка совурдинг…»
Остига эса шундай деб ёздим:
«Бунда мадфун Кумушбиби бинти Марғиноний, тарихи таваллуди 1248, вафоти 1269 ҳижрий, жумодул-аввал»
* * *
Дил бўм-бўш бўлиб қолди.
Энди мен не айлай? Бу дил билан қайга борай?
Бу не боғки, ишқи бору санами йўқ?
Бу не салтанатки, фуқароси бор — подшоҳи йўқ?
Боғ энди шип-шийдам, ҳувиллаган, мағлуб хазонлар узра фақат Сайёд, баттолу қаттол Сайёд шумшайиб кезар эди, холос.
Алҳол, кўнглимни шунда қолдирдиму ўзим Отабекка қўшилиб, Қўқон хонининг амирлашкари, қўрбоши Қаноатшоҳ қўшини билан шаҳид бўлмоқ учун кетдим…
1994
Isajon SULTON
MENING GULIM
1967 yili tug’ilgan. Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O’zMU) jurnalistika fakul`tetini tamomlagan. “Munojot”, “Oydinbuloq” kabi hikoya va qissalar to’plami, “Boqiy darbadar”, “Ozod” romanlari muallifi. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi.
Erta bahor edi.
Ko‘ngil bog‘imdan bir nihol unib chiqdi.
Namxush, qoramtir tuproqdan ipdaygina bo‘lib osmonga – bulutlar diyoriga bo‘y cho‘zmoqqa chog‘langan bu jajji jonga avval-boshda ko‘p e’tibor qilganim yo‘q. Bog‘ katta, gullar ko‘p, shu ojiz vujudning yonginasida karnaygul tarvaqaylagan, uning naryog‘ida yoshli ko‘zchalarini gulbarglari ila pana qilgancha namozshomgullar yastanishgan, so‘ngroqda esa qizil, sariq, ko‘k, pushti ranglarning to‘fonini hosil qilib beorgullar barq urgan edi, uyog‘ida esa pechakgullaru atirgullar bori tarovatini ko‘z-ko‘z qilib bezangan, yastangan, o‘rlagan, chirmashgan, xullas – yashar edilar.
Bu jajji niholcha katta bir kesak yonidan unib chiqipti. Shu qadar qo‘pol, g‘adir-budir makonni tanlaganiga hayron qolasiz. Ipday gavdasi bilan hatto kesaktog‘ni xiyol o‘rnidan jildiripti ham – qaysargina, o‘jargina, o‘zbilarmongina ekan bu niholcha.
Bir-ikki kundan keyin yomg‘ir yog‘ib, kesaklarni ivitib yubordi, ular loyqa-bo‘tana bo‘lib, gulcha poyiga yastandilar. Osmon judayam baland, ko‘m-ko‘k.. g‘alati edi, bu navnihol osmonga mahliyo bo‘lgani boismi, shundan keyin biram gurkirab o‘sdiki, asti qo‘yaverasiz. O‘sgani sayin o‘z tarovatidan o‘zi mast bo‘ladi: goh nozik nimyashil yaproqlarini yoyib yuboradi, goh bir himranib, beshbattar o‘jar bo‘lvoladi. O‘zi mittiginayu tikonchalariyam bor. Bu tikonchalar hali qotmagan, sanchilish uyoqda tursin, qadalsayam qayrilib ketadi, ammo bu bog‘ qaysari yaqinlashgan jon zotiga tikanlarini ko‘z-ko‘z qilishini qo‘ymaydi.
Shu qadar ajoyib, xush bir gul. Bir oy o‘tib-o‘tmay, ikkita g‘uncha tugdi — g‘unchasiyam ajib: yashil to‘n kiygan, to‘nining ostidan pushti qabosi xiyol ko‘rinib turipti, qaboning chetlari nozik naqshlar bilan munaqqash bulgan. Bunday libos olamdagi hech bir gulda yo‘q.
– Ertaga qushchaga aylanib uchib ketib qolmaysizmi? – deb so‘rab qo‘yaman erkalab.
U mag‘rur, o‘ziga juda bino qo‘ygan – javobni-da ravo ko‘rmaydi.
Tarvaqaylagan karnaygullarni, joy tanlamas beorgullarni yomon ko‘rdim. Ikkitasini tag-tugi bilan kesib tashladim. Natijada qaysarim tegrasi ancha kengaydi. Ertasiga atirgullarning nariroqqa surilib olishganini ko‘rdim – ular hamma narsadan ham o‘z jonlarini asrab-avaylashlarini men bilmasam ekan?!
O‘jarim atrofida hur-hur yellar aylanisha boshladi. U esa bularga parvo ham qilgani yo‘q – g‘unchalari ozod, gulbarglari tik, qomati adl – hamon o‘ziga-o‘zi mahliyo.
Shu gulni yaxshi ko‘rib qoldim.
Biram qizg‘anaman deng. Hali ochilmagan g‘unchalari isidan mast bo‘lib g‘o‘ng‘illayotgan asalarilarni ko‘rsam ham tepa sochim tikka bo‘lib ketadi. Goh-goh nariroqdagi karnaygul bargiga potmachumchuqmi, to‘rg‘aymi kelib, o‘zining sahroyi qo‘shig‘ini kuylab qoladi. Bundan battar achchiqlanaman. Yana kulib ham qo‘yaman: ho‘v nodonlar, buning qanaqa qaysar, qanaqa o‘jarligini bilsalaring, yuz chaqirim naridan qochardinglar, deyman.
O‘zi-ku bir gul, bir shirin xayol, ammo musiqani ham yoqtiradi! Buni tasodifan payqab qoldim. Ayvonda eski bir radio bor edi. Shuning qulog‘ini burasam, qitir-qitir etib turdi-da, birdaniga ovozi tiniqlashib, «Cho‘li Iroq»ni kuylab yubordi. Bog‘ni shu kuy tutdi. Sahnni aylanib, qaysarim yoniga keldimu lol qoldim: mung‘ayib olipti! Nozik bandlarida mitti-mitti tomchilar… O‘ksinibgina turipti…
– Bu qanday kuy?! – deb shivirlaydiyu battar o‘ksinadi.
– Bir ozgina dunyo g‘ami… – deb sharhlab qo‘yaman men.
«Cho‘li Iroq» battar faryod uradi, girya qiladi, gulim esa motamsaro, g‘amzada, yaproqlariyu ochila boshlagan g‘unchalari, butun vujudi dir-dir titraydi.
Naqadar munis, naqadar ma’yus… G‘am chekib turgan chog‘idayam shunchalar mas’uma, latif ko‘rindiki, o‘zimni tutolmadim, engashdim-da:
– Men sizni sevaman! – deb pichirladim.
Pichirlab ne zaril edi? Titrab turgan vujud yana adl bo‘ldi, g‘unchalar yana baland ko‘tarildi, yaproqlar rostlandi, bechoralikdanu o‘ksinishdan asar ham qolmadi. Ammo lom-mim demadi – so‘z qotishni-da o‘ziga ravo ko‘rmadi. Men-da indamadim, izhori dilimdan pushaymon bo‘lib, ayvonchaga qaytdim.
Gulga dil berib ne malomat istab eding? Odamsan, odamga ko‘ngil qo‘ysang bo‘lmasmidi, deymanu qalb chirqiraydi: «Olamda bunday gul tag‘in bormi? Bunday dil tag‘in bormi? Bir daf’agina mening ra’yimga boqsang-chi, sohibim?!»
Bu nadomatlarning sababchisi esa hanuz mag‘rur, hanuz kibor! «Cho‘li Iroq» g‘amidan ming to‘lg‘anadiyu yonginasida shu kuyni ortda qoldiradigan dil dardidan go‘yo bexabar!
* * *
Bahor adoqlab, yoz keldi. Karnaygullar battar tarvaqaylab, yonlaridan ikki-uch bachki shoxchalar chiqarib yubordilar. Namozshomgullar qartaydi, beorgullargina hanuz ranglari aynigan gulbarglarini beorlarcha yoyib turaverdilar.
Mening gulim o‘zgarmadi! Mening gulimning tarovati yanada ortdi! Mening gulim hanuz kiborligicha qoldi!
Shundagina razm solsam, bir paytlar atrofida girdikapalak bo‘lgan asalarilar allaqachon atirgullarga yopishib olishipti, potmachumchug‘u turg‘ayto‘ralar karnaygullarga oshiq bo‘pti — o‘zlariyam semirgan, barglarning ulkan gulvaraqlari orasidan turib, tahdidli sayrab qo‘yishadi.
Mening gulimning esa yangi oshiqlari paydo bo‘pti. Tong payti qarasam, subh o‘zining nozik qizg‘ish shafag‘ini yoyib, bir nimalar deb sirli pichirlayotir. Peshin mahali qarasam, qaynab-toshgan quyosh o‘zining haroratiga o‘zi chidayolmay, ishq otashidan so‘zlayotir. Shom mahali qarasam — zanjivachcha oqshom o‘zining iztiroblarga to‘la dil daftarini sahifa-sahifa ochib qo‘yipti. Xufton mahali qarasam, yulduzlarning biri olib, biri qo‘yib, gulim tevaragida jivirlashayotir.
Ammo mening gulim kibor-ku! Birovigayam parvo qilgani yo‘q!
– Siz yagonasiz! – deb shivirladim unga. – Agar ko‘yingizda jon bersam, tanim xoki poyingizga yoyilsa, xushbaxtlikdan tag‘in tirilarmi edim?
Gulim g‘unchasini men tomon xiyolgina egib, minnatdorligini anglatib qo‘ydi. Bu baxt, bu saodatni qay til birla bayon aylay?
Ko‘ngil obod bo‘ldi…
* * *
Yoz juda issiq keldi.
Mening gulim hissiyotlarga juda ta’sirchan, band-bandigacha pokizalik bilan to‘lug‘ edi. Bu ne saodatki, bog‘dan bir lahzaga bo‘lsa-da, tashqariga chiqishni istamasdim. Oylab-yillab shu ma’suma qoshida o‘tirgim kelaverardi.
Olamni shu qadar tiniq, sof deb bilar ediki, bundayin tiniqlikdan mening odamiy ko‘nglim lol qolar edi. Shuning barobarida undagi kiborlik uyat bilan, mag‘rurlik tortinchoqlik bilan qorishiq edi — qarshisida soatlab tiz cho‘kib ko‘ngil sharhidan so‘zlaganimda, och qizg‘ish gulyaproqlari yanayam qizarardi, gulkosasi quyi egilardi, shunda tevarakka anvoyi gul bo‘ylari taralib ketardi. Bu ilohiy ishqning o‘zginasi edi – axir, gulni faqat sevish, sevish mumkin, xolos. Ahyon-ahyonda tentirab o‘tib qolguvchi beqaror sabolardan-da tortinar edi u. Sabolarning g‘iybatchi ekanini esa men ham yaxshi bilar edim.
Karnaygullar battar xunuklashib, tarvakaylab-so‘lib borar, mening gulim esa ko‘z o‘ngimda ochilgani sayin tarovatga g‘arq bo‘lar edi.
Bu xushbaxtlik ta’rifini ifoda etishga haddim yo‘q. Farog‘at ichra ekanimni har onimda sezib turardim; bu tuyg‘ularning yuksakligi, najibligidan cho‘chirdim, gulimga termulib, negadir anduhga-da cho‘mar edim. Aqlim koyirdiki: «Nechuk farog‘atdan g‘am, xushbaxtlikdan musibat istayursan, nodon? Bo‘ylakim, musibatdan xushbaxtlik behroq turmasmi?» Ko‘ngil esa ezilib shivirlar edi: «Har quvonchning ortida anduh, har saodatning ortida g‘am yashirig‘liq emasmi?»
* * *
Yoz-da adoq bo‘ldi. Kuz keldi.
Bu kuzning oti Sayyod edi.
Sayyod o‘z ortidan xazon sipohini ergashtirib keldi.
Bu lashkarning nafasi sezilgani hamono karnaygullar taslim bo‘ldilar – ularning semiz tanalari qoraydi, barglari palaxsa-palaxsa bo‘lib uzilib tushdi, gulbandlari tuproqqa qorishdi. Beorgullar ham mahv bo‘ldilar, atirgullar yaproqlarini to‘kib, shumshayib qolishdi, pechakgullarning ozg‘in, uzun tanalari sarg‘ayib, cho‘zilib yotdi.
Vido onlari yuz ko‘rsatmakda ekanini ikkimiz ham sezar edik. Endi olamning eng ko‘hna kuyini boshqa cholg‘uvchi – Sayyod chalmakda edi, bu kuyning-da oti «Cho‘li Iroq» edi.
Atrofdagi bor gullaru maysalarni sovuq urdi, kurmaklar allaqachon xazonga yuz tutdi, ajriq poyalari qorayib, hilvirab qoldi. Mening gulimgina Sayyod lashkarining to‘foni aro hamon adl, hamon mag‘rur, ifor sochib ochilib turaverdi. Sovuqdan qunishganimcha gulim oldida tiz cho‘kib, chashmimdan ashkim potrab otilaverar edi: men uni jonimdan-da ortiq suyib qolgan edim! Men usiz yasholmasdim! Gulim esa meni shivirlab yupatar edi…
Hademay qirovlaru bulduruqlar tushdi. Mezonlar ham ortiq uchmay qo‘ydi.
Bir kuni kech mahali…. gulimning meni chorlayotganini eshitdim. Oh, bu ovoz!.. Undagi iltijo, umid, ilinj, muhabbat!.. G‘amu xavotir ichra chaqnoq bir zarra kabi bo‘lib, otilib qoshiga bordim. Sayyod, bu makkor, dog‘uli Sayyod o‘zining azaliy ishini ado etgan, nigorim bu battol qo‘shinining qutqusiga dosh bera olmagan edi.
Sayyodning gumashtasi – qirg‘iyak shamoli boshim uzra g‘uvillab qahqaha otar, sochimdan yulqilar edi. Dunyoning o‘zi-da eng so‘nggi kuyni chalmakda, butun borliq alvido aytib, shu zavol girdobiga cho‘mmoqda edi. Nechun men odam bo‘lib yaraldim? Nechun bir maysa bo‘lib yaralmadim, mas’umam bilan birga shu muzlagan zaminga bosh qo‘ymadim?
Shamolda gulimning nozik bandi singan edi. Shu holcha, tuproqqa qorishgan holicha ham suyimli, aziz, dilbar edi.
Vido! Vido! Olam hamon vido marsiyasini aytar edi.
Bu mozoriston boshida qancha o‘tirdim ekan? Chunon behudligimdan subhu shomimni bilmasdim. Ketib aql vujudimdan, puxtayu xomimni bilmasdim. Bu yo‘lda misli Majnundek saranjomimni bilmasdim, ajalmi-obi hayot – sipqargan jomimni bilmasdim… Ko‘zimning yoshlari gulim bandining singan yeriga tomar, har tomganida mas’umamning xazon vujudi bir titrar edi…
Alhol, g‘amdan ko‘zlarim ochildi. Sarvdan tobut yasab, guldan kafan bichdimu qaysarimni bog‘im to‘riga dafn etdim. Bir marmartosh topib, unga yuragimning qoni bilan shunday bitiklarni bitdim:
«Bu lavha bir dilporadan husn sanamiga yodgordir.
Ayo charx, etting ortiq sabr bunyod,
Ko‘zim yoshlig‘, dilimda qoldi faryod,
Hayotim lolazoridin ayurding,
Yoqib jonim, kulim ko‘kka sovurding…»
Ostiga esa shunday deb yozdim:
«Bunda madfun Kumushbibi binti Marg‘inoniy, tarixi tavalludi 1248, vafoti 1269 hijriy, jumodul-avval»
* * *
Dil bo‘m-bo‘sh bo‘lib qoldi.
Endi men ne aylay? Bu dil bilan qayga boray?
Bu ne bog‘ki, ishqi boru sanami yo‘q?
Bu ne saltanatki, fuqarosi bor — podshohi yo‘q?
Bog‘ endi ship-shiydam, huvillagan, mag‘lub xazonlar uzra faqat Sayyod, battolu qattol Sayyod shumshayib kezar edi, xolos.
Alhol, ko‘nglimni shunda qoldirdimu o‘zim Otabekka qo‘shilib, Qo‘qon xonining amirlashkari, qo‘rboshi Qanoatshoh qo‘shini bilan shahid bo‘lmoq uchun ketdim…
1994
