Достоевский оддий романнавис, салоҳиятли ва тафаккури теран адибгина эмас. Унинг бу таърифлар доирасига сиғмайдиган алоҳида фазилати бор эди ва айни фазилати билан бошқалардан алоҳида ажралиб турарди, айни шу фазилат бошқаларга кўрсатган таъсири негизини ташкил қилади. Буни исботлайдиган далиллар бисёр.

Владимир Соловьёв
ДОСТОЕВСКИЙ ХОТИРАСИ
Абдуҳамид Пардаев таржимаси

Достоевский ҳақидаги маърузада унинг на шахсий ҳаёти, на бадиий асарларининг адабий танқиди билан шуғулланаман. Мен фақат битта масала: Достоевский қандай ғоя-мақсадларга хизмат қилгани, бутун фаолиятини қандай ғоя илҳомлантирганини ёритишга ҳаракат қиламан[1].

Бу масалага тўхталишим табиий. Чунки на ёзувчи шахсий ҳаётининг тафсилотлари, на асарларининг бадиий фазилатлари ёки камчиликлари ўз ҳолича ҳаётининг сўнгги йилларида кўрсатган жуда катта таъсирни ва унинг вафоти ҳаммамизга кўрсатган фавқулодда таассуротни изоҳлай олмайди. Бошқа жиҳатдан Достоевский хотирасининг кейинги пайтда шафқатсиз ҳақоратланиши ҳам адиб асарларининг эстетик хусусиятларига қаратилган эмас, бинобарин унинг баъзида доҳиёна хусусиятдан холи бўлмаган ижодкорлик салоҳияти беназирлигини барча баравар эътироф этади, ҳолбуки, унинг ижодий салоҳиятида йирик камчиликлар ҳам бор. Бироқ мазкур салоҳият соҳиби хизмат қилган ғоялар айримлар учун ҳаққоний ва олижаноб бўлгани ҳолда бошқалар учун сохта ва зарарли туюлади.

Достоевскийнинг бутун фаолиятига бериладиган якуний баҳо уни илҳомлантирган ғояга, нималарга ишонганию меҳр-муҳаббат қўйганига қандай муносабатда бўлишимизга боғлиқ. “Достоевский аввало барчада ва барча жойда қайноқ инсон қалбини севган ва барча Аллоҳга мансуб эканига ишонч билан яшади, ҳар қандай ташқи зўравонлик ва ҳар қандай ботиний таназзул устидан зафар қозона оладиган инсоният қалбининг беадад куч-қудратига имони комил эди. Турмушнинг жамики иллатларию ёвузликларини, ҳаётнинг жамики юки ва зулматларини кўнглига сингдирган ҳолда буларнинг барчасини муҳаббатнинг қодир кучи билан енгиш асносида Достоевский барча асарларида мазкур ғалабасини куйлади. Бандаларга хос жамики ожизликлар орасидан сизиб чиқиб, кўнгилда гулдай очиладиган мазкур илоҳий куч-қувватни кашф этиш асносида Достоевский Парвардигори оламни ва ундан андоза олиб яратилган инсонни англаб етди. Тангри ва Исо йи Масиҳнинг барҳақлиги унга ботиний меҳр-муҳаббат ҳамда ялпи афви умумия воситасида аён бўлди. Ва барчани кечиришдек олижаноб кучни ўзи ташна бўлган ва бутун ҳаёти давомида жон-жаҳди билан интилган адолат заминда ошкора тантана қилишининг асоси сифатида мадҳ этди”[2].

Назаримда, Достоевский оддий романнавис, салоҳиятли ва тафаккури теран адибгина эмас. Унинг бу таърифлар доирасига сиғмайдиган алоҳида фазилати бор эди ва айни фазилати билан бошқалардан алоҳида ажралиб турарди, айни шу фазилат бошқаларга кўрсатган таъсири негизини ташкил қилади. Буни исботлайдиган далиллар бисёр. Алоҳида эътиборга молик битта мисол келтираман. Граф Л.Н.Толстой Н.Н.Страховга мактубида шундай ёзади: “Достоевский тўғрисидаги мулоҳазаларимнинг ҳаммасини тўлиб-тошиб гапиргим келади. Бу борада сиз билан ҳамфикр эканимдан хурсандман. Мен бу инсонни ҳеч кўрмаганман ва бевосита мулоқотда бўлмаганман; ва кутилмаганда вафот этганида менга жуда яқин, азизу муҳтарам, зарур сиймо бўлганини дафъатан ҳис этдим. У билан мусобақалашиш ҳеч қачон хаёлимга келмаган, ҳеч қачон. Унинг барча амаллари (эътиборга молик ишларининг ҳаммаси) шундайки, қанча кўп қилган бўлса, камина улардан шунча зиёда наф кўрганман. Санъатга ҳавас билан қарайман, ақл-идрокка ҳам, лекин қалб заҳматлари – фақат шодлантиради. Мен уни дўстим деб билардим ва бошқача хаёл қилмаганман. Унинг вафоти ҳақидаги хабарни эшитдим-у, суянган тоғимдан айрилгандай бўлдим. Ўзимни йўқотиб қўйдим, кейин эса у мен учун қанчалар қадрли бўлганини англадим ва кўзимга ёш келди, ҳозир ҳам йиғлаяпман. Унинг вафоти арафасида “Ҳақоратланганлар ва хўрланганлар” асарини ўқидим ва кўнглим юмшаб, енгил тортдим. Бошқа, олдинроқ ёзилган мактубда эса шундай эътироф бор: “Куни кеча “Ўлик уйдан мактублар”ни ўқидим. Кўп жиҳатлари хотирамдан кўтарилган экан, қайта ўқидим ва бутун янги адабиётимизда, Пушкинни қўшиб ҳисоблаганда ҳам, ундан яхши китоб йўқ. Асарнинг услуби эмас, балки адибнинг самимий, табиий ва насронийларга хос нуқтаи назари ҳайратлантиради. Жуда яхши, насиҳатомуз асар. Кеча кун бўйи шу асар бахш этган сурурдан маст бўлиб юрдим, анчадан буён бундай завқланмаган эдим. Башарти Достоевскийни учратсангиз, унга ихлосим баланд эканини айтинг”.

Граф Толстой эътироф этган самимий фазилатлар ва нуқтаи назар Достоевскийнинг бутун ҳаёти мобайнида ҳукмронлик қилган ғоя билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, ҳаётининг сўнгги йилларида бутун қалбини унга бахшида этди.

Инсониятнинг ибтидоий даврида шоирлар некбин набийлар ва коҳин бўлган, диний ғоя шеърият ўзагини ташкил қилган, санъат Тангрилар хизматида бўлган. Кейин, ҳаёт мураккаблашиб, цивилизация-тамаддуд юзага келган, бу меҳнат, санъат ўзаро ажралишига олиб келган, инсоний фаолиятнинг бошқа турлари ҳам ёлғизланиб, диндан ажралган. Агар илгари санъаткорлар Тангрилар хизматчи-хизматкори бўлган бўлса, айни пайтга келиб, санъатнинг ўзи тангримонанд тусга кириб, маъбудага айланган. Соф санъат фидойилари майдонга келган, ҳар қандай диний мазмун-моҳиятдан холи юксак бадиий шакл улар учун алоҳида муҳим вазифага айланган. Мазкур эркин санъатнинг кетма-кет икки тўлқини (классик-антик дунёда ва янги Европада) жуда оҳанжамали бўлгани баробарида барқарор тусга эга эмас эди. Янги Европа бадииятининг гуллаб-яшнаши кўз ўнгимизда заволга юз тутди. Гуллар тўкиляпти, шоналар мева тугаётир. Шонадан пишган мева талаб қилиш адолатдан эмас: фақат келгуси натижаларни тахмин қилса бўлади. Санъат ва адабиётнинг ҳозирги ҳолатига айни нуқтаи назардан ёндошиш зарур.

Замонамиз қаламкашлари соф гўзалликка хизмат қила олмайдилар ва буни хоҳламайдилар, баркамол шакллар билан қизиқмайдилар: улар мазмун-моҳият талабгори. Лекин аввалги, диний санъат моҳиятига бегона бўлганлари ҳолда улар кундалик турмуш ташвишларига бошлари билан шўнғиб, воқеликка нисбатан икки карра муте ҳолатга тушиб қоляптилар: улар, биринчидан, мазкур воқелик ҳодисаларини қулларга хос итоаткорлик билан ёзишга, юзаки баён қилишга интиладилар, иккинчидан эса, айни шундай қулларча итоаткорлик билан кундалик турмуш талабларига хизмат қилишга, айни кун ижтимоий кайфиятини қондиришга, мавжуд ахлоқий ақидаларни васф этишга интиляптилар, шу аснода санъатдан наф кўришни мўлжаллаяптилар. Бу мақсадларнинг на униси ва на бунисини қўлга киритиб бўлмайди. Хаёлий сохта воқеликлар[3] тафсилотлари ортидан самарасиз-беҳуда елиб-югуриш оқибатида чинакам реал-ҳаётий яхлитлик фақат бой берилади, ташқи-юзаки билимдонлик ва фойдалиликни унинг ботиний гўзаллигига путур етказган ҳолда санъат билан бирлаштиришга зўр бериш эса санъатни ўта яроқсиз ва фойдасиз алланарсага айлантиради, зотан маълумки, ёмон бадиий асар жуда яхши тамойиллар асосида яратилганидан қатъи назар ҳеч нарса ўргатмайди ва ҳеч қандай наф ҳам келтирмайди.

Замонавий санъат ҳолатини ва унинг ҳукмрон йўналишини, шубҳасиз, қоралаш жуда осон. Ижодкорликнинг ялпи таназзули ва гўзаллик ғоясига айрим ружу қўйишлар ҳаддан ташқари яққол кўзга ташланаётир, бироқ буларнинг барчасини сўзсиз қоралаш ҳам адолатдан эмас. Мазкур қўпол-дағал ва қотиб қолган замонавий санъаткорлик – бадиий ижодда, мазкур икки қатламли қуллар негизида, қобиғи остида илоҳий улуғворлик кафолати яширинган. Замонавий реал ҳаёт ва санъатдан тўғридан-тўғри наф кўришга оид талаблар, айни кундаги қўпол ва жоҳилона тусда бўлгани учун бемаъни, бироқ шу даражада юксак ва теран чинакам санъат ғоясига шаъма қиладики, унга на соф санъат намояндалари, на уни талқин қилувчилар кўтарила олган. Замонавий ижодкорлар шаклий гўзаллик билан кифояланмай санъат бутун инсоният ҳаётига зиё бахш этувчи ва қайтадан яратувчи реал-ҳаётий-куч бўлишини у ёки бу даражада онгли идрок қиладилар. Аввалги санъат дунёда ҳукмрон жаҳолат ва шафқатсизликдан инсонни чалғитарди, одамларни осуда юксакликларига олиб чиқар ва ёрқин сиймолари билан кўнглини яйратарди; бугунги санъат, аксинча, турмушдаги жаҳолат ва шафқатсизликка инсон эътиборини жалб қилади, лекин мазкур жаҳолат зулматни ёритиш ва шафқатсизликни жиловлаш масаласида баъзан қатъиятлилик кўрсатмайди. Санъат ёғду сочадиган ва қайтадан яратадиган куч-қудратни қаердан олади? Санъат жаҳолатга ботган турмуш тарзида инсонни чалғитиш билан чегараланмасдан, мазкур қайғули ҳолатни яхшилаши зарур бўлса, у ҳолда мазкур буюк мақсадга воқеликни шунчаки қайд этиш билан эришиб бўлмайди. Тасвирлаш дегани қайтадан ўзгартириш дегани эмас, фош этган билан жамики камчиликлар барҳам топмайди. Соф санъат инсонни заминдан юксалтирди, Олимпия чўққиларига олиб чиқди; янги санъат заминга муҳаббат ва ҳамдардлик билан қайтаётир, лекин заминий турмуш жаҳолатига ва шафқатсизлигига чўмиш учун эмас, зотан бунинг учун санъатнинг ҳеч бир ҳожати йўқ, аксинча, мазкур хасталанган турмуш тарзини даволаш ва янгилаш мақсадида қайтаётир. Бунинг учун заминга яқинлашиш, дахлдор бўлиш, унга меҳр-муҳаббат ва ҳамдардлик билан муносабатда бўлиш керак, лекин бундан ҳам зиёда нимадир талаб қилинади. Заминни ҳақ-ҳақиқат йўлига солиш ва қайтадан яратиш билан боғлиқ жуда катта куч-ғайрат талаб қиладиган иш учун нозаминий кучларни ерга жалб қилиш ва сафарбар этиш лозим. Санъат диндан ажралиб, мустақил бўлиши асносида айни бевосита дин билан янги эркин битишув тузиши керак. Санъаткорлар ва шоирлар яна коҳинлару пайғамбармонанд сиймоларга, лекин эндиликда бошқача, бирмунча юксак ва муҳим маънода зоти кабирларга айланишлари керак: диний ғоя уларнинг ихтиёридаги воситага айланиши баробарида ўзлари ҳам бу ғоялардан оқилона фойдаланишлари ва заминда қарор топиши йўлида онгли фаолият юритишлари лозим. Келажак санъати, узоқ давом этган синовлардан кейин онгли равишда динга қайтиб, дин билан чамбарчас боғлиқ ибтидоий санъатга нисбатан бошқача санъатга айланади.

Замонавий санъатнинг динга қарши (зоҳиран) хусусиятидан қатъи назар синчиклаб назар ташласак, унда келажакдаги диний санъатнинг билинар-билинмас нишоналарини илғаймиз. Реалистик бадиий ижод ўз вазифаси – миссиясининг диний хусусиятини англамасдан дунёга ахлоқий таъсир кўрсата олишининг ягона мустаҳкам пойдевори ва қудратли омилидан воз кечаётир.

Лекин замонавий адабиётнинг дағал реализми ёлғиз беўхшов ниқоб бўлиб, унинг остида ўз фурсатини кутган ҳолда келажакнинг олмос қанот шеърияти ётибди. Бу шахсий ўй-ният эмас, балки ижобий далиллар айнан шундан далолат беради. Ҳозирнинг ўзида шундай ижодкорлар пайдо бўлаётирки, улар ҳукмрон реализм тамойилларидан келиб чиқиб, муайян маънода унинг тубан негизига таяниб, айни пайтда диний ҳақиқатлар сарҳадига етиб бораётир, у билан ўз асарларининг вазифасини боғлаётир, ундан ижтимоий идеали учун куч-қувват олаётир, жамиятга хизмат қилиш билан боғлиқ ўй-ниятларини унинг зиёси билан ёритаётир. Бундай диний санъатнинг вакиллари ҳозирча йўқ, лекин элчилари бор. Ана шундай элчилардан бири – Достоевский.
Фаолият турига кўра романнавис ижодкорлар сирасига киргани ҳолда ва айрим у ёки бу масалада улардан орқада қолгани ҳолда Достоевский уларнинг барчасига нисбатан шундай устунликка эгаки, наинки ён-атрофида кечаётган воқеа-ҳодисаларга, балки келажакка пайғамбарона некбинлик билан назар ташлайди.

Достоевскийнинг бадиий олами тамомила қарама-қарши хусусиятга эга. Унинг асарларида ҳамма нарса қайнаб-тошади, ҳаммаси мавҳум, элас-элас ойдинлашаяпти, холос. Жамиятнинг маиший турмуши эмас, балки ижтимоий ҳаракат Достоевский романларининг мавзуи ҳисобланади. Барча беназир рус романнависларидан фақат Достоевский ижтимоий ҳаракатни ўз ижодининг бош мавзуига айлантирган. Бу борада Тургеневни у билан қиёслаш одат тусини олган, лекин бунинг учун етарли асос йўқ. Адибнинг умумий аҳамиятига таъриф бериш учун муваффақиятсиз асарларига эмас, балки энг сараларига мурожаат қилиш зарур. Тургеневнинг сара асарлари эса асосан “Овчининг мактублари” ва “Дворянлар уяси” бўлиб, бу асарларда ижтимоий ҳаракатнинг бетакрор манзаралари эмас, балки айни ўша кўҳна дворянлар оламининг ижтимоий ҳолати акс этган. Гончаров ва Л.Толстой асарларида ҳам шундай манзарага дуч келамиз. Тургенев кейинчалик жамиятимиздаги ижтимоий ҳаракатни мунтазам кузатди ва унинг таъсирига қисман берилди, лекин бу ҳаракатнинг мазмун-моҳиятини англай олмади, шу мавзуга махсус бағишланган романи (“Новь”) эса тамомила бемаъни асар бўлди.

Ён-атрофида ҳукмронлик қилаётган интилишларга Достоевский бўйсунмади, ижтимоий ҳаракатнинг тўлқинлари ортидан итоаткорлик билан эргашмади – у мазкур ҳаракат бурилишларини олдиндан кўра билди ва уларни худди шундай олдиндан қоралади. У қоралаш ҳуқуқига ҳақиқатдан ҳам эга эди, чунки ўз эътиқоди доирасида мулоҳаза юритиш мезонига эга бўлиб, айни шу боис ҳукмрон оқимлардан юксалди ва мазкур оқимлардан анча нарироққа ҳам назар ташлаб, улар билан андармон бўлиб қолмади. Достоевский ўз эътиқоди шарофати билан бутун ҳаракатнинг олий, олис мақсадини олдиндан пайқади, унинг ана шу мақсад йўлидаги оғишларини рўй-рост кўрди, шу боис уларга нисбатан ҳақгўй мулоҳаза юритиб, адолатли қоралади. Бу адолатли қоралов ҳукми зарур ва орзу қилинган ижтимоий ҳаракатнинг бевосита ўзини эмас, балки фақат нотўғри йўлларига ва бемаъни усулларига тегишли эди; бу қоралов ижтимоий идеални рўёбга чиқариш йўлидаги интилишларни эмас, балки ижтимоий адолатнинг тубанларча англанишига, сохта ижтимоий идеалга қаратилган эди. Ижтимоий идеални рўёбга чиқариш Достоевский учун ҳам бирламчи аҳамиятга молик бўлди: у нафақат ўтмишдаги, шунингдек, келажакдаги Парвардигори олам-Тангри Салтанатига ҳам ишонди ва уни қарор топтириш учун меҳнат ва жасорат зарурлигини тушунди. Ҳаракатнинг ҳақиқий муроду мақсадини кимки билса, у мазкур мақсад йўлидаги оғишларни қоралай олади ва шундай қилиши зарур. Достоевский эса бундай ҳуқуққа шунинг учун ҳам эга эдики, унинг ўзи аввал-бошда шундай оғишларни бошдан кечирган, нотўғри йўлдан борган эди. Достоевскийни ижтимоий тафаккурнинг ҳукмрон оқимлари узра юксалтирган ижобий диний идеал унга осонлик билан насиб этмаган, аксинча машаққатли ва узоқ давом этган кураш натижасида қўлга киритилган. У ўзи билган аъмолларни қоралади ва шу боис бу адолатли қоралов бўлди. Олий ҳақиқат унга ойдинлашгани сайин у шунга мос равишда ижтимоий ҳаракатнинг сохта йўлларини яна ҳам қатъият билан қоралаши зарур эди.

Достоевский бутун фаолиятининг умумий мазмун-моҳияти ёхуд Достоевскийнинг жамоат арбоби сифатидаги аҳамияти мазкур иккиёқлама: жамиятнинг олий идеали тўғрисидаги ва унга эришишнинг ҳозирги йўли тўғрисидаги масалани ҳал қилиши билан боғлиқ.

Ижтимоий ҳаракатнинг қонуний сабаби шахснинг ахлоқий талаблари билан мавжуд ижтимоий тузум ўртасидаги зиддиятга бориб тақалади. Достоевский тасвирловчи, изоҳловчи-таҳлил қилувчи ва шу билан бирга янги ижтимоий ҳаракатнинг фаол иштирокчиси сифатидаги фаолиятини айни шу нуқтаи назардан бошлаган. Ижтимоий адолатсизликни ҳам теран ҳис қилиш ҳатто жуда беозор шаклда бўлса-да, унинг дастлабки “Ғариб бандалар” қиссасида акс этган. Мазкур қиссанинг (шу жумлага кейинчалик ёзилган “Хўрланганлар ва ҳақоратланганлар” романи ҳам киради) ижтимоий мазмуни азалий ва ҳамиша янги – долзарб фикрдан иборат бўлиб, мавжуд ижтимоий тузумда яхши (ахлоқан) одамлар жамият томонидан ёмон кимсалар сифатида қораланади, шу боис ғариб бандалар ҳақоратланиш ва хўрланишга маҳкум[4].

Башарти ижтимоий адолатсизлик Достоевский учун қисса ёки роман мавзуи бўлиши билан чекланганда, унинг ўзи ҳам фақат адабиётчи бўлиб қолар ва рус жамияти ҳаётидаги алоҳида мақомига юксала олмаган бўларди. Бироқ Достоевский учун қиссанинг мавзуи айни пайтда ҳаётий вазифа ҳам бўлди. У масалага ахлоқий ва амалий негиздан назар ташлади. Дунёда содир бўлаётган ҳодисотларни гувоҳи бўлиши ва қоралаши асносида нима қилиш керак, деган саволни ўз олдига кўндаланг қилиб қўйди.

Дастлаб оддий ва аниқ ечим кўзга ташланади: ўзгалар ва ўз ҳаётлари мисолида ижтимоий адолатсизликни кўрган ва ҳис қилган эзгу ниятли кишилар бирлашишлари, унга қарши чиқишлари ва жамиятни ўз хоҳишларига кўра қайта изга солишлари зарур.

Дастлабки ўта соддаларча уриниш Достоевскийни дор остига келтиргач, кейинчалик эса бадарғага гирифтор қилгач, сафдошлари каби у ҳам дастлаб ният-ўйларининг мана шундай ачинарли ҳолатга дучор бўлганини фақат ўзларининг мағлубияти ва зулм оқибати сифатида талқин қилдилар. Унга нисбатан бешафқат ҳукм чиқарилди. Бироқ ранжу алам Достоевскийга ижтимоий тўнтариш қилишга оид мулоҳазалари нотўғри эканини, бу фақат у билан сафдошларига зарур бўлганини тушунишга монелик қилмади.

Ўлик уй даҳшатлари орасида Достоевский биринчи марта онгли равишда ҳаққоний халқ кечинмалари билан юзма-юз бўлди ва унинг ёғдусида инқилобий интилишлари нотўғри эканини яққол кўрди. Достоевскийнинг сургундаги дўстлари аксарият оддий халқ вакиллари бўлиб, айрим беназир шахсларни ҳисобга олмаганда, уларнинг барчаси халқнинг яроқсиз тоифаларига мансуб эди. Бироқ оддий халқнинг яроқсиз тоифалари ҳам ҳатто энг яхши зиёлилар бой берадиган хислатни: Аллоҳга ишониш ва гуноҳкор эканини онгли идрок этиш фазилатини сақлаб қоладилар. Оддий жиноятчилар бемаъни қилмишлари билан оммадан ажралиб қолганига қарамай ҳис-туйғулари ва қарашларига, диний дунёқарашига кўра халқдан фарқ қилмайди. Ўлик уйда Достоевский росмана “ғариб” (халқона айтганда, бахтсиз, толесиз) бандаларни топди. У ортида, озодликда қолдириб келган зоти шарифлар ижтимоий адолатсизликлардан ор қилган ҳолда нажот топар, шахсий устунлик ҳиссиёти уларга таскин-тасалли берарди. Сургундаги маҳбуслар бундай таскин-тасаллига эга эмас эдилар, лекин ундан ҳам ортиқ алланарса уларни ҳаёт билан боғлар эди. Намунали зиёлилар ниманики тортиб олган бўлса, ўлик уйнинг бетайин бандалари Достоевскийга барчасини қайтариб берди. Агар маърифат намояндалари орасида диний туйғу қолдиғи уни пешқадам ижодкорнинг шаккоклигидан қизаришга мажбур қилган бўлса, ўлик уйда мазкур туйғу тақдирга тан берган сургундагиларнинг художўйлиги-тақводорлиги таъсири остида қайта қад ростлади ва янгиланди. Черков унутган, давлат эса жабр-зулм ила эзган бу ғариб бандалар ҳамон черковга ишонар ва давлатни ҳам инкор этмасдилар. Сургундагиларнинг бебошликлари ва ваҳшийликлари ичра кечган ўта оғир лаҳзаларда Достоевскийнинг хотирасида қўрқиб кетган бойваччага меҳрибонлик билан далда берган деҳқон Марейнинг улуғвор ва хокисор сиймоси қад ростлайди. Ва у мана шу Парвардигори оламга мансуб илоҳий ҳақиқат қаршисида ҳар қандай ясама “ҳақиқат” сохталигини, мазкур сохталикни бошқаларга сингдиришга уриниш эса жиноят эканини теран англади.

Омадсиз инқилобчининг аччиқ пушаймони ўрнига Достоевский ахлоқан қайта дунёга келган инсоннинг ёрқин кечинмалари билан сургундан қайтди. “Кўпроқ ишониш керак, сафларимиз яна ҳам жипсроқ бўлиши зарур, бунга меҳр-муҳаббатни ҳам эш қилсак, барча ўй-ниятларимизга етамиз”, – деб ёзганди у. Халқнинг ўй-ниятлари, кечинмалари билан ҳамроҳлик, ҳамдардлик натижасида янгиланган мазкур ахлоқий-маънавий куч-қувват Достоевскийни долзарб давр вазифаларининг хизматкори эмас, балки ижтимоий тафаккурнинг чинакам ҳаракатлантирувчи кучи сифатида ижтимоий ҳаракатимиз олдинги сафида юришдек юксак мартабага мушарраф этди.

Сибирдан қайтиб келганида ижобий ижтимоий идеал Достоевскийга тўлалигича аён эмас эди. Бироқ мазкур иш билан боғлиқ уч ҳақиқат унга кундай равшан эди: у аввало, айрим кишилар, ҳатто жамиятнинг энг пешқадам шахслари ҳам шахсий устунликлари эвазига жамиятга зўравонлик қилиш ҳуқуқига эга эмаслигини тушунди; у, шунингдек, ижтимоий адолат – ҳақиқат айрим тафаккур соҳиблари томонидан яратилмаслигини, балки умумхалқ фикр-мулоҳазасига таянишини англади ва ниҳоят, мазкур адолат диний аҳамиятга –тусга эга эканини ва Исойи Масиҳга эътиқод билан, Исойи Масиҳ идеали билан боғланган бўлиши зарурлигини теран идрок қилди.

Мазкур ҳақиқатларни англаш борасида Достоевский ўз даврида ҳукмрон ижтимоий тафаккур йўналишидан анча илгарилаб кетди ва шу туфайли мазкур йўналиш қай томонга бошлашини олдиндан кўрди ва кўрсатиб берди. Маълумки, “Жиноят ва жазо” романи бевосита Данилов[5] ва Каракозовларнинг суди арафасида ёзилган, “Жинлар” романи эса нечаевлар суд жараёни олдидан яратилган. Дастлабки роман мазмуни тафсилотлар ғоят теран бўлгани ҳолда, гарчи уни кўпчилик тушунмаган бўлса ҳам, жуда содда ва равшан. Асарнинг бош қаҳрамони – шундай нуқтаи назар вакилики, унга кўра исталган кучли шахс ўзига ўзи хўжайин ва кўнглига келган ишни қилиши мумкин. Шахсий устунлиги боис, куч-қудрат соҳиби бўлгани туфайли ўзини қотиллик қилишга ҳақли деб ҳисоблайди ва қилади ҳам. Бироқ у ташқи бемаъни-нотўғри қонунларнинг шунчаки бузилиши ва ижтимоий ақидаларга нисбатан мардона қарши чиқиш деб ҳисоблаган иш кутилмаганда ўз виждони учун аллақандай ваҳимали тус олади, гуноҳга айланади, ботиний, ахлоқий ҳақиқатнинг қўпол бузилишига олиб келади. Ташқи қонун-қоидаларнинг бузилиши қонуний равишда зоҳиран сургун кўринишида қасосга дучор бўлади, лекин кучли шахсни инсониятдан ажратиб қўйган ва қотиллик қилишга мажбур этган ботиний такаббурлик гуноҳини, мазкур ботиний манманлик гуноҳини фақат бемаъни ўй-хаёллардан ботиний воз кечиш воситасида ювиш мумкин. Чексиз ўзбошимчалик инсонга нисбатан улуғвор сиймо қаршисида барҳам топиши, гуноҳни ўзбошимчалик билан оқлаш эса илоҳий Тангри адолати қаршисида жиловланиши зарур. Чунки кучли шахс жирканч ҳашоратлар сифатида назарга илмаган содда ва заиф кимсалар сиймосида ҳам Парвардигори олам мужассам.

“Жинлар” романида айни мавзу чуқурлаштирилмаган бўлса-да, анча кенгайтирилган ва мураккаблаштирилган. Дунёни ўзлари хоҳлаганча ўзгартириш мақсадида зўравонлик билан давлат тўнтариши қилиш муддаосига берилган кишилар тўдаси ваҳшиёна жиноятлар содир этадилар ва шармандаларча нобуд бўладилар, эътиқод туфайли нажот топган Россия эса ўз Халоскори қаршисида таъзим қилади.

Бу романлар жуда катта ижтимоий аҳамиятга эга; уларда муҳим ижтимоий ҳодисалар башорат қилинган, бу воқеалар тез орада содир бўлди; айни пайтда мазкур ҳодисотлар олий диний ҳақиқат-адолат нуқтаи назаридан қораланган ва айни ҳақиқатга амал қилиш борасида ижтимоий ҳаракат учун мақбул йўналиш кўрсатилган.

Фақат жиноятчиликни урчитадиган ўзбошимча сохта-чалғиган ҳақиқат-адолатни тиқиштиришни қоралаш асносида Достоевский Исойи Масиҳ эътиқодига асосланган халқона диний идеални унга қарши қўяди. Мазкур эътиқодга қайтиш Раскольников учун ҳам ва жамики жинлар йўлдан оздирган жамият учун ҳам муштарак йўналиш хусусиятига эга. Халқ орасида барқарор Исойи Масиҳ эътиқоди шундай ижобий ижтимоий идеални ўзида жам этганки, унга кўра алоҳида шахс жамики омма билан бир тану жон ҳисобланади. Мазкур якдилликни бой берган шахсдан эса аввало такаббурона ёлғизликдан воз кечиб, ахлоқан покиза йўлга кирган ҳолда бутун халқ билан руҳий-маънавий жиҳатдан бир жону бир тан бўлиш талаб қилинади. Бундан қандай мақсад кўзланган? Фақат халқ бўлганию битта кимса ёки минг кишига нисбатан олтмиш миллион талай даражада кўп бўлгани учунми? Айнан шундай мулоҳаза юритадиган кимсалар бўлиши ҳам эҳтимолдан холи эмас. Бироқ Достоевский бу қадар содда тушунмаган. Яккаланган шахсдан халқ бағрига қайтишни талаб қилар экан, у аввало, халқ қалбида мудом барҳаёт чинакам эътиқодга қайтишни назарда тутган. Достоевский ишонган ижтимоий биродарлик идеали ёки ялпи бирдамликда миллий эмас, балки диний-ахлоқий аҳамият асосий жиҳат ҳисобланган. “Жинлар” романидаёқ фақат халқ бўлгани учун халқ қаршисида таъзим қиладиган ва рус миллатига хос бўлгани учунгина православ динини қадрлайдиган кимсалар масхара қилинади.

Достоевский назарда тутган ижтимоий идеалга битта сўз билан таъриф берадиган бўлсак, бу сўз халқ эмас, балки черков бўлади.

Черковга Исойи Масиҳнинг ғайритабиий, илоҳий танаси сифатида эътиқод қўйганмиз; биз, шунингдек, черков деганда у ёки бу динга эътиқод қилувчи тақводорлар йиғиладиган жой (Тангрининг байти – байтуллоҳ – Таржимон) кўз олдимизга келади. Лекин черков ижтимоий идеал сифатида қандай аҳамиятга эга? Ф. Достоевский бу борада бирон-бир илоҳий даъвони илгари сурмаган, шу боис унинг асарларидан черковга оид бирон-бир мантиқий таъриф қидириш ҳуқуқига эга эмасмиз. Бироқ, адиб черковни ижтимоий идеал сифатида тараннум этиш асносида тўлақонли аниқ ва равшан талабни ифодалаган, бу шу даражада аниқ ва равшанки (гарчи тамомила қарама-қарши бўлса-да), Европа социализми ҳам айни талабни илгари суради. (Достоевский шу боис сўнгги кундалигида халқнинг черковга ишонч-эътиқодини “рус халқига хос социализм” деб таърифлаган). Европалик социалистлар зўравонлик билан бойларни ҳам, камбағалларни ҳам моддий жиҳатдан бараварлаштиришни талаб қиляпти, давлатни ағдариб ташлашни ва жамият оддий иқтисодий уюшма негизида фаолият юритишини талаб қиляпти. Достоевский назарда тутган “русларга хос социализм” эса барчани руҳоний-маънавий биродарлик сифатида ахлоқий черков даражасига юксалтиради, гарчи ижтимоий тоифаларнинг ташқи тенгсизлиги сақланиб қолса ҳам, бутун давлат ва ижтимоий қурилишда Исойи Масиҳ адолати ва ҳақиқати рўёбга чиқиши асносида руҳлантирилишини тақозо этади.

Черков ижобий ижтимоий идеал сифатида янги романнинг ёки қатор янги романларнинг марказий идеяси бўлиши керак. Ана шундай романларнинг ҳозирча фақат биттаси – “Ака-ука Карамазовлар” яратилди.

Агар Достоевский илгари сурган мазкур ижтимоий идеал шакли “Жинлар” романида тасвирланган замонавий намояндаларнинг идеалига тамомила қарама-қарши бўлса, у ҳолда мақсадга эришиш йўллари ҳам бир-бирини инкор этади. “Жинлар” асарида зўравонлик, қотиллик йўли танланган бўлса, кейинги романда ахлоқий жасорат тараннум этилади ва ҳатто икки карра содир этилган ахлоқий покланиш ғояси мадҳ қилинган. Шахсдан биринчи галда кўр-кўрона фикр-мулоҳазаларидан, ясама-сохта ҳақиқатдан ялпи, умумхалқ эътиқоди ва адолати йўлида воз кечиш талаб қилинади. Халқ эътиқоди қаршисида шахс таъзим бажо келтириши керак, лекин халқона эътиқод бўлгани учун эмас, балки адолатли, ҳаққоний эътиқод бўлгани боис таъзим қилиши лозим. Башарти шундай экан, у ҳолда халқ оммаси ҳам ўзи ишонадиган айни эътиқод йўлида феъл-атворидаги диний эътиқодга зид иллатли хусусиятлардан воз кечиши зарур.

Эътиқодли бўлиш халқнинг афзаллигини таъминламайди, худди шундай эътиқодли шахс ҳам бошқалардан устун бўлиши мумкин эмас. Ҳақиқат-адолат фақат самовий бўлади ва халқдан мазкур самовий-илоҳий адолат-ҳақиқатга, лоақал ва ҳатто шубҳасиз миллий манманлигини қурбон қилиш эвазига ҳам хизмат қилиш жасорати талаб қилинади.

Шундай қилиб, черков ижобий ижтимоий идеал сифатида, жамики фикр-мулоҳазаларимиз ва аъмолларимизнинг негизи ва мақсади сифатида мазкур идеални рўёбга чиқаришнинг бевосита йўли тариқасида халқ жасорати ҳисобланади – Достоевский англаб етган ҳақиқат шундан иборат эди ва айни ҳақиқат унинг бутун ижодий фаолиятини пайғамбарона ёғду билан ёритган.

Изоҳлар

[1] Ушбу мақола файласуф, шоир ва публицист Владимир Соловьёв (1853–1900)нинг Достоевский қабри устида 1881 йил 1 февралда ирод қилинган маърузасидан олинди.(Тарж.).
[2] Алоҳида олинган ҳар қандай тафсилот ўз ҳолича реал-ҳаётий тусга эга эмас, чунки фақат барчаси жамулжамликдагина реал-ҳаётий хусусият касб этади, боз устига реалист санъаткор реаллик-воқеаларга ўз нуқтаи назаридан келиб чиқиб муносабат билдиради, ўз хоҳишига кўра талқин қилади, бинобарин, бу объектив-холисона реаллик-воқелик бўла олмайди.(Муаллиф изоҳи).
[3] Виктор Гюгонинг “Les Miserables” асарида ҳам айни мавзу қаламга олинган; инсоннинг ботиний, ахлоқий қадр-қиммати ва унинг ижтимоий ҳолати ўртасидаги қарама-қаршилик.
[4] Достоевский бу романни жуда қадрлаган ва гарчи юзаки бўлса ҳам, Гюгодан таъсирланган (антитезаларга мойиллик). Пушкин ва Гоголдан ташқари унинг ижодига Диккенс ва Жорж Санд кучли таъсир кўрсатган. (Муаллиф изоҳи).
[5] Данилов – Москва университети талабаси, аллақандай муҳим ниятлар билан судхўрни ўлдирган ва талаган. (Тарж.).

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2008 йил, 11-сон

Фёдор Достоевский
КУЛГУЛИ ОДАМНИНГ ТУШИ
Мирзааҳмад Олимов таржимаси

I

Мен кулгили одамман. Энди улар мени ғирт жинни деб аташади. Агар мен ростдан ҳам жинни бўлиб қолганимда-ку, бу янги номдан арпа бўйи ўсар эдим. Лекин, афсуски, энди мен уларга парво қилмайман, энди уларнинг барчаси мен учун азиз — ҳаттоки устимдан кулган чоғларида ҳам, тўғриси, шунда уларни янаям яхши кўриб кетаман. Уларга қараб туриб мени ғам босади-да, бўлмаса, уларга қўшилиб кулган бўлардим. Ўз турқи-тароватим кулгили бўлганлигидан эмас, йўқ, уларни суйганимдан! Мени шунинг учун ғам босадики, улар ҳақиқатни билишмайди — мен бўлсам биламан. Оҳ, ҳақиқатни ёлғиз ўзинг бил санг, нақадар оғир-а! Лекин улар буни тушунмай ди. Йўқ, тушунишмайди.
Бир вақтлар мен кулгили бўлиб туюлганимдан жуда-жуда ўкинардим. Кулгили бўлиб туюлмасдим, чиндан ҳам кулгили эдим. Ким билсин, балки мен туғилганимдан буён шундайдирман, балки олти-етти ёшимданоқ шундайлигимни билгандирман. Кейин мактабда, ундан сўнг дорилфунунда ўқидим. Аммо, начора, қанча кўп ўқисам, шунча кўп уқдим-ки, кулгили одам эканман. Гўё университетда ўқитиладиган барча фанлар бу жин ургур сифатимни исботлаш ва уқтириш учунгина яратилгандек эди. Ҳаётда ҳам йўлим худди ўқишдагидек бўлди. Йиллар ўта борган сайин ўзимнинг масхараомуз қиёфам тўғрисидаги фикр миямга қўрғошиндек қуйилаверди. Кас ҳам, нокас ҳам менинг устимдан куларди. Аммо уларнинг фаҳми етмас эдики, кулгили эканлигимни энг кўп биладиган киши битта бўлса, ўша мен ўзим эдим. Менга алам қиладиган жойи ҳам шу эдики, улар буни билмасди. Лекин бунга ўзим айбдорман. Мен азалдан ниҳоятда мағрур эдим, бошимни кессалар ҳам, бирор киши олдида ўз айбимга иқрор бўлишни истамасдим. Мағрурлигим йил сайин газак олиб бораверди. Мабодо шайтон йўлдан уриб, бирор киши олдида буни тан олиб қўйгудай бўлсам борми, чамамда, ўша куниёқ пешонамга тўппонча тираб, миямни далва-далва қилиб ташлардим. О, ўсмирлик чоғларим, бир куни бардошим тугайди-ю, ўртоқларим олдида буни тан олиб қўяман, деб қанчалик эзилардим-а. Лекин ўзимнинг бу сифатимни йилдан-йил кўпроқ англай борган бўлсам-да, улғайгач, негадир унга бироз бепарво қарайдиган бўлдим. Ҳа, чиндан ҳам «негадир», чунки мен унинг боисини ҳали ҳам билмайман. Эҳтимол, бунга ичимдаги бир ўзгариш сабаб бўлгандир. Ўша пайтларда менинг юрагимни бутун борлиғимдан кўра юксакроқ бир эътиқод юзасидан даҳшатли ғусса қоплаганди. Мен дунёда ҳамиша ҳамма нарса барибир-ку деган фикрга ишониб қолган эдим. Мен буни, эҳ-ҳе, аллақачон сезганман, лекин бултур кутилмаганда унга тамоман имон келтирдим. Бирдан оламнинг буду нобуди мен учун барибир эканлигини, дунёни сув босса, тўпиғимга чиқмаслигини бутун борлиғим билан туйдим. Сўнг ён-веримда ҳеч нима йўқлигини ҳис қилдим. Дастлаб хаёлимга: «Олдин қанча кўп нарса бор эди-я», деган фикр келди. Сўнг олдин ҳам ҳеч нима бўлмаган-у, фақат менга бордек туюлганлигини фаҳмладим. Секин-секин мен бундан кейин ҳам ҳеч қачон ҳеч нима бўлмаслигига ишонч ҳосил қилдим. Шунда мен бирданига одамлардан оғринмайдиган, уларнинг бор-йўқлигини ҳам пайқамайдиган бўлдим. Бу ҳатто арзимас майда-чуйдаларда ҳам кўриниб қолди. Масалан, мен кўчадан ўтаётиб одамларга урилиб кетаверардим. Йўқ, бу ўйчанлигимдан эмас эди, мен унда ўйлашни бутунлай бас қилган эдим. Менга шунчаки ҳамма нарса барибир эди. Дунёдан осуда бўлиб, бирор муаммони ҳал этсам-ку, худога шукроналар ўқирдим-а, лекин мен ҳеч вақони ҳал этмадим. Эсиз, бир дунё масала бор эди-я. Аммо менга барибир бўлиб қолди ва жамики жумбоқлар мендан узоқлашди-кетди.
Буни қарангки, шундан кейин мен ҳақиқатга етишдим. Мен унга бултур учинчи ноябрь куни етишган бўлсам, ундан кейинги ҳаётимнинг ҳар бир сониясини ҳам хотирлай оламан. Ўшанда зим-зиё кеча эди. Мен соат ўнга яқин уйга қайтдим. Эсимда, ҳатто табиатнинг ўзида ҳам бундан ортиқ зулумот бўлиши мумкин эмас, деб ўйладим. Ёмғир тун бўйи ёғди, бу — совуқ, бехосият, ҳатто қандайдир ваҳимали, одамларга рўй-рост ёмонлик соғинган ёмғир эди, ҳа, мен буни яхши эслайман. Соат ўн бирларда эса ёмғир бирдан тинди, атрофни бўғиқ рутубат қоплади, ҳаво намчил, совуқ эди. Кўчадаги ҳар бир тошдан ҳам, жинкўчаларнинг уч-учларидан ҳам оғир буғ кўтариларди. Шу пайтда ҳамма чироқлар ўчиб қолса қандай соз бўларди-я. Чироқлар борлиги кўнгилни хира қилади, чунки улар шундай бир расво манзарани ёритиб туради-да. Шу куни мен туз тотмадим ҳисоб, оқшом тушгандан бошлаб бир инженернинг ёнида ўтирдим. Унинг олдида яна икки ошнаси бор эди. Мен бир оғиз ҳам гапирмадим, афтидан, уларнинг жонига ҳам тегдим. Улар қандайдир беҳаё гап айтдилар, бирдан нимадандир тутақиб кетдилар. Лекин мен сезиб турган эдимки, уларга ҳам барибир, қизишганлари эса шунчаки. Мен буни очиқ айтиб қўя қолдим: «Жаноблар, — дейман, — ахир, сизларга барибир-ку». Улар хафа бўлишмади, фақат биргалашиб менинг устимдан кулишди. Сабаби, мен буни таъна-танбеҳсиз, шунчаки менга барибир бўлгани учун айтгандим. Менга барибирлигини кўриб, улар хурсанд бўлишди.
Мен кўчада чироқ тўғрисида ўйлаб, осмонга тикилгандим. Осмон тим қоронғи, лекин бу зулумотда пароканда булутларни, улар оралиғида тубсиз қора доғларни аниқ илғаш мумкин эди. Бирдан бу доғларнинг бирида милтиллаган юлдузчани кўриб қолдим. Унга зеҳн солиб узоқ тикилдим. Тикилдим-у, энди шу кеча ўзимни ўлдираман, деб қасам ичдим. Мен икки ой олдин бу ҳақда қатъий қарорга келиб, ночор аҳволимга қарамай ажойиб тўппонча сотиб олган ва уни ўша куниёқ ўқлаб қўйган эдим. Мана, аллақачон икки ой ҳам ўтди. Тўппонча бўлса ҳануз ғилофида. Менга шу қадар барибир эдики, ахийри бунчалик барибир бўлмаган бир дақиқани пойлагим келди, лекин негалигини билмайман. Ҳар кеча уйга келиб, «ўзимни отаман» деб ўйлардим, лекин ўша дақиқани пойлардим. Мана, энди у митти юлдуз менда бир фикр уйғотди, шунинг учун ҳам: «албатта шу кеча ўз бошимга етишим керак», — деб ўйладим. Қизиқ, бу юлдузча нега менда фикр уйғотдийкин?
Мен самога тикилган пайт бир қизча ногоҳ тирсагимдан ушлади. Кўчалар аллақачон ҳувиллаб қолган, ҳеч кимса кўринмасди. Узоқроқда извошчи фойтунида ухлаб ётарди. Қизча саккиз ёшларда, бошида — дуррача, эгнида — бир қаватгина кўйлак, ҳамма ёғи шалаббо эди. Айниқса, унинг илвираган ҳўл бошмоқлари хотирамга муҳрланиб қолди. Бирдан у тирсагимдан илкис тортиб, мени аллақаёққа судрай бошлади. У йиғлаётгани йўқ, аммо қандайдир сўзларни узуқ-юлуқ айтиб чинқирар эди. Сўзларининг ярми ичида қолар, чунки у дағ-даг қалтирарди. Нимадандир даҳшатга тушиб, жон ҳолатда: «Онажон! Онажоним!» — деб қичқирарди. Мен унга ўгирилган бўлдим, лекин чурқ этмай ўз йўлимга кетавердим. Қизча бўлса югургилар, мени силтаб тортар, унинг овозида қаттиқ қўрққан боланинг ҳолатига хос аянчли ингроқ бор эди. Бу ингроқ товушнинг нималигини мен билардим. Қизча сўзларни чала-ярим айтса-да, мен қаердадир унинг онаси жон бераётганлигини ёхуд бир фалокатга йўлиқишган-у, у онасига кимнидир ёрдамга чақириш ёки нимадир топиш учун юрагини ҳовучлаб югурганлигини дарров фаҳмладим. Лекин мен унга эргашмадим, аксинча, миямда «уни ҳайдаб юборсам-чи» деган фикр ўрмалади. Аввал унга, миршабни топ, дедим. Аммо у бирдан қўлчаларини қовуштирди, йиғламсираб, бўғриқиб ёнимда юраверди, сира изимдан қолмади. Охири мен ер тепиб унга бақирдим. У «Барин, барин!..» деб илтижо қилди-ю, сўнг бирдан мени ташлаб йўлнинг нариги бетига югурди. У ерда ҳам бир йўловчи кўринди, афтидан, қизча энди унга ёлворарди.
Мен ўзимнинг бешинчи қаватдаги ижарамга кўтарилдим. Менинг хонам ночоргина жиҳозланган, ўзи ҳам каталакдай, деразалари чордоқникидай ёйсимон. Менинг бор бисотим — клёнка қопланган диван, устига китоб тахланган стол, иккита курси ва даққиюнусдан қолган-у, лекин роҳатижон, суянчиғи баланд кресло. Мен келиб ўтирдим, шамни ёқдим-у, ўйлашга тушдим. Қўшни «хона»да, парда девор ортида бугун учинчи кунки ғала-ғовур тинмайди. У ерда истеъфодаги капитан яшайди. Бу ерда капитан билан бешолтита саёқ ошнаси йиғилиб ароқ ичишади, титилиб кетган эски қартада штосс ўйнашади. Кеча кечқурун тўс-тўполон бўлиб кетди, иккитаси бир-бирининг сочидан чангаллаб тўрт томонга судради. Хўжайин хотин арз қилиб кирмоқчи бўлди-ю, журъат этмади: у капитандан ўлгудай қўрқарди. Бу хонадонда яна полкдан келган қилқаноқдай хотин шу ерда касал орттирган учта боласи билан яшайди. Хотин ҳам, болалари ҳам капитандан қўрқиб, жон ҳовучлаб туришади, кечаси билан қалтираб чўқиниб чиқишади. Болаларнинг кичкинасини қўрқинчдан тутқаноқ ҳам тутганди.
Билишимча, капитан Невскийда йўловчиларни тўхтатиб, чойчақа ундиради. Чунки энди уни хизматга олишмайди. Аммо кизиқки — қизиқ бўлмаса, айтармидим — бир ойдан бери қўшни яшаб, капитан бирор марта ҳам менинг ғашимга тегмади. Мен, албатта, танишишдан ўзимни олиб қочдим, лекин мени биринчи кўргандаёқ унинг ҳам юраги сиқилгандек бўлди. Бироқ улар парда ортида қанча шовқин солишмасин, неча кишилашиб ўтиришмасин, менга барибир. Мен тун бўйи ўтириб чиқаман, лекин ўлай агарки, уларнинг бирор сўзи қулоғимга кирса. Ҳа, уларни шунчалик унутиб юбораман. Бўлмаса, мен туни билан мижжа қоқмай чиқаман-ку, бунга ҳам аллақачон бир йил бўлди. Кечалари креслода михлангандай ўтираман, ҳеч иш қилмайман, китоб-питобни эса фақат кундузлари ўқийман, ўтираман, ҳатто ўйламайман ҳам, миямда ўзича қандайдир хаёллар дайдийди, мен уларни ўз ҳолига ташлаб қўяман. Шамим тунда ёниб адо бўлади.
Мен тинчгина креслога чўкдим, тўппончани чиқариб олдимга қўйдим. Уни қўяётиб ўзимдан: «Шундайми?» — деб сўрадим ва заррача иккиланмай жавоб бердим: «Ҳа, шундай!», яъни ўзимни отаман! Ҳар қалай, шу кеча ўзимни отсам керак — мен буни билардим, лекин унгача қанча ўтиришимни билмасдим. Агар ўша қизча бўлмаганда, шубҳасиз, ҳозир менинг куним битган бўларди.

II

Қаранг-а, менга ҳамма нарса барибир эди-ю, лекин, масалан, оғриқни сезардим. Биров мени туртиб ўтсин-чи, оғриқни сезмасмидим. Маънавий жиҳатдан ҳам худди шундай: жуда аянчли воқеа юз берса, мен албатта ҳали барибирчиликка берилмаган вақтимдагидек унга ачинган бўлардим. Боя ҳам қизчага раҳмим келди. Мен-ку унга ёрдам берардим, аммо… Хўш, нега унга ёрдам бермадим? Бунга ўша пайт миямга келган бир фикр сабаб бўлди. Қизча мени тортиб чақирган вақт олдимда бир жумбоқ кўндаланг бўлди, мен уни ечолмадим. Аслида-ку у арзимас савол, лекин менинг жаҳлим чиқди. Ўзимнинг: «модомики шу кечаёқ ўз бошимга етаман, деб қасд қилган эканман, энди менга дунёнинг бору йўқлиги ҳар доимгидан кўра ҳам барибирроқ бўлиши керак эмасми?» — деган хулосамдан жаҳлим чиқди. Қизиқ, нега бирдан менга барибир эмаслигини, қизчага раҳмим келаётганлигини ҳис этдим. Ҳа, мен аниқ эслайман, қизчага дилдан ачиндим, ҳатто бундан ғалати бир оғриқ ҳам туйдим. Тўғри, мен у пайтдаги оний кечинмаларимни бундан ортиқ ифодалай олмайман, аммо бу кайфият уйга келганимдан кейин ҳам давом этди, мен кўпдан бери биринчи марта қаттиқ таъсирланган эдим. Миямга фикрлар қуйила бошлади. Мен шунга амин бўлдимки, токи инсон эканман, токи бир хасга айланмаган эканман яшайман, демакки, ҳали азоб чекишим, ғазабланишим, ўз қилмишларимдан уялишим мумкин. Майли. Лекин мен ўзимни, дейлик, икки соатдан кейин ўлдирадиган бўлсам, унда бу қизча билан, ўз қилмишимнинг тўғри-нотўғрилиги билан неча пуллик ишим бор?! Мен нулга айланаман, ҳа, мутлақ нулга айланаман. Наҳотки ҳозироқ буткул йўқликка айланмоғим ва дунёнинг ҳам барбод бўлмоғини англаб турганлигим у қизчага ачинишимга ва ўз қилмишимдан уялишимга заррача таъсир кўрсатмаса? Ахир, мен «Ҳозир фақат раҳм қилмаслик эмас, инсон зоти ўзига раво кўрмайдиган тубанлик ҳам қўлимдан келади, чунки мен учун олам ҳозир бор-у, икки соатдан кейин йўқ», — деб ўйлаганим учун ҳам бечора гўдакка қараб атай ер тепиндим, атай йиртқичга ўхшаб бўкирдим-ку. Хўш, сиз шунинг учун бақирганимга ишонмайсизми? Мен энди бунга ишониб қолдим. Тассавуримча, гўё энди ҳаёт ҳам, дунё ҳам менга қараб қолган эди. Гўё ҳаттоки дунёнинг ўзи ёлғиз мен учун яратилган: мен ўзимни отдимми, дунё ҳам охиратга юз тутади, ҳеч бўлмаганда — мен учун. Мендан кейин балки чиндан ҳам ҳеч ким учун ҳеч нима бўлмас. Лекин буни айтмаганда ҳам, менинг онгим сўнган заҳот бутун олам йўқликка айланади, онгимнинг бир шарпаси, зарраси сифатида сўнади-ку. Эҳтимол, бу ёруғ олам, бу гуж-ғуж одамлар ёлғиз менинг ўзимдан иборатдир. Эсимда, креслога ўтириб хаёлга чўмарканман, мен бир-бирига уйқашиб келаётган бу янги масалаларни буткул бошқа томонга буриб, тамомила янги фикрни ўйлаб топдим. Масалан, менинг тасаввуримда шундай бир ҳолат гавдаланди. Дейлик, мен олдин Ойда ёки Марсда яшаган, у ерда қандайдир бемаъни, ярамас иш қилган, бунинг учун босиринқи тушдагидан баттар қўрқитилган ва шарманда қилинган, кейин ерга тушиб ҳам уларни унутолмаган бўлсам, бундан ташқари, энди зинҳор ортга қайтолмаслигимни билсам, ўшанда ойга тикилиб, «Э, менга барибир эмасми?!» — дея олармидим? Мен қилмишимдан уялган бўлармидим ёки йўқми? Аслида-ку ҳозир бу саволлар арзимас ва ортиқча. Чунки тўппонча шундоқ олдимда турибди. Бу кеча у отилиши муқаррарлигини мен бутун вужудим билан сезардим. Аммо фикрлар қонимни қайнатди, мен телбанамо бўлиб қолдим. Ниманидир олдиндан ҳал этмай туриб ўлолмайдиган ҳолатга етдим. Гапнинг қисқаси, шу қизча мени ўлимдан халос этди, чунки мен ўйимга етолмай, ўқ отилишини кейинга сурдим, капитанникида ҳам шарпалар тина борди. Улар қартавозликни тугатдилар, ухлашга тутиндилар, лекин ҳозирча гувурлаб, ёқар-ёқмас сўкинардилар. Шу жойга етганда, мен бирдан ухлаб қолибман, таажжуб, шу чоққача ҳеч қачон креслода уйқум элтмаган эди. Ухлаганимни ўзим ҳам сезмай қолибман. Туш, маълумки, жуда ғалати ҳодиса, нималарнидир фавқулодда тиниқ, энг майда тафсилотларигача фарқлайсиз, бошқа нарсалар, масалан, маконлар ва замонлар устидан бемалол сакраб ўтасиз. Тушларни ақл эмас, истак, бош эмас, юрак ҳаракатга келтиради. Шундай бўлса-да, менинг ақлим тушда шундай айёрона нарсаларни тўқиб чиқарадики… Тушингга шундай воқеалар ҳам кирадики, асло уларнинг тагига етолмайсан. Менинг акам беш йил бурун дунёдан ўтган. Мен уни гоҳо тушимда кўраман: у менинг ишларимга бош қўшади, иккаламиз ҳам берилиб кетамиз, аммо мен шу пайтнинг ўзида, бутун туш давомида акамнинг вафот қилганлиги ва дафн этилганлигини тамоман билиб, эслаб тураман.
Ахир, таажжубланмай бўладими, марҳум одам менинг ёнимда югуриб-елиб юрса. Нега ақлим бунга йўл қўяди? Майли, буларни қўя турай. Бугунги тушимдан гапирай. Ҳа, ўшанда шу тушни кўрдим, менинг учинчи ноябрдаги тушим! Аммо унинг фақат туш эканлиги мени ранжитади. Ахир, у мени ҳақиқатдан огоҳ этгандан кейин, тушми-ўнгми, барибир эмасми?! Ҳақиқатни бир бор идрок этганингиздан кейин унинг айнан шу эканлигини, бошқаси йўқ ва бўлиши мумкин эмаслигини тушми-ўнгми билиб турасиз-ку. Майли, туш бўлақолсин, қайтага яхши. Ахир, сизнинг кўкларга кўтариб мақтаган шу ҳаётингизни мен биттагина ўқ билан йўқ қилмоқчи эдим, менинг тушим, тушим эса — о, у мени янгича, улуғвор, қудратли ҳаётдан огоҳ этди!
Тингланг.

III

Боя айтганимдай деярли сездирмай, ҳатто ўша ўйларимда давом эта туриб кўзим илинибди. Тушимда тўппончани олибман, ўтирган кўйи уни тўппа-тўгри юрагимга қадабман, ҳа, бошимга эмас, юрагимга! Мен, ахир, ўқни бошимга, бошимнинг ҳам ўнг чаккасига отишга қарор қилгандим-да. Тўппончани кўксимга қадаб, бир-икки сония кутдим, шу чоқ бирдан шамим, столим, рўпарадаги деворим жойидан силжиб тебрана бошлади. Мен талмовсираб жон-жаҳдим билан тепкини босдим.
Тушда баъзан тепадан қулайсиз ёки сизни сўядилар, урадилар. Лекин бунда ҳеч қандай оғриқ сезмайсиз, фақат у ер-бу ерингизни ҳақиқатан каравотга уриб олсангизгина, жонингиз оғрийди ва кўпинча оғриқдан уйғониб кетасиз. Менинг тушимда ҳам шундай бўлди — оғриқ-поғриқни сезмадим, бироқ, назаримда, ўқ отилиши билан бутун борлиғим ларзага тушди-ю, сўнг бирдан ҳаммаси сўнди, гир атрофимни қоронғилик қоплади. Мен гўё кўр ва гунг бўлиб қолган эдим. Қарабсизки, аллақандай қаттиқ нарсанинг устида узала тушиб ётибман, ҳеч вақони кўрмайман, қимир этолмайман. Атрофимдан ўтиб-қайтишади, бақириб-чақиришади, капитан дўриллайди, хўжабека чинқиради, Шу пайт бирдан ғала-ғовур тинди, олам сукунатга чўмди. Мана, энди мени ёпиқ тобутда олиб кетаётирлар. Мен тобутим қандай чайқалаётганини сезяпман, бу ҳақда ўйлаб кетяпман. Дафъатан бир ўй мени илк бора ларзага солди: ахир, мен ўлганман, бутунлай ўлганман-ку, мен буни биламан, кўздан ва ҳаракатдан қолганим билан сезиб ва фикрлаб турибман. Бироқ кўп ўтмай мен бунга кўникаман ва одатда тушда бўлганидек воқеликни мунозарасиз қабул қила бошлайман.
Мана, мени қабрга қўйиб, устимга тупроқ ҳам тортадилар. Ҳамма кетади, мен ёлғиз қоламан, тамомила ёлғиз, қимир этмайман. Ўзимнинг қабрга қўйилишимни олдин қачонки тасаввур қилган бўлсам, қабр кўз олдимга намлик ва совуқлик сезгилари билан уйқашиб келар эди. Ҳозир ҳам қаттиқ совқотаётганимни ҳис этдим, айниқса оёғимнинг учлари аччиқ дилдирарди, аммо бўлак ҳеч нимани сезолмадим. Қизиқки, мен ҳеч нимани кутмай, «ўлик одам нимани ҳам кутиши мумкин?» деган фикрга кўниб ётардим. Фақат зах кишини эзар эди. Орадан қанча вақт ўтганини билмайман, бир-икки соатми, бир неча кунми, ногоҳ чап кўзимга тобут тепасидан бир томчи чакки томди, кейин яна, яна… ҳар дақиқада томиб турди. Бирдан ичимда аччиқ норозилик уйғониб, юрагим санча бошлади. «Бу ўша жароҳатим, — хаёлимдан кечди, — ўқ тешиб ўткан жой…» Тепамдан эса дақиқа сайин юмуқ кўзларим устига чакка томчилайверди. Шунда мен бирдан фарёд қилдим, йўқ, овоз чиқариб эмас (ўликда овоз нима қилсин?!), бутун борлигим билан менга бу кўргуликни юборган қодир Эгамга фарёд қилдим:
— Эй, Сен, ким бўлсанг ҳам, агар борлигинг чин бўлса ва агар тахти фармонингда булардан кўра оқилроқ бирор нима мавжуд бўлса, амр эт, ўшал ижодинг кўз олдимда намоён бўлсин! Мабодо сен мендан ўз жонимга қасд қилганим учун шу жирканч ва бемаъни кўргуликлар билан қасос олмоқчи бўлсанг, билиб қўй: ҳеч қачон, ҳеч қандай жабру жафо, ҳатто у миллион йиллаб чўзилганда ҳам, менинг оғир сукут ичида туядиган нафратим билан тенглашолмайди!..
Мен фарёд чекдим-у, тиндим. Тамомий сукунат қарийб бир дақиқа давом этди, бу орада ҳатто бир томчи чакки ҳам томиб улгурди, лекин мен билар ва аниқ ишонар эдимки, ҳозир ҳаммаси ўзгариши керак. Шу чоқ бирдан қабримда дарз пайдо бўлди. Ёки уни қазиб очишдими, бунисини билмайман, лекин аллақандай қора, нотаниш мавжудот мени кўтариб кетди ва биз фазода кўз очдик. Мен бирдан ўзимга келдим. Ярим кеча эди, бунақа зим-зиё тунни умримда биринчи кўришим. Биз фазо бўйлаб ердан, эҳ-ҳе, жуда олисларга учдик. Мен ўзимни олиб учаётган маҳлуқдан ҳеч нимани сўрамадим, фақат юрагим ғурурга тўлиб нимадир бўлишини кутдим. Мен «қўрқмайман» деб ўзимни ишонтирдим ва бу ишончдан ҳам завқ, ҳам осойиш топдим. Қанча вақт учганимизни на эслайман, на тасаввур эта оламан. Тушда ўзи шунақа бўлади-ку, маконлар ва замонлар оша, борлиқ ва тафаккур қонунлари оша сакраб учасиз, фақат кўнглингиз тортган нуқталаргагина тўхталасиз. Мен бирдан қоронғилик ичра ёлғиз юлдузчани кўриб қолдим. «Бу Сириусми?» — дедим тўсатдан ўзимни тутолмай, чунки мен ҳеч нимани сўрамасликка қарор қилган эдим-да. «Йўқ, бу — сен уйга қайтаётиб, булутлар ичида кўрганинг ўша юлдузча» — жавоб қилди ҳамроҳим. Қарасам, унинг қиёфаси одамга ўхшайди. Таажжуб, негадир бу маҳлуқни жиним суймади, ҳатто ундан нафратландим. Мен тамоман йўқликка айланишни кутгандим ва нақ юрагимга ўқ узгандим. Энди бўлса мана бунинг қўлидаман. Албатта, унинг одам эмаслиги аён, лекин у мавжуд, яшаяпти. «Демак, бундан чиқди, ўлгандан кейин ҳаёт бор экан-да» — тушга хос юзаки фикр юритдим мен. Лекин юрагим сергак эди. «Агар қайтадан мавжуд бўлиш, кимнингдир амри вожиби билан яшаш керак бўлса, — кўнглимдан кечирдим мен, — мени мағлуб этишлари ва хўрлашларини истамайман». Мен камситилганлигим тан олинган саволдан ўзимни тиёлмай, бирдан ҳамроҳимга сўз қотдим: «Сендан қўрқаётганимни билиб турибсан, шунинг учун мени кўргани кўзинг йўқ». Мен хўрланганимни ҳис қилиб, юрагимда нина санчгандек оғриқ сездим. Ҳамроҳим жавоб бермади. Мен шуни сездимки, бу маҳлуқ мендан нафратланаётгани ҳам, менинг устимдан кулаётгани ҳам, ҳатто менга раҳми келаётгани ҳам йўқ, бу сафаримизда қандайдир ноаён, сирли, фақат менга алоқадор қандайдир мақсад бор. Мен баттар ваҳимага туша бошладим. Қандайдир куч бир сўз айтмай, аммо қийноқ билан мени мум тишлаган йўлдошимнинг кимлигидан огоҳ этди ва менинг бағримни тилиб ўтди. Биз тим қоронғи, номаълум кенгликлар бўйлаб учдик. Мен анчадан бери юлдузларга тикилмай қўйгандим. Аммо фалак авроқида нурлари минг-миллион йиллардан сўнг ерга етиб келадиган шундай ситоралар борлигини билардим. Балки биз бу кенгликларни энди ортда қолдириб кетгандирмиз. Мен қаттиқ қайғу ичида ниманидир кутар эдим. Бирдан қадрдон ва олий даражада ўзига чорловчи бир туйғу мени ларзага солди: мен бирдан ўзимизнинг табаррук қуёшимизни кўриб қолдим. Бу ламъаи аъзам еримизни атрофидан гир айлантираётган қуёшимиз бўлиши мумкин эмаслигини, биз ундан чексиз узоқлашиб кетганимизни билардим, аммо мен бутун борлиғим билан шуни англадимки, бу худди ўзимизникига ўхшаган қуёш, унинг эгизаги ёки айнан такрори. Менинг юрагимда лазиз, даъваткор туйғу садо берди. Кўз очиб кўрганим ўша нурнинг қадрдон шуълалари менинг қалбимда жилоланди ва унга қайтадан жон ато этди, мен ўлимимдан сўнг илк бор ўша жонажон ҳаётнинг нафасини туйдим.
— Агар бу қуёш бўлса, худди ўзимизникига ўхшаган қуёш бўлса, унда ер қани? — дея қичқирдим мен. Йўлдошим менга боқиб қуюқ қоронғилик ичида нур сочиб турган юлдузчага ишора қилди. Биз тўғри ўшанга қараб учдик.
— Наҳотки коинотда шундай айнан такрорлар бор, наҳотки табиатнинг қонуни шундай бўлса?.. Агар у юлдузча ер бўлса, наҳотки у ҳам худди ўзимизникига ўхшаш бахтсиз, бечора, лекин азиз ва ҳамиша суюкли ер? Наҳотки у ҳам еримиз каби ҳаттоки энг бадкирдор фарзандларида ҳам азобли бир муҳаббат уйғотади? — Мен ўзим тарк этган она-еримизга нисбатан асов, оташин муҳаббатимдан титраб нидо қилдим. Ўзим ранжитган ғариб қизчанинг қиёфаси бир зум кўз олдимдан ўтди.
— Шошилма, ҳаммасини кўрасан, — деди менинг ҳамроҳим қандайдир ҳазин овоз билан. Биз тезда сайёрага яқинлашдик. У менинг кўз олдимда улканлашди, мен ҳадемай океанни, Европа чегараларини ажратдим ва бирдан қалбимда қандайдир улуғ, муқаддас рашк туйғуси аланга олди. «Ажабо, шунчалик ҳам айнан такрор бўлиши мумкинми?! Бунинг нима кераги бор?! Мен фақат ўзим тарк этган ерни, мен, ношукур банда, юрагимга ўқ узиб ҳаётимни сўндирган пайт бағир қоним томган ўша ернигина севаман ва сева оламан! Мен жонимга қасд қилдим, лекин ҳеч қачон, ҳеч қачон она-еримизга муҳаббатим сўнган эмас, балки ўша хосиятсиз тунда ҳам унга алвидо айта туриб уни ҳар қачонгидан ортиқроқ севгандирман. Бу янги заминда ҳам азоб-уқубат бормикин? Биз ўз еримизда фақат азоб билангина, азоб орқалигина чинакам меҳр-муҳаббатга ноил бўламиз. Биз бошқача севолмаймиз, бошқача муҳаббатни билмаймиз ҳам. Мен севмоқ учун азоб чекишни истайман. Менга ҳозир ўзим тарк этган ўша ердан бошқаси керакмас, мен фақат ўшанигина қўмсайман, ўзга ҳеч қаердаги ҳаётни хоҳламайман ва қабул қилмайман».
Лекин у маҳал аллақачон йўлдошим мени холи қолдирган эди. Мен бўлсам ўзим ҳам сезмаган ҳолда нурларга беланган кунда жаннатмонанд заминда кўз очдим. Назаримда, ўз еримиздаги Грек архипелагининг оролларидан бирида ёки материкнинг шу архипелагга ёндош аллақандай бир бурчагида тургандим. О, ҳамма нарса ўзимиздагига ўхшар, аммо фақат чор атрофда байрам нафаси уфурар, улуғ, муқаддас, узоқ кўз тикиб эришилган руҳи кезар эди. Фараҳбахш мовий денгиз қирғоқларга сокин уриларди ва ошкора, деярли онгли меҳр билан улардан ўпич оларди. Бўйчан хушманзара дарахтлар бутун жозибасини кўз-кўз этар, уларнинг сонсиз япроқлари эса мени осойишта, ёқимли шовуллаш билан қарши олар, гўё менга меҳр изҳор этар эди. Ўт-ўланлар тиниқ, дилхуш рангларга бурканиб яшнар эди. Қушлар гала-гала бўлиб ҳавода сайр этишар, мендан чўчимай қўлу елкаларимга қўнишар, нозик, попук патлари билан мени шодон уриб ўтишар эди. Ва, ниҳоят, мен бахтга қорилган бу заминнинг одамларини кўрдим. Улар ёнимга келишди, мени қуршаб олишди, кучиб ўпа бошлашди. Офтоб фарзандлари, қуёш болалари — о, улар қанчалар гўзал эди! Мен ўз еримиз одамларида ҳеч қачон бу қадар комил гўзалликни кўрмаган эдим. Фақат болаларимизда ҳали руҳига гард қўнмаган пайтларда кучсизгина бўлса-да, бу гўзалликнинг учқунларини учратиш мумкин. Бу бахтиёр одамларнинг чеҳралари тиниқ нур сочиб порлайди. Уларнинг юз-кўзларидан ақл нури ёғилиб туради, аммо бу юзлар қувончга тўла; бу одамларнинг овозида, сўзларида болаларча завқ жаранглайди. О, мен бир қарашдаёқ ҳаммасини, ҳаммасини тушундим, бу — айблару гуноҳлар билан булғанмаган ер эди, унда ҳам одамлар, аммо гуноҳсиз одамлар яшарди, улар бутун башариятнинг диний ривоятларида ёзилганидек, бизнинг гуноҳга ботмаган аждодларимиз даврон сурган жаннатмонанд маъвода яшардилар. Фақат бир фарқи-бунда бутун замин яхлит жаннатдан, жаннатнинг ўзидангина иборат эди. Бу одамлар шодон жилмайиб мени қуршаб олдилар ва ўзлари билан олиб кетдилар. Уларнинг ҳар бири мени хотиржам этгиси келарди. О, улар мендан ҳеч нимани сўраб ўтиришмади, аммо ҳаммаси аллақачон ҳамма гапни билгандек эди, ҳар ҳолда менга шундай туюлди. Улар менинг юзимдан уқубат нуқсини тезроқ сидириб ташлашни истардилар.

IV

Майли, бу фақат туш бўла қолсин, лекин уларнинг меҳрибонлигини қаранг. Мен бу меҳрнинг ҳароратини мангуга эслаб қолдим, ҳозир ҳам ўша ёқдан меҳр ёғилаётгандай туюлди. Мен уларни ўз кўзим билан кўрдим, кимлигини билдим, уларга меҳр қўйдим ва кейинчалик улар учун азоб чекдим. О, мен уларни жуда кўп томонлардан тушунолмаслигимни ўша пайтдаёқ англадим. Мен замонавий рус прогрессисти сифатида, бадхулқ петербурглик сифатида бир нарсага ҳайрон қолардим: улар шунчалик кўп нарсани билсалар-да, бизникига ўхшаган илм-фанга эга эмас эдилар. Тезда шунга ақлим етдики, уларнинг билимида бизникига ўхшамайдиган ажиб самимият бор, улар сув ичадиган билим чашмалари ҳам, уларнинг интилишлари ҳам бутунлай бўлакча. Бу замин одамлари ортиқча ҳою ҳавасга берилмай, осуда яшардилар, ҳаётни идрок этишга ҳам бизчалик интилмасдилар, чунки уларнинг ҳаёти шусиз ҳам бекам-кўст эди. Лекин уларнинг билимлари бизнинг фанимизга нисбатан теранроқ ва юксакроқ эди, зеро, бизнинг фанимиз ҳаёт ўзи нима эканлигини тушунишга интилади, бошқаларга қандай яшашни ўргатиш учун уни идрок этмоқчи бўлади. Улар бўлса қандай яшашни илм-фансиз ҳам билардилар, мен буни фаҳмладим, аммо уларнинг билимларини тушунолмадим. Улар менга ўз дарахтларини кўрсатдилар, лекин дов-дарахтларга шунчалик муҳаббат билан қараш менга ёт эди, улар гўё ўзларига монанд мавжудотлар билан сўзлашаётганга ўхшардилар. Бу одамлар дарахтлар билан гаплашардилар, десам ҳам, эҳтимолки, хато бўлмас. Ҳа, чиндан ҳам улар бир-бирларининг тилларига тушунардилар. Улар бутун табиатга, масалан, ҳайвонот оламига ҳам худди шундай қарардилар, улар билан иноқ яшардилар. Улар кўкка ишора қилиб, менга юлдузлар ҳақида нимадир дедилар, мен тушунолмадим, аммо шу чоғ уларнинг диллари юлдузлар билан туташганлигига ишончим комил. О, бу одамлар мени ўз қалбларига ошно этолмадилар, аммо мени шусиз ҳам суйдилар. Улар мени тушунолмасликларига кўзим етди, шунинг учун еримиз ҳақида миқ этиб оғиз очмадим. Мен фақат ҳамманинг кўз ўнгида уларнинг ерини ўпдим ва уларга сажда қилдим. Улар менинг сиғинишимга ийманмай йўл қўйиб бердилар, чунки уларнинг қалби шундай улуғ севгига мойил эди. Меҳримга қандай жавоб қайтаришларини севинч билан идрок этган ҳолда гоҳ кўзларим жиққа ёшга тўлиб, уларнинг оёқларини ўпсам, улар мен учун изтироб чекмадилар. Гоҳо мен таажжубланиб ўзимдан сўрардим: қандай қилиб улар мендек бир телбани бирор марта ҳам ранжитмадилар, мендек бир кишида рашк ва ҳасад туйғуларини уйғотмадилар? Қандай қилиб мендек бир мақтанчоқ ва ёлғончи одам уларнинг олдида ҳеч бири билмайдиган билимларим билан мақтанмадим, ҳеч бўлмаса, суйганимдан уларни қойил қолдиришга ҳаракат қилмадим?
Улар худди гўдаклардек тиниб-тинчимас, қувноқ одамлар эдилар. Ўзларининг сўлим дарахтзор ва ўрмонзорларида кезиб, мунис қўшиқлар айтардилар, дарахтлар меваси, ўрмонлар асали ва меҳрибон жониворларнинг сути билан енгил овқатланардилар. Ўз емишлари ва кийим-бошлари учун биздек ўлиб-тирилиб меҳнат қилмасдилар. Уларда ҳам ишқ-муҳаббат бор эди, бундан фарзандлар туғиларди. Лекин мен уларда бизда ҳаммани заҳарлаган, инсоният ботаётган барча гуноҳларнинг ягона манбаи бўлган шафқатсиз ишратпарастликнинг изини ҳам кўрмадим. Улар гўдак дунёга келганда, базми жамшидимизга янги аъзо қўшилди, деб севинчга тўлардилар. Улар ўртасида аччиқ-тизиқ гап, рашку ҳасад йўқ эди, буларнинг нималигини билишмасди ҳам. Ҳар бир туғилган гўдак барчанинг фарзанди саналарди, чунки улар ягона оила бўлиб яшардилар. Гарчанд уларда ҳам ўлим барҳақ бўлса-да, касаллик йўқ эди. Уларнинг қариялари видолашиш учун давра қурган одамларнинг ёруғ табассумлари остида уларга оқ фотиҳа бериб тинчгина кулимсираганча уйқуга кетгандай жон таслим қилардилар. Бунда қайғу ҳам, кўз ёши ҳам йўқ, фақат ҳаяжон бўлиб жўш урган меҳр бор эди, холос. Ўйлаш мумкинки, улар марҳумлари билан ҳам диллашардилар, уларнинг яқинлигини ўлим ҳам бузолмасди. Мен мангу ҳаёт ҳақидаги фикрларини сўраганимда, улар менга ҳайрон боқдилар, афтидан, улар мангу ҳаётга шу даражада ишонар эдиларки, сўраб ўтириш ҳам уларга ғалати туюларди. Уларда саждагоҳлар йўқ эди. Ахир, қайси даргоҳга сиғинишсин?! Уларда бир бутун Коинот билан қандайдир қимматли, жонли, чамбарчас бирлик бор эди. Уларда дин ҳам йўқ эди, фақат бир нарсани аниқ билишардики, қачонки уларнинг қувончлари заминидаги табиатнинг сарҳадларига етса, жамики тириклар ва ўликлар учун яхлит олам билан уйғунлашишнинг чегаралари янада кенгаяди. Улар бу ажиб лаҳзани қувонч билан кутардилар. Лекин уни ошиқмай, бетоқат бўлмай, интиқмай, ҳозирданоқ унинг сеҳрига маст бўлиб ва буни бир-бирларига изҳор этиб кутардилар.
Оқшомлари уйқу олдида улар бир тану бир жон бўлиб қўшиқлар айтишни хуш кўрардилар. Бу қўшиқларга охирлаган куннинг жами таассуротларини тўкиб солардилар, уни улуғлардилар, у билан хайрлашардилар. Улар табиатни, ерни, денгизу ўрмонларни куйлардилар. Улар бир-бирлари шаънига қўшиқ айтишни севардилар, худди болаларга ўхшаб бир-бирларини мақтардилар. Булар — жуда оддий қўшиқлар эди, аммо юракдан отилиб чиқарди ва юракларга титроқ соларди. Нафақат қўшиқлари, балки бутун ҳаётлари бир-бирларининг меҳрига қониш билан ўтарди. Улар бир-бирларига батамом ва ёппасига мафтун эдилар. Бошқа тантанавор ва кўтаринки қўшиқларни мен мутлақо тушунмадим. Сўзларини тушуниб туриб, улар замиридаги маънони уқолмадим. Менинг ақлим бунга ожиз эди, аммо қалбим уларга бесўроқ кириб борди ва бутунлай берилиб қолди. Мен булар барини пайғамбардай олдиндан сезганман, бу қувонч ва шон-шуҳрат ердаёқ гоҳо чидаб бўлмас даражага етган даъваткор қайғу бўлиб менга таъсир этганди, уларни ва улар довруғини хаёлим тушларида ва ақлим орзуларида олдиндан туйгандим, мен ўз еримизда кўпинча ботаётган қуёшни кўз ёшисиз кузатолмасдим — булар барини мен уларга қайта-қайта айтиб бердим. Менинг ўз одамларимизга нафратимда доимо қандайдир андух бўларди: нега мен уларни севмай туриб ёмон кўролмайман, нега мен уларни авф этмай кетолмайман, мабодо севсам ҳам, нафратсиз севолмайман, деб ҳасрат чекардим. Улар мени тингладилар, лекин мен айтганларни тасаввур қилолмадилар, аммо мен гапирганимга пушаймон бўлмадим. Билдимки, улар ўзим тарк этган элга соғинчимнинг бутун кучини аъло даражада тушунардилар. Ҳа, улар менга мунис, меҳрибон нигоҳларини тиккан чоғлари мен ҳам ўшалардай бегуноҳ ва ростгўй бўлиб қолганимни сездим, аммо мен уларни тушунолмаганимдан надомат чекмадим. Бу ҳаётнинг мукаммаллигини ҳис этган сари нафас олишим қийинлашди ва мен уларга унсиз тиловат қилдим.
О, энди ҳамма менинг кўзимга қараб туриб кулади ва тушда бунчалик тафсилотларни кўриш мумкин эмас, тушингда ул-булни кўргандирсан-у, қолганини уйғониб ўзинг тўқигансан, деб мени ишонтира бошлайди. Агар мен уларга: эҳтимол, ҳақиқатан шундай бўлгандир, дегудай бўлсам борми — оҳ худойим-а, улар қандай кулги кўтарардилар ва бу майнавозчиликдан ўзлари қанча завқ олардилар. Ҳа, албатта, мен кўрган тушимнинг таассуроти билан мағлуб бўлиб қолардим, менинг зада, пажмурда юрагимда фақат шу ҳисгина омон қолган бўларди. Аммо кўрган тушимнинг ҳақиқий манзаралари, шакллари шу даражада уйғунлик касб этган, шу даражада дилбар, гўзал ва ҳаққоний эдики, мен уйғониб уларни ўзимизнинг ночор сўзларимиз билан ифода этмоққа ожиз эдим, улар ўз-ўзидан миямда бошқачароқ тус олиши тайин эди, мен ҳақиқатан ҳам таассуротларни ўзимдан қўшиб-чатиб ёзишим мумкин, айниқса, уларни қанча бўлмасин, етказишга, бунинг устига тезроқ етказишга жон-дилдан ошиқаётган пайтимда. Аммо мен қандай қилиб уларнинг юз берганига ишонмай? Улар балки мен айтганимдан кўра минг марта аълороқ, нурлироқ, қувончлироқ бўлгандир? Келингки, уни туш ҳам дейлик, бироқ тамомила уйдирма бўлиши мумкин эмас. О, биласизми, мен сизга бир сирни айтаман: булар бари, эҳтимолки, ҳеч қанақа туш эмасдир. Чунки бу ерда шундай равшан воқеалар юз бердики, бундай ҳақиқатлар икки дунёда тушда хаёлга келиши мумкин эмас. Майли, бу тушни қалбимнинг бир ижоди дейлик, лекин кўнглимнинг ўзи кейин мен етишган ҳақиқатни юзага келтира олармиди? Қандай қилиб мен шундай улуғвор ҳақиқатни ичимдан тўқиб чиқаришим мумкин? Қандай қилиб менинг шу майдакаш юрагим ва шу инжиқ, арзимас ақлим ҳақиқатни шундай чуқур инкишоф этиш даражасига кўтарилди? О, мана бу сўнгги воқеа эса сизнинг ҳукмингизга ҳавола: мен шу вақтгача бир нарсани яширгандим, энди ҳақиқатни охиригача айтаман. Гап шундаки, мен — ярамас — уларнинг барини йўлдан оздирдим.

V

Ҳа, оқибат шу бўлдики, мен уларнинг барини наҳсга ботирдим. Қандай қилиб бу хил воқеа юз бериши мумкинлигини билмайман, бироқ уни жуда яхши эслайман. Тушим минг йилликларни ўзида қамраб олган бўлса ҳам, менинг хотирамда бир гина яхлит бир таассурот қолдирди. Фақат шуни биламанки, жами гуноҳларнинг асл сабабчиси мен эдим. Бир иркит кана каби, бутун бошли мамла катларни заҳарловчи вабо тарқаткич гард каби мен шу қадар бегуноҳ ва бахтли бир заминни булғадим. Улар алдашни ўргандилар, ёлғонга ружу қўйдилар ва унинг мазасини билиб олдилар. О, эҳтимолки, бу ҳеч қандай ғаразсиз, оддий ҳазилдан, эркаликдан, енгил-елпи севгидан, арзимас заррадан бошлангандир, лекин бу ёлғон зарраси уларнинг қалбига кириб олди-ю, соҳибга ёқиб тушди. Кейин тезда ишратпарастлик, ишратпарастликдан рашк, рашкдан шафқатсизлик туғилди. О, аниқ айтолмайман-у, аммо орадан ҳеч қанча вақт ўтмай, ўзга ер одамининг биринчи қони тўкилди: улар таажжубда қолдилар, даҳшатга тушдилар ва бир-бирларидан юз ўгириб турли томонларга тарқала бошладилар… Иттифоқлар, уюшмалар пайдо бўлди, лекин улар бир-бирига қарши эди. Таъна-маломатлар дунёга келди. Улар ўз қилмишларидан уялишни ўргандилар ва бу уят туйғусини эзгуликка йўйдилар. Шаън, номус деган тушунчалар пайдо бўлди. Ҳар бир уюшма ўз байроғини тикди. Улардан ҳайвонлар ҳам озор кўрди, ёғийлашиб ўрмонларга қочди. Бўлиниш, яккаланиб олиш учун, шахс учун, меники-ю, сеники учун тинимсиз курашлар бошланди. Улар анвойи тилларда гаплаша бошладилар. Шу тариқа, ғам-андуҳ нималигини билдилар ва уни севиб қолдилар, уқубатни қўмсадилар. Фақат заҳмат чекибгина ҳақиқатга етиш мумкин, дедилар. Шунда уларда ҳам биз тушунган илм-фан пайдо бўлди. Улар ваҳший бўлиб кетганларидан сўнг биродарлик ва инсонийлик тўғрисида гапира бошладилар ва бу ғояларнинг нималигини идрок этдилар. Жиноятчига айланганларида, адолатни ўйлаб чиқардилар, уни ҳимоя қилиш мақсадида, ўзлари учун бутун бошли қонунлар ўйлаб чиқардилар ва бош кесувчи машиналарни уларга посбон қилиб қўйдилар. Улар ўзлари бой берган ҳаёт тарзини элас-элас эслардилар, қачонлардир бегуноҳ ва бахтиёр бўлганларига кўпинча ишонгилари ҳам келмасди. Улар мозийда шунчалик бахтли бўлганликларини хом хаёл деб ўйлардилар ва унинг устидан кулардилар. Уни ҳатто бутун шакл-шамойили билан тузукроқ тасаввур ҳам қилолмасдилар, лекин қизиқ жойи шундаки, кечмиш саодатга ишончни йўқотиб, уни эртак деб ўйлаш баробарида улар қайтадан беғубор ва бахтиёр бўлишни шундай орзу қилдиларки, ўз орзуларига банди бўлиб унга илоҳий тус бердилар, шу интилиш йўлида ибодатхоналар тикладилар. Ўз ғоялари ва орзуларининг рўёбга чиқмаслигига ишониб туриб, кўз ёшлари билан уни илоҳийлаштирдилар, унга саждалар қилдилар. Лекин ўша масъуд ва масъум дамларга қайтиш имкони туғилиб, кимдир: “Унга қайтишни истайсизми?” — деб сўраса, улар, шубҳасиз, бош тортган бўлардилар.
Улар менга: «Ҳа, биз ёлғончимиз, золим ва адолатсизмиз, биз буни биламиз, ўз ҳолимизга йиғлаймиз, бунинг учун азоб чекамиз. Эҳтимолки, биз ўзимизни охиратда барчамизни сўроққа тутувчи ҳакамдан кўра қаттиқроқ жазолармиз. Лекин бизда илм-фан бор, биз унинг ёрдамида қайтадан ҳақиқатни излаймиз, бироқ энди уни онгли равишда қабул қиламиз. Билим туйғудан юксакроқ, ҳаётни англаш ҳаётнинг ўзидан юксакроқ! Илм бизга донолик бахш этади, донолик қонунларни кашф қилади, бахт қонунларини билиш эса бахтнинг ўзидан олийроқ!», — дедилар. Бу гаплардан кейин уларнинг ҳар бири ўзини баттарроқ ёмон кўриб кетди, бошқача йўл тутиш уларнинг қўлидан келмасди. Ҳар ким ўз шахсига шу даражада берилдики, бутун кучи билан бошқалар шахсини ерга уришга интилди, балки ҳаётини ҳам шунга қурбон қилди.
Қуллик пайдо бўлди, одамлар ҳатто ўз эрки билан қул бўла бошлашди. Кучсизлар кучлиларга бажонидил итоат этдилар, чунки яна ҳам кучсизларни эзишда кучлилар уларга ёрдам берардилар. Улар орасидан руҳонийлар етишиб чиқди, кўз ёшлар билан халққа юзланиб, уларнинг мағрурликлари, меъёрни, уйғунликни йўқотиб қўйишгани, шарм-ҳаёни унутишгани ҳақида ваъз-насиҳат ўқидилар. Одамлар эса уларни масхара қилишди ёки тошлар билан уришди. Муқаддас қон саждагоҳлар остонасига тўкилди. Аммо орадан олам ҳақида жиддий бош қотирадиганлар ҳам етишиб чиқди. Улар, одамлар шундай бирлашсаки, ўзларини барчадан ортиқ севганлари ҳолда бошқаларга ҳам ҳалал етказмасалар, шу асосда ҳамма ихтиёрий жамият бўлиб яшаса, дея ўйладилар. Бу ғоя туфайли бутун бошли урушлар келиб чикди. Курашаётганларнинг барчаси илм-фан, тафаккур ва ўз-ўзини асраш туйғуси ахийри инсонларни тотув ва онгли жамият бўлиб яшашга мажбур этади, деб ишонди. Шу сабабли ҳам ўз йўлининг тантанасига ҳалақит бермасин учун «доно»лар «нодон»ларни, мазкур ғояни тушунмайдиганларни тезроқ янчиб ташлашга интилдилар. Лекин инсондаги ўз-ўзини асраш туйғуси ҳам тезда кучсизланиб қолди. «Бўлса, ҳаммаси бўлсин, бўлмаса, ҳеч нима бўлмасин» дегувчи мағрур зўравонлар ва ишратпарастлар пайдо бўлди. Улар мақсадларига эришиш учун разилликка қўл урдилар, муддаоларига етолмасалар ўз жонларига қасд қилдилар. Арзимас бу дунёда абадий ором олиш учун йўқликка, ўз-ўзини емиришга даъват этувчи диний оқимлар юзага келди. Ниҳоят, бу одамлар маънисиз меҳнатдан толишди, уларнинг юзига азоб-уқубат аломатлари қалқиб чиқди, улар «азоб-уқубат — бу гўзаллик, фақат ундагина чинакам фикр бор» деб оламга бонг урдилар. Улар азоб-уқубатни қўшиққа солиб куйладилар. Мен надомат чекиб уларнинг орасида юрдим, уларнинг ҳолига йиғладим ва уларга, эҳтимолки, ҳали юзларига азоб нуқси урмаган, бегуноҳ ва гўзал бўлган пайтларидагидан ортиқроқ меҳр қўйдим. Мен гуноҳга ботган бу тупроқни олдингидан кўпроқ севиб қолдим. Сабаби — унда ғам-андуҳ пайдо бўлди. Эвоҳ, мен ғам-аламни азалдан яхши кўрардим, лекин фақат ўзим учун. Уларга эса раҳмим келиб йиғлардим. Мен умидсизликка тушиб, ўзимни айблаб ва лаънатлаб, уларга юзландим: «Булар ҳаммасини мен, ёлғиз менинг ўзим қилдим, сизларга фаҳшни, маразни, ёлғонни мен, мен олиб келдим». Яна уларга: «Мени хочга парчинлаб қўйинглар», — деб ялиндим ва хочни қандай ясашни ўргатдим. Мен ўзимни ўлдиролмасдим, бунга қурбим етмасди, мен улар қўлидан жабр кўришни, бу қийноқларда қоним сўнгги томчисигача тўкилиб битишини истардим. Аммо улар нуқул менинг устимдан кулардилар. Охири улар ҳам мени телбага чиқардилар. Бироқ улар мени оқладилар, мендан фақат ўзларига керакли нарсаларнигина олганларини, бу воқеалар рўй бермаслиги мумкин эмаслигини айтдилар. Охири мен уларга хавф туғдираётганимни, агар тилимни тиймасам, жиннихонага қамаб қўяжакларини маълум қилдилар. Шунда қайғу-алам юрагимни чунонам сиқдики, мен, ҳозир ўламан, деб ўйладим ва шу чоқ, шу чоқ уйғониб кетдим.
Ҳали, тонг оқармаган, соат олтилар эди. Мен ўша кресломда уйғондим. Шам ёниб адо бўлибди, капитаннинг уйидагилар ҳам ухлашибди, ҳамма ёқ сув қуйгандек осуда. Мен фавқулодда бир таажжуб билан ўрнимдан отилиб турдим. Мен ҳали ҳеч қачон бунақа алаҳламаган, ҳали бирор марта кресломда, масалан, шундай ухлаб қолмаган эдим. Шу чоқ, туриб эндигина ўзимга келган пайт бирдан тўппончамга кўзим тушди — тап-тайёр, ўқланган. Лекин мен бир лаҳзага уни ўзимдан четга суриб қўйдим. О, энди мен яшашим керак, яшашим! Мен қўлларимни кўтариб мангу Ҳақиқатга нидо қилдим, йўқ, нидо қилмадим, йиғладим. Вужудимни чексиз бир ҳаяжон қамради. Ҳа, мен энди яшашим ва тарғиб этишим керак! Тарғиб этиш ҳақида мен шу ондаёқ, бир умрга аҳд қилдим. Лекин нимани? Ҳақиқатни! Ахир, мен уни, унинг бутун шон-шавкатини ўз кўзларим билан кўрдим.
Мен ўшандан бери тарғиботдан тўхтамайман. Бундан ташқари, устимдан куладиганларни бошқалардан кўпроқ севаман. Нега бундай — менга ноаён. Майли, шундай бўлаверсин. Одамлар айтишича, мен ҳали ҳам адашиб юрган эмишман, яъни улар: «Ҳали ҳам адашиб юрган бўлсанг, бу ёғи нима бўлади?» — демоқчи. Тайин гапки, мен ҳали кўп адашаман, у ёғи балки бундан ҳам баттар бўлар. Албатта, қай йўсинда, қандай сўзлар ва мисоллар билан тарғиб этишни ўргангунча, мен ҳали кўп янглишаман, чунки бу осон иш эмас. Мен-ку у ҳақиқатларнинг ҳаммасини кундек равшан кўриб турибман, лекин, барибир, ким ҳам янглишмайди, дейсиз. Яна шуниси борки, аслида мутафаккирдан тортиб ашаддий қароқчигача ҳамма ҳам бир манзилга боради, ёки ҳеч бўлмаса интилади, фақат турли йўллар билан. Бу — эски ҳақиқат. Фақат янгилиги шундаки, мен энди бутунлай йўлдан озиб кетишим мумкин эмас. Чунки мен ҳақиқатни кўрдим, мен ўз кўзларим билан кўрдим ва билдимки, одамлар ерда яшаш қобилиятини йўқотмай туриб камолатга ва бахтга етишиши мумкин. Мен разиллик одамларнинг табиий ҳолати эканлигига ишонолмайман, ишонишни истамайман ҳам. Улар эса айнан мана шу ишончимдан куладилар. Ахир, қандай қилиб мен бунга ишонмай, мен уни ақл билан кашф этганим йўқ, балки рўй-рост кўрдим-ку, унинг жонли сурати менинг юрагимни мангуга файзиёб этди-ку. Мен уни шундай мукаммал бир бутунликда кўрдимки — унинг одамлар орасида тантана қилиши мумкин эмаслигига ишонолмайман. Шундай экан, мен қандай қилиб бутунлай янглишиб кетишим мумкин?! Албатта, вақти билан у ён-бу ёнга сал-пал оғиб кетишим мумкин, лекин бу ҳол узоқ давом этмайди. Кўрганларимнинг жонли сурати доимо менинг билан бирга бўлади ва мени ҳамиша тўғри йўлга бошлаб туради. О, мен энди бардамман, соғломман, керак бўлса, мингга ҳам киришим мумкин. Биласизми, мен аввалига уларни йўлдан оздирганимни яширмоқчи бўлдим, аммо бу менинг хатоим эди, мен битта хатога ҳам йўл қўйиб улгурдим. Бироқ Ҳақиқат ёлғонга тойиб кетаётганимни менинг қулоғимга шипшиди, мени хатодан асраб, тўғри йўлга солди.
Хўш, қандай қилиб жаннат яратиш керак — мен буни билмайман, чунки сўз билан ифодалаб беролмайман. Ўша тушдан сўнг мен сўзларимни, ҳеч бўлмаса, уларнинг энг зарурларини унутиб қўйдим. Бу ҳам майли. Мен барибир йўлга тушаман ва ҳориш нималигини унутиб уларга барчасини сўзлаб бераман, зеро, яхши баён этиб беролмасам-да, ҳар ҳолда мен уни ўз кўзларим билан кўрдим. Мана бу масхаравозлар эса тушунмайди, «Туш кўрган, телба, алаҳлаган, галлюцинация!» — дейди. Эҳ! Ахир, шу ҳам ақлданми? Тағин улар кўкрагига уради-я. Туш эмиш. Хўш, туш нима ўзи? Бизнинг ҳаётимизчи, туш эмасми? Нима десангиз, денг; майли, булар ҳеч қачон амалга ошмасин, жаннат ҳеч қачон яралмасин, мен барибир тарғиб қилавераман. Лекин аслида бу жуда оддий нарса: бир кун, бир соатнинг ўзида ҳамма ишлар жойида бўлиши мумкин. Муҳими — ўзгаларни ҳам ўзингиздек сева олиш! Кўрдингизми, энг муҳим нарса нима экан! Бор-йўғи шу, бошқа ҳеч нима керакмас: нари ёғига қандай йўл тутишни ўша заҳотиёқ ўзингиз топиб оласиз. Гап орасида айтишим керакки, булар ҳаммаси эски ҳақиқат. Уни миллион эмас, биллион марталаб такрорлаганлар, ўқиганлар, лекин улар амалга ошмади. «Ҳаётни англаш ҳаётнинг ўзидан, бахт қонунларини англаш бахтнинг ўзидан олийроқ» — мана шу фикр билан курашиш керак. Мен курашаман ҳам. Фақат агар ҳамма хоҳласа, шу заҳотиёқ барчаси ўнгланади.
У кичкина қизчани мен излаб топдим… Майли, мен кетдим! Мен кетдим!

Манба: “Ёш куч” журнали, 1989 йил, 2-сон

Dostoyevskiy oddiy romannavis, salohiyatli va tafakkuri teran adibgina emas. Uning bu ta’riflar doirasiga sig‘maydigan alohida fazilati bor edi va ayni fazilati bilan boshqalardan alohida ajralib turardi, ayni shu fazilat boshqalarga ko‘rsatgan ta’siri negizini tashkil qiladi. Buni isbotlaydigan dalillar bisyor.

Vladimir Solovyov
DOSTOYEVSKIY XOTIRASI
Abduhamid Pardayev tarjimasi

Dostoyevskiy haqidagi ma’ruzada uning na shaxsiy hayoti, na badiiy asarlarining adabiy tanqidi bilan shug‘ullanaman. Men faqat bitta masala: Dostoyevskiy qanday g‘oya-maqsadlarga xizmat qilgani, butun faoliyatini qanday g‘oya ilhomlantirganini yoritishga harakat qilaman[1].

Bu masalaga to‘xtalishim tabiiy. Chunki na yozuvchi shaxsiy hayotining tafsilotlari, na asarlarining badiiy fazilatlari yoki kamchiliklari o‘z holicha hayotining so‘nggi yillarida ko‘rsatgan juda katta ta’sirni va uning vafoti hammamizga ko‘rsatgan favqulodda taassurotni izohlay olmaydi. Boshqa jihatdan Dostoyevskiy xotirasining keyingi paytda shafqatsiz haqoratlanishi ham adib asarlarining estetik xususiyatlariga qaratilgan emas, binobarin uning ba’zida dohiyona xususiyatdan xoli bo‘lmagan ijodkorlik salohiyati benazirligini barcha baravar e’tirof etadi, holbuki, uning ijodiy salohiyatida yirik kamchiliklar ham bor. Biroq mazkur salohiyat sohibi xizmat qilgan g‘oyalar ayrimlar uchun haqqoniy va olijanob bo‘lgani holda boshqalar uchun soxta va zararli tuyuladi.

Dostoyevskiyning butun faoliyatiga beriladigan yakuniy baho uni ilhomlantirgan g‘oyaga, nimalarga ishonganiyu mehr-muhabbat qo‘yganiga qanday munosabatda bo‘lishimizga bog‘liq. «Dostoyevskiy avvalo barchada va barcha joyda qaynoq inson qalbini sevgan va barcha Allohga mansub ekaniga ishonch bilan yashadi, har qanday tashqi zo‘ravonlik va har qanday botiniy tanazzul ustidan zafar qozona oladigan insoniyat qalbining beadad kuch-qudratiga imoni komil edi. Turmushning jamiki illatlariyu yovuzliklarini, hayotning jamiki yuki va zulmatlarini ko‘ngliga singdirgan holda bularning barchasini muhabbatning qodir kuchi bilan yengish asnosida Dostoyevskiy barcha asarlarida mazkur g‘alabasini kuyladi. Bandalarga xos jamiki ojizliklar orasidan sizib chiqib, ko‘ngilda gulday ochiladigan mazkur ilohiy kuch-quvvatni kashf etish asnosida Dostoyevskiy Parvardigori olamni va undan andoza olib yaratilgan insonni anglab yetdi. Tangri va Iso yi Masihning barhaqligi unga botiniy mehr-muhabbat hamda yalpi afvi umumiya vositasida ayon bo‘ldi. Va barchani kechirishdek olijanob kuchni o‘zi tashna bo‘lgan va butun hayoti davomida jon-jahdi bilan intilgan adolat zaminda oshkora tantana qilishining asosi sifatida madh etdi»[2].

Nazarimda, Dostoyevskiy oddiy romannavis, salohiyatli va tafakkuri teran adibgina emas. Uning bu ta’riflar doirasiga sig‘maydigan alohida fazilati bor edi va ayni fazilati bilan boshqalardan alohida ajralib turardi, ayni shu fazilat boshqalarga ko‘rsatgan ta’siri negizini tashkil qiladi. Buni isbotlaydigan dalillar bisyor. Alohida e’tiborga molik bitta misol keltiraman. Graf L.N.Tolstoy N.N.Straxovga maktubida shunday yozadi: “Dostoyevskiy to‘g‘risidagi mulohazalarimning hammasini to‘lib-toshib gapirgim keladi. Bu borada siz bilan hamfikr ekanimdan xursandman. Men bu insonni hech ko‘rmaganman va bevosita muloqotda bo‘lmaganman; va kutilmaganda vafot etganida menga juda yaqin, azizu muhtaram, zarur siymo bo‘lganini daf’atan his etdim. U bilan musobaqalashish hech qachon xayolimga kelmagan, hech qachon. Uning barcha amallari (e’tiborga molik ishlarining hammasi) shundayki, qancha ko‘p qilgan bo‘lsa, kamina ulardan shuncha ziyoda naf ko‘rganman. San’atga havas bilan qarayman, aql-idrokka ham, lekin qalb zahmatlari – faqat shodlantiradi. Men uni do‘stim deb bilardim va boshqacha xayol qilmaganman. Uning vafoti haqidagi xabarni eshitdimu, suyangan tog‘imdan ayrilganday bo‘ldim. O‘zimni yo‘qotib qo‘ydim, keyin esa u men uchun qanchalar qadrli bo‘lganini angladim va ko‘zimga yosh keldi, hozir ham yig‘layapman. Uning vafoti arafasida «Haqoratlanganlar va xo‘rlanganlar» asarini o‘qidim va ko‘nglim yumshab, yengil tortdim. Boshqa, oldinroq yozilgan maktubda esa shunday e’tirof bor: “Kuni kecha «O‘lik uydan maktublar»ni o‘qidim. Ko‘p jihatlari xotiramdan ko‘tarilgan ekan, qayta o‘qidim va butun yangi adabiyotimizda, Pushkinni qo‘shib hisoblaganda ham, undan yaxshi kitob yo‘q. Asarning uslubi emas, balki adibning samimiy, tabiiy va nasroniylarga xos nuqtai nazari hayratlantiradi. Juda yaxshi, nasihatomuz asar. Kecha kun bo‘yi shu asar baxsh etgan sururdan mast bo‘lib yurdim, anchadan buyon bunday zavqlanmagan edim. Basharti Dostoyevskiyni uchratsangiz, unga ixlosim baland ekanini ayting”.

Graf Tolstoy e’tirof etgan samimiy fazilatlar va nuqtai nazar Dostoyevskiyning butun hayoti mobaynida hukmronlik qilgan g‘oya bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, hayotining so‘nggi yillarida butun qalbini unga baxshida etdi.

Insoniyatning ibtidoiy davrida shoirlar nekbin nabiylar va kohin bo‘lgan, diniy g‘oya she’riyat o‘zagini tashkil qilgan, san’at Tangrilar xizmatida bo‘lgan. Keyin, hayot murakkablashib, sivilizatsiya-tamaddud yuzaga kelgan, bu mehnat, san’at o‘zaro ajralishiga olib kelgan, insoniy faoliyatning boshqa turlari ham yolg‘izlanib, dindan ajralgan. Agar ilgari san’atkorlar Tangrilar xizmatchi-xizmatkori bo‘lgan bo‘lsa, ayni paytga kelib, san’atning o‘zi tangrimonand tusga kirib, ma’budaga aylangan. Sof san’at fidoyilari maydonga kelgan, har qanday diniy mazmun-mohiyatdan xoli yuksak badiiy shakl ular uchun alohida muhim vazifaga aylangan. Mazkur erkin san’atning ketma-ket ikki to‘lqini (klassik-antik dunyoda va yangi Yevropada) juda ohanjamali bo‘lgani barobarida barqaror tusga ega emas edi. Yangi Yevropa badiiyatining gullab-yashnashi ko‘z o‘ngimizda zavolga yuz tutdi. Gullar to‘kilyapti, shonalar meva tugayotir. Shonadan pishgan meva talab qilish adolatdan emas: faqat kelgusi natijalarni taxmin qilsa bo‘ladi. San’at va adabiyotning hozirgi holatiga ayni nuqtai nazardan yondoshish zarur.

Zamonamiz qalamkashlari sof go‘zallikka xizmat qila olmaydilar va buni xohlamaydilar, barkamol shakllar bilan qiziqmaydilar: ular mazmun-mohiyat talabgori. Lekin avvalgi, diniy san’at mohiyatiga begona bo‘lganlari holda ular kundalik turmush tashvishlariga boshlari bilan sho‘ng‘ib, voqelikka nisbatan ikki karra mute holatga tushib qolyaptilar: ular, birinchidan, mazkur voqelik hodisalarini qullarga xos itoatkorlik bilan yozishga, yuzaki bayon qilishga intiladilar, ikkinchidan esa, ayni shunday qullarcha itoatkorlik bilan kundalik turmush talablariga xizmat qilishga, ayni kun ijtimoiy kayfiyatini qondirishga, mavjud axloqiy aqidalarni vasf etishga intilyaptilar, shu asnoda san’atdan naf ko‘rishni mo‘ljallayaptilar. Bu maqsadlarning na unisi va na bunisini qo‘lga kiritib bo‘lmaydi. Xayoliy soxta voqeliklar[3] tafsilotlari ortidan samarasiz-behuda yelib-yugurish oqibatida chinakam real-hayotiy yaxlitlik faqat boy beriladi, tashqi-yuzaki bilimdonlik va foydalilikni uning botiniy go‘zalligiga putur yetkazgan holda san’at bilan birlashtirishga zo‘r berish esa san’atni o‘ta yaroqsiz va foydasiz allanarsaga aylantiradi, zotan ma’lumki, yomon badiiy asar juda yaxshi tamoyillar asosida yaratilganidan qat’i nazar hech narsa o‘rgatmaydi va hech qanday naf ham keltirmaydi.

Zamonaviy san’at holatini va uning hukmron yo‘nalishini, shubhasiz, qoralash juda oson. Ijodkorlikning yalpi tanazzuli va go‘zallik g‘oyasiga ayrim ruju qo‘yishlar haddan tashqari yaqqol ko‘zga tashlanayotir, biroq bularning barchasini so‘zsiz qoralash ham adolatdan emas. Mazkur qo‘poldag‘al va qotib qolgan zamonaviy san’atkorlik – badiiy ijodda, mazkur ikki qatlamli qullar negizida, qobig‘i ostida ilohiy ulug‘vorlik kafolati yashiringan. Zamonaviy real hayot va san’atdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri naf ko‘rishga oid talablar, ayni kundagi qo‘pol va johilona tusda bo‘lgani uchun bema’ni, biroq shu darajada yuksak va teran chinakam san’at g‘oyasiga sha’ma qiladiki, unga na sof san’at namoyandalari, na uni talqin qiluvchilar ko‘tarila olgan. Zamonaviy ijodkorlar shakliy go‘zallik bilan kifoyalanmay san’at butun insoniyat hayotiga ziyo baxsh etuvchi va qaytadan yaratuvchi real-hayotiy-kuch bo‘lishini u yoki bu darajada ongli idrok qiladilar. Avvalgi san’at dunyoda hukmron jaholat va shafqatsizlikdan insonni chalg‘itardi, odamlarni osuda yuksakliklariga olib chiqar va yorqin siymolari bilan ko‘nglini yayratardi; bugungi san’at, aksincha, turmushdagi jaholat va shafqatsizlikka inson e’tiborini jalb qiladi, lekin mazkur jaholat zulmatni yoritish va shafqatsizlikni jilovlash masalasida ba’zan qat’iyatlilik ko‘rsatmaydi. San’at yog‘du sochadigan va qaytadan yaratadigan kuch-qudratni qayerdan oladi? San’at jaholatga botgan turmush tarzida insonni chalg‘itish bilan chegaralanmasdan, mazkur qayg‘uli holatni yaxshilashi zarur bo‘lsa, u holda mazkur buyuk maqsadga voqelikni shunchaki qayd etish bilan erishib bo‘lmaydi. Tasvirlash degani qaytadan o‘zgartirish degani emas, fosh etgan bilan jamiki kamchiliklar barham topmaydi. Sof san’at insonni zamindan yuksaltirdi, Olimpiya cho‘qqilariga olib chiqdi; yangi san’at zaminga muhabbat va hamdardlik bilan qaytayotir, lekin zaminiy turmush jaholatiga va shafqatsizligiga cho‘mish uchun emas, zotan buning uchun san’atning hech bir hojati yo‘q, aksincha, mazkur xastalangan turmush tarzini davolash va yangilash maqsadida qaytayotir. Buning uchun zaminga yaqinlashish, daxldor bo‘lish, unga mehr-muhabbat va hamdardlik bilan munosabatda bo‘lish kerak, lekin bundan ham ziyoda nimadir talab qilinadi. Zaminni haq-haqiqat yo‘liga solish va qaytadan yaratish bilan bog‘liq juda katta kuch-g‘ayrat talab qiladigan ish uchun nozaminiy kuchlarni yerga jalb qilish va safarbar etish lozim. San’at dindan ajralib, mustaqil bo‘lishi asnosida ayni bevosita din bilan yangi erkin bitishuv tuzishi kerak. San’atkorlar va shoirlar yana kohinlaru payg‘ambarmonand siymolarga, lekin endilikda boshqacha, birmuncha yuksak va muhim ma’noda zoti kabirlarga aylanishlari kerak: diniy g‘oya ularning ixtiyoridagi vositaga aylanishi barobarida o‘zlari ham bu g‘oyalardan oqilona foydalanishlari va zaminda qaror topishi yo‘lida ongli faoliyat yuritishlari lozim. Kelajak san’ati, uzoq davom etgan sinovlardan keyin ongli ravishda dinga qaytib, din bilan chambarchas bog‘liq ibtidoiy san’atga nisbatan boshqacha san’atga aylanadi.

Zamonaviy san’atning dinga qarshi (zohiran) xususiyatidan qat’i nazar sinchiklab nazar tashlasak, unda kelajakdagi diniy san’atning bilinar-bilinmas nishonalarini ilg‘aymiz. Realistik badiiy ijod o‘z vazifasi – missiyasining diniy xususiyatini anglamasdan dunyoga axloqiy ta’sir ko‘rsata olishining yagona mustahkam poydevori va qudratli omilidan voz kechayotir.

Lekin zamonaviy adabiyotning dag‘al realizmi yolg‘iz beo‘xshov niqob bo‘lib, uning ostida o‘z fursatini kutgan holda kelajakning olmos qanot she’riyati yotibdi. Bu shaxsiy o‘y-niyat emas, balki ijobiy dalillar aynan shundan dalolat beradi. Hozirning o‘zida shunday ijodkorlar paydo bo‘layotirki, ular hukmron realizm tamoyillaridan kelib chiqib, muayyan ma’noda uning tuban negiziga tayanib, ayni paytda diniy haqiqatlar sarhadiga yetib borayotir, u bilan o‘z asarlarining vazifasini bog‘layotir, undan ijtimoiy ideali uchun kuch-quvvat olayotir, jamiyatga xizmat qilish bilan bog‘liq o‘y-niyatlarini uning ziyosi bilan yoritayotir. Bunday diniy san’atning vakillari hozircha yo‘q, lekin elchilari bor. Ana shunday elchilardan biri – Dostoyevskiy.
Faoliyat turiga ko‘ra romannavis ijodkorlar sirasiga kirgani holda va ayrim u yoki bu masalada ulardan orqada qolgani holda Dostoyevskiy ularning barchasiga nisbatan shunday ustunlikka egaki, nainki yon-atrofida kechayotgan voqea-hodisalarga, balki kelajakka payg‘ambarona nekbinlik bilan nazar tashlaydi.

Dostoyevskiyning badiiy olami tamomila qarama-qarshi xususiyatga ega. Uning asarlarida hamma narsa qaynab-toshadi, hammasi mavhum, elas-elas oydinlashayapti, xolos. Jamiyatning maishiy turmushi emas, balki ijtimoiy harakat Dostoyevskiy romanlarining mavzui hisoblanadi. Barcha benazir rus romannavislaridan faqat Dostoyevskiy ijtimoiy harakatni o‘z ijodining bosh mavzuiga aylantirgan. Bu borada Turgenevni u bilan qiyoslash odat tusini olgan, lekin buning uchun yetarli asos yo‘q. Adibning umumiy ahamiyatiga ta’rif berish uchun muvaffaqiyatsiz asarlariga emas, balki eng saralariga murojaat qilish zarur. Turgenevning sara asarlari esa asosan «Ovchining maktublari» va «Dvoryanlar uyasi» bo‘lib, bu asarlarda ijtimoiy harakatning betakror manzaralari emas, balki ayni o‘sha ko‘hna dvoryanlar olamining ijtimoiy holati aks etgan. Goncharov va L.Tolstoy asarlarida ham shunday manzaraga duch kelamiz. Turgenev keyinchalik jamiyatimizdagi ijtimoiy harakatni muntazam kuzatdi va uning ta’siriga qisman berildi, lekin bu harakatning mazmun-mohiyatini anglay olmadi, shu mavzuga maxsus bag‘ishlangan romani («Nov») esa tamomila bema’ni asar bo‘ldi.

Yon-atrofida hukmronlik qilayotgan intilishlarga Dostoyevskiy bo‘ysunmadi, ijtimoiy harakatning to‘lqinlari ortidan itoatkorlik bilan ergashmadi – u mazkur harakat burilishlarini oldindan ko‘ra bildi va ularni xuddi shunday oldindan qoraladi. U qoralash huquqiga haqiqatdan ham ega edi, chunki o‘z e’tiqodi doirasida mulohaza yuritish mezoniga ega bo‘lib, ayni shu bois hukmron oqimlardan yuksaldi va mazkur oqimlardan ancha nariroqqa ham nazar tashlab, ular bilan andarmon bo‘lib qolmadi. Dostoyevskiy o‘z e’tiqodi sharofati bilan butun harakatning oliy, olis maqsadini oldindan payqadi, uning ana shu maqsad yo‘lidagi og‘ishlarini ro‘y-rost ko‘rdi, shu bois ularga nisbatan haqgo‘y mulohaza yuritib, adolatli qoraladi. Bu adolatli qoralov hukmi zarur va orzu qilingan ijtimoiy harakatning bevosita o‘zini emas, balki faqat noto‘g‘ri yo‘llariga va bema’ni usullariga tegishli edi; bu qoralov ijtimoiy idealni ro‘yobga chiqarish yo‘lidagi intilishlarni emas, balki ijtimoiy adolatning tubanlarcha anglanishiga, soxta ijtimoiy idealga qaratilgan edi. Ijtimoiy idealni ro‘yobga chiqarish Dostoyevskiy uchun ham birlamchi ahamiyatga molik bo‘ldi: u nafaqat o‘tmishdagi, shuningdek, kelajakdagi Parvardigori olam-Tangri Saltanatiga ham ishondi va uni qaror toptirish uchun mehnat va jasorat zarurligini tushundi. Harakatning haqiqiy murodu maqsadini kimki bilsa, u mazkur maqsad yo‘lidagi og‘ishlarni qoralay oladi va shunday qilishi zarur. Dostoyevskiy esa bunday huquqqa shuning uchun ham ega ediki, uning o‘zi avval-boshda shunday og‘ishlarni boshdan kechirgan, noto‘g‘ri yo‘ldan borgan edi. Dostoyevskiyni ijtimoiy tafakkurning hukmron oqimlari uzra yuksaltirgan ijobiy diniy ideal unga osonlik bilan nasib etmagan, aksincha mashaqqatli va uzoq davom etgan kurash natijasida qo‘lga kiritilgan. U o‘zi bilgan a’mollarni qoraladi va shu bois bu adolatli qoralov bo‘ldi. Oliy haqiqat unga oydinlashgani sayin u shunga mos ravishda ijtimoiy harakatning soxta yo‘llarini yana ham qat’iyat bilan qoralashi zarur edi.

Dostoyevskiy butun faoliyatining umumiy mazmun-mohiyati yoxud Dostoyevskiyning jamoat arbobi sifatidagi ahamiyati mazkur ikkiyoqlama: jamiyatning oliy ideali to‘g‘risidagi va unga erishishning hozirgi yo‘li to‘g‘risidagi masalani hal qilishi bilan bog‘liq.

Ijtimoiy harakatning qonuniy sababi shaxsning axloqiy talablari bilan mavjud ijtimoiy tuzum o‘rtasidagi ziddiyatga borib taqaladi. Dostoyevskiy tasvirlovchi, izohlovchi-tahlil qiluvchi va shu bilan birga yangi ijtimoiy harakatning faol ishtirokchisi sifatidagi faoliyatini ayni shu nuqtai nazardan boshlagan. Ijtimoiy adolatsizlikni ham teran his qilish hatto juda beozor shaklda bo‘lsada, uning dastlabki «G‘arib bandalar» qissasida aks etgan. Mazkur qissaning (shu jumlaga keyinchalik yozilgan «Xo‘rlanganlar va haqoratlanganlar» romani ham kiradi) ijtimoiy mazmuni azaliy va hamisha yangi – dolzarb fikrdan iborat bo‘lib, mavjud ijtimoiy tuzumda yaxshi (axloqan) odamlar jamiyat tomonidan yomon kimsalar sifatida qoralanadi, shu bois g‘arib bandalar haqoratlanish va xo‘rlanishga mahkum[4].

Basharti ijtimoiy adolatsizlik Dostoyevskiy uchun qissa yoki roman mavzui bo‘lishi bilan cheklanganda, uning o‘zi ham faqat adabiyotchi bo‘lib qolar va rus jamiyati hayotidagi alohida maqomiga yuksala olmagan bo‘lardi. Biroq Dostoyevskiy uchun qissaning mavzui ayni paytda hayotiy vazifa ham bo‘ldi. U masalaga axloqiy va amaliy negizdan nazar tashladi. Dunyoda sodir bo‘layotgan hodisotlarni guvohi bo‘lishi va qoralashi asnosida nima qilish kerak, degan savolni o‘z oldiga ko‘ndalang qilib qo‘ydi.

Dastlab oddiy va aniq yechim ko‘zga tashlanadi: o‘zgalar va o‘z hayotlari misolida ijtimoiy adolatsizlikni ko‘rgan va his qilgan ezgu niyatli kishilar birlashishlari, unga qarshi chiqishlari va jamiyatni o‘z xohishlariga ko‘ra qayta izga solishlari zarur.

Dastlabki o‘ta soddalarcha urinish Dostoyevskiyni dor ostiga keltirgach, keyinchalik esa badarg‘aga giriftor qilgach, safdoshlari kabi u ham dastlab niyat-o‘ylarining mana shunday achinarli holatga duchor bo‘lganini faqat o‘zlarining mag‘lubiyati va zulm oqibati sifatida talqin qildilar. Unga nisbatan beshafqat hukm chiqarildi. Biroq ranju alam Dostoyevskiyga ijtimoiy to‘ntarish qilishga oid mulohazalari noto‘g‘ri ekanini, bu faqat u bilan safdoshlariga zarur bo‘lganini tushunishga monelik qilmadi.

O‘lik uy dahshatlari orasida Dostoyevskiy birinchi marta ongli ravishda haqqoniy xalq kechinmalari bilan yuzma-yuz bo‘ldi va uning yog‘dusida inqilobiy intilishlari noto‘g‘ri ekanini yaqqol ko‘rdi. Dostoyevskiyning surgundagi do‘stlari aksariyat oddiy xalq vakillari bo‘lib, ayrim benazir shaxslarni hisobga olmaganda, ularning barchasi xalqning yaroqsiz toifalariga mansub edi. Biroq oddiy xalqning yaroqsiz toifalari ham hatto eng yaxshi ziyolilar boy beradigan xislatni: Allohga ishonish va gunohkor ekanini ongli idrok etish fazilatini saqlab qoladilar. Oddiy jinoyatchilar bema’ni qilmishlari bilan ommadan ajralib qolganiga qaramay his-tuyg‘ulari va qarashlariga, diniy dunyoqarashiga ko‘ra xalqdan farq qilmaydi. O‘lik uyda Dostoyevskiy rosmana «g‘arib» (xalqona aytganda, baxtsiz, tolesiz) bandalarni topdi. U ortida, ozodlikda qoldirib kelgan zoti shariflar ijtimoiy adolatsizliklardan or qilgan holda najot topar, shaxsiy ustunlik hissiyoti ularga taskin-tasalli berardi. Surgundagi mahbuslar bunday taskin-tasalliga ega emas edilar, lekin undan ham ortiq allanarsa ularni hayot bilan bog‘lar edi. Namunali ziyolilar nimaniki tortib olgan bo‘lsa, o‘lik uyning betayin bandalari Dostoyevskiyga barchasini qaytarib berdi. Agar ma’rifat namoyandalari orasida diniy tuyg‘u qoldig‘i uni peshqadam ijodkorning shakkokligidan qizarishga majbur qilgan bo‘lsa, o‘lik uyda mazkur tuyg‘u taqdirga tan bergan surgundagilarning xudojo‘yligi-taqvodorligi ta’siri ostida qayta qad rostladi va yangilandi. Cherkov unutgan, davlat esa jabr-zulm ila ezgan bu g‘arib bandalar hamon cherkovga ishonar va davlatni ham inkor etmasdilar. Surgundagilarning beboshliklari va vahshiyliklari ichra kechgan o‘ta og‘ir lahzalarda Dostoyevskiyning xotirasida qo‘rqib ketgan boyvachchaga mehribonlik bilan dalda bergan dehqon Mareyning ulug‘vor va xokisor siymosi qad rostlaydi. Va u mana shu Parvardigori olamga mansub ilohiy haqiqat qarshisida har qanday yasama «haqiqat» soxtaligini, mazkur soxtalikni boshqalarga singdirishga urinish esa jinoyat ekanini teran angladi.

Omadsiz inqilobchining achchiq pushaymoni o‘rniga Dostoyevskiy axloqan qayta dunyoga kelgan insonning yorqin kechinmalari bilan surgundan qaytdi. «Ko‘proq ishonish kerak, saflarimiz yana ham jipsroq bo‘lishi zarur, bunga mehr-muhabbatni ham esh qilsak, barcha o‘y-niyatlarimizga yetamiz», – deb yozgandi u. Xalqning o‘y-niyatlari, kechinmalari bilan hamrohlik, hamdardlik natijasida yangilangan mazkur axloqiy-ma’naviy kuch-quvvat Dostoyevskiyni dolzarb davr vazifalarining xizmatkori emas, balki ijtimoiy tafakkurning chinakam harakatlantiruvchi kuchi sifatida ijtimoiy harakatimiz oldingi safida yurishdek yuksak martabaga musharraf etdi.

Sibirdan qaytib kelganida ijobiy ijtimoiy ideal Dostoyevskiyga to‘laligicha ayon emas edi. Biroq mazkur ish bilan bog‘liq uch haqiqat unga kunday ravshan edi: u avvalo, ayrim kishilar, hatto jamiyatning eng peshqadam shaxslari ham shaxsiy ustunliklari evaziga jamiyatga zo‘ravonlik qilish huquqiga ega emasligini tushundi; u, shuningdek, ijtimoiy adolat – haqiqat ayrim tafakkur sohiblari tomonidan yaratilmasligini, balki umumxalq fikr-mulohazasiga tayanishini angladi va nihoyat, mazkur adolat diniy ahamiyatga –tusga ega ekanini va Isoyi Masihga e’tiqod bilan, Isoyi Masih ideali bilan bog‘langan bo‘lishi zarurligini teran idrok qildi.

Mazkur haqiqatlarni anglash borasida Dostoyevskiy o‘z davrida hukmron ijtimoiy tafakkur yo‘nalishidan ancha ilgarilab ketdi va shu tufayli mazkur yo‘nalish qay tomonga boshlashini oldindan ko‘rdi va ko‘rsatib berdi. Ma’lumki, «Jinoyat va jazo» romani bevosita Danilov[5] va Karakozovlarning sudi arafasida yozilgan, «Jinlar» romani esa nechayevlar sud jarayoni oldidan yaratilgan. Dastlabki roman mazmuni tafsilotlar g‘oyat teran bo‘lgani holda, garchi uni ko‘pchilik tushunmagan bo‘lsa ham, juda sodda va ravshan. Asarning bosh qahramoni – shunday nuqtai nazar vakiliki, unga ko‘ra istalgan kuchli shaxs o‘ziga o‘zi xo‘jayin va ko‘ngliga kelgan ishni qilishi mumkin. Shaxsiy ustunligi bois, kuch-qudrat sohibi bo‘lgani tufayli o‘zini qotillik qilishga haqli deb hisoblaydi va qiladi ham. Biroq u tashqi bema’ni-noto‘g‘ri qonunlarning shunchaki buzilishi va ijtimoiy aqidalarga nisbatan mardona qarshi chiqish deb hisoblagan ish kutilmaganda o‘z vijdoni uchun allaqanday vahimali tus oladi, gunohga aylanadi, botiniy, axloqiy haqiqatning qo‘pol buzilishiga olib keladi. Tashqi qonun-qoidalarning buzilishi qonuniy ravishda zohiran surgun ko‘rinishida qasosga duchor bo‘ladi, lekin kuchli shaxsni insoniyatdan ajratib qo‘ygan va qotillik qilishga majbur etgan botiniy takabburlik gunohini, mazkur botiniy manmanlik gunohini faqat bema’ni o‘y-xayollardan botiniy voz kechish vositasida yuvish mumkin. Cheksiz o‘zboshimchalik insonga nisbatan ulug‘vor siymo qarshisida barham topishi, gunohni o‘zboshimchalik bilan oqlash esa ilohiy Tangri adolati qarshisida jilovlanishi zarur. Chunki kuchli shaxs jirkanch hashoratlar sifatida nazarga ilmagan sodda va zaif kimsalar siymosida ham Parvardigori olam mujassam.

«Jinlar» romanida ayni mavzu chuqurlashtirilmagan bo‘lsada, ancha kengaytirilgan va murakkablashtirilgan. Dunyoni o‘zlari xohlagancha o‘zgartirish maqsadida zo‘ravonlik bilan davlat to‘ntarishi qilish muddaosiga berilgan kishilar to‘dasi vahshiyona jinoyatlar sodir etadilar va sharmandalarcha nobud bo‘ladilar, e’tiqod tufayli najot topgan Rossiya esa o‘z Xaloskori qarshisida ta’zim qiladi.

Bu romanlar juda katta ijtimoiy ahamiyatga ega; ularda muhim ijtimoiy hodisalar bashorat qilingan, bu voqealar tez orada sodir bo‘ldi; ayni paytda mazkur hodisotlar oliy diniy haqiqat-adolat nuqtai nazaridan qoralangan va ayni haqiqatga amal qilish borasida ijtimoiy harakat uchun maqbul yo‘nalish ko‘rsatilgan.

Faqat jinoyatchilikni urchitadigan o‘zboshimcha soxta-chalg‘igan haqiqat-adolatni tiqishtirishni qoralash asnosida Dostoyevskiy Isoyi Masih e’tiqodiga asoslangan xalqona diniy idealni unga qarshi qo‘yadi. Mazkur e’tiqodga qaytish Raskolnikov uchun ham va jamiki jinlar yo‘ldan ozdirgan jamiyat uchun ham mushtarak yo‘nalish xususiyatiga ega. Xalq orasida barqaror Isoyi Masih e’tiqodi shunday ijobiy ijtimoiy idealni o‘zida jam etganki, unga ko‘ra alohida shaxs jamiki omma bilan bir tanu jon hisoblanadi. Mazkur yakdillikni boy bergan shaxsdan esa avvalo takabburona yolg‘izlikdan voz kechib, axloqan pokiza yo‘lga kirgan holda butun xalq bilan ruhiy-ma’naviy jihatdan bir jonu bir tan bo‘lish talab qilinadi. Bundan qanday maqsad ko‘zlangan? Faqat xalq bo‘lganiyu bitta kimsa yoki ming kishiga nisbatan oltmish million talay darajada ko‘p bo‘lgani uchunmi? Aynan shunday mulohaza yuritadigan kimsalar bo‘lishi ham ehtimoldan xoli emas. Biroq Dostoyevskiy bu qadar sodda tushunmagan. Yakkalangan shaxsdan xalq bag‘riga qaytishni talab qilar ekan, u avvalo, xalq qalbida mudom barhayot chinakam e’tiqodga qaytishni nazarda tutgan. Dostoyevskiy ishongan ijtimoiy birodarlik ideali yoki yalpi birdamlikda milliy emas, balki diniy-axloqiy ahamiyat asosiy jihat hisoblangan. «Jinlar» romanidayoq faqat xalq bo‘lgani uchun xalq qarshisida ta’zim qiladigan va rus millatiga xos bo‘lgani uchungina pravoslav dinini qadrlaydigan kimsalar masxara qilinadi.

Dostoyevskiy nazarda tutgan ijtimoiy idealga bitta so‘z bilan ta’rif beradigan bo‘lsak, bu so‘z xalq emas, balki cherkov bo‘ladi.

Cherkovga Isoyi Masihning g‘ayritabiiy, ilohiy tanasi sifatida e’tiqod qo‘yganmiz; biz, shuningdek, cherkov deganda u yoki bu dinga e’tiqod qiluvchi taqvodorlar yig‘iladigan joy (Tangrining bayti – baytulloh – Tarjimon) ko‘z oldimizga keladi. Lekin cherkov ijtimoiy ideal sifatida qanday ahamiyatga ega? F. Dostoyevskiy bu borada biron-bir ilohiy da’voni ilgari surmagan, shu bois uning asarlaridan cherkovga oid biron-bir mantiqiy ta’rif qidirish huquqiga ega emasmiz. Biroq, adib cherkovni ijtimoiy ideal sifatida tarannum etish asnosida to‘laqonli aniq va ravshan talabni ifodalagan, bu shu darajada aniq va ravshanki (garchi tamomila qarama-qarshi bo‘lsada), Yevropa sotsializmi ham ayni talabni ilgari suradi. (Dostoyevskiy shu bois so‘nggi kundaligida xalqning cherkovga ishonch-e’tiqodini «rus xalqiga xos sotsializm» deb ta’riflagan). Yevropalik sotsialistlar zo‘ravonlik bilan boylarni ham, kambag‘allarni ham moddiy jihatdan baravarlashtirishni talab qilyapti, davlatni ag‘darib tashlashni va jamiyat oddiy iqtisodiy uyushma negizida faoliyat yuritishini talab qilyapti. Dostoyevskiy nazarda tutgan «ruslarga xos sotsializm» esa barchani ruhoniy-ma’naviy birodarlik sifatida axloqiy cherkov darajasiga yuksaltiradi, garchi ijtimoiy toifalarning tashqi tengsizligi saqlanib qolsa ham, butun davlat va ijtimoiy qurilishda Isoyi Masih adolati va haqiqati ro‘yobga chiqishi asnosida ruhlantirilishini taqozo etadi.

Cherkov ijobiy ijtimoiy ideal sifatida yangi romanning yoki qator yangi romanlarning markaziy ideyasi bo‘lishi kerak. Ana shunday romanlarning hozircha faqat bittasi – «Aka-uka Karamazovlar» yaratildi.

Agar Dostoyevskiy ilgari surgan mazkur ijtimoiy ideal shakli «Jinlar» romanida tasvirlangan zamonaviy namoyandalarning idealiga tamomila qarama-qarshi bo‘lsa, u holda maqsadga erishish yo‘llari ham bir-birini inkor etadi. «Jinlar» asarida zo‘ravonlik, qotillik yo‘li tanlangan bo‘lsa, keyingi romanda axloqiy jasorat tarannum etiladi va hatto ikki karra sodir etilgan axloqiy poklanish g‘oyasi madh qilingan. Shaxsdan birinchi galda ko‘r-ko‘rona fikr-mulohazalaridan, yasama-soxta haqiqatdan yalpi, umumxalq e’tiqodi va adolati yo‘lida voz kechish talab qilinadi. Xalq e’tiqodi qarshisida shaxs ta’zim bajo keltirishi kerak, lekin xalqona e’tiqod bo‘lgani uchun emas, balki adolatli, haqqoniy e’tiqod bo‘lgani bois ta’zim qilishi lozim. Basharti shunday ekan, u holda xalq ommasi ham o‘zi ishonadigan ayni e’tiqod yo‘lida fe’l-atvoridagi diniy e’tiqodga zid illatli xususiyatlardan voz kechishi zarur.

E’tiqodli bo‘lish xalqning afzalligini ta’minlamaydi, xuddi shunday e’tiqodli shaxs ham boshqalardan ustun bo‘lishi mumkin emas. Haqiqat-adolat faqat samoviy bo‘ladi va xalqdan mazkur samoviy-ilohiy adolat-haqiqatga, loaqal va hatto shubhasiz milliy manmanligini qurbon qilish evaziga ham xizmat qilish jasorati talab qilinadi.

Shunday qilib, cherkov ijobiy ijtimoiy ideal sifatida, jamiki fikr-mulohazalarimiz va a’mollarimizning negizi va maqsadi sifatida mazkur idealni ro‘yobga chiqarishning bevosita yo‘li tariqasida xalq jasorati hisoblanadi – Dostoyevskiy anglab yetgan haqiqat shundan iborat edi va ayni haqiqat uning butun ijodiy faoliyatini payg‘ambarona yog‘du bilan yoritgan.

Izohlar

[1] Ushbu maqola faylasuf, shoir va publitsist Vladimir Solovyov (1853–1900)ning Dostoyevskiy qabri ustida 1881 yil 1 fevralda irod qilingan ma’ruzasidan olindi.(Tarj.).
[2] Alohida olingan har qanday tafsilot o‘z holicha real-hayotiy tusga ega emas, chunki faqat barchasi jamuljamlikdagina real-hayotiy xususiyat kasb etadi, boz ustiga realist san’atkor reallik-voqealarga o‘z nuqtai nazaridan kelib chiqib munosabat bildiradi, o‘z xohishiga ko‘ra talqin qiladi, binobarin, bu obyektiv-xolisona reallik-voqelik bo‘la olmaydi.(Muallif izohi).
[3] Viktor Gyugoning «Les Miserables» asarida ham ayni mavzu qalamga olingan; insonning botiniy, axloqiy qadr-qimmati va uning ijtimoiy holati o‘rtasidagi qarama-qarshilik.
[4] Dostoyevskiy bu romanni juda qadrlagan va garchi yuzaki bo‘lsa ham, Gyugodan ta’sirlangan (antitezalarga moyillik). Pushkin va Gogoldan tashqari uning ijodiga Dikkens va Jorj Sand kuchli ta’sir ko‘rsatgan. (Muallif izohi).
[5] Danilov – Moskva universiteti talabasi, allaqanday muhim niyatlar bilan sudxo‘rni o‘ldirgan va talagan. (Tarj.).

Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali, 2008 yil, 11 son

Fyodor Dostoyevskiy
KULGULI ODAMNING TUSHI
Mirzaahmad Olimov tarjimasi

I

Men kulgili odamman. Endi ular meni g‘irt jinni deb atashadi. Agar men rostdan ham jinni bo‘lib qolganimdaku, bu yangi nomdan arpa bo‘yi o‘sar edim. Lekin, afsuski, endi men ularga parvo qilmayman, endi ularning barchasi men uchun aziz — hattoki ustimdan kulgan chog‘larida ham, to‘g‘risi, shunda ularni yanayam yaxshi ko‘rib ketaman. Ularga qarab turib meni g‘am bosadida, bo‘lmasa, ularga qo‘shilib kulgan bo‘lardim. O‘z turqi-tarovatim kulgili bo‘lganligidan emas, yo‘q, ularni suyganimdan! Meni shuning uchun g‘am bosadiki, ular haqiqatni bilishmaydi — men bo‘lsam bilaman. Oh, haqiqatni yolg‘iz o‘zing bil sang, naqadar og‘ir-a! Lekin ular buni tushunmay di. Yo‘q, tushunishmaydi.
Bir vaqtlar men kulgili bo‘lib tuyulganimdan juda-juda o‘kinardim. Kulgili bo‘lib tuyulmasdim, chindan ham kulgili edim. Kim bilsin, balki men tug‘ilganimdan buyon shundaydirman, balki olti-yetti yoshimdanoq shundayligimni bilgandirman. Keyin maktabda, undan so‘ng dorilfununda o‘qidim. Ammo, nachora, qancha ko‘p o‘qisam, shuncha ko‘p uqdim-ki, kulgili odam ekanman. Go‘yo universitetda o‘qitiladigan barcha fanlar bu jin urgur sifatimni isbotlash va uqtirish uchungina yaratilgandek edi. Hayotda ham yo‘lim xuddi o‘qishdagidek bo‘ldi. Yillar o‘ta borgan sayin o‘zimning masxaraomuz qiyofam to‘g‘risidagi fikr miyamga qo‘rg‘oshindek quyilaverdi. Kas ham, nokas ham mening ustimdan kulardi. Ammo ularning fahmi yetmas ediki, kulgili ekanligimni eng ko‘p biladigan kishi bitta bo‘lsa, o‘sha men o‘zim edim. Menga alam qiladigan joyi ham shu ediki, ular buni bilmasdi. Lekin bunga o‘zim aybdorman. Men azaldan nihoyatda mag‘rur edim, boshimni kessalar ham, biror kishi oldida o‘z aybimga iqror bo‘lishni istamasdim. Mag‘rurligim yil sayin gazak olib boraverdi. Mabodo shayton yo‘ldan urib, biror kishi oldida buni tan olib qo‘yguday bo‘lsam bormi, chamamda, o‘sha kuniyoq peshonamga to‘pponcha tirab, miyamni dalva-dalva qilib tashlardim. O, o‘smirlik chog‘larim, bir kuni bardoshim tugaydiyu, o‘rtoqlarim oldida buni tan olib qo‘yaman, deb qanchalik ezilardim-a. Lekin o‘zimning bu sifatimni yildan-yil ko‘proq anglay borgan bo‘lsamda, ulg‘aygach, negadir unga biroz beparvo qaraydigan bo‘ldim. Ha, chindan ham «negadir», chunki men uning boisini hali ham bilmayman. Ehtimol, bunga ichimdagi bir o‘zgarish sabab bo‘lgandir. O‘sha paytlarda mening yuragimni butun borlig‘imdan ko‘ra yuksakroq bir e’tiqod yuzasidan dahshatli g‘ussa qoplagandi. Men dunyoda hamisha hamma narsa baribirku degan fikrga ishonib qolgan edim. Men buni, eh-he, allaqachon sezganman, lekin bultur kutilmaganda unga tamoman imon keltirdim. Birdan olamning budu nobudi men uchun baribir ekanligini, dunyoni suv bossa, to‘pig‘imga chiqmasligini butun borlig‘im bilan tuydim. So‘ng yon-verimda hech nima yo‘qligini his qildim. Dastlab xayolimga: «Oldin qancha ko‘p narsa bor edi-ya», degan fikr keldi. So‘ng oldin ham hech nima bo‘lmaganu, faqat menga bordek tuyulganligini fahmladim. Sekin-sekin men bundan keyin ham hech qachon hech nima bo‘lmasligiga ishonch hosil qildim. Shunda men birdaniga odamlardan og‘rinmaydigan, ularning bor-yo‘qligini ham payqamaydigan bo‘ldim. Bu hatto arzimas mayda-chuydalarda ham ko‘rinib qoldi. Masalan, men ko‘chadan o‘tayotib odamlarga urilib ketaverardim. Yo‘q, bu o‘ychanligimdan emas edi, men unda o‘ylashni butunlay bas qilgan edim. Menga shunchaki hamma narsa baribir edi. Dunyodan osuda bo‘lib, biror muammoni hal etsamku, xudoga shukronalar o‘qirdim-a, lekin men hech vaqoni hal etmadim. Esiz, bir dunyo masala bor edi-ya. Ammo menga baribir bo‘lib qoldi va jamiki jumboqlar mendan uzoqlashdi-ketdi.
Buni qarangki, shundan keyin men haqiqatga yetishdim. Men unga bultur uchinchi noyabr kuni yetishgan bo‘lsam, undan keyingi hayotimning har bir soniyasini ham xotirlay olaman. O‘shanda zim-ziyo kecha edi. Men soat o‘nga yaqin uyga qaytdim. Esimda, hatto tabiatning o‘zida ham bundan ortiq zulumot bo‘lishi mumkin emas, deb o‘yladim. Yomg‘ir tun bo‘yi yog‘di, bu — sovuq, bexosiyat, hatto qandaydir vahimali, odamlarga ro‘y-rost yomonlik sog‘ingan yomg‘ir edi, ha, men buni yaxshi eslayman. Soat o‘n birlarda esa yomg‘ir birdan tindi, atrofni bo‘g‘iq rutubat qopladi, havo namchil, sovuq edi. Ko‘chadagi har bir toshdan ham, jinko‘chalarning uch-uchlaridan ham og‘ir bug‘ ko‘tarilardi. Shu paytda hamma chiroqlar o‘chib qolsa qanday soz bo‘lardi-ya. Chiroqlar borligi ko‘ngilni xira qiladi, chunki ular shunday bir rasvo manzarani yoritib turadida. Shu kuni men tuz totmadim hisob, oqshom tushgandan boshlab bir injenerning yonida o‘tirdim. Uning oldida yana ikki oshnasi bor edi. Men bir og‘iz ham gapirmadim, aftidan, ularning joniga ham tegdim. Ular qandaydir behayo gap aytdilar, birdan nimadandir tutaqib ketdilar. Lekin men sezib turgan edimki, ularga ham baribir, qizishganlari esa shunchaki. Men buni ochiq aytib qo‘ya qoldim: «Janoblar, — deyman, — axir, sizlarga baribirku». Ular xafa bo‘lishmadi, faqat birgalashib mening ustimdan kulishdi. Sababi, men buni ta’na-tanbehsiz, shunchaki menga baribir bo‘lgani uchun aytgandim. Menga baribirligini ko‘rib, ular xursand bo‘lishdi.
Men ko‘chada chiroq to‘g‘risida o‘ylab, osmonga tikilgandim. Osmon tim qorong‘i, lekin bu zulumotda parokanda bulutlarni, ular oralig‘ida tubsiz qora dog‘larni aniq ilg‘ash mumkin edi. Birdan bu dog‘larning birida miltillagan yulduzchani ko‘rib qoldim. Unga zehn solib uzoq tikildim. Tikildimu, endi shu kecha o‘zimni o‘ldiraman, deb qasam ichdim. Men ikki oy oldin bu haqda qat’iy qarorga kelib, nochor ahvolimga qaramay ajoyib to‘pponcha sotib olgan va uni o‘sha kuniyoq o‘qlab qo‘ygan edim. Mana, allaqachon ikki oy ham o‘tdi. To‘pponcha bo‘lsa hanuz g‘ilofida. Menga shu qadar baribir ediki, axiyri bunchalik baribir bo‘lmagan bir daqiqani poylagim keldi, lekin negaligini bilmayman. Har kecha uyga kelib, «o‘zimni otaman» deb o‘ylardim, lekin o‘sha daqiqani poylardim. Mana, endi u mitti yulduz menda bir fikr uyg‘otdi, shuning uchun ham: «albatta shu kecha o‘z boshimga yetishim kerak», — deb o‘yladim. Qiziq, bu yulduzcha nega menda fikr uyg‘otdiykin?
Men samoga tikilgan payt bir qizcha nogoh tirsagimdan ushladi. Ko‘chalar allaqachon huvillab qolgan, hech kimsa ko‘rinmasdi. Uzoqroqda izvoshchi foytunida uxlab yotardi. Qizcha sakkiz yoshlarda, boshida — durracha, egnida — bir qavatgina ko‘ylak, hamma yog‘i shalabbo edi. Ayniqsa, uning ilviragan ho‘l boshmoqlari xotiramga muhrlanib qoldi. Birdan u tirsagimdan ilkis tortib, meni allaqayoqqa sudray boshladi. U yig‘layotgani yo‘q, ammo qandaydir so‘zlarni uzuq-yuluq aytib chinqirar edi. So‘zlarining yarmi ichida qolar, chunki u dag‘-dag qaltirardi. Nimadandir dahshatga tushib, jon holatda: «Onajon! Onajonim!» — deb qichqirardi. Men unga o‘girilgan bo‘ldim, lekin churq etmay o‘z yo‘limga ketaverdim. Qizcha bo‘lsa yugurgilar, meni siltab tortar, uning ovozida qattiq qo‘rqqan bolaning holatiga xos ayanchli ingroq bor edi. Bu ingroq tovushning nimaligini men bilardim. Qizcha so‘zlarni chala-yarim aytsada, men qayerdadir uning onasi jon berayotganligini yoxud bir falokatga yo‘liqishganu, u onasiga kimnidir yordamga chaqirish yoki nimadir topish uchun yuragini hovuchlab yugurganligini darrov fahmladim. Lekin men unga ergashmadim, aksincha, miyamda «uni haydab yuborsamchi» degan fikr o‘rmaladi. Avval unga, mirshabni top, dedim. Ammo u birdan qo‘lchalarini qovushtirdi, yig‘lamsirab, bo‘g‘riqib yonimda yuraverdi, sira izimdan qolmadi. Oxiri men yer tepib unga baqirdim. U «Barin, barin!..» deb iltijo qildiyu, so‘ng birdan meni tashlab yo‘lning narigi betiga yugurdi. U yerda ham bir yo‘lovchi ko‘rindi, aftidan, qizcha endi unga yolvorardi.
Men o‘zimning beshinchi qavatdagi ijaramga ko‘tarildim. Mening xonam nochorgina jihozlangan, o‘zi ham katalakday, derazalari chordoqnikiday yoysimon. Mening bor bisotim — klyonka qoplangan divan, ustiga kitob taxlangan stol, ikkita kursi va daqqiyunusdan qolganu, lekin rohatijon, suyanchig‘i baland kreslo. Men kelib o‘tirdim, shamni yoqdimu, o‘ylashga tushdim. Qo‘shni «xona»da, parda devor ortida bugun uchinchi kunki g‘ala-g‘ovur tinmaydi. U yerda iste’fodagi kapitan yashaydi. Bu yerda kapitan bilan besholtita sayoq oshnasi yig‘ilib aroq ichishadi, titilib ketgan eski qartada shtoss o‘ynashadi. Kecha kechqurun to‘s-to‘polon bo‘lib ketdi, ikkitasi bir-birining sochidan changallab to‘rt tomonga sudradi. Xo‘jayin xotin arz qilib kirmoqchi bo‘ldiyu, jur’at etmadi: u kapitandan o‘lguday qo‘rqardi. Bu xonadonda yana polkdan kelgan qilqanoqday xotin shu yerda kasal orttirgan uchta bolasi bilan yashaydi. Xotin ham, bolalari ham kapitandan qo‘rqib, jon hovuchlab turishadi, kechasi bilan qaltirab cho‘qinib chiqishadi. Bolalarning kichkinasini qo‘rqinchdan tutqanoq ham tutgandi.
Bilishimcha, kapitan Nevskiyda yo‘lovchilarni to‘xtatib, choychaqa undiradi. Chunki endi uni xizmatga olishmaydi. Ammo kiziqki — qiziq bo‘lmasa, aytarmidim — bir oydan beri qo‘shni yashab, kapitan biror marta ham mening g‘ashimga tegmadi. Men, albatta, tanishishdan o‘zimni olib qochdim, lekin meni birinchi ko‘rgandayoq uning ham yuragi siqilgandek bo‘ldi. Biroq ular parda ortida qancha shovqin solishmasin, necha kishilashib o‘tirishmasin, menga baribir. Men tun bo‘yi o‘tirib chiqaman, lekin o‘lay agarki, ularning biror so‘zi qulog‘imga kirsa. Ha, ularni shunchalik unutib yuboraman. Bo‘lmasa, men tuni bilan mijja qoqmay chiqamanku, bunga ham allaqachon bir yil bo‘ldi. Kechalari kresloda mixlanganday o‘tiraman, hech ish qilmayman, kitob-pitobni esa faqat kunduzlari o‘qiyman, o‘tiraman, hatto o‘ylamayman ham, miyamda o‘zicha qandaydir xayollar daydiydi, men ularni o‘z holiga tashlab qo‘yaman. Shamim tunda yonib ado bo‘ladi.
Men tinchgina kresloga cho‘kdim, to‘pponchani chiqarib oldimga qo‘ydim. Uni qo‘yayotib o‘zimdan: «Shundaymi?» — deb so‘radim va zarracha ikkilanmay javob berdim: «Ha, shunday!», ya’ni o‘zimni otaman! Har qalay, shu kecha o‘zimni otsam kerak — men buni bilardim, lekin ungacha qancha o‘tirishimni bilmasdim. Agar o‘sha qizcha bo‘lmaganda, shubhasiz, hozir mening kunim bitgan bo‘lardi.

II

Qarang-a, menga hamma narsa baribir ediyu, lekin, masalan, og‘riqni sezardim. Birov meni turtib o‘tsinchi, og‘riqni sezmasmidim. Ma’naviy jihatdan ham xuddi shunday: juda ayanchli voqea yuz bersa, men albatta hali baribirchilikka berilmagan vaqtimdagidek unga achingan bo‘lardim. Boya ham qizchaga rahmim keldi. Menku unga yordam berardim, ammo… Xo‘sh, nega unga yordam bermadim? Bunga o‘sha payt miyamga kelgan bir fikr sabab bo‘ldi. Qizcha meni tortib chaqirgan vaqt oldimda bir jumboq ko‘ndalang bo‘ldi, men uni yecholmadim. Aslidaku u arzimas savol, lekin mening jahlim chiqdi. O‘zimning: «modomiki shu kechayoq o‘z boshimga yetaman, deb qasd qilgan ekanman, endi menga dunyoning boru yo‘qligi har doimgidan ko‘ra ham baribirroq bo‘lishi kerak emasmi?» — degan xulosamdan jahlim chiqdi. Qiziq, nega birdan menga baribir emasligini, qizchaga rahmim kelayotganligini his etdim. Ha, men aniq eslayman, qizchaga dildan achindim, hatto bundan g‘alati bir og‘riq ham tuydim. To‘g‘ri, men u paytdagi oniy kechinmalarimni bundan ortiq ifodalay olmayman, ammo bu kayfiyat uyga kelganimdan keyin ham davom etdi, men ko‘pdan beri birinchi marta qattiq ta’sirlangan edim. Miyamga fikrlar quyila boshladi. Men shunga amin bo‘ldimki, toki inson ekanman, toki bir xasga aylanmagan ekanman yashayman, demakki, hali azob chekishim, g‘azablanishim, o‘z qilmishlarimdan uyalishim mumkin. Mayli. Lekin men o‘zimni, deylik, ikki soatdan keyin o‘ldiradigan bo‘lsam, unda bu qizcha bilan, o‘z qilmishimning to‘g‘ri-noto‘g‘riligi bilan necha pullik ishim bor?! Men nulga aylanaman, ha, mutlaq nulga aylanaman. Nahotki hoziroq butkul yo‘qlikka aylanmog‘im va dunyoning ham barbod bo‘lmog‘ini anglab turganligim u qizchaga achinishimga va o‘z qilmishimdan uyalishimga zarracha ta’sir ko‘rsatmasa? Axir, men «Hozir faqat rahm qilmaslik emas, inson zoti o‘ziga ravo ko‘rmaydigan tubanlik ham qo‘limdan keladi, chunki men uchun olam hozir boru, ikki soatdan keyin yo‘q», — deb o‘ylaganim uchun ham bechora go‘dakka qarab atay yer tepindim, atay yirtqichga o‘xshab bo‘kirdimku. Xo‘sh, siz shuning uchun baqirganimga ishonmaysizmi? Men endi bunga ishonib qoldim. Tassavurimcha, go‘yo endi hayot ham, dunyo ham menga qarab qolgan edi. Go‘yo hattoki dunyoning o‘zi yolg‘iz men uchun yaratilgan: men o‘zimni otdimmi, dunyo ham oxiratga yuz tutadi, hech bo‘lmaganda — men uchun. Mendan keyin balki chindan ham hech kim uchun hech nima bo‘lmas. Lekin buni aytmaganda ham, mening ongim so‘ngan zahot butun olam yo‘qlikka aylanadi, ongimning bir sharpasi, zarrasi sifatida so‘nadiku. Ehtimol, bu yorug‘ olam, bu guj-g‘uj odamlar yolg‘iz mening o‘zimdan iboratdir. Esimda, kresloga o‘tirib xayolga cho‘markanman, men bir-biriga uyqashib kelayotgan bu yangi masalalarni butkul boshqa tomonga burib, tamomila yangi fikrni o‘ylab topdim. Masalan, mening tasavvurimda shunday bir holat gavdalandi. Deylik, men oldin Oyda yoki Marsda yashagan, u yerda qandaydir bema’ni, yaramas ish qilgan, buning uchun bosirinqi tushdagidan battar qo‘rqitilgan va sharmanda qilingan, keyin yerga tushib ham ularni unutolmagan bo‘lsam, bundan tashqari, endi zinhor ortga qaytolmasligimni bilsam, o‘shanda oyga tikilib, «E, menga baribir emasmi?!» — deya olarmidim? Men qilmishimdan uyalgan bo‘larmidim yoki yo‘qmi? Aslidaku hozir bu savollar arzimas va ortiqcha. Chunki to‘pponcha shundoq oldimda turibdi. Bu kecha u otilishi muqarrarligini men butun vujudim bilan sezardim. Ammo fikrlar qonimni qaynatdi, men telbanamo bo‘lib qoldim. Nimanidir oldindan hal etmay turib o‘lolmaydigan holatga yetdim. Gapning qisqasi, shu qizcha meni o‘limdan xalos etdi, chunki men o‘yimga yetolmay, o‘q otilishini keyinga surdim, kapitannikida ham sharpalar tina bordi. Ular qartavozlikni tugatdilar, uxlashga tutindilar, lekin hozircha guvurlab, yoqar-yoqmas so‘kinardilar. Shu joyga yetganda, men birdan uxlab qolibman, taajjub, shu choqqacha hech qachon kresloda uyqum eltmagan edi. Uxlaganimni o‘zim ham sezmay qolibman. Tush, ma’lumki, juda g‘alati hodisa, nimalarnidir favqulodda tiniq, eng mayda tafsilotlarigacha farqlaysiz, boshqa narsalar, masalan, makonlar va zamonlar ustidan bemalol sakrab o‘tasiz. Tushlarni aql emas, istak, bosh emas, yurak harakatga keltiradi. Shunday bo‘lsada, mening aqlim tushda shunday ayyorona narsalarni to‘qib chiqaradiki… Tushingga shunday voqealar ham kiradiki, aslo ularning tagiga yetolmaysan. Mening akam besh yil burun dunyodan o‘tgan. Men uni goho tushimda ko‘raman: u mening ishlarimga bosh qo‘shadi, ikkalamiz ham berilib ketamiz, ammo men shu paytning o‘zida, butun tush davomida akamning vafot qilganligi va dafn etilganligini tamoman bilib, eslab turaman.
Axir, taajjublanmay bo‘ladimi, marhum odam mening yonimda yugurib-yelib yursa. Nega aqlim bunga yo‘l qo‘yadi? Mayli, bularni qo‘ya turay. Bugungi tushimdan gapiray. Ha, o‘shanda shu tushni ko‘rdim, mening uchinchi noyabrdagi tushim! Ammo uning faqat tush ekanligi meni ranjitadi. Axir, u meni haqiqatdan ogoh etgandan keyin, tushmi-o‘ngmi, baribir emasmi?! Haqiqatni bir bor idrok etganingizdan keyin uning aynan shu ekanligini, boshqasi yo‘q va bo‘lishi mumkin emasligini tushmi-o‘ngmi bilib turasizku. Mayli, tush bo‘laqolsin, qaytaga yaxshi. Axir, sizning ko‘klarga ko‘tarib maqtagan shu hayotingizni men bittagina o‘q bilan yo‘q qilmoqchi edim, mening tushim, tushim esa — o, u meni yangicha, ulug‘vor, qudratli hayotdan ogoh etdi!
Tinglang.

III

Boya aytganimday deyarli sezdirmay, hatto o‘sha o‘ylarimda davom eta turib ko‘zim ilinibdi. Tushimda to‘pponchani olibman, o‘tirgan ko‘yi uni to‘ppa-to‘gri yuragimga qadabman, ha, boshimga emas, yuragimga! Men, axir, o‘qni boshimga, boshimning ham o‘ng chakkasiga otishga qaror qilgandimda. To‘pponchani ko‘ksimga qadab, bir-ikki soniya kutdim, shu choq birdan shamim, stolim, ro‘paradagi devorim joyidan siljib tebrana boshladi. Men talmovsirab jon-jahdim bilan tepkini bosdim.
Tushda ba’zan tepadan qulaysiz yoki sizni so‘yadilar, uradilar. Lekin bunda hech qanday og‘riq sezmaysiz, faqat u yer-bu yeringizni haqiqatan karavotga urib olsangizgina, joningiz og‘riydi va ko‘pincha og‘riqdan uyg‘onib ketasiz. Mening tushimda ham shunday bo‘ldi — og‘riq-pog‘riqni sezmadim, biroq, nazarimda, o‘q otilishi bilan butun borlig‘im larzaga tushdiyu, so‘ng birdan hammasi so‘ndi, gir atrofimni qorong‘ilik qopladi. Men go‘yo ko‘r va gung bo‘lib qolgan edim. Qarabsizki, allaqanday qattiq narsaning ustida uzala tushib yotibman, hech vaqoni ko‘rmayman, qimir etolmayman. Atrofimdan o‘tib-qaytishadi, baqirib-chaqirishadi, kapitan do‘rillaydi, xo‘jabeka chinqiradi, Shu payt birdan g‘ala-g‘ovur tindi, olam sukunatga cho‘mdi. Mana, endi meni yopiq tobutda olib ketayotirlar. Men tobutim qanday chayqalayotganini sezyapman, bu haqda o‘ylab ketyapman. Daf’atan bir o‘y meni ilk bora larzaga soldi: axir, men o‘lganman, butunlay o‘lganmanku, men buni bilaman, ko‘zdan va harakatdan qolganim bilan sezib va fikrlab turibman. Biroq ko‘p o‘tmay men bunga ko‘nikaman va odatda tushda bo‘lganidek voqelikni munozarasiz qabul qila boshlayman.
Mana, meni qabrga qo‘yib, ustimga tuproq ham tortadilar. Hamma ketadi, men yolg‘iz qolaman, tamomila yolg‘iz, qimir etmayman. O‘zimning qabrga qo‘yilishimni oldin qachonki tasavvur qilgan bo‘lsam, qabr ko‘z oldimga namlik va sovuqlik sezgilari bilan uyqashib kelar edi. Hozir ham qattiq sovqotayotganimni his etdim, ayniqsa oyog‘imning uchlari achchiq dildirardi, ammo bo‘lak hech nimani sezolmadim. Qiziqki, men hech nimani kutmay, «o‘lik odam nimani ham kutishi mumkin?» degan fikrga ko‘nib yotardim. Faqat zax kishini ezar edi. Oradan qancha vaqt o‘tganini bilmayman, bir-ikki soatmi, bir necha kunmi, nogoh chap ko‘zimga tobut tepasidan bir tomchi chakki tomdi, keyin yana, yana… har daqiqada tomib turdi. Birdan ichimda achchiq norozilik uyg‘onib, yuragim sancha boshladi. «Bu o‘sha jarohatim, — xayolimdan kechdi, — o‘q teshib o‘tkan joy…» Tepamdan esa daqiqa sayin yumuq ko‘zlarim ustiga chakka tomchilayverdi. Shunda men birdan faryod qildim, yo‘q, ovoz chiqarib emas (o‘likda ovoz nima qilsin?!), butun borligim bilan menga bu ko‘rgulikni yuborgan qodir Egamga faryod qildim:
— Ey, Sen, kim bo‘lsang ham, agar borliging chin bo‘lsa va agar taxti farmoningda bulardan ko‘ra oqilroq biror nima mavjud bo‘lsa, amr et, o‘shal ijoding ko‘z oldimda namoyon bo‘lsin! Mabodo sen mendan o‘z jonimga qasd qilganim uchun shu jirkanch va bema’ni ko‘rguliklar bilan qasos olmoqchi bo‘lsang, bilib qo‘y: hech qachon, hech qanday jabru jafo, hatto u million yillab cho‘zilganda ham, mening og‘ir sukut ichida tuyadigan nafratim bilan tenglasholmaydi!..
Men faryod chekdimu, tindim. Tamomiy sukunat qariyb bir daqiqa davom etdi, bu orada hatto bir tomchi chakki ham tomib ulgurdi, lekin men bilar va aniq ishonar edimki, hozir hammasi o‘zgarishi kerak. Shu choq birdan qabrimda darz paydo bo‘ldi. Yoki uni qazib ochishdimi, bunisini bilmayman, lekin allaqanday qora, notanish mavjudot meni ko‘tarib ketdi va biz fazoda ko‘z ochdik. Men birdan o‘zimga keldim. Yarim kecha edi, bunaqa zim-ziyo tunni umrimda birinchi ko‘rishim. Biz fazo bo‘ylab yerdan, eh-he, juda olislarga uchdik. Men o‘zimni olib uchayotgan mahluqdan hech nimani so‘ramadim, faqat yuragim g‘ururga to‘lib nimadir bo‘lishini kutdim. Men «qo‘rqmayman» deb o‘zimni ishontirdim va bu ishonchdan ham zavq, ham osoyish topdim. Qancha vaqt uchganimizni na eslayman, na tasavvur eta olaman. Tushda o‘zi shunaqa bo‘ladiku, makonlar va zamonlar osha, borliq va tafakkur qonunlari osha sakrab uchasiz, faqat ko‘nglingiz tortgan nuqtalargagina to‘xtalasiz. Men birdan qorong‘ilik ichra yolg‘iz yulduzchani ko‘rib qoldim. «Bu Siriusmi?» — dedim to‘satdan o‘zimni tutolmay, chunki men hech nimani so‘ramaslikka qaror qilgan edimda. «Yo‘q, bu — sen uyga qaytayotib, bulutlar ichida ko‘rganing o‘sha yulduzcha» — javob qildi hamrohim. Qarasam, uning qiyofasi odamga o‘xshaydi. Taajjub, negadir bu mahluqni jinim suymadi, hatto undan nafratlandim. Men tamoman yo‘qlikka aylanishni kutgandim va naq yuragimga o‘q uzgandim. Endi bo‘lsa mana buning qo‘lidaman. Albatta, uning odam emasligi ayon, lekin u mavjud, yashayapti. «Demak, bundan chiqdi, o‘lgandan keyin hayot bor ekanda» — tushga xos yuzaki fikr yuritdim men. Lekin yuragim sergak edi. «Agar qaytadan mavjud bo‘lish, kimningdir amri vojibi bilan yashash kerak bo‘lsa, — ko‘nglimdan kechirdim men, — meni mag‘lub etishlari va xo‘rlashlarini istamayman». Men kamsitilganligim tan olingan savoldan o‘zimni tiyolmay, birdan hamrohimga so‘z qotdim: «Sendan qo‘rqayotganimni bilib turibsan, shuning uchun meni ko‘rgani ko‘zing yo‘q». Men xo‘rlanganimni his qilib, yuragimda nina sanchgandek og‘riq sezdim. Hamrohim javob bermadi. Men shuni sezdimki, bu mahluq mendan nafratlanayotgani ham, mening ustimdan kulayotgani ham, hatto menga rahmi kelayotgani ham yo‘q, bu safarimizda qandaydir noayon, sirli, faqat menga aloqador qandaydir maqsad bor. Men battar vahimaga tusha boshladim. Qandaydir kuch bir so‘z aytmay, ammo qiynoq bilan meni mum tishlagan yo‘ldoshimning kimligidan ogoh etdi va mening bag‘rimni tilib o‘tdi. Biz tim qorong‘i, noma’lum kengliklar bo‘ylab uchdik. Men anchadan beri yulduzlarga tikilmay qo‘ygandim. Ammo falak avroqida nurlari ming-million yillardan so‘ng yerga yetib keladigan shunday sitoralar borligini bilardim. Balki biz bu kengliklarni endi ortda qoldirib ketgandirmiz. Men qattiq qayg‘u ichida nimanidir kutar edim. Birdan qadrdon va oliy darajada o‘ziga chorlovchi bir tuyg‘u meni larzaga soldi: men birdan o‘zimizning tabarruk quyoshimizni ko‘rib qoldim. Bu lam’ai a’zam yerimizni atrofidan gir aylantirayotgan quyoshimiz bo‘lishi mumkin emasligini, biz undan cheksiz uzoqlashib ketganimizni bilardim, ammo men butun borlig‘im bilan shuni angladimki, bu xuddi o‘zimiznikiga o‘xshagan quyosh, uning egizagi yoki aynan takrori. Mening yuragimda laziz, da’vatkor tuyg‘u sado berdi. Ko‘z ochib ko‘rganim o‘sha nurning qadrdon shu’lalari mening qalbimda jilolandi va unga qaytadan jon ato etdi, men o‘limimdan so‘ng ilk bor o‘sha jonajon hayotning nafasini tuydim.
— Agar bu quyosh bo‘lsa, xuddi o‘zimiznikiga o‘xshagan quyosh bo‘lsa, unda yer qani? — deya qichqirdim men. Yo‘ldoshim menga boqib quyuq qorong‘ilik ichida nur sochib turgan yulduzchaga ishora qildi. Biz to‘g‘ri o‘shanga qarab uchdik.
— Nahotki koinotda shunday aynan takrorlar bor, nahotki tabiatning qonuni shunday bo‘lsa?.. Agar u yulduzcha yer bo‘lsa, nahotki u ham xuddi o‘zimiznikiga o‘xshash baxtsiz, bechora, lekin aziz va hamisha suyukli yer? Nahotki u ham yerimiz kabi hattoki eng badkirdor farzandlarida ham azobli bir muhabbat uyg‘otadi? — Men o‘zim tark etgan ona-yerimizga nisbatan asov, otashin muhabbatimdan titrab nido qildim. O‘zim ranjitgan g‘arib qizchaning qiyofasi bir zum ko‘z oldimdan o‘tdi.
— Shoshilma, hammasini ko‘rasan, — dedi mening hamrohim qandaydir hazin ovoz bilan. Biz tezda sayyoraga yaqinlashdik. U mening ko‘z oldimda ulkanlashdi, men hademay okeanni, Yevropa chegaralarini ajratdim va birdan qalbimda qandaydir ulug‘, muqaddas rashk tuyg‘usi alanga oldi. «Ajabo, shunchalik ham aynan takror bo‘lishi mumkinmi?! Buning nima keragi bor?! Men faqat o‘zim tark etgan yerni, men, noshukur banda, yuragimga o‘q uzib hayotimni so‘ndirgan payt bag‘ir qonim tomgan o‘sha yernigina sevaman va seva olaman! Men jonimga qasd qildim, lekin hech qachon, hech qachon ona-yerimizga muhabbatim so‘ngan emas, balki o‘sha xosiyatsiz tunda ham unga alvido ayta turib uni har qachongidan ortiqroq sevgandirman. Bu yangi zaminda ham azob-uqubat bormikin? Biz o‘z yerimizda faqat azob bilangina, azob orqaligina chinakam mehr-muhabbatga noil bo‘lamiz. Biz boshqacha sevolmaymiz, boshqacha muhabbatni bilmaymiz ham. Men sevmoq uchun azob chekishni istayman. Menga hozir o‘zim tark etgan o‘sha yerdan boshqasi kerakmas, men faqat o‘shanigina qo‘msayman, o‘zga hech qayerdagi hayotni xohlamayman va qabul qilmayman».
Lekin u mahal allaqachon yo‘ldoshim meni xoli qoldirgan edi. Men bo‘lsam o‘zim ham sezmagan holda nurlarga belangan kunda jannatmonand zaminda ko‘z ochdim. Nazarimda, o‘z yerimizdagi Grek arxipelagining orollaridan birida yoki materikning shu arxipelagga yondosh allaqanday bir burchagida turgandim. O, hamma narsa o‘zimizdagiga o‘xshar, ammo faqat chor atrofda bayram nafasi ufurar, ulug‘, muqaddas, uzoq ko‘z tikib erishilgan ruhi kezar edi. Farahbaxsh moviy dengiz qirg‘oqlarga sokin urilardi va oshkora, deyarli ongli mehr bilan ulardan o‘pich olardi. Bo‘ychan xushmanzara daraxtlar butun jozibasini ko‘z-ko‘z etar, ularning sonsiz yaproqlari esa meni osoyishta, yoqimli shovullash bilan qarshi olar, go‘yo menga mehr izhor etar edi. O‘t-o‘lanlar tiniq, dilxush ranglarga burkanib yashnar edi. Qushlar gala-gala bo‘lib havoda sayr etishar, mendan cho‘chimay qo‘lu yelkalarimga qo‘nishar, nozik, popuk patlari bilan meni shodon urib o‘tishar edi. Va, nihoyat, men baxtga qorilgan bu zaminning odamlarini ko‘rdim. Ular yonimga kelishdi, meni qurshab olishdi, kuchib o‘pa boshlashdi. Oftob farzandlari, quyosh bolalari — o, ular qanchalar go‘zal edi! Men o‘z yerimiz odamlarida hech qachon bu qadar komil go‘zallikni ko‘rmagan edim. Faqat bolalarimizda hali ruhiga gard qo‘nmagan paytlarda kuchsizgina bo‘lsada, bu go‘zallikning uchqunlarini uchratish mumkin. Bu baxtiyor odamlarning chehralari tiniq nur sochib porlaydi. Ularning yuz-ko‘zlaridan aql nuri yog‘ilib turadi, ammo bu yuzlar quvonchga to‘la; bu odamlarning ovozida, so‘zlarida bolalarcha zavq jaranglaydi. O, men bir qarashdayoq hammasini, hammasini tushundim, bu — ayblaru gunohlar bilan bulg‘anmagan yer edi, unda ham odamlar, ammo gunohsiz odamlar yashardi, ular butun bashariyatning diniy rivoyatlarida yozilganidek, bizning gunohga botmagan ajdodlarimiz davron surgan jannatmonand ma’voda yashardilar. Faqat bir farqi-bunda butun zamin yaxlit jannatdan, jannatning o‘zidangina iborat edi. Bu odamlar shodon jilmayib meni qurshab oldilar va o‘zlari bilan olib ketdilar. Ularning har biri meni xotirjam etgisi kelardi. O, ular mendan hech nimani so‘rab o‘tirishmadi, ammo hammasi allaqachon hamma gapni bilgandek edi, har holda menga shunday tuyuldi. Ular mening yuzimdan uqubat nuqsini tezroq sidirib tashlashni istardilar.

IV

Mayli, bu faqat tush bo‘la qolsin, lekin ularning mehribonligini qarang. Men bu mehrning haroratini manguga eslab qoldim, hozir ham o‘sha yoqdan mehr yog‘ilayotganday tuyuldi. Men ularni o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim, kimligini bildim, ularga mehr qo‘ydim va keyinchalik ular uchun azob chekdim. O, men ularni juda ko‘p tomonlardan tushunolmasligimni o‘sha paytdayoq angladim. Men zamonaviy rus progressisti sifatida, badxulq peterburglik sifatida bir narsaga hayron qolardim: ular shunchalik ko‘p narsani bilsalarda, biznikiga o‘xshagan ilm-fanga ega emas edilar. Tezda shunga aqlim yetdiki, ularning bilimida biznikiga o‘xshamaydigan ajib samimiyat bor, ular suv ichadigan bilim chashmalari ham, ularning intilishlari ham butunlay bo‘lakcha. Bu zamin odamlari ortiqcha hoyu havasga berilmay, osuda yashardilar, hayotni idrok etishga ham bizchalik intilmasdilar, chunki ularning hayoti shusiz ham bekam-ko‘st edi. Lekin ularning bilimlari bizning fanimizga nisbatan teranroq va yuksakroq edi, zero, bizning fanimiz hayot o‘zi nima ekanligini tushunishga intiladi, boshqalarga qanday yashashni o‘rgatish uchun uni idrok etmoqchi bo‘ladi. Ular bo‘lsa qanday yashashni ilm-fansiz ham bilardilar, men buni fahmladim, ammo ularning bilimlarini tushunolmadim. Ular menga o‘z daraxtlarini ko‘rsatdilar, lekin dov-daraxtlarga shunchalik muhabbat bilan qarash menga yot edi, ular go‘yo o‘zlariga monand mavjudotlar bilan so‘zlashayotganga o‘xshardilar. Bu odamlar daraxtlar bilan gaplashardilar, desam ham, ehtimolki, xato bo‘lmas. Ha, chindan ham ular bir-birlarining tillariga tushunardilar. Ular butun tabiatga, masalan, hayvonot olamiga ham xuddi shunday qarardilar, ular bilan inoq yashardilar. Ular ko‘kka ishora qilib, menga yulduzlar haqida nimadir dedilar, men tushunolmadim, ammo shu chog‘ ularning dillari yulduzlar bilan tutashganligiga ishonchim komil. O, bu odamlar meni o‘z qalblariga oshno etolmadilar, ammo meni shusiz ham suydilar. Ular meni tushunolmasliklariga ko‘zim yetdi, shuning uchun yerimiz haqida miq etib og‘iz ochmadim. Men faqat hammaning ko‘z o‘ngida ularning yerini o‘pdim va ularga sajda qildim. Ular mening sig‘inishimga iymanmay yo‘l qo‘yib berdilar, chunki ularning qalbi shunday ulug‘ sevgiga moyil edi. Mehrimga qanday javob qaytarishlarini sevinch bilan idrok etgan holda goh ko‘zlarim jiqqa yoshga to‘lib, ularning oyoqlarini o‘psam, ular men uchun iztirob chekmadilar. Goho men taajjublanib o‘zimdan so‘rardim: qanday qilib ular mendek bir telbani biror marta ham ranjitmadilar, mendek bir kishida rashk va hasad tuyg‘ularini uyg‘otmadilar? Qanday qilib mendek bir maqtanchoq va yolg‘onchi odam ularning oldida hech biri bilmaydigan bilimlarim bilan maqtanmadim, hech bo‘lmasa, suyganimdan ularni qoyil qoldirishga harakat qilmadim?
Ular xuddi go‘daklardek tinib-tinchimas, quvnoq odamlar edilar. O‘zlarining so‘lim daraxtzor va o‘rmonzorlarida kezib, munis qo‘shiqlar aytardilar, daraxtlar mevasi, o‘rmonlar asali va mehribon jonivorlarning suti bilan yengil ovqatlanardilar. O‘z yemishlari va kiyim-boshlari uchun bizdek o‘lib-tirilib mehnat qilmasdilar. Ularda ham ishq-muhabbat bor edi, bundan farzandlar tug‘ilardi. Lekin men ularda bizda hammani zaharlagan, insoniyat botayotgan barcha gunohlarning yagona manbai bo‘lgan shafqatsiz ishratparastlikning izini ham ko‘rmadim. Ular go‘dak dunyoga kelganda, bazmi jamshidimizga yangi a’zo qo‘shildi, deb sevinchga to‘lardilar. Ular o‘rtasida achchiq-tiziq gap, rashku hasad yo‘q edi, bularning nimaligini bilishmasdi ham. Har bir tug‘ilgan go‘dak barchaning farzandi sanalardi, chunki ular yagona oila bo‘lib yashardilar. Garchand ularda ham o‘lim barhaq bo‘lsada, kasallik yo‘q edi. Ularning qariyalari vidolashish uchun davra qurgan odamlarning yorug‘ tabassumlari ostida ularga oq fotiha berib tinchgina kulimsiragancha uyquga ketganday jon taslim qilardilar. Bunda qayg‘u ham, ko‘z yoshi ham yo‘q, faqat hayajon bo‘lib jo‘sh urgan mehr bor edi, xolos. O‘ylash mumkinki, ular marhumlari bilan ham dillashardilar, ularning yaqinligini o‘lim ham buzolmasdi. Men mangu hayot haqidagi fikrlarini so‘raganimda, ular menga hayron boqdilar, aftidan, ular mangu hayotga shu darajada ishonar edilarki, so‘rab o‘tirish ham ularga g‘alati tuyulardi. Ularda sajdagohlar yo‘q edi. Axir, qaysi dargohga sig‘inishsin?! Ularda bir butun Koinot bilan qandaydir qimmatli, jonli, chambarchas birlik bor edi. Ularda din ham yo‘q edi, faqat bir narsani aniq bilishardiki, qachonki ularning quvonchlari zaminidagi tabiatning sarhadlariga yetsa, jamiki tiriklar va o‘liklar uchun yaxlit olam bilan uyg‘unlashishning chegaralari yanada kengayadi. Ular bu ajib lahzani quvonch bilan kutardilar. Lekin uni oshiqmay, betoqat bo‘lmay, intiqmay, hozirdanoq uning sehriga mast bo‘lib va buni bir-birlariga izhor etib kutardilar.
Oqshomlari uyqu oldida ular bir tanu bir jon bo‘lib qo‘shiqlar aytishni xush ko‘rardilar. Bu qo‘shiqlarga oxirlagan kunning jami taassurotlarini to‘kib solardilar, uni ulug‘lardilar, u bilan xayrlashardilar. Ular tabiatni, yerni, dengizu o‘rmonlarni kuylardilar. Ular bir-birlari sha’niga qo‘shiq aytishni sevardilar, xuddi bolalarga o‘xshab bir-birlarini maqtardilar. Bular — juda oddiy qo‘shiqlar edi, ammo yurakdan otilib chiqardi va yuraklarga titroq solardi. Nafaqat qo‘shiqlari, balki butun hayotlari bir-birlarining mehriga qonish bilan o‘tardi. Ular bir-birlariga batamom va yoppasiga maftun edilar. Boshqa tantanavor va ko‘tarinki qo‘shiqlarni men mutlaqo tushunmadim. So‘zlarini tushunib turib, ular zamiridagi ma’noni uqolmadim. Mening aqlim bunga ojiz edi, ammo qalbim ularga beso‘roq kirib bordi va butunlay berilib qoldi. Men bular barini payg‘ambarday oldindan sezganman, bu quvonch va shon-shuhrat yerdayoq goho chidab bo‘lmas darajaga yetgan da’vatkor qayg‘u bo‘lib menga ta’sir etgandi, ularni va ular dovrug‘ini xayolim tushlarida va aqlim orzularida oldindan tuygandim, men o‘z yerimizda ko‘pincha botayotgan quyoshni ko‘z yoshisiz kuzatolmasdim — bular barini men ularga qayta-qayta aytib berdim. Mening o‘z odamlarimizga nafratimda doimo qandaydir andux bo‘lardi: nega men ularni sevmay turib yomon ko‘rolmayman, nega men ularni avf etmay ketolmayman, mabodo sevsam ham, nafratsiz sevolmayman, deb hasrat chekardim. Ular meni tingladilar, lekin men aytganlarni tasavvur qilolmadilar, ammo men gapirganimga pushaymon bo‘lmadim. Bildimki, ular o‘zim tark etgan elga sog‘inchimning butun kuchini a’lo darajada tushunardilar. Ha, ular menga munis, mehribon nigohlarini tikkan chog‘lari men ham o‘shalarday begunoh va rostgo‘y bo‘lib qolganimni sezdim, ammo men ularni tushunolmaganimdan nadomat chekmadim. Bu hayotning mukammalligini his etgan sari nafas olishim qiyinlashdi va men ularga unsiz tilovat qildim.
O, endi hamma mening ko‘zimga qarab turib kuladi va tushda bunchalik tafsilotlarni ko‘rish mumkin emas, tushingda ul-bulni ko‘rgandirsanu, qolganini uyg‘onib o‘zing to‘qigansan, deb meni ishontira boshlaydi. Agar men ularga: ehtimol, haqiqatan shunday bo‘lgandir, deguday bo‘lsam bormi — oh xudoyim-a, ular qanday kulgi ko‘tarardilar va bu maynavozchilikdan o‘zlari qancha zavq olardilar. Ha, albatta, men ko‘rgan tushimning taassuroti bilan mag‘lub bo‘lib qolardim, mening zada, pajmurda yuragimda faqat shu hisgina omon qolgan bo‘lardi. Ammo ko‘rgan tushimning haqiqiy manzaralari, shakllari shu darajada uyg‘unlik kasb etgan, shu darajada dilbar, go‘zal va haqqoniy ediki, men uyg‘onib ularni o‘zimizning nochor so‘zlarimiz bilan ifoda etmoqqa ojiz edim, ular o‘z-o‘zidan miyamda boshqacharoq tus olishi tayin edi, men haqiqatan ham taassurotlarni o‘zimdan qo‘shib-chatib yozishim mumkin, ayniqsa, ularni qancha bo‘lmasin, yetkazishga, buning ustiga tezroq yetkazishga jon-dildan oshiqayotgan paytimda. Ammo men qanday qilib ularning yuz berganiga ishonmay? Ular balki men aytganimdan ko‘ra ming marta a’loroq, nurliroq, quvonchliroq bo‘lgandir? Kelingki, uni tush ham deylik, biroq tamomila uydirma bo‘lishi mumkin emas. O, bilasizmi, men sizga bir sirni aytaman: bular bari, ehtimolki, hech qanaqa tush emasdir. Chunki bu yerda shunday ravshan voqealar yuz berdiki, bunday haqiqatlar ikki dunyoda tushda xayolga kelishi mumkin emas. Mayli, bu tushni qalbimning bir ijodi deylik, lekin ko‘nglimning o‘zi keyin men yetishgan haqiqatni yuzaga keltira olarmidi? Qanday qilib men shunday ulug‘vor haqiqatni ichimdan to‘qib chiqarishim mumkin? Qanday qilib mening shu maydakash yuragim va shu injiq, arzimas aqlim haqiqatni shunday chuqur inkishof etish darajasiga ko‘tarildi? O, mana bu so‘nggi voqea esa sizning hukmingizga havola: men shu vaqtgacha bir narsani yashirgandim, endi haqiqatni oxirigacha aytaman. Gap shundaki, men — yaramas — ularning barini yo‘ldan ozdirdim.

V

Ha, oqibat shu bo‘ldiki, men ularning barini nahsga botirdim. Qanday qilib bu xil voqea yuz berishi mumkinligini bilmayman, biroq uni juda yaxshi eslayman. Tushim ming yilliklarni o‘zida qamrab olgan bo‘lsa ham, mening xotiramda bir gina yaxlit bir taassurot qoldirdi. Faqat shuni bilamanki, jami gunohlarning asl sababchisi men edim. Bir irkit kana kabi, butun boshli mamla katlarni zaharlovchi vabo tarqatkich gard kabi men shu qadar begunoh va baxtli bir zaminni bulg‘adim. Ular aldashni o‘rgandilar, yolg‘onga ruju qo‘ydilar va uning mazasini bilib oldilar. O, ehtimolki, bu hech qanday g‘arazsiz, oddiy hazildan, erkalikdan, yengil-yelpi sevgidan, arzimas zarradan boshlangandir, lekin bu yolg‘on zarrasi ularning qalbiga kirib oldiyu, sohibga yoqib tushdi. Keyin tezda ishratparastlik, ishratparastlikdan rashk, rashkdan shafqatsizlik tug‘ildi. O, aniq aytolmaymanu, ammo oradan hech qancha vaqt o‘tmay, o‘zga yer odamining birinchi qoni to‘kildi: ular taajjubda qoldilar, dahshatga tushdilar va bir-birlaridan yuz o‘girib turli tomonlarga tarqala boshladilar… Ittifoqlar, uyushmalar paydo bo‘ldi, lekin ular bir-biriga qarshi edi. Ta’na-malomatlar dunyoga keldi. Ular o‘z qilmishlaridan uyalishni o‘rgandilar va bu uyat tuyg‘usini ezgulikka yo‘ydilar. Sha’n, nomus degan tushunchalar paydo bo‘ldi. Har bir uyushma o‘z bayrog‘ini tikdi. Ulardan hayvonlar ham ozor ko‘rdi, yog‘iylashib o‘rmonlarga qochdi. Bo‘linish, yakkalanib olish uchun, shaxs uchun, menikiyu, seniki uchun tinimsiz kurashlar boshlandi. Ular anvoyi tillarda gaplasha boshladilar. Shu tariqa, g‘am-anduh nimaligini bildilar va uni sevib qoldilar, uqubatni qo‘msadilar. Faqat zahmat chekibgina haqiqatga yetish mumkin, dedilar. Shunda ularda ham biz tushungan ilm-fan paydo bo‘ldi. Ular vahshiy bo‘lib ketganlaridan so‘ng birodarlik va insoniylik to‘g‘risida gapira boshladilar va bu g‘oyalarning nimaligini idrok etdilar. Jinoyatchiga aylanganlarida, adolatni o‘ylab chiqardilar, uni himoya qilish maqsadida, o‘zlari uchun butun boshli qonunlar o‘ylab chiqardilar va bosh kesuvchi mashinalarni ularga posbon qilib qo‘ydilar. Ular o‘zlari boy bergan hayot tarzini elas-elas eslardilar, qachonlardir begunoh va baxtiyor bo‘lganlariga ko‘pincha ishongilari ham kelmasdi. Ular moziyda shunchalik baxtli bo‘lganliklarini xom xayol deb o‘ylardilar va uning ustidan kulardilar. Uni hatto butun shakl-shamoyili bilan tuzukroq tasavvur ham qilolmasdilar, lekin qiziq joyi shundaki, kechmish saodatga ishonchni yo‘qotib, uni ertak deb o‘ylash barobarida ular qaytadan beg‘ubor va baxtiyor bo‘lishni shunday orzu qildilarki, o‘z orzulariga bandi bo‘lib unga ilohiy tus berdilar, shu intilish yo‘lida ibodatxonalar tikladilar. O‘z g‘oyalari va orzularining ro‘yobga chiqmasligiga ishonib turib, ko‘z yoshlari bilan uni ilohiylashtirdilar, unga sajdalar qildilar. Lekin o‘sha mas’ud va mas’um damlarga qaytish imkoni tug‘ilib, kimdir: «Unga qaytishni istaysizmi?» — deb so‘rasa, ular, shubhasiz, bosh tortgan bo‘lardilar.
Ular menga: «Ha, biz yolg‘onchimiz, zolim va adolatsizmiz, biz buni bilamiz, o‘z holimizga yig‘laymiz, buning uchun azob chekamiz. Ehtimolki, biz o‘zimizni oxiratda barchamizni so‘roqqa tutuvchi hakamdan ko‘ra qattiqroq jazolarmiz. Lekin bizda ilm-fan bor, biz uning yordamida qaytadan haqiqatni izlaymiz, biroq endi uni ongli ravishda qabul qilamiz. Bilim tuyg‘udan yuksakroq, hayotni anglash hayotning o‘zidan yuksakroq! Ilm bizga donolik baxsh etadi, donolik qonunlarni kashf qiladi, baxt qonunlarini bilish esa baxtning o‘zidan oliyroq!», — dedilar. Bu gaplardan keyin ularning har biri o‘zini battarroq yomon ko‘rib ketdi, boshqacha yo‘l tutish ularning qo‘lidan kelmasdi. Har kim o‘z shaxsiga shu darajada berildiki, butun kuchi bilan boshqalar shaxsini yerga urishga intildi, balki hayotini ham shunga qurbon qildi.
Qullik paydo bo‘ldi, odamlar hatto o‘z erki bilan qul bo‘la boshlashdi. Kuchsizlar kuchlilarga bajonidil itoat etdilar, chunki yana ham kuchsizlarni ezishda kuchlilar ularga yordam berardilar. Ular orasidan ruhoniylar yetishib chiqdi, ko‘z yoshlar bilan xalqqa yuzlanib, ularning mag‘rurliklari, me’yorni, uyg‘unlikni yo‘qotib qo‘yishgani, sharm-hayoni unutishgani haqida va’z-nasihat o‘qidilar. Odamlar esa ularni masxara qilishdi yoki toshlar bilan urishdi. Muqaddas qon sajdagohlar ostonasiga to‘kildi. Ammo oradan olam haqida jiddiy bosh qotiradiganlar ham yetishib chiqdi. Ular, odamlar shunday birlashsaki, o‘zlarini barchadan ortiq sevganlari holda boshqalarga ham halal yetkazmasalar, shu asosda hamma ixtiyoriy jamiyat bo‘lib yashasa, deya o‘yladilar. Bu g‘oya tufayli butun boshli urushlar kelib chikdi. Kurashayotganlarning barchasi ilm-fan, tafakkur va o‘z-o‘zini asrash tuyg‘usi axiyri insonlarni totuv va ongli jamiyat bo‘lib yashashga majbur etadi, deb ishondi. Shu sababli ham o‘z yo‘lining tantanasiga halaqit bermasin uchun «dono»lar «nodon»larni, mazkur g‘oyani tushunmaydiganlarni tezroq yanchib tashlashga intildilar. Lekin insondagi o‘z-o‘zini asrash tuyg‘usi ham tezda kuchsizlanib qoldi. «Bo‘lsa, hammasi bo‘lsin, bo‘lmasa, hech nima bo‘lmasin» deguvchi mag‘rur zo‘ravonlar va ishratparastlar paydo bo‘ldi. Ular maqsadlariga erishish uchun razillikka qo‘l urdilar, muddaolariga yetolmasalar o‘z jonlariga qasd qildilar. Arzimas bu dunyoda abadiy orom olish uchun yo‘qlikka, o‘z-o‘zini yemirishga da’vat etuvchi diniy oqimlar yuzaga keldi. Nihoyat, bu odamlar ma’nisiz mehnatdan tolishdi, ularning yuziga azob-uqubat alomatlari qalqib chiqdi, ular «azob-uqubat — bu go‘zallik, faqat undagina chinakam fikr bor» deb olamga bong urdilar. Ular azob-uqubatni qo‘shiqqa solib kuyladilar. Men nadomat chekib ularning orasida yurdim, ularning holiga yig‘ladim va ularga, ehtimolki, hali yuzlariga azob nuqsi urmagan, begunoh va go‘zal bo‘lgan paytlaridagidan ortiqroq mehr qo‘ydim. Men gunohga botgan bu tuproqni oldingidan ko‘proq sevib qoldim. Sababi — unda g‘am-anduh paydo bo‘ldi. Evoh, men g‘am-alamni azaldan yaxshi ko‘rardim, lekin faqat o‘zim uchun. Ularga esa rahmim kelib yig‘lardim. Men umidsizlikka tushib, o‘zimni ayblab va la’natlab, ularga yuzlandim: «Bular hammasini men, yolg‘iz mening o‘zim qildim, sizlarga fahshni, marazni, yolg‘onni men, men olib keldim». Yana ularga: «Meni xochga parchinlab qo‘yinglar», — deb yalindim va xochni qanday yasashni o‘rgatdim. Men o‘zimni o‘ldirolmasdim, bunga qurbim yetmasdi, men ular qo‘lidan jabr ko‘rishni, bu qiynoqlarda qonim so‘nggi tomchisigacha to‘kilib bitishini istardim. Ammo ular nuqul mening ustimdan kulardilar. Oxiri ular ham meni telbaga chiqardilar. Biroq ular meni oqladilar, mendan faqat o‘zlariga kerakli narsalarnigina olganlarini, bu voqealar ro‘y bermasligi mumkin emasligini aytdilar. Oxiri men ularga xavf tug‘dirayotganimni, agar tilimni tiymasam, jinnixonaga qamab qo‘yajaklarini ma’lum qildilar. Shunda qayg‘u-alam yuragimni chunonam siqdiki, men, hozir o‘laman, deb o‘yladim va shu choq, shu choq uyg‘onib ketdim.
Hali, tong oqarmagan, soat oltilar edi. Men o‘sha kreslomda uyg‘ondim. Sham yonib ado bo‘libdi, kapitanning uyidagilar ham uxlashibdi, hamma yoq suv quygandek osuda. Men favqulodda bir taajjub bilan o‘rnimdan otilib turdim. Men hali hech qachon bunaqa alahlamagan, hali biror marta kreslomda, masalan, shunday uxlab qolmagan edim. Shu choq, turib endigina o‘zimga kelgan payt birdan to‘pponchamga ko‘zim tushdi — tap-tayyor, o‘qlangan. Lekin men bir lahzaga uni o‘zimdan chetga surib qo‘ydim. O, endi men yashashim kerak, yashashim! Men qo‘llarimni ko‘tarib mangu Haqiqatga nido qildim, yo‘q, nido qilmadim, yig‘ladim. Vujudimni cheksiz bir hayajon qamradi. Ha, men endi yashashim va targ‘ib etishim kerak! Targ‘ib etish haqida men shu ondayoq, bir umrga ahd qildim. Lekin nimani? Haqiqatni! Axir, men uni, uning butun shon-shavkatini o‘z ko‘zlarim bilan ko‘rdim.
Men o‘shandan beri targ‘ibotdan to‘xtamayman. Bundan tashqari, ustimdan kuladiganlarni boshqalardan ko‘proq sevaman. Nega bunday — menga noayon. Mayli, shunday bo‘laversin. Odamlar aytishicha, men hali ham adashib yurgan emishman, ya’ni ular: «Hali ham adashib yurgan bo‘lsang, bu yog‘i nima bo‘ladi?» — demoqchi. Tayin gapki, men hali ko‘p adashaman, u yog‘i balki bundan ham battar bo‘lar. Albatta, qay yo‘sinda, qanday so‘zlar va misollar bilan targ‘ib etishni o‘rganguncha, men hali ko‘p yanglishaman, chunki bu oson ish emas. Menku u haqiqatlarning hammasini kundek ravshan ko‘rib turibman, lekin, baribir, kim ham yanglishmaydi, deysiz. Yana shunisi borki, aslida mutafakkirdan tortib ashaddiy qaroqchigacha hamma ham bir manzilga boradi, yoki hech bo‘lmasa intiladi, faqat turli yo‘llar bilan. Bu — eski haqiqat. Faqat yangiligi shundaki, men endi butunlay yo‘ldan ozib ketishim mumkin emas. Chunki men haqiqatni ko‘rdim, men o‘z ko‘zlarim bilan ko‘rdim va bildimki, odamlar yerda yashash qobiliyatini yo‘qotmay turib kamolatga va baxtga yetishishi mumkin. Men razillik odamlarning tabiiy holati ekanligiga ishonolmayman, ishonishni istamayman ham. Ular esa aynan mana shu ishonchimdan kuladilar. Axir, qanday qilib men bunga ishonmay, men uni aql bilan kashf etganim yo‘q, balki ro‘y-rost ko‘rdimku, uning jonli surati mening yuragimni manguga fayziyob etdiku. Men uni shunday mukammal bir butunlikda ko‘rdimki — uning odamlar orasida tantana qilishi mumkin emasligiga ishonolmayman. Shunday ekan, men qanday qilib butunlay yanglishib ketishim mumkin?! Albatta, vaqti bilan u yon-bu yonga sal-pal og‘ib ketishim mumkin, lekin bu hol uzoq davom etmaydi. Ko‘rganlarimning jonli surati doimo mening bilan birga bo‘ladi va meni hamisha to‘g‘ri yo‘lga boshlab turadi. O, men endi bardamman, sog‘lomman, kerak bo‘lsa, mingga ham kirishim mumkin. Bilasizmi, men avvaliga ularni yo‘ldan ozdirganimni yashirmoqchi bo‘ldim, ammo bu mening xatoim edi, men bitta xatoga ham yo‘l qo‘yib ulgurdim. Biroq Haqiqat yolg‘onga toyib ketayotganimni mening qulog‘imga shipshidi, meni xatodan asrab, to‘g‘ri yo‘lga soldi.
Xo‘sh, qanday qilib jannat yaratish kerak — men buni bilmayman, chunki so‘z bilan ifodalab berolmayman. O‘sha tushdan so‘ng men so‘zlarimni, hech bo‘lmasa, ularning eng zarurlarini unutib qo‘ydim. Bu ham mayli. Men baribir yo‘lga tushaman va horish nimaligini unutib ularga barchasini so‘zlab beraman, zero, yaxshi bayon etib berolmasamda, har holda men uni o‘z ko‘zlarim bilan ko‘rdim. Mana bu masxaravozlar esa tushunmaydi, «Tush ko‘rgan, telba, alahlagan, gallyutsinatsiya!» — deydi. Eh! Axir, shu ham aqldanmi? Tag‘in ular ko‘kragiga uradi-ya. Tush emish. Xo‘sh, tush nima o‘zi? Bizning hayotimizchi, tush emasmi? Nima desangiz, deng; mayli, bular hech qachon amalga oshmasin, jannat hech qachon yaralmasin, men baribir targ‘ib qilaveraman. Lekin aslida bu juda oddiy narsa: bir kun, bir soatning o‘zida hamma ishlar joyida bo‘lishi mumkin. Muhimi — o‘zgalarni ham o‘zingizdek seva olish! Ko‘rdingizmi, eng muhim narsa nima ekan! Bor-yo‘g‘i shu, boshqa hech nima kerakmas: nari yog‘iga qanday yo‘l tutishni o‘sha zahotiyoq o‘zingiz topib olasiz. Gap orasida aytishim kerakki, bular hammasi eski haqiqat. Uni million emas, billion martalab takrorlaganlar, o‘qiganlar, lekin ular amalga oshmadi. «Hayotni anglash hayotning o‘zidan, baxt qonunlarini anglash baxtning o‘zidan oliyroq» — mana shu fikr bilan kurashish kerak. Men kurashaman ham. Faqat agar hamma xohlasa, shu zahotiyoq barchasi o‘nglanadi.
U kichkina qizchani men izlab topdim… Mayli, men ketdim! Men ketdim!

Manba: «Yosh kuch» jurnali, 1989 yil, 2 son