Жамият, адабиёт, хусусан, ўзбек адабиёти, унинг таҳлиллари юзасидан қатор суҳбатлар уюштириб, ўқувчилар эътиборига ҳавола этиб келаётган Kun.uz’нинг навбатдаги суҳбатдоши ўзбек адабиётининг таниқли вакилларидан бири, адиб Мурод Муҳаммад Дўст бўлди.

Адиб билан суҳбатимиз ўзбек адабиётининг кечаси ва бугуни, адабиётимизнинг қўшни халқлар адабиёти билан алоқалари, жамиятдаги муаммолар хусусида борди.

АДИБ МУРОД МУҲАММАД ДЎСТ БИЛАН СУҲБАТ
Суҳбатдош Илёс Сафаров

— Мурод ака, ёзувчи руҳиятида содир бўлаётганлари ҳеч қачон бошқа касб эгаси руҳиятида юз бермайди. Лекин гоҳида “Ёзувчи нимага керак ўзи?” деган саволлар қулоғимизга чалинади. Биз турли касб эгаларининг жамиятда нега кераклигини аниқ биламиз. Қурувчи уй қуради, шифокор инсонларни даволайди ва ҳ.к. Шундайлар борки, ёзувчининг жамиятга кераклиги ҳақида гапиради, лекин нега кераклигини исботлаб беролмайди. Сизнинг фикрингиз қандай шу масалада? Келинг, суҳбатимизни шу савол билан бошласак: ёзувчи нега керак?

— Аввал саволнинг биринчи бандига жавоб беришга ҳаракат қиламан. Аёнки, ҳамма одамлар ҳам дунёни бирдай яхши идрок қилолмайди. Ёзувчиликка дахли бўлмаган одам ҳам дунёни жуда чуқур, шоирона идрок қилиши мумкин. Ўртадаги фарқ шундаки, ёзувчи ёки шоир, ёки рассом, ёки актёр ва ёинки режиссёр ўша ўзи ҳис этган туйғуларни қоғозда, матода ёки экранда яхшироқ ифода эта олади. Бу – биринчидан. Адабиётнинг керак ёки нокерак эканини тил билан боғлаб тушунтирса бўлади. Тилсиз адабиёт йўқ, адабиётсиз тил йўқ. Тилсиз миллат ҳам йўқ. Тил одамларни миллат қилиб бирлаштиради. Адабиёт бир тилда сўзлашадиган одамлар, миллат ўзини таниб олишига хизмат қилади. Сартарош соч қиртишлаш учун, совчи келин топиш учун керак, деган гапларни адабиётга, санъатга, яъники недир утилитар тушунча, шунчаки наф тушунчаси билан ёндошиб бўлмайди.

— Мана шу туркум доирасида кўпчилик зиёлилар билан суҳбатлар қиламиз ва бу борада ўқувчилар, томошабинлар ўз фикрларини билдиришади. Фикрлардан шу нарсани сезиш мумкинки, уларни кўпроқ қизиқтирадиган бир жиҳат бор: Сиёсат. Улар адабиёт ҳақидаги суҳбатлардан ҳам сиёсий мавзудаги фикрларни кутишади, яъни ёзувчини сиёсатга ҳам тиши ўтиши керак деб ҳисоблашади. Бу масалага қандай қарайсиз? Ёзувчининг сиёсий масъулияти нимадан иборат?

Саволнинг давоми сифатида, мустақилликнинг дастлабки йилларида ижодкорларнинг сиёсатда ҳам фаол бўлганини кўрамиз, Сиз, Усмон Азим, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Хуршид Даврон, Аҳмад Аъзам…

Хўш, бу ижодкорлар сиёсатга аралашмаганда адабиётимиз нималар ютиши мумкин эди ва ёки уларнинг аралашуви билан сиёсатимиз нималар ютди, деб ҳисоблайсиз?

— Истиқлолнинг дастлабки йиллари жамиятда кўтаринки бир руҳ ҳукм сурарди. Рост гапни баралла айтиш мумкин эди. Ўшал замонда эринмаган одамнинг ҳаммаси сиёсатчи эди, деб айтсам лоф бўлар, лекин сиёсатга қизиқувчиларнинг адади жуда кўп эди. Жумладан, ёзувчилар, олимлар ҳам жамиятнинг ўша муваққат очиқлик шавқига берилиб, кўнгилларида недир ижтимоий фаолиятга мойиллик сездилар.

Тўғриси, мен ким ютди ва ким ютқизди, деган саволга аввал ҳам недир суҳбатда жавоб берганман. Бугун яна такрорлаб айтаманки, шоир-у ёзувчиларнинг сиёсатга аралашганидан адабиёт ютқизди. Сиёсат ҳеч нарса ютқизгани йўқ, аксинча – ютди. Абдулла Орипов ёки Эркин Воҳидовларнинг миллионлаб мухлислари бор эди. Шу сабаб, уларнинг номлари сиёсий бозордаги недир эҳтиёж туфайли қисқа вақт ичида байроқ этиб кўтарилди, кейинроқ, янги байроқлар топилгач, яна пастга тушириб қўйилди. Бор-йўғи шу. Эҳтиёж тугаганини Эркин Воҳидов олдинроқ тушунди ва секин четга чиқди, Абдулла Ориповнинг тушуниши қийинроқ бўлди, лекин у ҳам умри адоғида тушуниб етди, аламли ҳақиқатларга йўғрилган яхши шеърлар битди.

Умуман, адабиёт аҳли билан сиёсат аҳлининг ўйлаш тарзи бир-бирига мос келмайди. Буни яхшироқ англаш учун сиёсатга озгина аралашиб кўриш керак. Шоир ёки ёзувчи умр бўйи кўнглига маҳрам излаб яшайди (“Ки ногаҳ ул қуёш сиррин десам ул ҳам эмас маҳрам”- Алишер Навоий). Сиёсатда эса маҳрамлик – ясоқ тушунча, ёт тушунча. Сиёсатда лутф кўп, лекин дўст йўқ. Дўстлик – камёб ва бебаҳо давлат, лутф эса жуда арзон, тўйда келин-куёв устидан сочиладиган қанд-қурс каби мўл, ўнг-у сўлга аямай сочилади — териб олишга улгурганнинг боши осмонда, улгурмаганнинг армони чексиз. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, сиёсат ёзувчи ёки шоирнинг ёинки олимнинг иши эмас. Энг ёрқин мисолни Асқар Акаев – Қирғизистоннинг собиқ Президенти мисолида кўриш мумкин. Акаев – катта олим эди, лекин сиёсатда омади чопмади. Аслида ёзувчи Чингиз Айтматов тайёр Президент эди, лекин у жуда ақлли иш тутди, юксак лавозимдан ўзи билиб воз кечди. Такрор айтаман: сиёсат сенинг ишинг эмаслигини билиш учун ҳам сиёсатнинг бир чеккасига аралашиб кўриш керак.

— Мурод ака, хозиргача ижодингизнинг чўққиси ҳисобланувчи “Лолазор” романи ва унинг ёзилиши бўйича ўқувчиларнинг жуда кўп фикрларини эшитамиз. Бугун шахсан ўзингиздан сўрамоқчи эдим, асар ёзилишига қандай омиллар сабаб бўлган. Асл мақсад нима эди сизда мазкур асарни ёзишдан?

— Бошда иккитагина жумла бор эдики, бири – “Осмон мезонлардан йилтираб ётар эди”, униси – “Алар бир-бирини кўз ёшларига бурканиб суйдилар.” Роман биринчи жумладан бошланди, иккинчи жумла ўртароққа бориб қўшилди. Воқеалар тафсирини бошлаганингдан кейин нарёғи ўзи тизилиб кетаверар экан. Бирга ўсиб-унган дўстнинг тақдирини йигитлик чоғидан бошлаб то уларнинг умри адоғига қадар тасвирлаш нияти бор эди. Менда бошқа бир ният – бир оила вакилларининг икки-уч асрлик ҳаётини ёзишдек амалга ошмаган орзу ҳам бўларди. “Лолазор”да вазифа осонроқ эди — биргина авлод тақдири. Рости, нега ва нима учун ёзганимни ҳозиргача тузук-қуруқ тушунтириб беролмайман. Танқидчилар тушунтириб беришга уста. Уларнинг фикрларини ўқиганда нима учун ёзганимни англагандай ҳам бўламан. Лекин айни замонда биламанки, китоб дегани муайян мақсад ёки ғоя туфайли эмас, кўпроқ ёзиш шавқи таъсирида битилади.

— «Лолазор»да уч хил ровийни кузатиш мумкин: Саидқул Мардон, Назар Яхшибоев ва қисман муаллиф. Саидқул Мардонни ёзувчи қалби дейиш мумкинми? Негаки, ошнонинг ҳам Назар Яхшибоевнинг ҳам кўпчиликка маълум бўлмаган, кўнгилдаги гаплари у орқали баъзан диалог кўринишида, баъзан ривоя тарзида аён бўлади.

— Ўша пайтларда социалистик реализм деган таълимот устунлик қилардики, ҳар бир асарда жилла қурса биттадан ижобий қаҳрамон бўлмоғи шарт эди. Саидқул Мардон деганимизда зикр этилмиш талабларга мос иш тутмоқ нияти ҳам сезилади. Албатта, бу қаҳрамон механик тарзда пайдо бўлмаган, унинг ҳам ўз тарихи ва ўз тақдири бор. Лекин биламанки, Саидқул Мардон – кучсиз одам. Роман қаҳрамонлари ичида Яхшибоев кучлироқ ва ақллироқ. Ўнгмаган тақдирлар, инсон билан ҳокимият, ижодкор билан ҳокимият муносабатлари, алал-оқибатда – яна ўша сиёсат. Сиёсат одамни бузиши тайин. Сиёсатда, боя айтганимиздек, дўст бўлмайди. Одамлар муайян манфаат ёки мақсадлар атрофида, битта дастур атрофида бирлашмоғи мумкин. Кейин, ният амалга ошгач, яна тарқалиб кетишади. Баъзилар нолиб юрадики, аввал ҳукуматга керак эдик, энди керак бўлмай қолдик. Аслида нолишга ўрин йўқ. Мард бўлиш керак. Мансаб – ўта муваққат нарса. Шартномага ўхшайди, муддати тугадими – дарров бекор қилинади. Сиёсатда муаммолар, мақсадлар, дастурлар тез-тез ўзгариб туради. Кун тартиби ўзгарган маҳал бошқа ижрочиларга, бошқа, янгиланган командага эҳтиёж туғилади. Бунга асло ажабланмаслик керак.

Ижодкор билан ҳокимият орасидаги муносабатларни ўрганиш, тадқиқ этиш нияти ҳали ҳам кўнглимни тарк этган эмас. Мавзу фикр-у шууримда ҳамон давом этяпти.

— Жамиятимизда мустақиллик йилларида оғриқли масалага айланган бир мавзу борки, бу чет давлатларга ишлаш учун чиқиб кетган юртдошлар масаласи. Мазкур масала бўйича Президент Мирзиёев ҳам ўз фикрларини билдирган ва унда «Мен айбдорлик ҳиссини туяман» деганди. Бугунги ўзбек адабиётида гастарбайтерлар ҳаёти, уларнинг маънавияти масаласи акс этиши керакми? Чунки, ҳозирда Ўзбекистондан ташқарида бўлган ватандошларимиз ҳам жуда кўпчиликни ташкил қилади.

— Мен бу мавзуни кўп ўйлаганман. Янглишмасам, режиссёр Юсуф Розиқов “Гастарбайтер” деган кино ҳам олган. Афсуски, мен фильмни кўрганим йўқ.

Четга кетган ўзбек меҳнатчилари тақдирига ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий масала сифатида қаралаётгани мутлақо табиий.

“Гастарбайтер” сўзининг маъноси – ишчи меҳмон, ишлашга келган меҳмон. Ўтган асрнинг 60-70-йилларида, Германия жадал ривожланиш босқичига ўтган маҳал, ишга яроқли эркакларнинг аксари қисми урушда ўлиб кетгани сабабли, мамлакатга четдан келиб меҳнат қилган турк, юнон ва бошқа миллат вакилларига нисбатан хушфеъл канцлер Конрад Аденауэр айни чиройли атамани ишлатган. Мигрантлар немислар юртига оиласи билан кўчиб келиб ишлаган. Аденауэр ҳукумати дастлаб уларни йил оша ротация қилишни мўлжаллаган, лекин иш берувчилар, буларни алмашлаш шарт эмас, меҳмон-ишчини оиласи билан юртига қайтариб, ўрнига янги меҳмон-ишчини оиласи билан олиб келиш жуда қимматга тушади, деган эътирозлари инобатга олинган-у мигрантларнинг биринчи оқими Германияда муқим қолиб кетган. Бугунги кунда Олмониянинг яшаётган 4 миллиондан ошиқ турклар ўша дастлабки оқим вакилларининг зурёдлардир.

Афсуски, замонлар ўтиб, бу сўз рус тилида ҳақоратомуз оҳанг касб этгани бутунлай бошқа масала.

Миграция жараёни қадимдан бор. Яъни қайдаки ишга яхшироқ ҳақ тўланса, ишчи кучи ўша тарафга оғади. Мигрант ўша жойда тузукроқ пул топиб, мўмай бир қисмини узоқдаги оиласига жўнатади.

Миграцияни тўхтатиб бўлмайди. БМТ ҳисобига кўра, 2017 йилда дунёда 273 миллионта халқаро мигрант бор эди. Бугун янада кўпайган бўлиши шубҳасиз.

Дунёда ўнлаб миллион ҳинд, хитой ва бошқа миллат мигрантлари бор.

Энди муаммо илдизига — Ўзбекистондаги демографик жараёнларга жиддийроқ назар ташлайлик. 1960 йилда мамлакатимизда 8,5 миллион киши яшарди. 1990 йилга келиб бу рақам 20,5 миллионга етди. Бугун мамлакат аҳолиси 32 миллион кишини ташкил этади. Тақрибан 60 йил ичида қарийб 4 баробар ўсди! Шунча одамни боқиш ва иш билан таъминлаш учун мамлакатнинг амалдаги ресурси етмайди. Аламли ҳақиқат, лекин муаммога реал қараш керак. Ҳозир кўпчилик мигрантлар Россияда юрибди. Яқинда ўқиб қолдим, Исроилда 90 минг атрофида меҳнат мигранти бўлиб, уларнинг 12 фоизини ўзбеклар ташкил этар экан. Рости, жуда хурсанд бўлдим. Чунки яҳудийлар уларга яхшироқ ҳақ тўлайди, “гастарбайтер” деб камситмайди.

Нима қилишимиз керак? Аввало, ишга кетаётган мигрантлар оқимининг йўналишларини кўпайтириш лозим. Токи улар фақат Россияда миллионлаб тўпланиб қолмасин. Ишчи кучига муҳтож бошқа бозорларни топишимиз керак.

Кўпинча Ўзбекистонни Қозоғистон билан таққослаб, ана, улар анча олдинлаб кетди, қозоқларда мигрант йўқ, деб нолиймиз. 1960 йилда қанча бўлганини билмайман, лекин 1990 йилда Қозоғистонда 16,5 миллион киши яшарди. Бугун-чи? Бугун уларнинг сони 18,5 миллионга етди. Ўсиш бор-йўғи – 2 миллион киши. Бизда эса бу орада аҳоли сони 11,5 миллионга ўсди. Бу – ҳақиқий демографик портлаш эмасми?. Қозоғистонда ҳам, Ўзбекистонда ҳам ўзига яраша иқтисодий ресурслар бор. Лекин бизда, аҳоли сони юксак суръатда ошиб бораётган замонда, бу ресурсларни тўлиқ ишга солиш ва унинг бир қисмини ижтимоий ҳимояга сафарбар этиш қийин кечиши табиий ҳол эди.

Мустақилликнинг дастлабки йилларида автомобиль саноатига, нефт ва газ саноатига асосий эътибор қаратилди. Шу соҳалар саноатнинг бошқа турларини ҳам ортидан тортиб кетади, деб ўйладик. Аммо ўйлаганимиздай бўлиб чиқмади. Ҳаммо бало шундаки, биз аграр мамлакат деган тушунчадан қочдик. Дейлик, Ҳиндистон – қолоқ аграр мамлакат, Бангладеш – қолоқ аграр мамлакат, деган штампларга ишониб, аслида деҳқончилик юртимиз ривожида асосий омиллардан бири эканини вақтида англай олмадик. Юксак технологияларга таянган аграр мамлакат бўлиш шараф эканини, минг таассуфки, анча кечикиб тушундик. Тушундик ва ниҳоят хатоларни тузатишга киришдик.

Ёки туристик потенциалимизни олиб қарайлик. Жўн, яъни маърифий туризм, диний туризм, экотуризм, этнотуризм ва ҳоказолардан иборат буюк бир потенциалимиз бор. Надоматким, бу соҳанинг ҳам боши муаммодан чиқмаяпти. Сиртдан қараганда, туристик инфраструктура жонлангани яққол сезилади. Лекин меҳмонлар сони ҳали жуда оз, уларнинг оқими кескин кўпайишига ҳаво йўлларининг монополия экани ошкора халал беряпти. Кўзга суртган авиакомпаниямиз патта нархини ошириш билан овора. Бошқа компанияларнинг, хусусан, лоукостерларнинг бозорга киришига тиш-тирноғи билан қарши. Бу тарзда узоққа бориб бўлмайди. Аҳвол шу даражага етдики, одамлар монополистнинг турли найрангларга кўндаланг қўйиб, шундоқ биқинимизда жойлашган Чимкентга бориб, ўша жойдан учиб кетаяпти. Ва, табиийки, яна Чимкент орқали уйга қайтяпти.

Аграр соҳанинг имконияти янада кенгроқ. Яқинда биттаси, Японияда 100 грамм гилосни 1000 йенага, яъники тахминан 9-10 долларга сотиб олдим, деб айтиб қолди. Ўзбекистоннинг мева-чевасига тенг маҳсулот дунёда йўқ. Лекин меваларни ўз вақтида, айни пишиб ширага тўлган пайтида четга сотишни эплай оляпмизми? Биз йиллар давомида фақат пахта сотганмиз. Пахта бозорини ўзбекдан яхшироқ биладиган йўқ. Лекин боғ ва полиз неъматларини сотишда тажрибамиз етарлими? Бир-икки вагон ёки “тир”га мева-чева ортиб, чегарадан ўтган заҳоти молига қозоқ қардошларимизнинг ёрлиғу брендини ёпиштириб (негаки, солиғи камроқ!) Россия тарафларда сотиб келаётган уддабурон ватандошларимиз бор, лекин мамлакат миқёсида мева ҳамда полиз экспорти номенклатурасини ўрганиш тизими ҳали тўла-тўкис шаклланмаган.

Хайриятки, кейинги пайтларда Қишлоқ хўжалиги вазирлиги бу борада махсус ахборот банки тузаётир, деган хабар орқаваротдан бўлса-да қулоққа чалиняпти. Қайси бозор ҳали бўш турибди, ҳажми каттароқ, лекин аллақачон бошқалар банд этиб улгурган бозорларда ким билан рақобат қиламиз ва уларни қандай енгишимиз мумкин, уларнинг заиф жойи нимада, бизнинг мевамиз бошқаларникидан афзал эканини исботлаш, экспортга юбориладиган мева ва полиз маҳсулотлари учун ягона сифат стандартларини қатъий жорий қилиш – бу каби муаммоларни тезроқ қанчалик тез ечилса, эл-у юртимиз учун шунчалар яхши.

Биргина мисол. Голландия гул, хусусан, лола экспорти билан шуғулланади. Қайси рангдаги лола қайси далада ва қай муддатда очилиши, қайси куни, қанча миқдорда қай бир мамлакатга юк самолётида олиб кетилиши бир йил олдин режа қилинади ва бу режа аниқ бажарилади. Биз ҳам шундай ишлашимиз мумкин-ку?

Ресурслар кўп. Худо хоҳласа, улар албатта ишга тушади. Айни замонда миграцияга ҳам қаршилик қилмаслик керак. Миграция мамлакатга маблағ келтиради. Дейлик, ҳинд мигрантлари ўз ватанига ҳар йили 72 миллиард доллар юборади. Бизнинг мигрантлардан ҳам 5-6 миллиард йилига келиб тушади. Бу — бевосита аҳоли чўнтагига кираётган ва жамиятда ижтимоий барқарорликни таъминлаб турган ҳалол пул. Мигрантларнинг иш шароити ва уларнинг ижтимоий ҳимояси халқаро расмий ҳужжатлар асосида тубдан яхшиланса, улар бугун ўртача 400 доллар юбораётган мигрант эртага 800-1000 доллар юборадиган бўлади. Охирги йилларда ривожланган мамлакатларда оиласи билан ишлаб (шуниси – энг муҳим!), ота-онасига ой сайин 1,5-2 минг доллардан юбораётган саводли, малакали ўзбек ёшлари сони секин-аста кўпайиб бораётганидан қувониш керак.

Улар балки адабиётда ҳам акс этиши керакдир. Эътибор берсангиз, турклар Германияда муқим яшаб қолган мигрантлар ҳақида фильмлар суратга олади. Эронликлар ҳам четдаги ватандошлари тақдиридан сўз юритувчи туркум ва аксари гўзал фильмлар чиқарган.

Меҳнат миграцияга юз тутган ватандошларимиз ҳаётини адабиётда акс эттириш масаласини Ёзувчилар уюшмасидан сўраш керак. Улар яхшироқ билади. Менда бу ҳақда аниқ маълумот йўқ.

— Мурод ака, кўп йиллар мамлакат раҳбариятидаги юқори лавозимларда ишладингиз. Бу йиллар ичида давлат анатомиясининг, бошқарувининг ичида бўлдингиз. Айтинг-чи, шу вақт давомида ўзингизга қандай хулосалар олдингиз ва бугун худди сиз каби, ўша лавозимларда ишлаётган амалдорларимизга қандай маслаҳатлар берган бўлардингиз, улар нима қилсаки ёки қандай бўлсаки халққа яхши бўлади?

— Биз ишлаган давр билан бугунги куннинг фарқи катта. Орадан салкам ўттиз йил ўтиб улгурди. Бошқарув таркиби, усуллари ўзгарди. Менда бировга маслаҳат бериш истаги йўқ. Кўпроқ ўзимнинг орзуларимни айтишим мумкин. Уларнинг бир қисмини сал олдин айтиб улгурдим ҳам.

Яқинда Президент Мирзиёев Белорусия сафаридан қайтиб, улар 2.5 миллиард долларлик ахборот технологиялари экспорт қиларкан, деб айтди. Одатда бу соҳадаги рақамларга сал эҳтиёт бўлиб қараш керак, негаки МДҲ мамлакатларида IT экспортига алоқа, хусусан, суньий йўлдошлар ёрдамида кўрсатилган коммуникация хизматларини ҳам қўшиб ҳисоблаш расм бўлган. Дейлик, Россия, бизда IT экспорти 10 миллиард долларга тенг, деб эълон қилади. Аслида эса, ҳозиргина айтилган хизматлар қийматини чиқариб ташласак, IT экспорти бор-йўғи 4,5 миллиард долларни ташкил этади. Украинада – тахминан 3 миллиард доллар. Белорусиянинг, Россиядан фарқли ўлароқ, биттагина “Белка” деган сунъий йўлдоши бор, шу сабаб, уларнинг IT экспорти 2-2,5 миллиард доллар бўлиши мумкин. Майли, йилига 2 миллиард ҳам бўла қолсин. Бу – бизнинг бир йилда пахта экспортидан топадиган фойдамиздан 2 баробар кўп.

Бир замонлар Ҳиндистон четга 6 миллиард долларга тенг IT экспорти қилади, деган хабарни ўқиб, жуда ҳавас қилганман. Дўстларга уларнинг ютуғини айтиб юрганларимни эслайман. Ёдимда, улар менга, Ҳиндистонда салкам 1,5 миллиард одам яшайди, биздан неча баробар кўп, аҳоли нисбатини олиб қараса улардан мияли одамлар кўпроқ чиқади-да, деб таскин беришган.

Бугун Ҳиндистон 1 миллиард 339 миллион (2017 йил маълумоти) кишилик аҳолиси билан йилига 55 миллиард долларга тенг IT экспортига эга.

Энди Ирландия мисолини олиб қарайлик. Ирландия йилига 84 миллиард долларга тенг IT экспорт қилади. Бу мамлакатнинг аҳолиси қанча, биласизми? Бор-йўғи – 4,5 миллион киши. Ўзбекистон аҳолисидан 7 баробар кам. Демак, бу соҳадаги экспорт ҳажми аҳоли сонига эмас, ахборот технологиялари ривожини бош масала деб билган давлат сиёсатига боғлиқ.

Президент Шавкат Мирзиёев бу мавзуни тилга олди. Унинг аҳамиятини ҳам таъкидлади. Лекин бу гаплар гўёки қумга синггандек изсиз йўқолиб кетаётгани ёмон. Шу яхши ғояни от қилиб миниб, байроқ қилиб кўтариб, олға чопадиган мард чавандозларимиз йўқ.

Бизда талантли, зеҳнли ёшлар жуда кўп. Қолаверса, дастурчи бўлиш учун ахборот технологиялари университетини тугатиш ҳам шарт эмас. Дастурлаш тилини ўрта маълумотли ўғил-қизларимиз ҳам қиска муддатда ўзлаштириб олишлари мумкин. Қунт керак, сабот керак. Инглиз тилини, жуда бўлмаганда рус тилини билиш керак. Йўқ, биринчи навбатда инглиз тилини касб атамалари даражасида бўлса ҳам билиш шарт, негаки, негаки руслар ахборот технологияларига оид адабиётларни анча кечикиб таржима қилади.

Юзлаб, минглаб ёш ва ғайратли дастурчиларни тайёрлаш мумкин. Фақат мақсадга пул тикиш керак. Шунчаки қуруқ назария билан иш битмайди, уларни ўқитиш билан бир пайтда муайян мавзуларга, амалий ишларга жалб этиш лозим.

Бугун биз “дастурчи” деганда нимани тушунамиз? Бирорта кафега, магазинга ёинки фирмага сайт тайёрлаб бериб, эвазига олинган 1000 долларни кўзга суртган шоввозлар аслида дастурчими? Йўқ, улар – шунчаки дизайнер, веб-дизайнер, интернетни озгина ўзлаштирган безакчи, холос.

Ҳақиқий дастурчилар жамиятнинг оғирини енгил қилади. Муаммоларга ечим топиб беради. Муҳими, дастурий маҳсулотларни четга экспорт қилишдан катта иқтисодий фойда олиш мумкин. IT дастурларини энг кўп қисмини АҚШ ва Хитой сотиб олади. Германия IT экспортида учинчи ўринда туради, лекин у ҳам ўзида бўлмаган дастурий маҳсулотларни катта ҳажмда импорт қилади.

Ўтган йили Ўзбекистон 1,5 миллион долларлик IT маҳсулоти экспорт қилди. Бу жуда ва жуда оз. Ахборот технологияларига масъул ёш вазиримиз бу рақамни жуда уялиб, қисилиб-қимтиниб тилга олди. Бугун, давлат раҳбари шу муаммога эътибор қаратган пайтда, ғайратли вазирларимиз учун енг шимариб, шунчаки кампаниябозлик қилмасдан, росмана жиддий ишга киришмоқ пайти келмадими?

Ахборот технологияларининг яхши тарафи шундаки, у сиздан сув сўрамайди, ер сўрамайди, йўл ва транспорт сўрамайди, газ, бензин ёки кўмир сўрамайди, ҳоким келиб бошингда ўтирмайди, турли амалдорлар беҳуда тирғила олмайди, чунки барча иш ва тайёр маҳсулот – сенинг миянгда, электрон хотирада. Солиқни вақтида тўласанг бўлди. Сен дастурни чет элга сотасан, харидор тўлиқ эгалик қилмоқчи бўлса – бир йўла катта пул тўлайди, обуна бўлишни хоҳласа – йил сайин тўлаб туради.

Қолаверса, ахборот технологиялари мамлакат ичидаги кўплаб иқтисодий ва ижтимоий муаммоларни ечишга, хусусан, аграр маҳсулотлар экспортини оптималлаштиришга, табиий ресурсларни тежашга, улардан ўз миллатимизнинг фаровонлиги йўлида оқилона фойдаланишга ёрдам беради.

Мигрантлар масаласига яна бир марта қайтсак, биргина Россия меҳнат бозорига суяниб қолиш керак эмас.

Умуман, Ўзбекистоннинг имкониятлари жуда катта. Бугун жорий этилаётган валюта бозорини либераллаштирувни қутлаш лозим. Бу – яхши қадам. 25 йилдан бери орқага суриб келинган масалани ҳал қилмасдан иложимиз йўқ. Табиийки, қийинчиликлар бўлади. Буни одамларга очиқ тушунтириш керак.

— Ўзбекистоннинг Биринчи президенти Ислом Каримов вафотидан кейин у киши юритган сиёсат ва Каримов шахсияти борасида кўп фикрлар айтилмоқда. Мана яқинда Исмоил Жўрабеков, Карим Баҳриевнинг фикрларини эшитдик, умуман, фикр билдираётганлар кўп. Сиз кўп йиллар ёнида юрган, энг яқин инсонларидан бири сифатида Ислом Каримовнинг ходимларига, фарзандлари, давлат сиёсатини юритишдаги қарашларини қандай эслайсиз, умуман, Каримов шахсиятидаги ўзига хос мураккабликлар нималардан иборат эди?

— Мен унинг оилавий муносабатларини билмайман. Бир марта уйида бўлганман. Ўшанда кенжа қизи мактабда ўқирди, катта қизи узатилиб, биринчи фарзанд кўрган пайти эди. Уни оила даврасида бошқа кўрмаганман.

Ислом Каримов, шубҳасиз, катта, мураккаб шахс эди. Исмоил Жўрабековнинг суҳбатини, Карим Баҳриев ёзган мақолани ҳам ўқидим. Уларнинг босиқлик ва инсоф билан фикр юритганлари менга ёқди. Бошқа гаплардан, хусусан, биз Каримовга тўғри маслаҳатлар берардик, лекин у бизга қулоқ солмади, шунинг учун натижа яхши бўлмади, деган баёнотлардан ҳам хабарим бор. Албатта, Ислом Каримовнинг ўзига яраша хатолари бўлган. Унга яқин туриб ишлаган одамлар бугун четга қочиб, ўзларини бегуноҳ фаришта қилиб кўрсатишлари сал эриш туюлади. Шахсан мен у билан ўн йилча бирга ишлаганман, шунинг учун унинг хатоларига ўзимни шерик деб биламан. Менинг унга тош отишга маънавий ҳаққим йўқ. Каримовни ёмон кўришга ундан жабр кўрган, очиқ оппозицияга ўтиб чет элларга кетган одамларнинг, борингки, мамлакат ичида ҳам жиддий жабр ёки зулм кўрган одамларнинг ҳаққи бор. Лекин унинг Каримовнинг ёнида бўлган, унинг қўл остида ишлаб, у белгилаб берган сиёсатни амалга оширган кишиларнинг бугун тониши, мункир келиши номардликдан бошқа нарса эмас.

Тўғриси, янги раёсатдан таъма илинжида юрган мунофиқлар недир имдод кутавериб сал чарчади. Лекин, бир марта “бос!” дейилса бас, дарров яқин ўтмишни улоқ қилиб чопишлари умиди ҳали сўнган эмас.

Шу маънода, Президент Мирзиёев усталик билан, ўтмишга лой чапламасдан, муросаи мадора йўлини тутаётгани бежиз эмас. У жамиятни икки бўлиб ташлаш хавфини жуда яхши тушунади. Жамиятнинг Каримов тарафдорлари ва Каримовга қаршиларга бўлиниб кетиши нохуш оқибатларга олиб келиши тайин. Яхшими-ёмонми, ўтган яқин тарих ўзимизники, хатолар бўлди, лекин бу хатолар ҳам ўзимизники, келинглар, ўзаро гина-кудуратни озгина унутиб, бугунги ва эртанги кун ташвишини биргалашиб кўрайлик, дея, тинчлик ва босиқлик йўли танлангани энг маъқул йўл бўлиб туюлади.

— Суҳбатга тайёргарлик кўриш чоғида адабиёт, сиёсат вакиллари билан суҳбатлашдим. Уларнинг фикрлари ҳам турлича. Масалан, эшитдимки, Рауф Парфи сизнинг асарларингиз ҳақида фикр билдира туриб, «Мен Мурод Муҳаммад Дўст асарларини ўн варақдан кўп ўқиёлмайман, чунки у ёзганларида ўқувчидан ақлли эканини, баланд эканлигини эслатиб туриб ёзади, кинояларида мана шу нарса сезилади. Бу ўқувчида ички исённи уйғотади», деган экан. Ҳақиқатдан ҳам Рауф Парфи шу фикрларни айтганмиди ва айтган бўлса унга қандай қарайсиз? Ёзувчи ёзар экан, ўқувчидан баланд туриб ёзиши керакми ёки унга дўст бўлиши керакми?

— Рауф ака орамизда йўқ, энди у кишининг номидан илинган гапни тўқиш мумкин. Очиғи, Рауф аканинг бу гапни айтганига ишонмайман. У тўғрисўз одам эди, айтса ўзимга очиқ айтарди. Одам ҳаётда такаббур бўлиши мумкин, лекин ёзаётган пайтида ўқувчини менсимаса, кибр билан, беписандлик билан ёзса – уни ким ўқийди? Аксинча, ўқувчини улуғлаб, ўзинг билан баробар кўриб ёзишинг керак. Ўринли киноя ўқувчини бездирмайди, негаки, ўқувчи ёзувчига қўшилиб кулади, кулги баробарида улар иккиси янада яқинлашади, дўстга, шерикка айланади.

— Рус файласуф адабиётшуноси Бахтиннинг шундай фикри бор: “Қайсидир давр адабиётини ўрганишда, унга баҳо беришда ўша давр маданияти кўзи билан ҳам қараш керак”. Хўш, агар бугунги адабиётимизга шу томондан ёндашилса, сиз бугунги ўзбек адабиёти ва маданиятини қандай баҳолайсиз?

— Оммавий маданият, шоу-бизнес ҳақида аввал ҳам кўп гапирганман. Шукрки, жиддий адабиётда талаб даражаси сусайган эмас. Шуниси қувонарли. Лекин дидсизлик барча қатламларнига кириб боргани ҳам бор гап. Яна бир ўйлантирадиган нарса – миллий ғурурнинг сустлиги. Cуҳбатга келатуриб бир чақирим йўлни пиёда босдим. Афсуски, бирорта ҳам бинонинг пештоқида ўзбекча ёзув кўрмадим. Алам қилади. Одам деганнинг юрагида ғурур бўлиши керак-ку. Ўзбекча ёзиб ташла, керак бўлса бегоналар ўргансин, тушуниб олсин. Балки соддагина қилиб, Ўзбекистонда ўзбекча ёзиш шарт, деган фармон чиқариш керакдир. Албатта, бу ҳолатлар жамиятнинг маданий савиясини акс эттиради. Одамзод ўз миллатидан, ўз тилидан фахрланиши керак. Бугунги аҳвол маорифга, мактабга, бола боғчасига боғлиқ. Гапирсанг, яна бир тўда муаммолар чиқиб келади. Бири иккинчиси билан чирмашиб кетган. Ноумид – шайтон, чиқмаган жондан умид, мен негадир жамиятнинг ўнгланишига ишонаман.

Оптимист инсонсиз…

Шундай. Пессимист – оқибатни яхши биладиган оптимист, деган ҳазил бор. Мен эса оқибатни нима бўлишини билсам ҳам, бари бир, оптимист бўлиб қолавераман. Одам ўз руҳини некликка созлагани маъқул.

— Биз ўзбекларнинг ён қўшниларимиз бўлмиш қозоқ, туркман, қирғиз ва тожиклар билан тили, туриш-турмуши, тутуми яқин халқлар сифатида адабиётимиз ҳам азалдан ўзаро бир-бирига яқин бўлган. Охирги пайтларда ўзаро алоқаларимиз ҳам янада мустаҳкамланяпти.

Лекин мени бир нарса ўйлантиради, азалдан қўшни халқлар сифатида адабиётимизда мана шу яқинлик сезилмаётгандек (бугун). Мурод ака, нега қўшни халқлар билан адабиётимиздан ўзаро хабардорлик, муштараклик бугун узилиб қолган?

— Шўролар замонида қўшни ва қардош адабиётлар бир-бирининг аҳволидан рус тили ёрдамида хабардор эди. Қолаверса, Садридин Айний, Ғафур Ғулом ва бошқалар бошлаган бевосита дўстлик анъанаси ҳам бор эди. Албатта, бу анъана аслида Навоий ва Жомий замонларига бориб тақалади. Яқинда дўстларга, Носир Фозиловнинг вафоти туфайли қозоқ адабиёти билан, Турсунбой Адашбоевнинг вафоти туфайли қирғиз адабиёти билан алоқаларимиз тугади, деб зорланганим ёдимда турибди. Кейин қўшни халқларни руҳий жипслаштирадиган Чингиз Айтматов феномени ҳам бўларди. Биз уни чин маънода ўзбек ёзувчиси деб билардик. Бирорта янги асари чопдан чиқмасдан, бу тарафда Асил Рашидов ўгирган ўзбекчаси тайёр турарди. Айтматов на фақат қирғизнинг, балки барча туркий миллатларнинг ҳам дардини ифода этарди. Раҳматли кўп яхши, донишманд одам эди. Қирғизистон билан Ўзбекистон ўртасида нохушликлар рўй берган пайтларда ҳам ўзаро сулҳ учун жонбозлик кўрсатган инсон эди.

Мени хурсанд қиладиган нарса – қўшнилар билан чегаралар очилиб, ўзаро борди-келдининг тикланиши. Аҳвол шу даражага етган эдики, яқин қариндошлар ҳам бир-бирини кўргани сарҳаддан ўтолмай қолди. Йўллар очилгани яхши иш бўлди. Умуман, қўшнилар билан иноқ бўлишимиз керак. Мирзиёев қилган яхши амаллардан бири қўшнилар билан яқин алоқа ўрнатгани бўлди. Ўзаро сиёсий, иқтисодий ёки маданий муаммоларимизни бамаслаҳат ечишимиз осонлашди. Қолаверса, атрофимизда каттагина бозор бор, уни ҳам ўзлаштириш зарур.

— Бугун тилимиздаги кўпгина сўзлар ўз вақтида ўринсиз ишлатилавергани, хато талқин қилинавериши, қайтарилавериши оқибатида қадрсизланган. Жумладан, маънавият ва маърифат сўзлари ҳам бугун ана шундай қадрсиз тушунчалар қаторига кириб улгурди.

Мурод ака, кўп йиллар миллий ғоя, мафкура устида ишлаган кишилардан бири сифатида сиз учун бу тушунчалар нимани билдиради?

Маънавият-у маърифат деганлари ростдан ҳам шунчалик зарурми ёки у жамиятни ахлоқан тутиб туриш учун ўйлаб топилган бир восита ва «ўйин қоидаси ҳамда бугун бу қоидаларнинг сездириб қўйилиши натижасида қадрсизланган тушунчаларми?

Сиз жамиятнинг, халқимизни деймизми, умуман, ҳозирги маънавий-маърифий ҳолатимизга қандай баҳо берасиз?

— Мен миллий ғоя, миллий истиқлол ғояси ҳақида кўп гапирдим, лекин фойдаси бўлмади. Президент идорасида ишлаб юрган пайтимда, ёнимизда, бошқа хизматларга тегишли кабинетларда, миллий ғоя мавзусида докторлик иши ёзиб ўтирадиган масъул ходимлар бўларди. Мен уларга, ўзи йўқ нарсадан қандай диссертация қиласизлар, деб ҳазиллашардим.

Миллий мустақиллик ғояси мактабларда дарс этиб ўтила бошлаган пайтда яна айтдимки, бу ғоя аллақачон амалга ошди, энди бу ёғини кўрайлик, миллатни бирлаштирадиган бошқа ғояларни олға сурайлик.

Маънавият ва маърифат маркази эски Шўролар замонидаги “Знание”-“Билим” жамияти андазасида ва унинг ўрнига қурилган нарса эди. Афсуски, ўлик туғилган ташкилот бўлиб чиқди – жамиятда ўз ўрнини, ўз тарафдорларини топа олмади.

Яна миллий ғоя мавзусига қайтамиз. Ўзбекистон учун айни бугун муҳим бўлган ҳар қандай мақсад миллий ғоя бўла олади. Дейлик, ахборот технологияларини барча соҳаларга изчил татбиқ этиш ҳақиқий миллий ғояга айланиши мумкин. Туристик потенциални очиш, маорифни юксалтириш вазифаси миллий ғоя бўлиши мумкин…

Илгари сурилаётган ғоялар шунчаки жимжимадор сўзлар эмас, халққа яқин тушунчалар бўлиши керак…

Вазифани одамларга содда қилиб тушунтириш йўли бор: оғайнилар, биз мана шу ва мана шу масалада оқсаяпмиз, келинглар, биргалашиб муаммони бартараф қилайлик. Бизда яхши ташаббуслар бор, лекин изчил ижро тизими йўқ. Ташаббус ошкор қилинади, лекин унинг ортини, яъники амалини кўрмайсиз. Мамлакатнинг фалон ва яна фалон жойларида 100 мегаваттлик қуёш электр станциялари қурилади, деб уч йилдан бери бонг урамиз, лекин натижадан дарак йўқ. Завод қурилади, деб мақтанамиз, кейин, бир йилча ўтиб биламизки, йўқ, айтилган завод қурилмас экан, лекин унинг ўрнида бошқа, янада зўрроқ нарса қуриларкан… Ёки, Канада фирмаси қуёш энергетикаси соҳасида 1 миллиард доллар тиқмоқчи, деган хабарни эслайлик. Мен бу гапларни ёлғон демоқчи эмасман, кимлар биландир музокара олиб борилган ва ҳамкорлик хусусида ўзаро англашув протоколи тузилган бўлиши ҳам мумкин, лекин яхши ниятни амалдаги проект сифатида шов-шув қилиш шарт эдими?

Биз ташаббусни бутунлай тескари тарафга буриб юборишимиз ҳам мумкин. Биргина мисол. Президент, саводхонликни оширайлик, болаларга китоб ўқитинглар, китобда хосият кўп, деб гапирди. Шу баҳона, янги кутубхоналар очилди, борларининг китоб фони бойиди. “Паспортини ҳам охиригача ўқимаган” (Баҳодир Йўлдошев таърифи) айрим артистларимизнинг китоб қўлтиқлаган ҳолда суратга тушиб, халқ орасида масхара бўлганларини чегириб ташласак, натижа ёмон бўлмади. Лекин айрим ижрочиларга бу камдай туюлди. Қаршида китобга ҳайкал қўйилди. Кимга ёқди, кимга ёқмади, лекин ҳеч ким жиддий эътироз билдирмади. Лекин ҳайкал шунчаки китобга эмас, Президентнинг китоб ҳақидаги сўзларига қўйилганини ҳамма сезди. Яқинда Бухоронинг қайсидир истироҳат боғида ҳам китобга ҳайкал қўйилиб, очиқ саҳифага Президент сўзлари зарҳал билан битилди.

Барака топкурлар, сизларга Президент, китоб ўқинглар, китобни тарғибот қилинглар, деди, китобга ҳайкал қўйинглар, демади.

Айни ҳолатда китобга ҳайкал қўйиш – маддоҳлик. Шундай қилсам яхши кўринаман, деб ўйлайди, аслида эса зиён келтиради. Бу турфа “ташаббускор”лардан Худо асрасин! Улар яхши ғояни обрўсизлантиради, холос.

— Аслида таълим билан тарбияни жойига қўйиб қўя олсак, шуларга эхтиёж борми?

— Йўқ. Ўзимни ўқитган муаллимларимни бугунга қадар ном-баном биламан. Уларнинг деярли ҳаммаси дунёдан ўтган, лекин менинг уларга меҳрим ҳали тирик. Эсимдаки, улар мен ёмон ўқисам қайғуга тушарди, яхшироқ баҳо олсам – ўзимдан кўпроқ суюнарди. “Беш” олган ўқувчисини елкасига миндириб олиб, синф хонасида югурган андижонлик бир ажойиб муаллим бўларди, ўшани тез-тез эслайман.

Маърифатнинг, маорифнинг аҳамиятини таърифлашга сўз етмайди. Ўқувчилар Ўзбекистонни умрбод севиши учун баландпарвоз ва жимжимадор сўзларни ишлатиш шарт эмас. Уларга юртни борича кўрсатиш керак: тоғу тошларини, дашт-у далаларини, шаҳар ва қишлоқларини, тарихини, маданиятини, иқтисодиётини…

Яхши ташаббусларнинг моҳиятини асраш керак. Моҳиятга нодонлар аралашувига йўл қўймаслик.

— 1991 йилда Президент қарори билан Ўзбекистон Миллий Ахборот агентлиги фаолияти йўлга қўйилади. Янги агентликда Эркин Аъзам билан биргаликда иш бошлагансиз. Ўша пайтда Ўзбекистонда ОАВ эркин бўлган, сўз эркинлигига таъқиқ йўқ эди, дейишади. Бу ташкилотда кейин ҳам ишлагансиз ва умуман сиздан Ўзбекистондаги ОАВларнинг юрак урушидан яхши хабардор киши сифатида сўрамоқчиман, кейинчалик ўзбек ОАВларида сўз эркинлиги қандай жараён ва мақсадлар билан чекланган эди? Ахир, ОАВ эркинлиги давлат ривожига ҳисса қўшиши кундай равшан-ку. Балки нималардандир қўрқилгандир. Бу нимадан бошланганди?

— Боя айтдим, у замонда эйфория бор эди. Ёдимда бор, радиода “Оқшом тўлқинларида” деган эшиттирув бўларди, шуни одамлар интиқлик билан кутарди. Улар ҳамма муаммоларни очиқ гапирарди. Телевидениеда ҳам дадил кўрсатувлар бўларди. Бугун “муаллиф кўрсатуви” деб мақталадиган жанр бизда ўша пайтларда ҳам мавжуд эди. Газеталар бир-бири билан баҳслашиб, жуда очиқ фаолият юритарди. Бу тахминан 1994 йилгача давом этди.

Кейин бир муддат валюта конвертацияси бошланди, иқтисод секин-секин изга туша бошлади. Лекин бор пулимиз ташқарига чиқиб кетади, қуруқ ерда қоламиз, деган ваҳимали гаплар билан иқтисодий эркинликларга чек қўйилди. “Ана келди”, “мана келди” деган қўрқув раҳбарият ва жамият онгига сингдирилди. Маҳдудлик пайдо бўлди. Матбуотнинг уни ўчди.

Оқибатда 100га яқин оила (клан) бойиб олди, конвертация имкониятлари, бинобарин, экспорт ва импорт деган нарсалар фақат ўшаларнинг манфаатига хизмат қилди. Табиийки, иқтисодий чеклаш мафкуравий биқиқликка олиб келди. Давлат кафолати берилган йирик инвестициялардан ташқари, мамлакатга капитал киритиш имкони йўқолди.

Оқибатда адабиёт эскича “зарбулмасал” услубига ўтди, матбуот эса… сохта хабарларга ружу қўйди. Халқ орасида “Ахборот” кўрсатувини “Жаннатдан хабарлар” дея ном олганини эсланг… Бу аҳвол давлат телевидениесида ҳалига қадар давом этяпти. Уларга эркинлик берилди, лекин эркинликдан фойдаланадиган одам топилмаяпти. Блогосферада, хусусий матбуотда, интернет нашрларида росмана сўз эркинлиги бор. Мен шундан хурсандман.

Бугун одам ўзининг дардини эмин-эркин айта олади. Бировга ёқиш-ёқмаслиги мумкин, унга ҳам эътироз билдиришлари мумкин, лекин очиқ фикр айтиш имконияти бор. Бу катта гап. Бугун бирорта ҳам воқеа назардан четда қолмайди. Ҳукумат ҳам кўп нарсалардан интернет, блогосфера орқали бохабар бўлади. Афсуски, жамиятни бошқаришда аналитик тадқиқотлар кам. Яқинда “бузди-бузди” туфайли Хоразмдаги нохуш аҳвол ошкор бўлди. Бош вазир ўзи бориб тинчитди. Бузилган уйлар учун 700-800 миллиард атрофида “товон” тўланди. Хуллас, муаммо ижобий ҳал этилди. Лекин, бари бир, кўнгилда “қуйқа” қолди. Норозиликнинг олдини олса бўларди-ку, нега етилиб келаётган ижтимоий муаммолар вақтида ўрганилмайди, деган саволлар ҳавода муаллақ қолди.

Матбуот – ҳукуматнинг юзига тутилган ойна. Юзга ойна тутилиши кимгадир ёқмаслиги мумкин, лекин шу баҳонада кўпчилик қош-кўзини тузатиб олиши тайин.

Яна жамиятда либераллаштирув мавзусига қайтдик. Сиёсий, иқтисодий, ҳуқуқий эркинликлар баробар таъминланмаса бўлмайди. Биз бу ҳақда ҳозирча фол очишимиз мумкин. Лекин, ўйлайманки, мамлакат раҳбарияти ўзида кенгроқ ва изчилироқ либерализация муносиб ирода топа олади.

— Бугунги адабиёт ҳақида қайсидир ёзувчи ёки умуман адабиёт кишисидан фикр сўрасак, адабиёт ўлди, жиддий асарлар йўқ каби фикрларни айтишади. Лекин бир савол туғилади: ўша фикр билдирувчилар ҳам адабиётимиз вакиллари-ку. Хўш, ҳамма танқид қилса, ҳамма фикр билдирса ўша изланаётган асл адабиётни ким яратиши керак? Жумладан, сиз ҳам кўпгина суҳбатларда ўзбек адабиёти саёзлашиб бораётганини танқид остига олгансиз. Сўрамоқчи бўлганим, Сиз нега ёзмаяпсиз, ўзбек адабиёти учун яна катта асарлар яратиш мажбуриятини ҳис қиласизми?

— Мен жуда танбал одамман – қўзғалишим қийин. Адабиёт буюртма билан яратилмайди. Замонавий қаҳрамонни кўрсатинглар, деб айтишади. Менимча, ҳар бир ҳаққоний тасвирланган инсон замона қаҳрамонидир. Албатта, адабиётнинг жамиятдан жуда катта қарзи бор. Жамиятдаги кайфият адабиётга ҳам ўтади. Лекин адабиёт томошабин бўлиб турмаслиги керак. Бу гап кинога ҳам, мусиқа ва тасвир санъатига ҳам бирдай тааллуқли.

— Балки тарихдан мисол келтириб, балки ўз фикрларингиздан келиб чиқиб айта оласизми, Халқ савияси қандай омиллар ва нималар ҳисобига кўтарилади?

Чунки жамиятдаги кутиладиган катта ўзгаришлар халқнинг умумий савияси ўсиши билан ҳам боғлиқ.

— Оғир савол. Эслайманки, “Адабиёт ва санъат” газетаси 800 минг нусхада, “Саодат ” журнали 1,5 миллион нусхада чиқарди. “Шарқ юлдузи” каби қалин журналларнинг сони ҳам 300 минг атрофида эди. Биз ўша пайтларда “Адабиёт, журналистика моддий кучга айланди”, дея ғурур билан гапирардик.

Мен бугун ўйлайманки, жамиятнинг, одамларнинг моддий аҳволи, ҳуқуқий муҳофазаси мўътадил бир даражага етса, унда маърифат ва маданиятга ҳам мўътадил бир эҳтиёж пайдо бўлади. Бинобарин, жамият юксалгани баробар, одамлар эътиқодли бўлишга, олижаноб бўлишга кучлироқ эҳтиёж сеза бошлайди. Кўнгилдаги қаноат руҳий покланишга ундаши тайин.

— «Лолазор», «Дашту далаларда», «Галатепа қиссалари», «Галатепага қайтиш» каби асарларингизни ўқиб бир нарсани сезганманки, улардаги қаҳрамонлар худди бизга танишдек, уларни қаердадир кўрганмиз, суҳбатлашганмиз. Сиз ўз асарларингиздаги қаҳрамонларни қаердадир кўрганмисиз ёки танийсизми. Хўш, қаҳрамонларингизга ўқувчига яқинликни қандай сингдирасиз?

Шунингдек, асарларингизда воқеалар марказида Галатепа қишлоғи туради. Жаҳон адабиётида худди шундай йўналиш бор: яъни, ёзувчи ўз жойи, ўз юртини яратиб олади. Сизда нега айнан Галатепа марказ қилиб олинади?

— Уилям Фолкнерда Йокнатопа деган жой бор, Гарсиа Маркесда – “Макондо”, Грант Матевосянда – “Смакут”… Менинг Галатепам атай тўқилмаган. Қолаверса, унинг атрофида яна ўнта қишлоқ бор. Лекин воқеа ва персонажлар бари бир Галатепага бориб тақалаверади. Ҳатто шаҳарлик қаҳрамонларимнинг ҳам асли ўша жойдан. Галатепа – мен билган жой, галатепаликлар – мен билган одамлар. Содда, айни замонда қувликдан ҳам бохабар одамлар. Уларни фазилатлари билан, айблари билан, гуноҳлари билан қўшиб яхши кўраман.

— Умуман, ўзбек миллий ўйинларида ҳам қон тўкадиган, уруш-жанжаллисини кўрмаймиз. Буям миллий характердан келиб чиққан бўлса керак?

Тўғри. Дейлик, Ғарбдаги каби суворийларнинг бир-бирларига найза кўтариб от соладиган ўйинлари бизда йўқ. Лекин, бари бир, бизнинг халқимизни жуда ювош ҳам деб бўлмайди. Бақувват халқ. Кўп йиллар беаёв эзилган халқ. Унинг ғурурини тиклашимиз керак. Адабиётнинг ҳам, санъатнинг ҳам, борингки, сиёсатнинг, давлатнинг ҳам бурчи шундан иборат, деб ўйлайман.

— Мурод ака самимий суҳбат учун катта раҳмат.

— Сизга ҳам раҳмат. Сайтингизни кузатиб бораман, унинг халқ орасида эътибор топиб, одамлар яхши кўриб ўқийдиган ва кўрадиган дадил минбарга айланиб бораётганидан хурсандман.

Суҳбатни тўлиқ шаклда қуйидаги видео орқали томоша қилишингиз мумкин.

Суҳбат 21 август куни Тошкент шаҳри, Чилонзор тумани, Қатортол кўчасида жойлашган «Askiya Book cafe»да ёзиб олинди.

Манба: www.kun.uz

Jamiyat, adabiyot, xususan, o’zbek adabiyoti, uning tahlillari yuzasidan qator suhbatlar uyushtirib, o’quvchilar e’tiboriga havola etib kelayotgan Kun.uz’ning navbatdagi suhbatdoshi o’zbek adabiyotining taniqli vakillaridan biri, adib Murod Muhammad Do’st bo’ldi.

Adib bilan suhbatimiz o’zbek adabiyotining kechasi va buguni, adabiyotimizning qo’shni xalqlar adabiyoti bilan aloqalari, jamiyatdagi muammolar xususida bordi.

ADIB MUROD MUHAMMAD DO’ST
BILAN SUHBAT
Suhbatdosh Ilyos Safarov

— Murod aka, yozuvchi ruhiyatida sodir bo’layotganlari hech qachon boshqa kasb egasi ruhiyatida yuz bermaydi. Lekin gohida “Yozuvchi nimaga kerak o’zi?” degan savollar qulog’imizga chalinadi. Biz turli kasb egalarining jamiyatda nega kerakligini aniq bilamiz. Quruvchi uy quradi, shifokor insonlarni davolaydi va h.k. Shundaylar borki, yozuvchining jamiyatga kerakligi haqida gapiradi, lekin nega kerakligini isbotlab berolmaydi. Sizning fikringiz qanday shu masalada? Keling, suhbatimizni shu savol bilan boshlasak: yozuvchi nega kerak?

— Avval savolning birinchi bandiga javob berishga harakat qilaman. Ayonki, hamma odamlar ham dunyoni birday yaxshi idrok qilolmaydi. Yozuvchilikka daxli bo’lmagan odam ham dunyoni juda chuqur, shoirona idrok qilishi mumkin. O’rtadagi farq shundaki, yozuvchi yoki shoir, yoki rassom, yoki aktyor va yoinki rejissyor o’sha o’zi his etgan tuyg’ularni qog’ozda, matoda yoki ekranda yaxshiroq ifoda eta oladi. Bu – birinchidan. Adabiyotning kerak yoki nokerak ekanini til bilan bog’lab tushuntirsa bo’ladi. Tilsiz adabiyot yo’q, adabiyotsiz til yo’q. Tilsiz millat ham yo’q. Til odamlarni millat qilib birlashtiradi. Adabiyot bir tilda so’zlashadigan odamlar, millat o’zini tanib olishiga xizmat qiladi. Sartarosh soch qirtishlash uchun, sovchi kelin topish uchun kerak, degan gaplarni adabiyotga, san’atga, ya’niki nedir utilitar tushuncha, shunchaki naf tushunchasi bilan yondoshib bo’lmaydi.

— Mana shu turkum doirasida ko’pchilik ziyolilar bilan suhbatlar qilamiz va bu borada o’quvchilar, tomoshabinlar o’z fikrlarini bildirishadi. Fikrlardan shu narsani sezish mumkinki, ularni ko’proq qiziqtiradigan bir jihat bor: Siyosat. Ular adabiyot haqidagi suhbatlardan ham siyosiy mavzudagi fikrlarni kutishadi, ya’ni yozuvchini siyosatga ham tishi o’tishi kerak deb hisoblashadi. Bu masalaga qanday qaraysiz? Yozuvchining siyosiy mas’uliyati nimadan iborat?

Savolning davomi sifatida, mustaqillikning dastlabki yillarida ijodkorlarning siyosatda ham faol bo’lganini ko’ramiz, Siz, Usmon Azim, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Xurshid Davron, Ahmad A’zam…

Xo’sh, bu ijodkorlar siyosatga aralashmaganda adabiyotimiz nimalar yutishi mumkin edi va yoki ularning aralashuvi bilan siyosatimiz nimalar yutdi, deb hisoblaysiz?

— Istiqlolning dastlabki yillari jamiyatda ko’tarinki bir ruh hukm surardi. Rost gapni baralla aytish mumkin edi. O’shal zamonda erinmagan odamning hammasi siyosatchi edi, deb aytsam lof bo’lar, lekin siyosatga qiziquvchilarning adadi juda ko’p edi. Jumladan, yozuvchilar, olimlar ham jamiyatning o’sha muvaqqat ochiqlik shavqiga berilib, ko’ngillarida nedir ijtimoiy faoliyatga moyillik sezdilar.

To’g’risi, men kim yutdi va kim yutqizdi, degan savolga avval ham nedir suhbatda javob berganman. Bugun yana takrorlab aytamanki, shoir-u yozuvchilarning siyosatga aralashganidan adabiyot yutqizdi. Siyosat hech narsa yutqizgani yo’q, aksincha – yutdi. Abdulla Oripov yoki Erkin Vohidovlarning millionlab muxlislari bor edi. Shu sabab, ularning nomlari siyosiy bozordagi nedir ehtiyoj tufayli qisqa vaqt ichida bayroq etib ko’tarildi, keyinroq, yangi bayroqlar topilgach, yana pastga tushirib qo’yildi. Bor-yo’g’i shu. Ehtiyoj tugaganini Erkin Vohidov oldinroq tushundi va sekin chetga chiqdi, Abdulla Oripovning tushunishi qiyinroq bo’ldi, lekin u ham umri adog’ida tushunib yetdi, alamli haqiqatlarga yo’g’rilgan yaxshi she’rlar bitdi.

Umuman, adabiyot ahli bilan siyosat ahlining o’ylash tarzi bir-biriga mos kelmaydi. Buni yaxshiroq anglash uchun siyosatga ozgina aralashib ko’rish kerak. Shoir yoki yozuvchi umr bo’yi ko’ngliga mahram izlab yashaydi (“Ki nogah ul quyosh sirrin desam ul ham emas mahram”- Alisher Navoiy). Siyosatda esa mahramlik – yasoq tushuncha, yot tushuncha. Siyosatda lutf ko’p, lekin do’st yo’q. Do’stlik – kamyob va bebaho davlat, lutf esa juda arzon, to’yda kelin-kuyov ustidan sochiladigan qand-qurs kabi mo’l, o’ng-u so’lga ayamay sochiladi — terib olishga ulgurganning boshi osmonda, ulgurmaganning armoni cheksiz. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, siyosat yozuvchi yoki shoirning yoinki olimning ishi emas. Eng yorqin misolni Asqar Akayev – Qirg’izistonning sobiq Prezidenti misolida ko’rish mumkin. Akayev – katta olim edi, lekin siyosatda omadi chopmadi. Aslida yozuvchi Chingiz Aytmatov tayyor Prezident edi, lekin u juda aqlli ish tutdi, yuksak lavozimdan o’zi bilib voz kechdi. Takror aytaman: siyosat sening ishing emasligini bilish uchun ham siyosatning bir chekkasiga aralashib ko’rish kerak.

— Murod aka, xozirgacha ijodingizning cho’qqisi hisoblanuvchi “Lolazor” romani va uning yozilishi bo’yicha o’quvchilarning juda ko’p fikrlarini eshitamiz. Bugun shaxsan o’zingizdan so’ramoqchi edim, asar yozilishiga qanday omillar sabab bo’lgan. Asl maqsad nima edi sizda mazkur asarni yozishdan?

— Boshda ikkitagina jumla bor ediki, biri – “Osmon mezonlardan yiltirab yotar edi”, unisi – “Alar bir-birini ko’z yoshlariga burkanib suydilar.” Roman birinchi jumladan boshlandi, ikkinchi jumla o’rtaroqqa borib qo’shildi. Voqealar tafsirini boshlaganingdan keyin naryog’i o’zi tizilib ketaverar ekan. Birga o’sib-ungan do’stning taqdirini yigitlik chog’idan boshlab to ularning umri adog’iga qadar tasvirlash niyati bor edi. Menda boshqa bir niyat – bir oila vakillarining ikki-uch asrlik hayotini yozishdek amalga oshmagan orzu ham bo’lardi. “Lolazor”da vazifa osonroq edi — birgina avlod taqdiri. Rosti, nega va nima uchun yozganimni hozirgacha tuzuk-quruq tushuntirib berolmayman. Tanqidchilar tushuntirib berishga usta. Ularning fikrlarini o’qiganda nima uchun yozganimni anglaganday ham bo’laman. Lekin ayni zamonda bilamanki, kitob degani muayyan maqsad yoki g’oya tufayli emas, ko’proq yozish shavqi ta’sirida bitiladi.

— «Lolazor»da uch xil roviyni kuzatish mumkin: Saidqul Mardon, Nazar Yaxshiboyev va qisman muallif. Saidqul Mardonni yozuvchi qalbi deyish mumkinmi? Negaki, oshnoning ham Nazar Yaxshiboyevning ham ko’pchilikka ma’lum bo’lmagan, ko’ngildagi gaplari u orqali ba’zan dialog ko’rinishida, ba’zan rivoya tarzida ayon bo’ladi.

— O’sha paytlarda sotsialistik realizm degan ta’limot ustunlik qilardiki, har bir asarda jilla qursa bittadan ijobiy qahramon bo’lmog’i shart edi. Saidqul Mardon deganimizda zikr etilmish talablarga mos ish tutmoq niyati ham seziladi. Albatta, bu qahramon mexanik tarzda paydo bo’lmagan, uning ham o’z tarixi va o’z taqdiri bor. Lekin bilamanki, Saidqul Mardon – kuchsiz odam. Roman qahramonlari ichida Yaxshiboyev kuchliroq va aqlliroq. O’ngmagan taqdirlar, inson bilan hokimiyat, ijodkor bilan hokimiyat munosabatlari, alal-oqibatda – yana o’sha siyosat. Siyosat odamni buzishi tayin. Siyosatda, boya aytganimizdek, do’st bo’lmaydi. Odamlar muayyan manfaat yoki maqsadlar atrofida, bitta dastur atrofida birlashmog’i mumkin. Keyin, niyat amalga oshgach, yana tarqalib ketishadi. Ba’zilar nolib yuradiki, avval hukumatga kerak edik, endi kerak bo’lmay qoldik. Aslida nolishga o’rin yo’q. Mard bo’lish kerak. Mansab – o’ta muvaqqat narsa. Shartnomaga o’xshaydi, muddati tugadimi – darrov bekor qilinadi. Siyosatda muammolar, maqsadlar, dasturlar tez-tez o’zgarib turadi. Kun tartibi o’zgargan mahal boshqa ijrochilarga, boshqa, yangilangan komandaga ehtiyoj tug’iladi. Bunga aslo ajablanmaslik kerak.

Ijodkor bilan hokimiyat orasidagi munosabatlarni o’rganish, tadqiq etish niyati hali ham ko’nglimni tark etgan emas. Mavzu fikr-u shuurimda hamon davom etyapti.

— Jamiyatimizda mustaqillik yillarida og’riqli masalaga aylangan bir mavzu borki, bu chet davlatlarga ishlash uchun chiqib ketgan yurtdoshlar masalasi. Mazkur masala bo’yicha Prezident Mirziyoyev ham o’z fikrlarini bildirgan va unda «Men aybdorlik hissini tuyaman» degandi. Bugungi o’zbek adabiyotida gastarbayterlar hayoti, ularning ma’naviyati masalasi aks etishi kerakmi? Chunki, hozirda O’zbekistondan tashqarida bo’lgan vatandoshlarimiz ham juda ko’pchilikni tashkil qiladi.

— Men bu mavzuni ko’p o’ylaganman. Yanglishmasam, rejissyor Yusuf Roziqov “Gastarbayter” degan kino ham olgan. Afsuski, men filьmni ko’rganim yo’q.

Chetga ketgan o’zbek mehnatchilari taqdiriga ham iqtisodiy, ham siyosiy masala sifatida qaralayotgani mutlaqo tabiiy.

“Gastarbayter” so’zining ma’nosi – ishchi mehmon, ishlashga kelgan mehmon. O’tgan asrning 60-70-yillarida, Germaniya jadal rivojlanish bosqichiga o’tgan mahal, ishga yaroqli erkaklarning aksari qismi urushda o’lib ketgani sababli, mamlakatga chetdan kelib mehnat qilgan turk, yunon va boshqa millat vakillariga nisbatan xushfe’l kantsler Konrad Adenauer ayni chiroyli atamani ishlatgan. Migrantlar nemislar yurtiga oilasi bilan ko’chib kelib ishlagan. Adenauer hukumati dastlab ularni yil osha rotatsiya qilishni mo’ljallagan, lekin ish beruvchilar, bularni almashlash shart emas, mehmon-ishchini oilasi bilan yurtiga qaytarib, o’rniga yangi mehmon-ishchini oilasi bilan olib kelish juda qimmatga tushadi, degan e’tirozlari inobatga olingan-u migrantlarning birinchi oqimi Germaniyada muqim qolib ketgan. Bugungi kunda Olmoniyaning yashayotgan 4 milliondan oshiq turklar o’sha dastlabki oqim vakillarining zuryodlardir.

Afsuski, zamonlar o’tib, bu so’z rus tilida haqoratomuz ohang kasb etgani butunlay boshqa masala.

Migratsiya jarayoni qadimdan bor. Ya’ni qaydaki ishga yaxshiroq haq to’lansa, ishchi kuchi o’sha tarafga og’adi. Migrant o’sha joyda tuzukroq pul topib, mo’may bir qismini uzoqdagi oilasiga jo’natadi.

Migratsiyani to’xtatib bo’lmaydi. BMT hisobiga ko’ra, 2017 yilda dunyoda 273 millionta xalqaro migrant bor edi. Bugun yanada ko’paygan bo’lishi shubhasiz.

Dunyoda o’nlab million hind, xitoy va boshqa millat migrantlari bor.

Endi muammo ildiziga — O’zbekistondagi demografik jarayonlarga jiddiyroq nazar tashlaylik. 1960 yilda mamlakatimizda 8,5 million kishi yashardi. 1990 yilga kelib bu raqam 20,5 millionga yetdi. Bugun mamlakat aholisi 32 million kishini tashkil etadi. Taqriban 60 yil ichida qariyb 4 barobar o’sdi! Shuncha odamni boqish va ish bilan ta’minlash uchun mamlakatning amaldagi resursi yetmaydi. Alamli haqiqat, lekin muammoga real qarash kerak. Hozir ko’pchilik migrantlar Rossiyada yuribdi. Yaqinda o’qib qoldim, Isroilda 90 ming atrofida mehnat migranti bo’lib, ularning 12 foizini o’zbeklar tashkil etar ekan. Rosti, juda xursand bo’ldim. Chunki yahudiylar ularga yaxshiroq haq to’laydi, “gastarbayter” deb kamsitmaydi.

Nima qilishimiz kerak? Avvalo, ishga ketayotgan migrantlar oqimining yo’nalishlarini ko’paytirish lozim. Toki ular faqat Rossiyada millionlab to’planib qolmasin. Ishchi kuchiga muhtoj boshqa bozorlarni topishimiz kerak.

Ko’pincha O’zbekistonni Qozog’iston bilan taqqoslab, ana, ular ancha oldinlab ketdi, qozoqlarda migrant yo’q, deb noliymiz. 1960 yilda qancha bo’lganini bilmayman, lekin 1990 yilda Qozog’istonda 16,5 million kishi yashardi. Bugun-chi? Bugun ularning soni 18,5 millionga yetdi. O’sish bor-yo’g’i – 2 million kishi. Bizda esa bu orada aholi soni 11,5 millionga o’sdi. Bu – haqiqiy demografik portlash emasmi?. Qozog’istonda ham, O’zbekistonda ham o’ziga yarasha iqtisodiy resurslar bor. Lekin bizda, aholi soni yuksak sur’atda oshib borayotgan zamonda, bu resurslarni to’liq ishga solish va uning bir qismini ijtimoiy himoyaga safarbar etish qiyin kechishi tabiiy hol edi.

Mustaqillikning dastlabki yillarida avtomobilь sanoatiga, neft va gaz sanoatiga asosiy e’tibor qaratildi. Shu sohalar sanoatning boshqa turlarini ham ortidan tortib ketadi, deb o’yladik. Ammo o’ylaganimizday bo’lib chiqmadi. Hammo balo shundaki, biz agrar mamlakat degan tushunchadan qochdik. Deylik, Hindiston – qoloq agrar mamlakat, Bangladesh – qoloq agrar mamlakat, degan shtamplarga ishonib, aslida dehqonchilik yurtimiz rivojida asosiy omillardan biri ekanini vaqtida anglay olmadik. Yuksak texnologiyalarga tayangan agrar mamlakat bo’lish sharaf ekanini, ming taassufki, ancha kechikib tushundik. Tushundik va nihoyat xatolarni tuzatishga kirishdik.

Yoki turistik potentsialimizni olib qaraylik. Jo’n, ya’ni ma’rifiy turizm, diniy turizm, ekoturizm, etnoturizm va hokazolardan iborat buyuk bir potentsialimiz bor. Nadomatkim, bu sohaning ham boshi muammodan chiqmayapti. Sirtdan qaraganda, turistik infrastruktura jonlangani yaqqol seziladi. Lekin mehmonlar soni hali juda oz, ularning oqimi keskin ko’payishiga havo yo’llarining monopoliya ekani oshkora xalal beryapti. Ko’zga surtgan aviakompaniyamiz patta narxini oshirish bilan ovora. Boshqa kompaniyalarning, xususan, loukosterlarning bozorga kirishiga tish-tirnog’i bilan qarshi. Bu tarzda uzoqqa borib bo’lmaydi. Ahvol shu darajaga yetdiki, odamlar monopolistning turli nayranglarga ko’ndalang qo’yib, shundoq biqinimizda joylashgan Chimkentga borib, o’sha joydan uchib ketayapti. Va, tabiiyki, yana Chimkent orqali uyga qaytyapti.

Agrar sohaning imkoniyati yanada kengroq. Yaqinda bittasi, Yaponiyada 100 gramm gilosni 1000 yenaga, ya’niki taxminan 9-10 dollarga sotib oldim, deb aytib qoldi. O’zbekistonning meva-chevasiga teng mahsulot dunyoda yo’q. Lekin mevalarni o’z vaqtida, ayni pishib shiraga to’lgan paytida chetga sotishni eplay olyapmizmi? Biz yillar davomida faqat paxta sotganmiz. Paxta bozorini o’zbekdan yaxshiroq biladigan yo’q. Lekin bog’ va poliz ne’matlarini sotishda tajribamiz yetarlimi? Bir-ikki vagon yoki “tir”ga meva-cheva ortib, chegaradan o’tgan zahoti moliga qozoq qardoshlarimizning yorlig’u brendini yopishtirib (negaki, solig’i kamroq!) Rossiya taraflarda sotib kelayotgan uddaburon vatandoshlarimiz bor, lekin mamlakat miqyosida meva hamda poliz eksporti nomenklaturasini o’rganish tizimi hali to’la-to’kis shakllanmagan.

Xayriyatki, keyingi paytlarda Qishloq xo’jaligi vazirligi bu borada maxsus axborot banki tuzayotir, degan xabar orqavarotdan bo’lsa-da quloqqa chalinyapti. Qaysi bozor hali bo’sh turibdi, hajmi kattaroq, lekin allaqachon boshqalar band etib ulgurgan bozorlarda kim bilan raqobat qilamiz va ularni qanday yengishimiz mumkin, ularning zaif joyi nimada, bizning mevamiz boshqalarnikidan afzal ekanini isbotlash, eksportga yuboriladigan meva va poliz mahsulotlari uchun yagona sifat standartlarini qat’iy joriy qilish – bu kabi muammolarni tezroq qanchalik tez yechilsa, el-u yurtimiz uchun shunchalar yaxshi.

Birgina misol. Gollandiya gul, xususan, lola eksporti bilan shug’ullanadi. Qaysi rangdagi lola qaysi dalada va qay muddatda ochilishi, qaysi kuni, qancha miqdorda qay bir mamlakatga yuk samolyotida olib ketilishi bir yil oldin reja qilinadi va bu reja aniq bajariladi. Biz ham shunday ishlashimiz mumkin-ku?

Resurslar ko’p. Xudo xohlasa, ular albatta ishga tushadi. Ayni zamonda migratsiyaga ham qarshilik qilmaslik kerak. Migratsiya mamlakatga mablag’ keltiradi. Deylik, hind migrantlari o’z vataniga har yili 72 milliard dollar yuboradi. Bizning migrantlardan ham 5-6 milliard yiliga kelib tushadi. Bu — bevosita aholi cho’ntagiga kirayotgan va jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlab turgan halol pul. Migrantlarning ish sharoiti va ularning ijtimoiy himoyasi xalqaro rasmiy hujjatlar asosida tubdan yaxshilansa, ular bugun o’rtacha 400 dollar yuborayotgan migrant ertaga 800-1000 dollar yuboradigan bo’ladi. Oxirgi yillarda rivojlangan mamlakatlarda oilasi bilan ishlab (shunisi – eng muhim!), ota-onasiga oy sayin 1,5-2 ming dollardan yuborayotgan savodli, malakali o’zbek yoshlari soni sekin-asta ko’payib borayotganidan quvonish kerak.

Ular balki adabiyotda ham aks etishi kerakdir. E’tibor bersangiz, turklar Germaniyada muqim yashab qolgan migrantlar haqida filьmlar suratga oladi. Eronliklar ham chetdagi vatandoshlari taqdiridan so’z yurituvchi turkum va aksari go’zal filьmlar chiqargan.

Mehnat migratsiyaga yuz tutgan vatandoshlarimiz hayotini adabiyotda aks ettirish masalasini Yozuvchilar uyushmasidan so’rash kerak. Ular yaxshiroq biladi. Menda bu haqda aniq ma’lumot yo’q.

— Murod aka, ko’p yillar mamlakat rahbariyatidagi yuqori lavozimlarda ishladingiz. Bu yillar ichida davlat anatomiyasining, boshqaruvining ichida bo’ldingiz. Ayting-chi, shu vaqt davomida o’zingizga qanday xulosalar oldingiz va bugun xuddi siz kabi, o’sha lavozimlarda ishlayotgan amaldorlarimizga qanday maslahatlar bergan bo’lardingiz, ular nima qilsaki yoki qanday bo’lsaki xalqqa yaxshi bo’ladi?

— Biz ishlagan davr bilan bugungi kunning farqi katta. Oradan salkam o’ttiz yil o’tib ulgurdi. Boshqaruv tarkibi, usullari o’zgardi. Menda birovga maslahat berish istagi yo’q. Ko’proq o’zimning orzularimni aytishim mumkin. Ularning bir qismini sal oldin aytib ulgurdim ham.

Yaqinda Prezident Mirziyoyev Belorusiya safaridan qaytib, ular 2.5 milliard dollarlik axborot texnologiyalari eksport qilarkan, deb aytdi. Odatda bu sohadagi raqamlarga sal ehtiyot bo’lib qarash kerak, negaki MDH mamlakatlarida IT eksportiga aloqa, xususan, sunьiy yo’ldoshlar yordamida ko’rsatilgan kommunikatsiya xizmatlarini ham qo’shib hisoblash rasm bo’lgan. Deylik, Rossiya, bizda IT eksporti 10 milliard dollarga teng, deb e’lon qiladi. Aslida esa, hozirgina aytilgan xizmatlar qiymatini chiqarib tashlasak, IT eksporti bor-yo’g’i 4,5 milliard dollarni tashkil etadi. Ukrainada – taxminan 3 milliard dollar. Belorusiyaning, Rossiyadan farqli o’laroq, bittagina “Belka” degan sun’iy yo’ldoshi bor, shu sabab, ularning IT eksporti 2-2,5 milliard dollar bo’lishi mumkin. Mayli, yiliga 2 milliard ham bo’la qolsin. Bu – bizning bir yilda paxta eksportidan topadigan foydamizdan 2 barobar ko’p.

Bir zamonlar Hindiston chetga 6 milliard dollarga teng IT eksporti qiladi, degan xabarni o’qib, juda havas qilganman. Do’stlarga ularning yutug’ini aytib yurganlarimni eslayman. Yodimda, ular menga, Hindistonda salkam 1,5 milliard odam yashaydi, bizdan necha barobar ko’p, aholi nisbatini olib qarasa ulardan miyali odamlar ko’proq chiqadi-da, deb taskin berishgan.

Bugun Hindiston 1 milliard 339 million (2017 yil ma’lumoti) kishilik aholisi bilan yiliga 55 milliard dollarga teng IT eksportiga ega.

Endi Irlandiya misolini olib qaraylik. Irlandiya yiliga 84 milliard dollarga teng IT eksport qiladi. Bu mamlakatning aholisi qancha, bilasizmi? Bor-yo’g’i – 4,5 million kishi. O’zbekiston aholisidan 7 barobar kam. Demak, bu sohadagi eksport hajmi aholi soniga emas, axborot texnologiyalari rivojini bosh masala deb bilgan davlat siyosatiga bog’liq.

Prezident Shavkat Mirziyoyev bu mavzuni tilga oldi. Uning ahamiyatini ham ta’kidladi. Lekin bu gaplar go’yoki qumga singgandek izsiz yo’qolib ketayotgani yomon. Shu yaxshi g’oyani ot qilib minib, bayroq qilib ko’tarib, olg’a chopadigan mard chavandozlarimiz yo’q.

Bizda talantli, zehnli yoshlar juda ko’p. Qolaversa, dasturchi bo’lish uchun axborot texnologiyalari universitetini tugatish ham shart emas. Dasturlash tilini o’rta ma’lumotli o’g’il-qizlarimiz ham qiska muddatda o’zlashtirib olishlari mumkin. Qunt kerak, sabot kerak. Ingliz tilini, juda bo’lmaganda rus tilini bilish kerak. Yo’q, birinchi navbatda ingliz tilini kasb atamalari darajasida bo’lsa ham bilish shart, negaki, negaki ruslar axborot texnologiyalariga oid adabiyotlarni ancha kechikib tarjima qiladi.

Yuzlab, minglab yosh va g’ayratli dasturchilarni tayyorlash mumkin. Faqat maqsadga pul tikish kerak. Shunchaki quruq nazariya bilan ish bitmaydi, ularni o’qitish bilan bir paytda muayyan mavzularga, amaliy ishlarga jalb etish lozim.

Bugun biz “dasturchi” deganda nimani tushunamiz? Birorta kafega, magazinga yoinki firmaga sayt tayyorlab berib, evaziga olingan 1000 dollarni ko’zga surtgan shovvozlar aslida dasturchimi? Yo’q, ular – shunchaki dizayner, veb-dizayner, internetni ozgina o’zlashtirgan bezakchi, xolos.

Haqiqiy dasturchilar jamiyatning og’irini yengil qiladi. Muammolarga yechim topib beradi. Muhimi, dasturiy mahsulotlarni chetga eksport qilishdan katta iqtisodiy foyda olish mumkin. IT dasturlarini eng ko’p qismini AQSh va Xitoy sotib oladi. Germaniya IT eksportida uchinchi o’rinda turadi, lekin u ham o’zida bo’lmagan dasturiy mahsulotlarni katta hajmda import qiladi.

O’tgan yili O’zbekiston 1,5 million dollarlik IT mahsuloti eksport qildi. Bu juda va juda oz. Axborot texnologiyalariga mas’ul yosh vazirimiz bu raqamni juda uyalib, qisilib-qimtinib tilga oldi. Bugun, davlat rahbari shu muammoga e’tibor qaratgan paytda, g’ayratli vazirlarimiz uchun yeng shimarib, shunchaki kampaniyabozlik qilmasdan, rosmana jiddiy ishga kirishmoq payti kelmadimi?

Axborot texnologiyalarining yaxshi tarafi shundaki, u sizdan suv so’ramaydi, yer so’ramaydi, yo’l va transport so’ramaydi, gaz, benzin yoki ko’mir so’ramaydi, hokim kelib boshingda o’tirmaydi, turli amaldorlar behuda tirg’ila olmaydi, chunki barcha ish va tayyor mahsulot – sening miyangda, elektron xotirada. Soliqni vaqtida to’lasang bo’ldi. Sen dasturni chet elga sotasan, xaridor to’liq egalik qilmoqchi bo’lsa – bir yo’la katta pul to’laydi, obuna bo’lishni xohlasa – yil sayin to’lab turadi.

Qolaversa, axborot texnologiyalari mamlakat ichidagi ko’plab iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni yechishga, xususan, agrar mahsulotlar eksportini optimallashtirishga, tabiiy resurslarni tejashga, ulardan o’z millatimizning farovonligi yo’lida oqilona foydalanishga yordam beradi.

Migrantlar masalasiga yana bir marta qaytsak, birgina Rossiya mehnat bozoriga suyanib qolish kerak emas.

Umuman, O’zbekistonning imkoniyatlari juda katta. Bugun joriy etilayotgan valyuta bozorini liberallashtiruvni qutlash lozim. Bu – yaxshi qadam. 25 yildan beri orqaga surib kelingan masalani hal qilmasdan ilojimiz yo’q. Tabiiyki, qiyinchiliklar bo’ladi. Buni odamlarga ochiq tushuntirish kerak.

— O’zbekistonning Birinchi prezidenti Islom Karimov vafotidan keyin u kishi yuritgan siyosat va Karimov shaxsiyati borasida ko’p fikrlar aytilmoqda. Mana yaqinda Ismoil Jo’rabekov, Karim Bahriyevning fikrlarini eshitdik, umuman, fikr bildirayotganlar ko’p. Siz ko’p yillar yonida yurgan, eng yaqin insonlaridan biri sifatida Islom Karimovning xodimlariga, farzandlari, davlat siyosatini yuritishdagi qarashlarini qanday eslaysiz, umuman, Karimov shaxsiyatidagi o’ziga xos murakkabliklar nimalardan iborat edi?

— Men uning oilaviy munosabatlarini bilmayman. Bir marta uyida bo’lganman. O’shanda kenja qizi maktabda o’qirdi, katta qizi uzatilib, birinchi farzand ko’rgan payti edi. Uni oila davrasida boshqa ko’rmaganman.

Islom Karimov, shubhasiz, katta, murakkab shaxs edi. Ismoil Jo’rabekovning suhbatini, Karim Bahriyev yozgan maqolani ham o’qidim. Ularning bosiqlik va insof bilan fikr yuritganlari menga yoqdi. Boshqa gaplardan, xususan, biz Karimovga to’g’ri maslahatlar berardik, lekin u bizga quloq solmadi, shuning uchun natija yaxshi bo’lmadi, degan bayonotlardan ham xabarim bor. Albatta, Islom Karimovning o’ziga yarasha xatolari bo’lgan. Unga yaqin turib ishlagan odamlar bugun chetga qochib, o’zlarini begunoh farishta qilib ko’rsatishlari sal erish tuyuladi. Shaxsan men u bilan o’n yilcha birga ishlaganman, shuning uchun uning xatolariga o’zimni sherik deb bilaman. Mening unga tosh otishga ma’naviy haqqim yo’q. Karimovni yomon ko’rishga undan jabr ko’rgan, ochiq oppozitsiyaga o’tib chet ellarga ketgan odamlarning, boringki, mamlakat ichida ham jiddiy jabr yoki zulm ko’rgan odamlarning haqqi bor. Lekin uning Karimovning yonida bo’lgan, uning qo’l ostida ishlab, u belgilab bergan siyosatni amalga oshirgan kishilarning bugun tonishi, munkir kelishi nomardlikdan boshqa narsa emas.

To’g’risi, yangi rayosatdan ta’ma ilinjida yurgan munofiqlar nedir imdod kutaverib sal charchadi. Lekin, bir marta “bos!” deyilsa bas, darrov yaqin o’tmishni uloq qilib chopishlari umidi hali so’ngan emas.

Shu ma’noda, Prezident Mirziyoyev ustalik bilan, o’tmishga loy chaplamasdan, murosai madora yo’lini tutayotgani bejiz emas. U jamiyatni ikki bo’lib tashlash xavfini juda yaxshi tushunadi. Jamiyatning Karimov tarafdorlari va Karimovga qarshilarga bo’linib ketishi noxush oqibatlarga olib kelishi tayin. Yaxshimi-yomonmi, o’tgan yaqin tarix o’zimizniki, xatolar bo’ldi, lekin bu xatolar ham o’zimizniki, kelinglar, o’zaro gina-kuduratni ozgina unutib, bugungi va ertangi kun tashvishini birgalashib ko’raylik, deya, tinchlik va bosiqlik yo’li tanlangani eng ma’qul yo’l bo’lib tuyuladi.

— Suhbatga tayyorgarlik ko’rish chog’ida adabiyot, siyosat vakillari bilan suhbatlashdim. Ularning fikrlari ham turlicha. Masalan, eshitdimki, Rauf Parfi sizning asarlaringiz haqida fikr bildira turib, «Men Murod Muhammad Do’st asarlarini o’n varaqdan ko’p o’qiyolmayman, chunki u yozganlarida o’quvchidan aqlli ekanini, baland ekanligini eslatib turib yozadi, kinoyalarida mana shu narsa seziladi. Bu o’quvchida ichki isyonni uyg’otadi», degan ekan. Haqiqatdan ham Rauf Parfi shu fikrlarni aytganmidi va aytgan bo’lsa unga qanday qaraysiz? Yozuvchi yozar ekan, o’quvchidan baland turib yozishi kerakmi yoki unga do’st bo’lishi kerakmi?

— Rauf aka oramizda yo’q, endi u kishining nomidan ilingan gapni to’qish mumkin. Ochig’i, Rauf akaning bu gapni aytganiga ishonmayman. U to’g’riso’z odam edi, aytsa o’zimga ochiq aytardi. Odam hayotda takabbur bo’lishi mumkin, lekin yozayotgan paytida o’quvchini mensimasa, kibr bilan, bepisandlik bilan yozsa – uni kim o’qiydi? Aksincha, o’quvchini ulug’lab, o’zing bilan barobar ko’rib yozishing kerak. O’rinli kinoya o’quvchini bezdirmaydi, negaki, o’quvchi yozuvchiga qo’shilib kuladi, kulgi barobarida ular ikkisi yanada yaqinlashadi, do’stga, sherikka aylanadi.

— Rus faylasuf adabiyotshunosi Baxtinning shunday fikri bor: “Qaysidir davr adabiyotini o’rganishda, unga baho berishda o’sha davr madaniyati ko’zi bilan ham qarash kerak”. Xo’sh, agar bugungi adabiyotimizga shu tomondan yondashilsa, siz bugungi o’zbek adabiyoti va madaniyatini qanday baholaysiz?

— Ommaviy madaniyat, shou-biznes haqida avval ham ko’p gapirganman. Shukrki, jiddiy adabiyotda talab darajasi susaygan emas. Shunisi quvonarli. Lekin didsizlik barcha qatlamlarniga kirib borgani ham bor gap. Yana bir o’ylantiradigan narsa – milliy g’ururning sustligi. Cuhbatga kelaturib bir chaqirim yo’lni piyoda bosdim. Afsuski, birorta ham binoning peshtoqida o’zbekcha yozuv ko’rmadim. Alam qiladi. Odam deganning yuragida g’urur bo’lishi kerak-ku. O’zbekcha yozib tashla, kerak bo’lsa begonalar o’rgansin, tushunib olsin. Balki soddagina qilib, O’zbekistonda o’zbekcha yozish shart, degan farmon chiqarish kerakdir. Albatta, bu holatlar jamiyatning madaniy saviyasini aks ettiradi. Odamzod o’z millatidan, o’z tilidan faxrlanishi kerak. Bugungi ahvol maorifga, maktabga, bola bog’chasiga bog’liq. Gapirsang, yana bir to’da muammolar chiqib keladi. Biri ikkinchisi bilan chirmashib ketgan. Noumid – shayton, chiqmagan jondan umid, men negadir jamiyatning o’nglanishiga ishonaman.

Optimist insonsiz…

Shunday. Pessimist – oqibatni yaxshi biladigan optimist, degan hazil bor. Men esa oqibatni nima bo’lishini bilsam ham, bari bir, optimist bo’lib qolaveraman. Odam o’z ruhini neklikka sozlagani ma’qul.

— Biz o’zbeklarning yon qo’shnilarimiz bo’lmish qozoq, turkman, qirg’iz va tojiklar bilan tili, turish-turmushi, tutumi yaqin xalqlar sifatida adabiyotimiz ham azaldan o’zaro bir-biriga yaqin bo’lgan. Oxirgi paytlarda o’zaro aloqalarimiz ham yanada mustahkamlanyapti.

Lekin meni bir narsa o’ylantiradi, azaldan qo’shni xalqlar sifatida adabiyotimizda mana shu yaqinlik sezilmayotgandek (bugun). Murod aka, nega qo’shni xalqlar bilan adabiyotimizdan o’zaro xabardorlik, mushtaraklik bugun uzilib qolgan?

— Sho’rolar zamonida qo’shni va qardosh adabiyotlar bir-birining ahvolidan rus tili yordamida xabardor edi. Qolaversa, Sadridin Ayniy, G’afur G’ulom va boshqalar boshlagan bevosita do’stlik an’anasi ham bor edi. Albatta, bu an’ana aslida Navoiy va Jomiy zamonlariga borib taqaladi. Yaqinda do’stlarga, Nosir Fozilovning vafoti tufayli qozoq adabiyoti bilan, Tursunboy Adashboyevning vafoti tufayli qirg’iz adabiyoti bilan aloqalarimiz tugadi, deb zorlanganim yodimda turibdi. Keyin qo’shni xalqlarni ruhiy jipslashtiradigan Chingiz Aytmatov fenomeni ham bo’lardi. Biz uni chin ma’noda o’zbek yozuvchisi deb bilardik. Birorta yangi asari chopdan chiqmasdan, bu tarafda Asil Rashidov o’girgan o’zbekchasi tayyor turardi. Aytmatov na faqat qirg’izning, balki barcha turkiy millatlarning ham dardini ifoda etardi. Rahmatli ko’p yaxshi, donishmand odam edi. Qirg’iziston bilan O’zbekiston o’rtasida noxushliklar ro’y bergan paytlarda ham o’zaro sulh uchun jonbozlik ko’rsatgan inson edi.

Meni xursand qiladigan narsa – qo’shnilar bilan chegaralar ochilib, o’zaro bordi-keldining tiklanishi. Ahvol shu darajaga yetgan ediki, yaqin qarindoshlar ham bir-birini ko’rgani sarhaddan o’tolmay qoldi. Yo’llar ochilgani yaxshi ish bo’ldi. Umuman, qo’shnilar bilan inoq bo’lishimiz kerak. Mirziyoyev qilgan yaxshi amallardan biri qo’shnilar bilan yaqin aloqa o’rnatgani bo’ldi. O’zaro siyosiy, iqtisodiy yoki madaniy muammolarimizni bamaslahat yechishimiz osonlashdi. Qolaversa, atrofimizda kattagina bozor bor, uni ham o’zlashtirish zarur.

— Bugun tilimizdagi ko’pgina so’zlar o’z vaqtida o’rinsiz ishlatilavergani, xato talqin qilinaverishi, qaytarilaverishi oqibatida qadrsizlangan. Jumladan, ma’naviyat va ma’rifat so’zlari ham bugun ana shunday qadrsiz tushunchalar qatoriga kirib ulgurdi.

Murod aka, ko’p yillar milliy g’oya, mafkura ustida ishlagan kishilardan biri sifatida siz uchun bu tushunchalar nimani bildiradi?

Ma’naviyat-u ma’rifat deganlari rostdan ham shunchalik zarurmi yoki u jamiyatni axloqan tutib turish uchun o’ylab topilgan bir vosita va «o’yin qoidasi hamda bugun bu qoidalarning sezdirib qo’yilishi natijasida qadrsizlangan tushunchalarmi?

Siz jamiyatning, xalqimizni deymizmi, umuman, hozirgi ma’naviy-ma’rifiy holatimizga qanday baho berasiz?

— Men milliy g’oya, milliy istiqlol g’oyasi haqida ko’p gapirdim, lekin foydasi bo’lmadi. Prezident idorasida ishlab yurgan paytimda, yonimizda, boshqa xizmatlarga tegishli kabinetlarda, milliy g’oya mavzusida doktorlik ishi yozib o’tiradigan mas’ul xodimlar bo’lardi. Men ularga, o’zi yo’q narsadan qanday dissertatsiya qilasizlar, deb hazillashardim.

Milliy mustaqillik g’oyasi maktablarda dars etib o’tila boshlagan paytda yana aytdimki, bu g’oya allaqachon amalga oshdi, endi bu yog’ini ko’raylik, millatni birlashtiradigan boshqa g’oyalarni olg’a suraylik.

Ma’naviyat va ma’rifat markazi eski Sho’rolar zamonidagi “Znaniye”-“Bilim” jamiyati andazasida va uning o’rniga qurilgan narsa edi. Afsuski, o’lik tug’ilgan tashkilot bo’lib chiqdi – jamiyatda o’z o’rnini, o’z tarafdorlarini topa olmadi.

Yana milliy g’oya mavzusiga qaytamiz. O’zbekiston uchun ayni bugun muhim bo’lgan har qanday maqsad milliy g’oya bo’la oladi. Deylik, axborot texnologiyalarini barcha sohalarga izchil tatbiq etish haqiqiy milliy g’oyaga aylanishi mumkin. Turistik potentsialni ochish, maorifni yuksaltirish vazifasi milliy g’oya bo’lishi mumkin…

Ilgari surilayotgan g’oyalar shunchaki jimjimador so’zlar emas, xalqqa yaqin tushunchalar bo’lishi kerak…

Vazifani odamlarga sodda qilib tushuntirish yo’li bor: og’aynilar, biz mana shu va mana shu masalada oqsayapmiz, kelinglar, birgalashib muammoni bartaraf qilaylik. Bizda yaxshi tashabbuslar bor, lekin izchil ijro tizimi yo’q. Tashabbus oshkor qilinadi, lekin uning ortini, ya’niki amalini ko’rmaysiz. Mamlakatning falon va yana falon joylarida 100 megavattlik quyosh elektr stantsiyalari quriladi, deb uch yildan beri bong uramiz, lekin natijadan darak yo’q. Zavod quriladi, deb maqtanamiz, keyin, bir yilcha o’tib bilamizki, yo’q, aytilgan zavod qurilmas ekan, lekin uning o’rnida boshqa, yanada zo’rroq narsa qurilarkan… Yoki, Kanada firmasi quyosh energetikasi sohasida 1 milliard dollar tiqmoqchi, degan xabarni eslaylik. Men bu gaplarni yolg’on demoqchi emasman, kimlar bilandir muzokara olib borilgan va hamkorlik xususida o’zaro anglashuv protokoli tuzilgan bo’lishi ham mumkin, lekin yaxshi niyatni amaldagi proyekt sifatida shov-shuv qilish shart edimi?

Biz tashabbusni butunlay teskari tarafga burib yuborishimiz ham mumkin. Birgina misol. Prezident, savodxonlikni oshiraylik, bolalarga kitob o’qitinglar, kitobda xosiyat ko’p, deb gapirdi. Shu bahona, yangi kutubxonalar ochildi, borlarining kitob foni boyidi. “Pasportini ham oxirigacha o’qimagan” (Bahodir Yo’ldoshev ta’rifi) ayrim artistlarimizning kitob qo’ltiqlagan holda suratga tushib, xalq orasida masxara bo’lganlarini chegirib tashlasak, natija yomon bo’lmadi. Lekin ayrim ijrochilarga bu kamday tuyuldi. Qarshida kitobga haykal qo’yildi. Kimga yoqdi, kimga yoqmadi, lekin hech kim jiddiy e’tiroz bildirmadi. Lekin haykal shunchaki kitobga emas, Prezidentning kitob haqidagi so’zlariga qo’yilganini hamma sezdi. Yaqinda Buxoroning qaysidir istirohat bog’ida ham kitobga haykal qo’yilib, ochiq sahifaga Prezident so’zlari zarhal bilan bitildi.

Baraka topkurlar, sizlarga Prezident, kitob o’qinglar, kitobni targ’ibot qilinglar, dedi, kitobga haykal qo’yinglar, demadi.

Ayni holatda kitobga haykal qo’yish – maddohlik. Shunday qilsam yaxshi ko’rinaman, deb o’ylaydi, aslida esa ziyon keltiradi. Bu turfa “tashabbuskor”lardan Xudo asrasin! Ular yaxshi g’oyani obro’sizlantiradi, xolos.

— Aslida ta’lim bilan tarbiyani joyiga qo’yib qo’ya olsak, shularga extiyoj bormi?

— Yo’q. O’zimni o’qitgan muallimlarimni bugunga qadar nom-banom bilaman. Ularning deyarli hammasi dunyodan o’tgan, lekin mening ularga mehrim hali tirik. Esimdaki, ular men yomon o’qisam qayg’uga tushardi, yaxshiroq baho olsam – o’zimdan ko’proq suyunardi. “Besh” olgan o’quvchisini yelkasiga mindirib olib, sinf xonasida yugurgan andijonlik bir ajoyib muallim bo’lardi, o’shani tez-tez eslayman.

Ma’rifatning, maorifning ahamiyatini ta’riflashga so’z yetmaydi. O’quvchilar O’zbekistonni umrbod sevishi uchun balandparvoz va jimjimador so’zlarni ishlatish shart emas. Ularga yurtni boricha ko’rsatish kerak: tog’u toshlarini, dasht-u dalalarini, shahar va qishloqlarini, tarixini, madaniyatini, iqtisodiyotini…

Yaxshi tashabbuslarning mohiyatini asrash kerak. Mohiyatga nodonlar aralashuviga yo’l qo’ymaslik.

— 1991 yilda Prezident qarori bilan O’zbekiston Milliy Axborot agentligi faoliyati yo’lga qo’yiladi. Yangi agentlikda Erkin A’zam bilan birgalikda ish boshlagansiz. O’sha paytda O’zbekistonda OAV erkin bo’lgan, so’z erkinligiga ta’qiq yo’q edi, deyishadi. Bu tashkilotda keyin ham ishlagansiz va umuman sizdan O’zbekistondagi OAVlarning yurak urushidan yaxshi xabardor kishi sifatida so’ramoqchiman, keyinchalik o’zbek OAVlarida so’z erkinligi qanday jarayon va maqsadlar bilan cheklangan edi? Axir, OAV erkinligi davlat rivojiga hissa qo’shishi kunday ravshan-ku. Balki nimalardandir qo’rqilgandir. Bu nimadan boshlangandi?

— Boya aytdim, u zamonda eyforiya bor edi. Yodimda bor, radioda “Oqshom to’lqinlarida” degan eshittiruv bo’lardi, shuni odamlar intiqlik bilan kutardi. Ular hamma muammolarni ochiq gapirardi. Televideniyeda ham dadil ko’rsatuvlar bo’lardi. Bugun “muallif ko’rsatuvi” deb maqtaladigan janr bizda o’sha paytlarda ham mavjud edi. Gazetalar bir-biri bilan bahslashib, juda ochiq faoliyat yuritardi. Bu taxminan 1994 yilgacha davom etdi.

Keyin bir muddat valyuta konvertatsiyasi boshlandi, iqtisod sekin-sekin izga tusha boshladi. Lekin bor pulimiz tashqariga chiqib ketadi, quruq yerda qolamiz, degan vahimali gaplar bilan iqtisodiy erkinliklarga chek qo’yildi. “Ana keldi”, “mana keldi” degan qo’rquv rahbariyat va jamiyat ongiga singdirildi. Mahdudlik paydo bo’ldi. Matbuotning uni o’chdi.

Oqibatda 100ga yaqin oila (klan) boyib oldi, konvertatsiya imkoniyatlari, binobarin, eksport va import degan narsalar faqat o’shalarning manfaatiga xizmat qildi. Tabiiyki, iqtisodiy cheklash mafkuraviy biqiqlikka olib keldi. Davlat kafolati berilgan yirik investitsiyalardan tashqari, mamlakatga kapital kiritish imkoni yo’qoldi.

Oqibatda adabiyot eskicha “zarbulmasal” uslubiga o’tdi, matbuot esa… soxta xabarlarga ruju qo’ydi. Xalq orasida “Axborot” ko’rsatuvini “Jannatdan xabarlar” deya nom olganini eslang… Bu ahvol davlat televideniyesida haliga qadar davom etyapti. Ularga erkinlik berildi, lekin erkinlikdan foydalanadigan odam topilmayapti. Blogosferada, xususiy matbuotda, internet nashrlarida rosmana so’z erkinligi bor. Men shundan xursandman.

Bugun odam o’zining dardini emin-erkin ayta oladi. Birovga yoqish-yoqmasligi mumkin, unga ham e’tiroz bildirishlari mumkin, lekin ochiq fikr aytish imkoniyati bor. Bu katta gap. Bugun birorta ham voqea nazardan chetda qolmaydi. Hukumat ham ko’p narsalardan internet, blogosfera orqali boxabar bo’ladi. Afsuski, jamiyatni boshqarishda analitik tadqiqotlar kam. Yaqinda “buzdi-buzdi” tufayli Xorazmdagi noxush ahvol oshkor bo’ldi. Bosh vazir o’zi borib tinchitdi. Buzilgan uylar uchun 700-800 milliard atrofida “tovon” to’landi. Xullas, muammo ijobiy hal etildi. Lekin, bari bir, ko’ngilda “quyqa” qoldi. Norozilikning oldini olsa bo’lardi-ku, nega yetilib kelayotgan ijtimoiy muammolar vaqtida o’rganilmaydi, degan savollar havoda muallaq qoldi.

Matbuot – hukumatning yuziga tutilgan oyna. Yuzga oyna tutilishi kimgadir yoqmasligi mumkin, lekin shu bahonada ko’pchilik qosh-ko’zini tuzatib olishi tayin.

Yana jamiyatda liberallashtiruv mavzusiga qaytdik. Siyosiy, iqtisodiy, huquqiy erkinliklar barobar ta’minlanmasa bo’lmaydi. Biz bu haqda hozircha fol ochishimiz mumkin. Lekin, o’ylaymanki, mamlakat rahbariyati o’zida kengroq va izchiliroq liberalizatsiya munosib iroda topa oladi.

— Bugungi adabiyot haqida qaysidir yozuvchi yoki umuman adabiyot kishisidan fikr so’rasak, adabiyot o’ldi, jiddiy asarlar yo’q kabi fikrlarni aytishadi. Lekin bir savol tug’iladi: o’sha fikr bildiruvchilar ham adabiyotimiz vakillari-ku. Xo’sh, hamma tanqid qilsa, hamma fikr bildirsa o’sha izlanayotgan asl adabiyotni kim yaratishi kerak? Jumladan, siz ham ko’pgina suhbatlarda o’zbek adabiyoti sayozlashib borayotganini tanqid ostiga olgansiz. So’ramoqchi bo’lganim, Siz nega yozmayapsiz, o’zbek adabiyoti uchun yana katta asarlar yaratish majburiyatini his qilasizmi?

— Men juda tanbal odamman – qo’zg’alishim qiyin. Adabiyot buyurtma bilan yaratilmaydi. Zamonaviy qahramonni ko’rsatinglar, deb aytishadi. Menimcha, har bir haqqoniy tasvirlangan inson zamona qahramonidir. Albatta, adabiyotning jamiyatdan juda katta qarzi bor. Jamiyatdagi kayfiyat adabiyotga ham o’tadi. Lekin adabiyot tomoshabin bo’lib turmasligi kerak. Bu gap kinoga ham, musiqa va tasvir san’atiga ham birday taalluqli.

— Balki tarixdan misol keltirib, balki o’z fikrlaringizdan kelib chiqib ayta olasizmi, Xalq saviyasi qanday omillar va nimalar hisobiga ko’tariladi?

Chunki jamiyatdagi kutiladigan katta o’zgarishlar xalqning umumiy saviyasi o’sishi bilan ham bog’liq.

— Og’ir savol. Eslaymanki, “Adabiyot va san’at” gazetasi 800 ming nusxada, “Saodat ” jurnali 1,5 million nusxada chiqardi. “Sharq yulduzi” kabi qalin jurnallarning soni ham 300 ming atrofida edi. Biz o’sha paytlarda “Adabiyot, jurnalistika moddiy kuchga aylandi”, deya g’urur bilan gapirardik.

Men bugun o’ylaymanki, jamiyatning, odamlarning moddiy ahvoli, huquqiy muhofazasi mo»tadil bir darajaga yetsa, unda ma’rifat va madaniyatga ham mo»tadil bir ehtiyoj paydo bo’ladi. Binobarin, jamiyat yuksalgani barobar, odamlar e’tiqodli bo’lishga, olijanob bo’lishga kuchliroq ehtiyoj seza boshlaydi. Ko’ngildagi qanoat ruhiy poklanishga undashi tayin.

— «Lolazor», «Dashtu dalalarda», «Galatepa qissalari», «Galatepaga qaytish» kabi asarlaringizni o’qib bir narsani sezganmanki, ulardagi qahramonlar xuddi bizga tanishdek, ularni qayerdadir ko’rganmiz, suhbatlashganmiz. Siz o’z asarlaringizdagi qahramonlarni qayerdadir ko’rganmisiz yoki taniysizmi. Xo’sh, qahramonlaringizga o’quvchiga yaqinlikni qanday singdirasiz?

Shuningdek, asarlaringizda voqealar markazida Galatepa qishlog’i turadi. Jahon adabiyotida xuddi shunday yo’nalish bor: ya’ni, yozuvchi o’z joyi, o’z yurtini yaratib oladi. Sizda nega aynan Galatepa markaz qilib olinadi?

— Uilyam Folknerda Yoknatopa degan joy bor, Garsia Markesda – “Makondo”, Grant Matevosyanda – “Smakut”… Mening Galatepam atay to’qilmagan. Qolaversa, uning atrofida yana o’nta qishloq bor. Lekin voqea va personajlar bari bir Galatepaga borib taqalaveradi. Hatto shaharlik qahramonlarimning ham asli o’sha joydan. Galatepa – men bilgan joy, galatepaliklar – men bilgan odamlar. Sodda, ayni zamonda quvlikdan ham boxabar odamlar. Ularni fazilatlari bilan, ayblari bilan, gunohlari bilan qo’shib yaxshi ko’raman.

— Umuman, o’zbek milliy o’yinlarida ham qon to’kadigan, urush-janjallisini ko’rmaymiz. Buyam milliy xarakterdan kelib chiqqan bo’lsa kerak?

To’g’ri. Deylik, G’arbdagi kabi suvoriylarning bir-birlariga nayza ko’tarib ot soladigan o’yinlari bizda yo’q. Lekin, bari bir, bizning xalqimizni juda yuvosh ham deb bo’lmaydi. Baquvvat xalq. Ko’p yillar beayov ezilgan xalq. Uning g’ururini tiklashimiz kerak. Adabiyotning ham, san’atning ham, boringki, siyosatning, davlatning ham burchi shundan iborat, deb o’ylayman.

— Murod aka samimiy suhbat uchun katta rahmat.

— Sizga ham rahmat. Saytingizni kuzatib boraman, uning xalq orasida e’tibor topib, odamlar yaxshi ko’rib o’qiydigan va ko’radigan dadil minbarga aylanib borayotganidan xursandman.

Suhbatni to’liq shaklda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.

Suhbat 21 avgust kuni Toshkent shahri, Chilonzor tumani, Qatortol ko’chasida joylashgan «Askiya Book cafe»da yozib olindi.

Manba: www.kun.uz