Адиб,шоир ва драматург Машраб Бобоев таваллудининг 78 йиллиги олдидан

   Машраб акада бировнинг муваффақиятидан самимий севина олиш фазилати бор эди. Шунчаки, йўлига эмас, чинакамига, юрак-юракдан қувонарди. Бундай одамлар ниҳоятда кам учрайди.  Яхши одамдан яхшилик келар экан. Машраб ака ҳаётимдаги не-не хурсандчиликларга сабабчи бўлган. Ўзи ҳам шерик бўлиб қувонган…

Машраб БОБОЕВ
ҚАЙДАСИЗ, ДАРХОН ТОНГЛАРИ?!
Адибнинг сўнгги мактуби

   Машраб Бобоев 1941 йил Самарқанд вилоятининг Челак туманида туғилган. Тошкент санъат институтининг актёрлик факультетида тахсил олган (1965). «Онамга хат» (1971), «Баҳор кайфияти» (1974), «Гурунг» (1975), «Кечки троллейбус» (1977), «Бағишлов» (1978), «Олисдаги чироқ» (1980), «Сўз» (1982), «Мен билган сир» (1990), «Қани менинг юлдузим?» (1991), «Номсиз юлдузлар» (1991) каби шеърий китоблари нашр этилган. Бир қатор саҳна асарлари ҳам ёзган («Ўттиз ёшлилар», «Ер томири», «Суянч тоғлари» ва бошқа). Кўп қисмли видеофильмлар [«Ирода», «Севги нидоси» («Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достони асосида миллий балет), кшп қисмли «Кўнгил кўчалари» телесериали] муаллифи. В. Катаевнинг «Хаёл чечаклари» романи, Муин Бсисунинг «Ташриф қоғози», О. Чиладзенинг «Рангин дунё» каби асарларини ўзбек тилига таржима қилган. 2003 йил 23 июлда Тошкент шаҳрида вафот этган.

Дўстим Шароф, салом алайкум!

Дархондан кўчиб кетганимизга ҳам, мана, уч йил бўлаёзибди. Шундан бери жуда кам кўришдик. Баҳона-ю сабаб етарли, албатта. Ҳар замонда дўстларга мактуб ёзиш одатим бор. Сизга ҳам суюкли “Ўзбекистон овози” орқали мактуб йўллаяпман.

Ҳозирги уйингизни кўрганман – яхши, яхши маҳалладасиз. Лекин ростини айтинг, Дархонни соғинасизми, йўқми?

Соғинасиз, соғинасиз!

У ерда нафақат ўн уч йил умрингиз ўтди, нафақат фарзандларингиз камолга етди, балки не-не Аломат, Қўчқорлар туғилди!

Маҳалла ҳозир Мирзакалон Исмоилий номи билан аталади. Бир амаллаб шунга эришганмиз. Бу ерда домланикидан ташқари ҳам ўзбек адабиётининг фахри бўладиган асарлар яратилди. Насрда ҳам, назмда ҳам, драматургияда ҳам.

Ўн уч йил қўшни турдик. Сиз асосан кундузи ухлаб, кечаси ёзардингиз. Баъзида кириб, “ёзишиб” турардим – тонгни бирга кутиб олардик.

Ҳар замон-ҳар замонда сал нарироқдаги қўшнимиз Бахтиёр Ихтиёров, ўзимизнинг Ўрол Ўтаев, Ҳожиакбар Шайховни безовта қилардик. Қурбимиз етганда-ку, эҳ-ҳе! Бир кечада уч марта Ачавотга бориб келганимиз эсингиздами? Тонгда ошга чиққан эдик.

Хуллас, яхши маҳаллада яхши яшадик.

Бу маҳаллага келиш ҳеч кимга ҳам осон кўчмаган. Айниқса, Сизга. Жуда кўп сарсончиликлардан сўнг келиб ўрнашгансиз. Унгача…

Сиз билан 1978 йилда танишган эдик. Сиз актёр, мен “ёш” драматург сифатида.

Маҳкам Муҳамедов Сирдарё вилоят театрига бош режиссёр этиб тайинланди. У бошқа пьесалар қатори менинг “Ўттиз ёшлилар”имни ҳам олиб қолади. Пьеса жамоага жуда маъқул келиб, тезда саҳна юзини кўрди, радиога ёзиб олинди. Унда Сиз билан раҳматли Рустам Ҳамдамов бош қаҳрамон ва муаллиф ролини ўйнагансизлар. Жуда тез эл бўлиб кетдик. Мен кейин Гулистонга узоқ қатнадим, лекин Сиз Тошкентни ихтиёр этдингиз. Актёр сифатида эмас.

Ишингизнинг, турар жойингизнинг тайини йўқ, ҳар замонда телевизорга чиқиб қолардингиз. Ўша пайтлар вазирликнинг ҳалол ходими Қамариддин Ортиқов иккита пьеса берди менга. Ўқидим. Ғалати! Янги! Бироз русчалиги бор демаса…

Вазирликдагилар аралашганидан кейингина улар саҳна юзини кўрди. Кейинчалик машҳур бўлиб кетган “Тақдир эшиги” билан “Тиконсиз типратиконлар”ларнинг тақдири шундай кечган.

Бизда шундай тажриба бор: хизмат юзасидан қўшиқ билан шуғулланган киши қўшиқчи шоир, драматургия атрофида юрганлар драматург бўлиб қолади. Сиз ишлаб турган театрингизда бемалол асарингизни қўйишингиз мумкин эди. Аммо Сиз бундай қилмадингиз. Театрдан кетиб, ҳақиқий муаллиф сифатида ташқаридин кириб келдингиз

Сиз адабиётимизга осмондан тушгансиз. “Современная драматургия” альманахи “Темир хотин”ни менинг сўзбошим билан босган эди. Унда Сизни қўзиқоринга ўхшатганман. Таржима қилинмай берилган. Таржима қилса, “замбуруғ” бўлиб қоларди. Замбуруғ ўсиб чиқади. Қўзиқорин ҳақиқатдан ҳам осмондан тушади шекилли, ҳеч ким унинг ўсиб чиқаётганини кўрмайди. Ёмғир ёғиб ўтгандан сўнг потирлаб чиққан қўзиқоринлар терилади, холос. У ерда “чинор” сўзи ҳам ишлатилган. Сиз қўзиқориндай осмондан “лоп” этиб тушиб, дарҳол чинордай илдиз отдингиз. Ўз ўрнингизни эгалладингиз.

Драматургия – энг аввало ҳангома, томоша. Ҳангомани яхши ўйлаб топиш керак. Сизда бу бор. Ҳангома ниҳоясида чиқадиган сабоқ ҳам салмоқли.

Адабиёт – бедарвоза. Ўтган ҳам, кетган ҳам бош суқиб кўради. Шу туфайли ёмон асарлар кўпайиб кетади. Драматургияда ҳам.

Сизнинг жозибангиз нимада? Ҳангомани айтдим, хулосани айтдим, яна нима дей? Ҳа, тилингиз. Тилингиз анчадан бери қалам тебратиб келаётганларнинг кўпчилигидан фарқли ўлароқ – саводли, ширали, тушунарли, ишонарли эди.

Ёзувчининг маҳорати – унинг ишонтира олиш қувватида. Мен Чингиз Айтматовнинг оддийгина, саводсиз қирғиз аёли ўтган асрнинг қирқинчи йилларида Ер билан гаплашганига ишонаман, аммо… муаллифнинг ўзи ҳар бир китобхон, ҳар бир томошабинга шахсан тушунтириб бериши лозим бўлган асарлар ҳам кам эмас.

“Темир хотин” ғирт уйдирма. Аломат жонли эмаслигини ҳамма кўриб турибди. Кўриб туриб, Қўчқор билан саргузаштларини ҳозиргача томоша қилади. Сабаби – оддий. Сиз шунга ишонтира оласиз.

“Тақдир эшиги” бошидан охиригача эшикнинг ёпилиб қолишига қурилган. Лекин шу эшик орада ўзи очилиб ҳам кетади. Дарров ёпилади ҳам, албатта. Мантиқсизликми? Мантиқсизлик. Лекин биз бу ҳолга эътироз билдирмаймиз, тўла ишонамиз. Сиз ишонтирасиз.

Сизнинг яна бир жозиб томонингиз ана шу мантиқсиз нарсалардан мантиқ чиқариш ҳам. Деярли ҳамма асарларингиз шундай.

Кейинчалик кинода ҳам харидорингиз кўпайиб кетди. Қаттиқ ишладингиз. Ишлайдиган пайтингиз, албатта.

Меҳнатми, нимадир бирдан йиқитиб қўйибди. Анча ёмон. Булардан кейин кам киши “одам” бўлади. Аммо Сиз… Нафақат жисман, руҳан бақувват “одам” бўлганда қандоқ!

… Бир куни хонада ташқарига қараб турувдим. Ҳовлига бир қора “Нексия” келиб тўхтади. Аёл, қизлар туша бошлади. Мен қайси бойвачча экан, деб қараб турибман. Энг охирида ўша “бойвачча” тушди. У Сиз эдингиз. Истиқболингизга югурдим. Хонамга олиб чиқиб айтган гапим эсингиздадир? “Машина муборак бўлсин, албатта, – деган эдим ўшанда, – лекин мен учун муҳимроғи уни ўзингиз ҳайдаб юришингиз”. Кўпчилик бу дарддан кейин ўзи юра олса ҳам хурсанд. Сиз эса… Сиз эса бошқачасиз. Шароф Бошбековсиз!

Ўшанда Иродани ишга жойлаштирай, деб олиб борган экансиз. Мурод Муҳаммад Дўст дарҳол ишга олди. Унгача Камола ишлаган эди. Қоти-риб! Энг аввал Муножотни чақирган эдим, эсингиздами? Келмади. Келмай яхши қилган экан, бошқа жойдан яхши иш ҳам топибди, бахтини ҳам. Ҳозир набиралар билан Кореяда, а?

Муножотни узатдингиз, Иродани узатдингиз. Камола қолди. Уям тез орада учиб кетаман, деб турибди. Мавжудахон иккалангизга Худо қувват берсин.

Фарзандлар ташвишидан қутилганингиздан кейин фақат ёзиш ташвиши қолади-да. Ёзасиз, нима қиласиз!

Ўтган асрнинг йигирма йилида кўп иш қилдингиз. Адабиётга ўз ўрнингиз билан кириб келганингиздан бошлаб барча асарларингиз ўринли, жўяли, керакли.

Сиз ҳали ёшсиз. Аммо бу асрга тажрибали драматург сифатида ўтдингиз. Янги асрда ҳам неча ўн йиллар ана шундай суюкли бўлиб юринг.

Оилангизда ҳам.
Ҳамкасблар, дўстлар даврасида ҳам.
Томошабинлар учун ҳам!

Менинг бироз тобим йўқ. Уйингизга ўтолмайман. Шу мактубни ҳам бир неча кун мобайнида ёздим.

Дархонга қайтайлик.

Сиз-ку, тонгни бедор кутиб олар эдингиз. Лекин мен ҳам тонгда уйғонар эдим. Худодан умиди бор одам шундай қилади-да! Тонгнинг вижир-вижир отиши кишига куч бағишлайди. Сиз Дархонда анчагина ана шундай куч йиққансиз. Майли, Дархон тонгларини қўмсанг, яна яхши нарсалар чиқиб қолиши ҳеч гап эмас.

Омон бўлинг!

Мавжудахонга, қизларга салом!

Дўстингиз, мухлисингиз Машраб Бобоев.

“Ўзбекистон овози” 2001 йил, 24-июль

Шароф БОШБЕКОВ
МАШРАБ БОБОЕВНИ ЭСЛАБ

БИР ҚИЗИҚ ВОҚЕА

Театрда Машраб Бобоевнинг “Ўттиз ёшлилар” асари қўйилди. Маҳкам Муҳаммедов саҳналаштирган. Шу спектаклни Ўзбекистон радиосига ёзадиган бўлдик. Спектаклда Муаллиф деган персонаж бор. Мен бош қаҳрамонни ўйнаган куним Рустам шу ролни ижро этарди, у бош қаҳрамонни ўйнаган куни мен Автор бўлардим. Муаллиф – Машраб аканинг ўзи эди. Радио режиссёри Раҳмат Жумаев (охирати обод бўлсин) бизга асардаги Машраб аканинг шеърларидан ўқитиб кўрди. Мен шеърни яхши ўқирдим. Шу ҳол менинг “бошимга етди” – бош ролни Рус­там ўйнайдиган бўлди, менга Муаллиф тегди. Энди ўйлаб кўрсам, бир ҳисобда, яхши бўлган экан. Ҳали-ҳали радиодан “Ўттиз ёшлилар”ни бериб қолса, эшитиб маза қиламан. Шеър ҳам зўр ёзилган, мен ҳам зўр ўқиган эканман…

Бир қизиқ воқеа. Радиоспектаклда диктор роль ижрочиларни бир-бир таништирганда “Автор – Шароф Бошбеков” деган жойи бор. Кўпчилик “Ўттиз ёшлилар”ни мен ёзган деб тушунган. Машраб аканинг “Барибир улоқ сизда кетди” деб кулгани ёдимда.

МЕН ФАҚАТ СЎКИШ ЭШИТГАНМАН

  Фалакнинг гардиши билан мен бир муддат Олим Хўжаев номидаги Сирдарё вилоят театрида актёр бўлиб ишладим. Ўша йиллари театр бош режиссёри тез-тез ўзгариб турарди. Навбатдаги ана шундай алмашувларнинг бирида таниқли телевидение режиссёри, Ўзбекистон Республикаси санъат арбоби Маҳкам Муҳаммедов бизга бадиий раҳбар бўлиб келди. Келганда ҳам “қуруқ” келмади – Машраб Бобоев деган ёзувчининг иккита, “Ер томири” ва “Ўттиз ёшлилар” номли пьесасини қўлтиқлаб келди.

Мен бадиий кенгаш аъзоси сифатида қанақадир ёзувчи, шоир, театршунос, нафақага чиқиб, нима қилишини билмай пьеса ёзадиган педагогларнинг асарларини жуда кўп ўқиганман. Уларнинг кўпчилигини пьеса дейишга ҳам тил бормайди. Белгиланган кунда театр маъмурияти ва кенгаш аъзолари Маҳкам ака олиб келган иккита пьесани ўқишга тўпландик. “Уф-ф, янами?” дегандай энсамиз қотиброқ ўтирибмиз. Бир пайт ўқиш бошланди. Маҳкам аканинг ўзи ўқияпти. Аввал елкаларимиз стул суянчиғидан узилди – тўғри ўтириб олдик. Кейин дамимиз ичимизга тушиб кетди. Чунки асарда кўтарилган муаммолар ҳақида, қаҳрамонлар айтаётган гаплар ҳақида ўша даврда гапириш тугул, ўйлаш ҳам мумкин эмас эди! Бадиий кенгаш аъзоларининг кўпчилиги (жумладан, камина ҳам) қўрққанидан стул, диван ва креслонинг ичига кириб кетиб, ниҳоятда жиддий ўтирган кенгаш аъзолари бирпасда кичрайиб қолишди. Бу – мутлақо янги драматургия эди! Дадил муаммолар кўтарилган дадил драматургия эди! Биз шу пайтгача саҳналаштириб юрган майда маиший мавзулардаги пьесалар билан сира қиёслаб бўлмасди.

Кейинчалик ўша пьеса ўқилган кундаги аҳвол-ҳолатимизни эслаб, ўзимча бир рамзий маъно кўраман: бўйнини қисиб, кичкина бўлиб қолган одамлар КАТТА асарни ўқиётгандай гўё…

Йиллар ўтиб Машраб ака билан яқин дўст, ҳамфикр касбдош, жонажон ака-ука бўлиб кетдик.

Мен оилам – хотиним, учта ёш фарзандим – билан ижарада қийналиб яшардик. Машраб ака Ёзувчилар уюшмасида ишларди. Бир куни уни кўчада учратиб қолдим. Ишим, болаларим ҳақида сўради.

— Ёзувчилар уюшмасига ишга келмайсизми? – деб қолди Машрабхон ака дабдурустдан.

Бу пайтга келиб учта пьесам саҳна юзини кўрган бўлса ҳам, мен ҳали ўзимни ёзувчи ёки драматург деб ҳисобламасдим. Ёзувчилар уюшмаси эшигига ҳавас ва ҳадик билан қараб ўтардим.

— Қандай бўларкан? – дедим довдираб.

— Бир гуруҳ ёзувчиларга уй берилади, деган гаплар юрибди, – деди у ўйчан. – Баҳонада уйли-жойли бўп қоласизми, дейман-да.

Бундай етти ухлаб тушимга ҳам кирмаган таклифдан ўзимни тамоман  йўқотиб қўйдим. Ҳатто уюшмага аъзо ҳам эмасман. Бундан ташқари, кеча ишга келган одамга бугун ким уй берар экан? (Ҳозирги ёшлар ишонмас, ўша пайтлар чиндан ҳам ишхона томонидан ходимларига бепул уй-жой бериларди.)

Хуллас, бир ишониб-бир ишонмай рози бўлдим. Машраб ака мени шу топдаёқ Шавкат Раҳмон деган одамга рўпара қилди. Кейин билсам, у ўша пайтларда Ёзувчилар уюшмасининг раиси Сарвар Азимовнинг ёрдамчиси экан. У, ўз навбатида, мени Сарвар Олимжоновичнинг ҳузурига бошлаб кирди. Хуллас, мен ишга қабул қилиндим! Кўп ўтмай шаҳар марказидан тўрт хонали уй бериш-ди. Бунга Машраб ака сабабчи бўлган.

1969 йили Санъат институтига ўқишга кирдим. Қарасам, ўртоқларим Сенека, Аристофан, Софокл деган антик дунё драматурглари ҳақида гаплашяпти. “Э-э, биз қишлоқда кетмон чопиб юравериб замондан орқада қолиб кетибмиз-ку” деб, институт кутубхонасининг салкам ярмини ўқиб чиқдим. Устига-устак, маҳорат дарслари асосан рус тилида ўтиларди. Жаҳон ва Европа мумтоз драматургиясининг кўпчилигини рус тилида ўқишга мажбур эдик. Оқибатда, савод масаласи “чалаўрис” даражасида бўлиб қолди. Буни ҳам биринчилардан бўлиб пайқаган Машраб ака бўлди. Ўзбек тилида ёзсам ҳам гап тузилиши, персонажлар ўртасидаги муносабат ёки, умуман, мавзу ўзбекона эмас, европача бўлиб чиқаверарди. У ёки бу пьесамни бериб, “ўқидингизми, қалай?” десам, башарасини тириштириб (ёқимсиз гап гапирганда шунақа қилиш одати бор эди) “шу, ўзбекчамас-да…” дерди қийналиб. Яна бир сафар асаримни ўқишга бердим. Бирон ҳафталардан кейин тортинибгина сўрадим:

— Кўз ташлашга вақтингиз бўлдими?

— Тағин ўша гап – бўлмайди! Айтдим-ку, ўзбекчамас, деб! Ҳайронман, қачон ўзбекча ёзишни ўрганар экансиз?..

— Балки у ер-бу ерини тузатса бўлар? – дедим илинж билан. – Нима қилиш керак?

— Ҳеч кимга кўрсатмай, ёқиб юбориш керак.

Ўша пайтдаги аҳволимни тасаввур қилиш қийин эмас…

Лекин бошқаларга орқаворатдан мен ҳақимда “Шу боладан яхши драматург чиқади”, “Шарофнинг фалон асарини ўқидингизми, зўр нарса бўпти лекин!” деб мен билан фахрланиб, мақтаниб юраркан. Мен эса фақат сўкиш эшитардим…

Машраб ака билан ўн уч йил қўшни бўлиб яшадик. Бу даврни ширин бир энтикиш билан эслайман. Муносабатларимиз янада қуюқлашиб, Машраб аканинг ўз тили билан айтганда, “туғишган жигардан ҳам баттар” бўлиб кетдик.

Илк китобим чиқишига ҳам Машраб ака сабабчи бўлган. Мен пьесаларимнинг кетма-кет саҳналаштирилаётганидан маст бўлиб, китоб чиқаришни хаёлимга ҳам келтирмасдим.

— Пьесаларингиз ҳар жойда сочилиб ётгандан кўра, китоб ҳолида бўлга-ни яхши эмасми? – деб Машраб ака мени кўндирди.

Ўша пайтлар у Ғофур Ғулом номидаги нашриётида ишларди. Хуллас, Машраб аканинг қистови билан еттита пьесадан иборат китоб қўлёзмасини нашриётга топширдим. Ва у 1989 йилда “Эшик қоққан ким бўлди?” номи билан босмадан чиқди. Икки юзта китобни босмахонадан олиб, машинасига ортиб, уйимга олиб келиб берганини эсласам, хижолатдан қора терга ботиб кетаман. Чунки… мен ухлаб ётган эдим. Аёлимга: “Уйғотманг, келин, ҳали турса Шарафга (мени “Шароф” эмас, “Шараф” дерди) сюприз бўлади” деб кетибди… Аёлимнинг айтишича, уйимиздан подъезд олдига қўйган машинасига беш-олти марта қатнабди. Баъзан ўйлаб қоламан, бундай ишни қилиш учун қанақа одам бўлиш керак? Мен қила олармидим? Бир мишиқи ёзувчи уйида ухлаб ётса-ю, ҳали босмахонанинг ҳиди анқиб турган китобидан икки юзтасини уйига олиб бориб беришга, очиғи, менда мардлик, тантилик етарлича топилмаса керак.

Йиллар ўтди. Ҳар сафар китобни қўлимга олганимда Машраб аканинг ўйчан юзи кўз олдим келади. Ҳатто китоб муқовасига ишланган расм ҳам унга ўхшаб кетгандай туюлади…

Чинакам талантли одам бағрикенг, очиқкўнгил, кечиримли бўлади дейишади. Ойбек домла, Мақсуд Шайхзода (Шайх ака), Миртемир домланинг бағрикенглиги ҳақида афсоналар юради. Бу борада улар қаторига Машраб акани ҳам қўшгим келади. Бунга тўла асосим бор деб ўйлайман.

Бир куни битта ўртамиёна ёзувчи акамиз Машраб ака ҳақида ножўя, бўлмағур гаплар гапириб турганига гувоҳ бўлиб қолдим. Ёшмиз – қизиққонмиз, ўша акахон билан салкам ёқалашгудек бўлиб кетдик.

— Бекор қилибсиз, – деди Машрабхон ака бу ҳақда кейинчалик эшитиб. –Ўзи ҳақидаги фикрни одамнинг ўзидан бошқа ҳеч ким ўзгартиролмайди. Ўша одамнинг гапи билан мен ёмон ҳам бўп қолганим йўқ ёки биров мақтагани билан яхши ҳам бўлиб қолмайман. Мени эл-юрт билади, маҳалла-кўй билади, мана, сиз биласиз, ўзингиз билган ўша Машрабман-да… – Охирги жумлани маъюс жилмайиб айтди. – Яна қайтариб айтаман, бекор қилибсиз. Худойим ҳар кимни ҳар нарсадан лаззатланадиган қилиб яратган. Биров кўпкаридан лаззатланса, биров ит уриштириб лаззатланади. Сиз ўша одамни лаззатланишдан маҳрум қилибсиз…

Унинг бамайлихотирлигидан лол қолдим. Бу – мактаб эди! Кейинчалик Машраб аканинг бу фалсафаси менинг ҳаётимда ҳам кўп асқотди.

У Ўзбекистон ахборот агентлигида ишларди. Нимадир иш билан ишхонасига ўтдим. Машинамни агентлик ҳовлисидаги тўхташ жойига қўйдим. Иккинчи қават деразасидан қараб турган экан.

— Табриклайман! – деди у мени қучиб. – Машина олганингиз учун эмас, ўзингиз ҳайдаб юрганингиз билан табриклайман!

Менинг инсультга чалиниб, бир ўлимдан қолганимга ишора эди бу.

Машраб акада бировнинг муваффақиятидан самимий севина олиш фазилати бор эди. Шунчаки, йўлига эмас, чинакамига, юрак-юракдан қувонарди. Бундай одамлар ниҳоятда кам учрайди.

Яхши одамдан яхшилик келар экан. Машраб ака ҳаётимдаги не-не хурсандчиликларга сабабчи бўлган. Ўзи ҳам шерик бўлиб қувонган.

Энг асосийси, менинг “ўзбекча” ёзишимга сабабчи бўлган.

Шунинг ўзигагина Машраб аканинг руҳини миннаддорлик туйғуси билан ёд этишга арзийди. Бошқасини қўяверинг…

2014

Adib,shoir va dramaturg Mashrab Boboyev tavalludining 78 yilligi oldidan

   Mashrab akada birovning muvaffaqiyatidan samimiy sevina olish fazilati bor edi. Shunchaki, yo’liga emas, chinakamiga, yurak-yurakdan quvonardi. Bunday odamlar nihoyatda kam uchraydi.  Yaxshi odamdan yaxshilik kelar ekan. Mashrab aka hayotimdagi ne-ne xursandchiliklarga sababchi bo’lgan. O’zi ham sherik bo’lib quvongan…

Mashrab BOBOEV
QAYDASIZ, DARXON TONGLARI?!
Adibning so’nggi maktubi

   Mashrab Boboyev 1941 yil Samarqand viloyatining Chelak tumanida tug’ilgan. Toshkent san’at institutining aktyorlik fakulьtetida taxsil olgan (1965). «Onamga xat» (1971), «Bahor kayfiyati» (1974), «Gurung» (1975), «Kechki trolleybus» (1977), «Bag’ishlov» (1978), «Olisdagi chiroq» (1980), «So’z» (1982), «Men bilgan sir» (1990), «Qani mening yulduzim?» (1991), «Nomsiz yulduzlar» (1991) kabi she’riy kitoblari nashr etilgan. Bir qator sahna asarlari ham yozgan («O’ttiz yoshlilar», «Er tomiri», «Suyanch tog’lari» va boshqa). Ko’p qismli videofilьmlar [«Iroda», «Sevgi nidosi» («Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor» dostoni asosida milliy balet), kshp qismli «Ko’ngil ko’chalari» teleseriali] muallifi. V. Katayevning «Xayol chechaklari» romani, Muin Bsisuning «Tashrif qog’ozi», O. Chiladzening «Rangin dunyo» kabi asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. 2003 yil 23 iyulda Toshkent shahrida vafot etgan.

Do’stim Sharof, salom alaykum!

Darxondan ko’chib ketganimizga ham, mana, uch yil bo’layozibdi. Shundan beri juda kam ko’rishdik. Bahona-yu sabab yetarli, albatta. Har zamonda do’stlarga maktub yozish odatim bor. Sizga ham suyukli “O’zbekiston ovozi” orqali maktub yo’llayapman.

Hozirgi uyingizni ko’rganman – yaxshi, yaxshi mahalladasiz. Lekin rostini ayting, Darxonni sog’inasizmi, yo’qmi?

Sog’inasiz, sog’inasiz!

U yerda nafaqat o’n uch yil umringiz o’tdi, nafaqat farzandlaringiz kamolga yetdi, balki ne-ne Alomat, Qo’chqorlar tug’ildi!

Mahalla hozir Mirzakalon Ismoiliy nomi bilan ataladi. Bir amallab shunga erishganmiz. Bu yerda domlanikidan tashqari ham o’zbek adabiyotining faxri bo’ladigan asarlar yaratildi. Nasrda ham, nazmda ham, dramaturgiyada ham.

O’n uch yil qo’shni turdik. Siz asosan kunduzi uxlab, kechasi yozardingiz. Ba’zida kirib, “yozishib” turardim – tongni birga kutib olardik.

Har zamon-har zamonda sal nariroqdagi qo’shnimiz Baxtiyor Ixtiyorov, o’zimizning O’rol O’tayev, Hojiakbar Shayxovni bezovta qilardik. Qurbimiz yetganda-ku, eh-he! Bir kechada uch marta Achavotga borib kelganimiz esingizdami? Tongda oshga chiqqan edik.

Xullas, yaxshi mahallada yaxshi yashadik.

Bu mahallaga kelish hech kimga ham oson ko’chmagan. Ayniqsa, Sizga. Juda ko’p sarsonchiliklardan so’ng kelib o’rnashgansiz. Ungacha…

Siz bilan 1978 yilda tanishgan edik. Siz aktyor, men “yosh” dramaturg sifatida.

Mahkam Muhamedov Sirdaryo viloyat teatriga bosh rejissyor etib tayinlandi. U boshqa pьesalar qatori mening “O’ttiz yoshlilar”imni ham olib qoladi. Pьesa jamoaga juda ma’qul kelib, tezda sahna yuzini ko’rdi, radioga yozib olindi. Unda Siz bilan rahmatli Rustam Hamdamov bosh qahramon va muallif rolini o’ynagansizlar. Juda tez el bo’lib ketdik. Men keyin Gulistonga uzoq qatnadim, lekin Siz Toshkentni ixtiyor etdingiz. Aktyor sifatida emas.

Ishingizning, turar joyingizning tayini yo’q, har zamonda televizorga chiqib qolardingiz. O’sha paytlar vazirlikning halol xodimi Qamariddin Ortiqov ikkita pьesa berdi menga. O’qidim. G’alati! Yangi! Biroz ruschaligi bor demasa…

Vazirlikdagilar aralashganidan keyingina ular sahna yuzini ko’rdi. Keyinchalik mashhur bo’lib ketgan “Taqdir eshigi” bilan “Tikonsiz tipratikonlar”larning taqdiri shunday kechgan.

Bizda shunday tajriba bor: xizmat yuzasidan qo’shiq bilan shug’ullangan kishi qo’shiqchi shoir, dramaturgiya atrofida yurganlar dramaturg bo’lib qoladi. Siz ishlab turgan teatringizda bemalol asaringizni qo’yishingiz mumkin edi. Ammo Siz bunday qilmadingiz. Teatrdan ketib, haqiqiy muallif sifatida tashqaridin kirib keldingiz

Siz adabiyotimizga osmondan tushgansiz. “Sovremennaya dramaturgiya” alьmanaxi “Temir xotin”ni mening so’zboshim bilan bosgan edi. Unda Sizni qo’ziqoringa o’xshatganman. Tarjima qilinmay berilgan. Tarjima qilsa, “zamburug’” bo’lib qolardi. Zamburug’ o’sib chiqadi. Qo’ziqorin haqiqatdan ham osmondan tushadi shekilli, hech kim uning o’sib chiqayotganini ko’rmaydi. Yomg’ir yog’ib o’tgandan so’ng potirlab chiqqan qo’ziqorinlar teriladi, xolos. U yerda “chinor” so’zi ham ishlatilgan. Siz qo’ziqorinday osmondan “lop” etib tushib, darhol chinorday ildiz otdingiz. O’z o’rningizni egalladingiz.

Dramaturgiya – eng avvalo hangoma, tomosha. Hangomani yaxshi o’ylab topish kerak. Sizda bu bor. Hangoma nihoyasida chiqadigan saboq ham salmoqli.

Adabiyot – bedarvoza. O’tgan ham, ketgan ham bosh suqib ko’radi. Shu tufayli yomon asarlar ko’payib ketadi. Dramaturgiyada ham.

Sizning jozibangiz nimada? Hangomani aytdim, xulosani aytdim, yana nima dey? Ha, tilingiz. Tilingiz anchadan beri qalam tebratib kelayotganlarning ko’pchiligidan farqli o’laroq – savodli, shirali, tushunarli, ishonarli edi.

Yozuvchining mahorati – uning ishontira olish quvvatida. Men Chingiz Aytmatovning oddiygina, savodsiz qirg’iz ayoli o’tgan asrning qirqinchi yillarida Yer bilan gaplashganiga ishonaman, ammo… muallifning o’zi har bir kitobxon, har bir tomoshabinga shaxsan tushuntirib berishi lozim bo’lgan asarlar ham kam emas.

“Temir xotin” g’irt uydirma. Alomat jonli emasligini hamma ko’rib turibdi. Ko’rib turib, Qo’chqor bilan sarguzashtlarini hozirgacha tomosha qiladi. Sababi – oddiy. Siz shunga ishontira olasiz.

“Taqdir eshigi” boshidan oxirigacha eshikning yopilib qolishiga qurilgan. Lekin shu eshik orada o’zi ochilib ham ketadi. Darrov yopiladi ham, albatta. Mantiqsizlikmi? Mantiqsizlik. Lekin biz bu holga e’tiroz bildirmaymiz, to’la ishonamiz. Siz ishontirasiz.

Sizning yana bir jozib tomoningiz ana shu mantiqsiz narsalardan mantiq chiqarish ham. Deyarli hamma asarlaringiz shunday.

Keyinchalik kinoda ham xaridoringiz ko’payib ketdi. Qattiq ishladingiz. Ishlaydigan paytingiz, albatta.

Mehnatmi, nimadir birdan yiqitib qo’yibdi. Ancha yomon. Bulardan keyin kam kishi “odam” bo’ladi. Ammo Siz… Nafaqat jisman, ruhan baquvvat “odam” bo’lganda qandoq!

… Bir kuni xonada tashqariga qarab turuvdim. Hovliga bir qora “Neksiya” kelib to’xtadi. Ayol, qizlar tusha boshladi. Men qaysi boyvachcha ekan, deb qarab turibman. Eng oxirida o’sha “boyvachcha” tushdi. U Siz edingiz. Istiqbolingizga yugurdim. Xonamga olib chiqib aytgan gapim esingizdadir? “Mashina muborak bo’lsin, albatta, – degan edim o’shanda, – lekin men uchun muhimrog’i uni o’zingiz haydab yurishingiz”. Ko’pchilik bu darddan keyin o’zi yura olsa ham xursand. Siz esa… Siz esa boshqachasiz. Sharof Boshbekovsiz!

O’shanda Irodani ishga joylashtiray, deb olib borgan ekansiz. Murod Muhammad Do’st darhol ishga oldi. Ungacha Kamola ishlagan edi. Qoti-rib! Eng avval Munojotni chaqirgan edim, esingizdami? Kelmadi. Kelmay yaxshi qilgan ekan, boshqa joydan yaxshi ish ham topibdi, baxtini ham. Hozir nabiralar bilan Koreyada, a?

Munojotni uzatdingiz, Irodani uzatdingiz. Kamola qoldi. Uyam tez orada uchib ketaman, deb turibdi. Mavjudaxon ikkalangizga Xudo quvvat bersin.

Farzandlar tashvishidan qutilganingizdan keyin faqat yozish tashvishi qoladi-da. Yozasiz, nima qilasiz!

O’tgan asrning yigirma yilida ko’p ish qildingiz. Adabiyotga o’z o’rningiz bilan kirib kelganingizdan boshlab barcha asarlaringiz o’rinli, jo’yali, kerakli.

Siz hali yoshsiz. Ammo bu asrga tajribali dramaturg sifatida o’tdingiz. Yangi asrda ham necha o’n yillar ana shunday suyukli bo’lib yuring.

Oilangizda ham.
Hamkasblar, do’stlar davrasida ham.
Tomoshabinlar uchun ham!

Mening biroz tobim yo’q. Uyingizga o’tolmayman. Shu maktubni ham bir necha kun mobaynida yozdim.

Darxonga qaytaylik.

Siz-ku, tongni bedor kutib olar edingiz. Lekin men ham tongda uyg’onar edim. Xudodan umidi bor odam shunday qiladi-da! Tongning vijir-vijir otishi kishiga kuch bag’ishlaydi. Siz Darxonda anchagina ana shunday kuch yiqqansiz. Mayli, Darxon tonglarini qo’msang, yana yaxshi narsalar chiqib qolishi hech gap emas.

Omon bo’ling!

Mavjudaxonga, qizlarga salom!

Do’stingiz, muxlisingiz Mashrab Boboyev.

“O’zbekiston ovozi” 2001 yil, 24-iyulь

Sharof BOShBEKOV
MAShRAB BOBOEVNI ESLAB

BIR QIZIQ VOQEA

Teatrda Mashrab Boboyevning “O’ttiz yoshlilar” asari qo’yildi. Mahkam Muhammedov sahnalashtirgan. Shu spektaklni O’zbekiston radiosiga yozadigan bo’ldik. Spektaklda Muallif degan personaj bor. Men bosh qahramonni o’ynagan kunim Rustam shu rolni ijro etardi, u bosh qahramonni o’ynagan kuni men Avtor bo’lardim. Muallif – Mashrab akaning o’zi edi. Radio rejissyori Rahmat Jumayev (oxirati obod bo’lsin) bizga asardagi Mashrab akaning she’rlaridan o’qitib ko’rdi. Men she’rni yaxshi o’qirdim. Shu hol mening “boshimga yetdi” – bosh rolni Rus­tam o’ynaydigan bo’ldi, menga Muallif tegdi. Endi o’ylab ko’rsam, bir hisobda, yaxshi bo’lgan ekan. Hali-hali radiodan “O’ttiz yoshlilar”ni berib qolsa, eshitib maza qilaman. She’r ham zo’r yozilgan, men ham zo’r o’qigan ekanman…

Bir qiziq voqea. Radiospektaklda diktor rolь ijrochilarni bir-bir tanishtirganda “Avtor – Sharof Boshbekov” degan joyi bor. Ko’pchilik “O’ttiz yoshlilar”ni men yozgan deb tushungan. Mashrab akaning “Baribir uloq sizda ketdi” deb kulgani yodimda.

MEN FAQAT SO’KISh EShITGANMAN

Falakning gardishi bilan men bir muddat Olim Xo’jayev nomidagi Sirdaryo viloyat teatrida aktyor bo’lib ishladim. O’sha yillari teatr bosh rejissyori tez-tez o’zgarib turardi. Navbatdagi ana shunday almashuvlarning birida taniqli televideniye rejissyori, O’zbekiston Respublikasi san’at arbobi Mahkam Muhammedov bizga badiiy rahbar bo’lib keldi. Kelganda ham “quruq” kelmadi – Mashrab Boboyev degan yozuvchining ikkita, “Er tomiri” va “O’ttiz yoshlilar” nomli pьesasini qo’ltiqlab keldi.

Men badiiy kengash a’zosi sifatida qanaqadir yozuvchi, shoir, teatrshunos, nafaqaga chiqib, nima qilishini bilmay pьesa yozadigan pedagoglarning asarlarini juda ko’p o’qiganman. Ularning ko’pchiligini pьesa deyishga ham til bormaydi. Belgilangan kunda teatr ma’muriyati va kengash a’zolari Mahkam aka olib kelgan ikkita pьesani o’qishga to’plandik. “Uf-f, yanami?” deganday ensamiz qotibroq o’tiribmiz. Bir payt o’qish boshlandi. Mahkam akaning o’zi o’qiyapti. Avval yelkalarimiz stul suyanchig’idan uzildi – to’g’ri o’tirib oldik. Keyin damimiz ichimizga tushib ketdi. Chunki asarda ko’tarilgan muammolar haqida, qahramonlar aytayotgan gaplar haqida o’sha davrda gapirish tugul, o’ylash ham mumkin emas edi! Badiiy kengash a’zolarining ko’pchiligi (jumladan, kamina ham) qo’rqqanidan stul, divan va kresloning ichiga kirib ketib, nihoyatda jiddiy o’tirgan kengash a’zolari birpasda kichrayib qolishdi. Bu – mutlaqo yangi dramaturgiya edi! Dadil muammolar ko’tarilgan dadil dramaturgiya edi! Biz shu paytgacha sahnalashtirib yurgan mayda maishiy mavzulardagi pьesalar bilan sira qiyoslab bo’lmasdi.

Keyinchalik o’sha pьesa o’qilgan kundagi ahvol-holatimizni eslab, o’zimcha bir ramziy ma’no ko’raman: bo’ynini qisib, kichkina bo’lib qolgan odamlar KATTA asarni o’qiyotganday go’yo…

Yillar o’tib Mashrab aka bilan yaqin do’st, hamfikr kasbdosh, jonajon aka-uka bo’lib ketdik.

Men oilam – xotinim, uchta yosh farzandim – bilan ijarada qiynalib yashardik. Mashrab aka Yozuvchilar uyushmasida ishlardi. Bir kuni uni ko’chada uchratib qoldim. Ishim, bolalarim haqida so’radi.

— Yozuvchilar uyushmasiga ishga kelmaysizmi? – deb qoldi Mashrabxon aka dabdurustdan.

Bu paytga kelib uchta pьesam sahna yuzini ko’rgan bo’lsa ham, men hali o’zimni yozuvchi yoki dramaturg deb hisoblamasdim. Yozuvchilar uyushmasi eshigiga havas va hadik bilan qarab o’tardim.

— Qanday bo’larkan? – dedim dovdirab.

— Bir guruh yozuvchilarga uy beriladi, degan gaplar yuribdi, – dedi u o’ychan. – Bahonada uyli-joyli bo’p qolasizmi, deyman-da.

Bunday yetti uxlab tushimga ham kirmagan taklifdan o’zimni tamoman  yo’qotib qo’ydim. Hatto uyushmaga a’zo ham emasman. Bundan tashqari, kecha ishga kelgan odamga bugun kim uy berar ekan? (Hozirgi yoshlar ishonmas, o’sha paytlar chindan ham ishxona tomonidan xodimlariga bepul uy-joy berilardi.)

Xullas, bir ishonib-bir ishonmay rozi bo’ldim. Mashrab aka meni shu topdayoq Shavkat Rahmon degan odamga ro’para qildi. Keyin bilsam, u o’sha paytlarda Yozuvchilar uyushmasining raisi Sarvar Azimovning yordamchisi ekan. U, o’z navbatida, meni Sarvar Olimjonovichning huzuriga boshlab kirdi. Xullas, men ishga qabul qilindim! Ko’p o’tmay shahar markazidan to’rt xonali uy berish-di. Bunga Mashrab aka sababchi bo’lgan.

1969 yili San’at institutiga o’qishga kirdim. Qarasam, o’rtoqlarim Seneka, Aristofan, Sofokl degan antik dunyo dramaturglari haqida gaplashyapti. “E-e, biz qishloqda ketmon chopib yuraverib zamondan orqada qolib ketibmiz-ku” deb, institut kutubxonasining salkam yarmini o’qib chiqdim. Ustiga-ustak, mahorat darslari asosan rus tilida o’tilardi. Jahon va Yevropa mumtoz dramaturgiyasining ko’pchiligini rus tilida o’qishga majbur edik. Oqibatda, savod masalasi “chalao’ris” darajasida bo’lib qoldi. Buni ham birinchilardan bo’lib payqagan Mashrab aka bo’ldi. O’zbek tilida yozsam ham gap tuzilishi, personajlar o’rtasidagi munosabat yoki, umuman, mavzu o’zbekona emas, yevropacha bo’lib chiqaverardi. U yoki bu pьesamni berib, “o’qidingizmi, qalay?” desam, basharasini tirishtirib (yoqimsiz gap gapirganda shunaqa qilish odati bor edi) “shu, o’zbekchamas-da…” derdi qiynalib. Yana bir safar asarimni o’qishga berdim. Biron haftalardan keyin tortinibgina so’radim:

— Ko’z tashlashga vaqtingiz bo’ldimi?

— Tag’in o’sha gap – bo’lmaydi! Aytdim-ku, o’zbekchamas, deb! Hayronman, qachon o’zbekcha yozishni o’rganar ekansiz?..

— Balki u yer-bu yerini tuzatsa bo’lar? – dedim ilinj bilan. – Nima qilish kerak?

— Hech kimga ko’rsatmay, yoqib yuborish kerak.

O’sha paytdagi ahvolimni tasavvur qilish qiyin emas…

Lekin boshqalarga orqavoratdan men haqimda “Shu boladan yaxshi dramaturg chiqadi”, “Sharofning falon asarini o’qidingizmi, zo’r narsa bo’pti lekin!” deb men bilan faxrlanib, maqtanib yurarkan. Men esa faqat so’kish eshitardim…

Mashrab aka bilan o’n uch yil qo’shni bo’lib yashadik. Bu davrni shirin bir entikish bilan eslayman. Munosabatlarimiz yanada quyuqlashib, Mashrab akaning o’z tili bilan aytganda, “tug’ishgan jigardan ham battar” bo’lib ketdik.

Ilk kitobim chiqishiga ham Mashrab aka sababchi bo’lgan. Men pьesalarimning ketma-ket sahnalashtirilayotganidan mast bo’lib, kitob chiqarishni xayolimga ham keltirmasdim.

— Pьesalaringiz har joyda sochilib yotgandan ko’ra, kitob holida bo’lga-ni yaxshi emasmi? – deb Mashrab aka meni ko’ndirdi.

O’sha paytlar u G’ofur G’ulom nomidagi nashriyotida ishlardi. Xullas, Mashrab akaning qistovi bilan yettita pьesadan iborat kitob qo’lyozmasini nashriyotga topshirdim. Va u 1989 yilda “Eshik qoqqan kim bo’ldi?” nomi bilan bosmadan chiqdi. Ikki yuzta kitobni bosmaxonadan olib, mashinasiga ortib, uyimga olib kelib berganini eslasam, xijolatdan qora terga botib ketaman. Chunki… men uxlab yotgan edim. Ayolimga: “Uyg’otmang, kelin, hali tursa Sharafga (meni “Sharof” emas, “Sharaf” derdi) syupriz bo’ladi” deb ketibdi… Ayolimning aytishicha, uyimizdan pod’ezd oldiga qo’ygan mashinasiga besh-olti marta qatnabdi. Ba’zan o’ylab qolaman, bunday ishni qilish uchun qanaqa odam bo’lish kerak? Men qila olarmidim? Bir mishiqi yozuvchi uyida uxlab yotsa-yu, hali bosmaxonaning hidi anqib turgan kitobidan ikki yuztasini uyiga olib borib berishga, ochig’i, menda mardlik, tantilik yetarlicha topilmasa kerak.

Yillar o’tdi. Har safar kitobni qo’limga olganimda Mashrab akaning o’ychan yuzi ko’z oldim keladi. Hatto kitob muqovasiga ishlangan rasm ham unga o’xshab ketganday tuyuladi…

Chinakam talantli odam bag’rikeng, ochiqko’ngil, kechirimli bo’ladi deyishadi. Oybek domla, Maqsud Shayxzoda (Shayx aka), Mirtemir domlaning bag’rikengligi haqida afsonalar yuradi. Bu borada ular qatoriga Mashrab akani ham qo’shgim keladi. Bunga to’la asosim bor deb o’ylayman.

Bir kuni bitta o’rtamiyona yozuvchi akamiz Mashrab aka haqida nojo’ya, bo’lmag’ur gaplar gapirib turganiga guvoh bo’lib qoldim. Yoshmiz – qiziqqonmiz, o’sha akaxon bilan salkam yoqalashgudek bo’lib ketdik.

— Bekor qilibsiz, – dedi Mashrabxon aka bu haqda keyinchalik eshitib. –O’zi haqidagi fikrni odamning o’zidan boshqa hech kim o’zgartirolmaydi. O’sha odamning gapi bilan men yomon ham bo’p qolganim yo’q yoki birov maqtagani bilan yaxshi ham bo’lib qolmayman. Meni el-yurt biladi, mahalla-ko’y biladi, mana, siz bilasiz, o’zingiz bilgan o’sha Mashrabman-da… – Oxirgi jumlani ma’yus jilmayib aytdi. – Yana qaytarib aytaman, bekor qilibsiz. Xudoyim har kimni har narsadan lazzatlanadigan qilib yaratgan. Birov ko’pkaridan lazzatlansa, birov it urishtirib lazzatlanadi. Siz o’sha odamni lazzatlanishdan mahrum qilibsiz…

Uning bamaylixotirligidan lol qoldim. Bu – maktab edi! Keyinchalik Mashrab akaning bu falsafasi mening hayotimda ham ko’p asqotdi.

U O’zbekiston axborot agentligida ishlardi. Nimadir ish bilan ishxonasiga o’tdim. Mashinamni agentlik hovlisidagi to’xtash joyiga qo’ydim. Ikkinchi qavat derazasidan qarab turgan ekan.

— Tabriklayman! – dedi u meni quchib. – Mashina olganingiz uchun emas, o’zingiz haydab yurganingiz bilan tabriklayman!

Mening insulьtga chalinib, bir o’limdan qolganimga ishora edi bu.

Mashrab akada birovning muvaffaqiyatidan samimiy sevina olish fazilati bor edi. Shunchaki, yo’liga emas, chinakamiga, yurak-yurakdan quvonardi. Bunday odamlar nihoyatda kam uchraydi.

Yaxshi odamdan yaxshilik kelar ekan. Mashrab aka hayotimdagi ne-ne xursandchiliklarga sababchi bo’lgan. O’zi ham sherik bo’lib quvongan.

Eng asosiysi, mening “o’zbekcha” yozishimga sababchi bo’lgan.

Shuning o’zigagina Mashrab akaning ruhini minnaddorlik tuyg’usi bilan yod etishga arziydi. Boshqasini qo’yavering…

2014