Садриддин Айний таваллудининг 140 йиллигига
Давр, Замон, Муҳит, Дин, Сиёсат, Мафкура таъсири ва талабларидан йироқ ҳолатда қалам тебратадиган ижодкор бўлмаган, бўлиши мумкин ҳам эмас. Бироқ аксарият пайтларда на замон, на сиёсат, на дин ижодкорнинг эрки, ижодий хоҳиш-иродаси билан ҳисоблашиб, ундан ғоявий ва мафкуравий хизматкорлик, кўтаринки тарғиботчиликни талаб этган. Мана шунинг ўзи адабиётнинг асл вазифаси ва бурчидан четлашиб, адибни санъаткорлик туйғусидан мосуво айлаш учун етиб ортган…
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
“УЛУҒЛАРНИ УЛУҒЛАР ТИРИЛТИРГАЙ…”
Иброҳим Ҳаққул Бухоро вилояти, Шофиркон туманида туғилган.ЎзР Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтининг бўлим бошлиғи, филология фанлари доктори Мумтоз ва замонавий адабият тадқиқига бағишланган «Бадиий сўз шукуҳи», «Занжирбанд шер қошида», «Шеърият — руҳий муносабат», «Абадият фарзандлари», «Тасаввуф ва шеърият», «Тақдир ва тафаккур», «Навоийга қайтиш», «Мерос ва моҳият» каби китоблари чоп этилган. Олимнинг айрим мақола ва китоблари турк, уйғур, озарбайжон, тожик ва рус тилларига таржима қилинган.
Жамиятда сўз ва фикр эркинлиги чекланиб, маънавий-ахлоқий ҳаётда саёзлик, турғунлик ва якранглик томир ёздими, бунга биринчи навбатда адабиёт ва ижод аҳли айбдор. Адабиёт журъат ва курашчанлигини бой бериб, иккинчи даражали, ҳатто ўткинчи вазифалар билан ўралашиб, бурчига содиқ бўлолмадими, бунинг надомати энди давлат ва давлат раҳбарларига тегишли. Адабиёт давлатдан тама қилиб, хушомад ва маддоҳликка берилмаса, давлат адабиётнинг мавқе-мартабасини ҳақиқатда юксак кўриб, ундан югурдак ёки малайдан фойдалангандай фойдаланишни кўзламаса – олам гулистон. Уларнинг бирлиги, ўзаро содиқлик ва самимиятини фақат ва фақат ҳақиқат, ростлик, миллат ҳамда Ватан манфаати устуворлаштиради. Адабиёт зоҳиран яқинлик изҳор айлаб, тилёғламаликни қойиллатгани билан, сўнгги ўн беш йилда давлатдан рўшнолик ва мурувват кўрмай аросат ҳолида яшади. Шу боис ижод аҳли орасида мавқе, мартаба, унвон, мукофот учун йўл излаш, буларни инъом этиш қўлидан келадиган арбобга хоҳлаган усулда эгилиб-букилиш ё эланиш айб ҳам, уят ҳам саналмай қолганди. Адабиётни шахсий манфаат бозори деб биладиган ўртамиёначи ва истеъдодсиз қаламкашлар эса олдинги сафга ўтиб олишди. 2016 йилдан замон ўзгарди, юртда ҳеч кимнинг хаёлига келмаган ижтимоий, маънавий ва маданий эврилишлар содир бўлди. Лекин кўпдан-кўп ёзувчи, олим, зиёлиларнинг ички қарашлари ўша-ўша – айтарли ўзгарган эмас. Чунки “тўн”и алмаштирилгани билан не-не масъул идораларда тўн соҳиблари жойларида устувор туришибди. Аммо бу ҳодисанинг тарихи анча узоқдан бошланадики, уни тафаккур қилмай кўзланган натижага эришмоқ амримаҳолдир. Гап, аввало, шу ҳақда.
Давр, Замон, Муҳит, Дин, Сиёсат, Мафкура таъсири ва талабларидан йироқ ҳолатда қалам тебратадиган ижодкор бўлмаган, бўлиши мумкин ҳам эмас. Бироқ аксарият пайтларда на замон, на сиёсат, на дин ижодкорнинг эрки, ижодий хоҳиш-иродаси билан ҳисоблашиб, ундан ғоявий ва мафкуравий хизматкорлик, кўтаринки тарғиботчиликни талаб этган. Мана шунинг ўзи адабиётнинг асл вазифаси ва бурчидан четлашиб, адибни санъаткорлик туйғусидан мосуво айлаш учун етиб ортган. Бу жиҳатдан собиқ совет давлати тажрибасини ҳар томонлама танқидий ўрганиб, аниқ хулосалар чиқармай туриб, адабиётнинг адабиётлик сифатлари, ёзувчининг мутлақо дахлсиз ёзувчилик фазилатларига, айниқса, бугунги китобхонни инонтириш душвордир.
Маълумки, мақсад, моҳият ва ифода эътибори билан шўро адабиёти янги адабиёт эди. Октябрь тўнтариши ҳали амалга оширилмасданоқ пролетариат доҳийси В.И.Ленин унинг характер-хусусияти, асосий вазифасини 1905 йилда ёзилган “Партия ташкилоти ва партия адабиёти” номли мақоласида белгилаб бериб шундай деганди: “Бу адабиёт эркин адабиёт бўлади, чунки унинг қаторига тобора янги кучларни тортувчи нарса манфаатпарастлик билан шуҳратпарастлик бўлмай, балки социализм ғояси ва меҳнаткашларга хайрихоҳлик бўлади. Бу адабиёт эркин адабиёт бўлади, чунки бу адабиёт айшу шуҳрат кўнглига урган хонимларга, тўқликка шўхлик қилиб, семизликни кўтара олмай қолган “ўн мингтача зодагонларга” хизмат қилмайди, балки мамлакатнинг гули бўлган, мамлакат куч-қудрати ва истиқболининг эгаси бўлган миллионлаб ва ўн миллионлаб меҳнаткашларга хизмат қилади…”.
Умуман олганда, бу фикрлар ёмон ҳам, зарарли ҳам эмас. Зеро, “манфаатпарастлик билан шуҳратпарастлик” бадиий ижоднинг асосий ва доимий кушандаси. Адабиёт оддий меҳнаткаш инсон манфаатларини ҳимоя қилиб, халқ эрки, мамлакат тақдири учун курашмаса, нима учун курашади? Айш-ишрат бандаларининг тўқликка шўхлик қилишларини кўз-кўз этиш учунми? Йўқ, албатта. Чинакам адабиёт барча давр ва замонларда ҳам халқ қисмати, ватан истиқболи дардида курашган. Айни маънода ҳам Ленинга эътироз билдириб бўлмайди. Аммо мақола сарлавҳасидаги “партия адабиёти” ибораси билан Ленин назарда тутган ва шарафлаган адабиёт битта партия, яъни коммунистик партия йўл-йўриғидан четга чиқмаслиги, адабиёт шу фирқа сиёсатига суяниши ҳам қарз, ҳам фарзлигига аниқ ишорат эди. Бу эса ёзувчининг қўл-оёғини боғлаб, тобелик, эрксизлик ва сохтакорликка чорлашдан бошқа бир ҳийла эмас эди. Давлат миқёсида бошланган ҳаракат ва ташаббуслар бирданига тўхтаб қолмайди – маълум бир муддат давом топади. Ленин орзу қилган “эркин адабиёт” ҳам совет империяси тарих саҳнасидан барҳам топгунга қадар яшаб, сонсиз-саноқсиз намуналарини мерос қолдирди. Тақдири уларнинг нима бўлади? Уларга қандай муносабатда бўлиш лозим?
Ушбу саволларга бизда ҳам, бир қатор қўшни жумҳуриятларда ҳам илмий-танқидий холис жавоб қайтарилгани йўқ. Илм ва ижод аҳли яхши биладики, янги адабиёт марксча-ленинча таълимот билан қуролланган бир адабиётшуносликни ҳам майдонга келтирганди. Худди адабиёт сингари бу адабиётшуносликнинг ҳам “жилови” коммунистик партия қўлида эди. Унинг “шунослиги”да уйдирма, ёлғон, хато, ғирромлик ва ғайриилмийлик қўшилиб-қоришиб кетган эди. Шунинг учун бугун у улуғлагани на ўша адабиёт тўғрисида, на ўзининг кечаги фаолияти хусусида очиқ ва тўғри сўзлай олади. Ажабланарлиси эса кечагина синфийлик, партиявийлик, ғоявийлик принципларига маҳкам ёпишиб олиб, адабиётни мустабид давлат, муросаиз ва зўравон сиёсат, ғаддор мафкура изми ва хизматидан четлашмасликка посбонлик қилган адабиётшунослик бирданига олдинги тарихи ва тажрибаларидан кўз юмиб, гўё янги “назарий” фикр-қарашларни илгари суришга киришиб кетди.
Аслида, бу ўтган асрнинг саксонинчи йиллари охирларигача қораланиб келинган моҳиятни оқлаш, инкорни иқрор билан ўзгартиришдан ўзга бир тусланиб-турланиш эмасдир. Фикримиз далилсиз бўлиб қолмаслиги учун инқирозга учраган бадиий ижод намуналарига доир мулоҳаза ва хулосаларга кескин қарши чиққан атоқли адабиётшунослардан бирининг сўзларига диққатни қаратмоқчимиз: “Такаббурлик билан далил-исботсиз ҳамкасбларини камситиш, ижод аҳлини бир-бирига қарама-қарши қўйиш, дурустроқ суриштирмай яхши-ёмон нарсаларни бир-бирига қориштириб ташлаш ҳоллари матбуот саҳифаларига ҳам чиқяпти. Истеъдодли шоир Усмон Азимов билан танқидчи Иброҳим Ҳаққуловнинг “Замон ва виждон эрки” сарлавҳали манмундор суҳбатида йўл-йўлакай бир қанча шоирларнинг шеър, достонларидан иборат тўпламлари китоб дўконларида чанг босиб ётганлиги ҳақида гап боради, бу шоирларнинг “Сайланма”ларига эҳтиёжманд шеърхон қолмади, дейилади…
Биз кечаги кун ҳодисаларига баҳо бераётганда ҳамиша ленинча тарихийлик принципларидан келиб чиқиб иш кўришимиз керак. Шу принципга кўра, бир неча йиллар бурун яратилган асар бугунги кун талабларига ҳар жиҳатдан тўла жавоб бериши шарт эмас!”
Бу гапларни бугун изоҳлашга ҳам ҳожат йўқ: муаллиф “ленинча тарихийлик принципи”нинг фойда ва аҳамиятини ҳозир эслашни ҳам истамаса керак.
Хуллас, танқидчи ва адабиётшуносларнинг кўпдан-кўп асарларида коммунистик партия адабиётнинг халқ ҳаёти билан, “халқнинг коммунизм учун кураши билан чамбарчас боғлиқлигини” тўхтовсиз тушунтириб, бу йўлда ёзувчиларга “ҳар тарафлама ёрдам” берганлиги такрор-такрор таъкидланган. Шундай ёзувчилардан бири сифатида кўпинча Садриддин Айний номи тилга олиниб, ижодиётига мурожаат қилинган ва Октябрь революцияси, унга раҳнамолик қилиб, йўл кўрсатган коммунистик партия бўлмаса, Айний деган ижодкор бўлмасди, деган фаразга суянилган фикр-мулоҳазалар илгари сурилган.
Ўзида йўқ ҳис-туйғу, жисми жонига сингмаган ҳақиқатлардан баҳс юритиш худди шоир ё адибга ўхшаб адабиётшуносни ҳам фош қилиб, сўзамол, даққи фикргўйга айлантириб қўяди. Советчи мунаққид, адабиётшунос, жумладан, айнийшуносларнинг жиддий бир хатоси ана шунда: улар ўтмишни қораласак, Айний сингари адиблар тасвирлаган ҳар бир воқеа-ҳодиса ёки характерга синфийлик, партиявийлик нуқтаи назаридан баҳо берсак, масала ҳал деб ўйлашган. Бу уларнинг ўзи учун ҳам, адиблар учун ҳам катта зиён келтирган. Бугун буни гапириш осон. Лекин ўшанда ҳам адабиётга адабиёт, илмга илм деб қарашга уринилганда, натижа нисбатан бошқача бўлиши мумкин эди. Бундай хатолик ва адашишлар афсус ё маломат учун эмас, аччиқ бўлса-да, ҳақиқатни билиш ва хулоса чиқариш учун зарур.
“С. Айний дастлабки асарларида (то “Дохунда” романи ёзилгунча), – дейди шарқшунос И.С.Брагинский, – социалистик реализм методи принциплари билан ҳам таниш эмасди. Аммо ўша асарларида ҳам у партия кўрсатмаларини алоҳида-алоҳида йўсинда бадиий асар шаклида ифодалаб беришга ҳаракат қиларди” . Ваҳоланки, Айний бунгача Бухоронинг Мирараб, Олимжон, Бадалбек, Ҳожи Зоҳид, Кўкалдош каби мадрасаларида қарийб 23 йил таҳсил олиб, чуқур илм эгаллаган, бадиий ижод сирларидан яхши хабардор, Шарқ мумтоз адабиёти, Навоий ва Бедил ижодиётига чин муҳиб ўлароқ шаклланган эди. Шунинг учун унинг кейинчалик қўлёзма ва қадимий манбалар асосида Рудакий, Фирдавсий, Ибн Сино, Саъдий ва Бедилга доир тадқиқотлари дунё адабиётшунослигидаги янгилик сифатида эътироф этилганди. Айнийнинг насрий мероси сиёсатдан холи тарзда тадқиқ ва талқин этилса, илдизлари халқ оғзаки ижодиёти ва Ибн Сино, Саъдий, Восифий, Аҳмад Дониш насрига бориб уланиши ўз-ўзидан ойдинлашади. Айнийшуносликда бир қадар тадқиқ этилган бу мавзуни янги нуқтаи назар билан ҳар жиҳатдан кенг ва чуқур ўрганиш зарурдир. Ана шунда ёзувчи Айнийга шоир, олим, донишманд Айнийнинг қандай таъсир ўтказиб, унинг илҳомига илҳом қўшиш сир ва омиллари реал манзара касб этади. Устод Айний адабий шахсиятига тарих, илм-фан, асрий ва боқий миллий ҳақиқатлар кўзгусидан қаралмаса, унинг ботиний куч-қувватини мушоҳада этмоқ имконсиздир. Саъдий Шерозийга бағишланган рисоласида у ёзади: “Эски Шарқ танқидчилари Саъдийни “вуқуъгўй” дейдилар. Агар бу сўзни халқаро термин билан ифода қиладиган бўлсак, “реалист” бўлади.
Ҳақиқатан ҳам, Саъдий реалистдир. У ўзининг ҳикояларидагина эмас, ҳатто лирик шеърларида ҳам реалликдан – ҳақиқатдан узоқлашмайди. Саъдийнинг ўхшатиш ва истиоралари ҳаммаси табиий ва мантиқийдир. Унинг асарларидан ақлга сиғмайдиган, ўхшаши тириклик оламида бўлмаган ёки бўлиб ўтмаган бирор нарсани тополмайсиз”. Бадиий ижоддаги худди шу йўналиш, йўл ва тасвир усуллари Айнийга жуда мақбул эди. Тафаккур, маърифат, халқ ва ватан муҳаббати мунаввар айлаган Шарқ реализми Европа ёзувчилари тасаввурини ҳаракатлантирган реализмдан фарқланади. Илмий-маърифий нигоҳ билан қараладиган бу реализмнинг талаб ва хусусиятларини имкон қадар аниқ белгиламай туриб, Айнийнинг қалб олами ва бадиий кашфиётларига эшик очишдан тўла умидвор бўлмаслик лозим.
Машҳур тожик шоири Шерали Лойиқ устод Айний хотирасига бағишланган шеърида:
Бузургонро бузургон зинда медорад,
Бузургунро бузургони дигар поянда медорад,
яъни улуғларни улуғлар тирилтиргай, улуғларнинг умрини бошқа бир улуғлар бардавом айлагай, дейди. Ҳақиқатда ҳам шундай. Аммо буюкларнинг умрини бардавом этувчи буюклар ниҳоятда сийрак учраса-да, жаҳондаги даҳолар назаридан улар четда қолмайди.
Дунёга машҳур қирғиз адиби Чингиз Айтматов бундан қарийб қирқ йил муқаддам босилган “Икки санъаткор” номли мақоласида, “Мен Мухтор Авезов билан Садриддин Айнийни доимо ҳурмат қилишимни, уларни севишимни китобхонлар олдида эътироф этмоқчиман. Уларнинг ҳар иккиси ҳам нодир ҳодисадир”, деб ёзган эди. Мана шундан буён кечган вақт мобайнида дунёда кўп ўзгаришлар – ижтимоий, сиёсий, маънавий эврилишлар содир бўлди. Ўзининг куч-қудрати ва имкониятларига ҳаддан ташқари ишонган муаззам бир империя – шўро салтанати ҳам парчаланиб кетди. Адабиёт ва санъат учун бундан ортиқ, бундан муросасизроқ синовни тасаввур қилиш қийин, албатта. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш жоизки, Садриддин Айний вақт ўтган сайин ижодиётининг қадр-қиммати ортиб, теранлик сирлари кенгроқ, чуқурроқ кашф этиладиган даҳолардан. Оллоҳ унгабир неча яхши олим, сермаҳсул ёзувчига етадиган истеъдод берган. “Судхўрнинг ўлими”, “Эсдаликлар” китоби манаман деган улуғ бир истеъдоднинг шон-шуҳратини жаҳонга таратиш ва муаллифига бадиий ҳайкал ўлароқ боқий яшаш қудратига эга, деса асло хато бўлмайди. Бунга аниқ ишонмоқ учун эса ушбу икки нодир китобнинг жаҳоннинг қайси халқлари тилларига таржима қилинганлигини хаёлдан ўтказиш кифоя. Айнийнинг ҳикоя ва романлари, тарихий асарлари-чи? Айнийнинг шеърияти, шоирлик қиёфаси ва Шарқ шеъриятига қўшган ҳиссаси ҳақида биз нима биламиз? Деярли ҳеч нарса. Чунки ҳатто ўзбек айнийшунослари ҳам бу шеърият билан жиддий қизиқишгани йўқ.
Айнийнинг илмий-ижодий меросини адабиёт, тарих, педагогика ёки адабиётшунослик нуқтаи назаридангина эмас, балки тилшунослик жабҳасидан ҳам баҳолаш лозим бўлади. Тожикистонда нашр этилган Айний куллиётининг 12-жилдидан у тузган тожик адабий тилининг луғати ўрин олган.
Чоп этилиш арафасида луғатни кўздан кечирган машҳур шарқшунос Е.Э.Бертельс 1939 йилнинг баҳорида Айнийга йўллаган мактубида мана нима деган эди: “… Мен сизнинг “Тожик адабий тилининг луғати”ингизни, яъни янги шоҳ асарингизнинг айрим қисмларини ўқиб чиқдим. Бемалол айтишим мумкинки, Сиздан бошқа ҳеч бир киши бундай ишнинг уддасидан чиқа олмасди…”
Айнийнинг улуғлиги ҳам, тенгсизлиги ҳам ана шунда – у бошқа бировлар уддалай олишга ақл бовар қилмайдиган ишларни қойиллатиб бажаришга қодир билим ва салоҳият соҳиби эди. Айний илм ва ижод учун туғилганлигини билар, шунинг учун бутун куч-қуввати, меҳнат қобилиятини илм-фан, адабиёт равнақига бағишлаганди.
Айний ҳақида сўзлаганда, бир ҳақиқатни асло унутмаслик ва доимо инобатга олиш лозим: Айний Бухоро фарзанди. У Шарқнинг энг қадимий, энг мўътабар илм-фан марказларидан бири бўлган Бухорода, яъни шариф бир ўлкада туғилиб, камолга эришган. Айнийнинг бош муҳофизи, бош мураббийси ва муршиди комили Бухородир. Шунинг учун ҳам у жон ипи ва виждон амри ила Бухорога боғланган. Айний яшаган даврлардаги Бухорода ижтимоий-маданий ҳаётда турғунлик ҳукмронлик қиларди. Одамлар иқтисодий йўқсиллик, фикрий қолоқлик ва руҳий тушкунликка маҳкум этилганди. Илмсизлик, жаҳолат ва мутеликдан туғилган фожиаларни санаб адоғига етиб бўлмасди. Шафқатсиз ҳаётнинг кулфат ва қийинчиликлари, кундалик турмуш машаққатлари билан болалигидаёқ юзма-юз келган Айний маънан жуда эрта улғайганди. Унинг иродаси ғам-андуҳ, ҳасрат ва армон, қашшоқлик ва ночорлик панжасида тобланган, деса асло хато бўлмайди. Инсоф билан айтганда, Айний босиб ўтган ҳаёт йўли – матонат ва қаҳрамонлик йўли. У шундай қалтис ва таҳликали ҳолатларни бошдан ўтказганки, Оллоҳ инояти ва Бухоро мададисиз улардан қутулиш ёхуд омон қолишга ақл асло бовар этмайди. Айний буларнинг барчасини асарларида, хусусан, “Эсдаликлар”ида ақл ва табдир, илм ва ироданинг куч-қувватига ишонган ҳар бир шахснинг қисматида учраши мумкин бўлган ҳодиса ўлароқ тасвирлаб беради. Чунки Айний Бухоронинг кулфат ва мусибатлари олдида ўзининг қайғу ва мусибатлари бир томчи ҳам эмаслигини билар, уни ўлим таъқиб этган чоғларда ҳам азиз Бухоросининг меҳр ва шафқатидан умид узмас, шу боисдан ҳам тушкунликка берилмасди. Таниқли тожик адиби Жалол Икромий ҳаққоний таъкидлаганидек, “Айнийнинг Бухорога ошиқи беқарор юраги унинг учун ачинар, нажот истарди. Айний Бухоронинг дарду жафоларига қалбан шерик, чинакам ватанпарвари эди”. Ана шу ошиқлик ҳисси, ватанпарварлик бурчи ва ҳамдардлик ҳоли донишманд Айнийни охирги нафасгача тарк қилмаганди. Агар Садриддин Айнийнинг кўнглини Бухоро ишқи, Бухоро илм-маърифатининг нури чароғон этмаганида, агар у ҳам Ибн Сино, Аҳмад Дониш ёки Абдурауф Фитратларга ўхшаб ориф Бухоронинг қондош ва жондош муҳибига айланмаганида, шак-шубҳасизки, у мўрт бир адабий шахсият билан ўртамиёначилик чегарасидан бир одим ҳам нари ўтолмасди. Ҳолбуки, Айний дунё диққат-эътиборини Бухоро ва бухороликлар қисматига қарата олди. Тўғри, Айний тасвирларидаги Бухоро ва бухороликлар ҳаёти ўқувчи дилини кўпроқ фожиа ва қайғуга ошно этади, уни бир-биридан оғир, бири-биридан ёқимсиз воқеа-ҳодисотлар билан юзлаштиради. Ҳақиқат билан учрашганда одам қанча қийналса, муҳокама-мулоҳазаларида нечоғлик фаоллашиб, эзгулик ва инсонийлик шарафига қанчалик инонса, Айний асарларини ўқиганда ҳам тахминан худди шу зайлда қийналиш, фаоллашиш ва ишонч ҳосил бўлади.
Айнийнинг услуби содда, лекин жонли, фавқулодда самимий ва безаксиздир. У ҳеч бир асарида ўзи кўрмаган, билмаган ёки моҳиятига етмаган нарсани китобхонга кўрсатиб, уни ишонтиришга уринмаган. Унинг учун бадиий талқин бошдан-охир табиий, ҳаққоний – ҳар қанақа адабий ясамаликдан йироқ талқин ҳисобланган. Айнийнинг ижодий шахсияти – ҳавас қилиш ва ибрат олишга арзирли шахсият. Асардан-асарга унда ҳақиқат ҳисси ўткирлашиб, донишмандлик заковати теранлашган. Бу ҳам тасодифий эмас, албатта. Бизда ўтган асрнинг ўттизинчи йилларидан эътиборан Шарқ мумтоз адабиётини ўқиб-ўрганмасдан, билмасдан ҳам бадиий ижод билан машғул бўлиш мумкин, деган бир қаноат пайдо бўлган, вақт ўтган сайин эса у умумий кўникмага айланиб қолган. Айнийнинг тажрибалари бундай кўникма адабиёт ривожи учун мутлақо зарарли ва Румий, Саъдий, Ҳофиз, Навоий, Бобур, Бедил каби даҳо санъаткорларнинг асарларидан сабоқ олмай туриб узоққа бориш мумкин эмаслигини билиш ва тан олиш жиҳатидан ҳам аҳамиятли.
Айнийнинг ҳаёти, илмий-ижодий фаолиятида шеърга муҳаббат ва шоирликка қизиқиш муҳим ўрин тутади. У шеър, шоир ва адабиётга ихлосманд бир оилада туғилган. Адибнинг отаси ўз даврининг очиқ фикрли анча ҳақгўй кишиси бўлиши билан бир қаторда илм ва адабиётнинг қадрини ҳам билган. У ўз фикрларининг тасдиқ ва исботи учун гоҳ шеър, гоҳ мақол ва маталлардан фойдаланган.
“Ўн ёшимда мактабни тугатдим, – деб ёзади адиб “Қисқача таржимаи ҳолим” асарида, – Бироқ ҳали саводсиз эдим, мактабда ўқитганларини ўқий олсам, аввалдан ўзимга таниш бўлмаган бошқа нарсаларни ўқий олмас эдим.
Аммо шеърларни севар эдим. Уларнинг мазмунига яхши тушунмасам ҳам, оҳанги мени завқлантирарди. Баъзи шеърларни ёдлашга тиришар эдим. Саъдий, Ҳофиз, Бедил, Соиб, Навоий ва Фузулий каби шоирларни “вали”, яратган шеърларини каромат деб ҳисоблар эдим”.
Хуллас, Айний 14–15 ёшларидан бошлаб шеър ёзиш билан жиддий машғул бўла бошлайди. Ва дастлаб Сифлий, Муҳтожий. Жунуний тахаллуслари билан шеърлар битади. “Эсдаликлар”да бу тахаллусларнинг танланиш сабаблари ва улардан кўзланган мақсадни шарҳлар экан, Айний, жумладан, шундай дейди: “Ёшлигимда бошимга тушган оғир турмуш таъсирида мен асабий бўлиб қолгандим, тирикчиликдан кўп сиқилардим. Баъзан танҳолик кечалари ўтган замон шоирларининг марсиянамо шеърларини ўқиб, юрагимни бўшатиш учун йиғлардим. Одамлар менинг бу хусусиятимни пайқаб, қобил бола, аммо бироз девоналиги бор дер эдилар. Мен ҳам элнинг шу фикрига мойил бўлиб, девона маъносида “Жунуний” сўзини тахаллус қилишга қарор қилдим”.
Умуман, Айний илк машқларидан бошлабоқ шеърнинг ҳаётий асосга эга бўлишига, нурсиз, шарафсиз ва бўғиқ бир муҳит қафасида сиқилган, азобу изтиробга маҳкум этилган шахс кайфияти ва ҳолатларини акс эттиришга алоҳида эътибор берган. Унинг нуқтаи назарига кўра, “Ҳақиқий шеър ўқувчи ва эшитувчига чуқур ҳаяжон бағишламоғи шарт. Бунга эришмоқ учун эса шоир самимиятга асосланиши ва ўз шахсиятини ўша “айтгани”да зуҳурлантира билиши керак”.
Айнийнинг ўзи ҳам шеъриятда худди шу усулда иш юритган ва насрда ҳам уни давом эттирган. “Мен ўз умримда кўплаб китоб ёздим, – деган эди Айний, – буларнинг ҳаммаси бир мавзуга бағишланган бўлиб, ўз ҳаётим материаллари асосида юзага келди”. Айнийнинг реалистлиги, ҳақиқатга содиқлиги, характер яратишда ўзига хосликка эришиш маҳорати ҳам, аввало, мана шунда. Шунинг учун адибнинг бирор-бир асарини унинг ҳаёт тажрибалари, адабий шахсияти, воқеликка эстетик муносабатидан айри тарзда тасаввур этиб бўлмайди. Ҳатто, “Судхўрнинг ўлими” қиссасидан ҳам ёзувчи образи муҳим ўрин эгаллаган. Тўғри, Айний кейинчалик қаттиқ ишонган, қисса ва романларида кенг кўламда тасвирланган ёки идеаллаштирилган ғоя ва ҳақиқатларга иштибоҳ билан қараш, улардан айримларини бугун бемалол инкор ҳам этиш мумкин. Лекин мана шу жойдаёқ асосий масалага тўқнаш келинадики, бу улуғ адиб ижодиётининг тарихий-фалсафий қиммати ва умуминсоний моҳиятидир. Мана, “Қуллар”ни олайлик. Оддий меҳнаткаш халқнинг қарийб бир асрлик машаққатли ҳаётидан ҳикоя қилувчи бу романда Октябр тўнтаришигача бўлган давр ва шароит тарихий ҳақиқатларга мувофиқ манзараларда кўрсатиб берилган.
Қарийб юз эллик йилдан зиёдроқ муддат ҳукм юритган манғит амирлар салтанатининг кейинги вакиллари Бухоро халқи учун нима қилди? Улар бир-бирларидан қай жиҳат ва қайси хусусиятлари билан фарқланганлар? Ёки фарқланмаганлар? Илм-фан, маданият ва маънавият нечун айнан ўша манғит амирлари даврида бутунлай таназзулга юз тутди? Зулм ва зўравонлик, таҳқир ва ҳуқуқсизлик қафасида яшаган омма адолат ва озодлик ҳисларини қандоқ бой беради? Қўрқув ва мутелик тантана қилган шароитда илм аҳли ва адабиёт вакиллари қандай майдакашлик ёхуд найрангбозликлар билан жон сақлашади?
Бу ва бунга ўхшаш ўнлаб саволларга Айний ўзининг қисса ва романларида шунчалик аниқ, шунчалик ёрқин жавоб берганки, бундан кўз юмиш кўрлик билан баробардир. Айний қиссаларида шахс онгидаги ўзгариш, алоҳида бир шахснинг ҳурликка интилиш, демакки, ўзлигини англаш жараёнини моҳирлик билан қандай бадиий талқин қилса, шу ғояни романларида хилма-хил ижтимоий гуруҳга мансуб, турли нуқтаи назар ва ахлоқий-диний тушунчаларга таяниб кун кечирувчи халқ образи орқали ифодалашда яна ҳам юқорироқ ютуқларга эришган. Айний яратган инқилобий ва инқилобчи қаҳрамонларга келсак, балки улар ўз умрларини яшаб бўлишгандир. Балки уларни ёвуз ва сохта бир мафкуранинг қурбонлари дейиш керакдир. Нима бўлмасин ва нима дейилмасин, бунинг учун Айнийни айблаш, зўравон тузум, бешафқат ва муросасиз бир сиёсат талабларини унутиб айбни биргина ёзувчининг ўзига тўнкаш ғирт инсофсизлик бўлурди. Афсуски, матбуотда шундай уринишлар ҳам кўзга ташланди. Бошқа бирор бир нарса ёзмасдан ёлғиз “Эсдаликлар”ини ёзганда ҳам Айний Айний бўлиб қоларди. Маълумки, “Эсдаликлар” 1957 йили машҳур француз ёзувчиси Луи Арагон таҳририда “Шарқ” номи билан Францияда босилиб чиққан. Ундаги мухтасар маълумотномада Айний Жек Лондон, Киплинг, Горький, Кнут Гамсун каби жаҳон адабиётининг улкан вакиллари билан бир сафга қўйилган.
“Эсдаликлар” – Айнийнинг умр, тафаккур ва хотира китоби. Уни тақдирлар қомуси деса ҳам асло хато бўлмайди. Бундоқ қараганда, ушбу асарда ҳам ғам-ғусса, мусибат, кулфат кўп, зулмат жуда қуюқ – гўё бошдан-охир фожиа тамойили ҳокимлик қилади. Уни мутолаа қилган ҳар бир ўқувчи Айнийни ғирт фожианавис адиб деб билади. Ва асарнинг баъзи қисмлари, “Наҳотки, шу воқелар рост бўлса? Наҳотки, шундай бўлиши мумкин? Совет давлати ҳадя этган “бахт ва озодлик”ни шарафлаш учун ўтмиш давр суврати атайин қора бўёқларда чизилмаганми?” – деган саволлар пайдо қилади.
“Эсдаликлар” айблашнимас, англашни ўргатади, тарихий мушоҳадада бирёқламаликка ён бермасликка ундайди. “Эсдаликлар” моҳият эътибори ила шундай бир қудратли китобки, у бундан кейин ҳам миллатни ичдан кемирадиган, халқнинг яхлит, қудратли халқ бўлишига тўсиқлик қиладиган ижтимоий, сиёсий, диний ва ахлоқий иллат ҳамда фожиаларнинг туб илдизларига диққатни қаратишда давом этаверади.
Шу маънода мана бир мулоҳаза. “Эсдаликлар” дунё юзини кўрганда, Абдурауф Фитрат миллатчи ва халқ душмани айблови билан аллақачон қатл этилганди. Шунинг учун Айний хотира китобида унга ўрин ажратмаган. Бироқ мен кўпинча уларни биргаликда тасаввур этишга уринаман.
Айнийнинг “мен”лиги Фитратники билан қиёслаганда, синиш бўлмаса-да, унда эгилиш, жасоратсизлик дейилмаса ҳамки, эҳтиёт ва муроса сезилади. Айний домладаги ўзини аяш, шубҳа-гумонга берилмаслик Фитратда йўқ. “Олов билан” ўйнашишни эса у Айнийга раво кўрмайди. Илм ва ижодда Айний ўзини намоён эта билишига Фитрат шубҳаланмаган. Бироқ мафкуравий, ижтимоий-сиёсий муаммоларда уларнинг тушунча ва қарашларида тафовутлар ҳам қалқиб чиққан. “Эсдаликлар”да битилмаган ва бир умр Айний қалбини ғуссалантирган сўзлар, бизнингча, Фитратга тегишлидир. Шўро тузуми ва қаттол сиёсати Бухоронинг бу икки буюк фарзандини бир-биридан бир қадар совитганига қарамай, хиёнат ва сотқинлик чоҳига қулатолмаган. Хуллас, Фитратни Айнийдан, Айнийни Фитратдан ахтарган одам Бухоро ҳасрати, Бухоро ҳимматини чуқурроқ ҳис этади. Айнийнинг сўз ишлатмай сўзлаш, ранг қўлламай суврат яратиш салоҳияти ҳам ана шунда.
Мен ўтган йил қишда “Эсдаликлар”ни яна қайта қўлга олдим: бу гал ўқиш олдингига нисбатан секин ва анча узоқ давом этди. Ва икки нарса мени жуда ҳайратлантирди. Биринчиси – Айнийни илҳомлантирган миллий эътиқод ва маънавий ғоянинг бениҳоя теранлиги. Иккинчиси – муаллифнинг фақат ва фақат Виждон амри ила қалам юритгани. Яна шуни айтмоғим керакки, маълум бир тайёргарликсиз, яъни зулмат ва жаҳолат, зулм ва зўравонликлар ила қуршалган Бухоронинг камида юз йиллик тарихини зарур даражада ўрганмай туриб “Эсдаликлар”нинг маъно-моҳиятини ҳар жиҳатдан мукаммал ўзлаштиришга уриниш унча самара бермайдиган ишдир.
“Эсдаликлар”да “Бухоро олифталари” деб аталган бўлим бор. Унда уст-боши, феъл-атвори, мақсад-муддаоси ўзига хос, муҳтож ва ҳимоясиз бандаларга ёрдам бериш нияти билан яшайдган мард, танти инсонлар жамоаси таърифланган. Уларнинг умумий лақаби “олифта” бўлиб, журъат, марҳамат, инсонсеварлик лаёқати ва ўзларига ўхшаганлардан ўзишларига қараб, уларга “нимтайёр”, “тайёр”, “марди мардон” (мардлар марди) унвони берилар экан. Адибнинг ёзишича, олифталар “Саттор” калимаси билан қасам ичиб, “фалон ишни қиламан дедими, боши кетса ҳам уни қилиши лозим эди. Агар қасамини бузса, айтган ишини қилмаса, “номардлик” билан машҳур бўлиб, олифталар орасидан ҳайдаларди”. Бухоронинг Моркуш гузаридан чиққан Муҳаммадий махдум деган киши олифталарнинг марди майдони мақомига кўтарилган. Бироқ унинг Барно тайёр отлиғ ғаними номардлик, пасткашлик ва ҳийла билан уни ўлдирган. Ортиқча тафсилот ва бадиий безакларсиз воқеани жуда самимий ҳикоя қилган адиб одамларнинг марҳумга муносабатини ҳам жонли акс эттиради. Унинг ўзи ҳам фотиҳага боради ва азахонага келганлардан бирининг мана бу гапларини нақл қилади:
– Муҳаммадий махдум мард одам эди. Мардлик кўйида одамларга яхшилик қиларди, фойда етказарди… Худо раҳмат қилсин, қиёматда мардлар қаторида бош кўтарсин…
Гап шундаки, Муҳаммадий махдумдай бухоролик олифталар фуқаро тинчлиги, хавфсизлиги, моддий йўқсиллик чангалида азоб чекмаслиги учун куч-қуввати ва ҳимматини аямаган эски жавонмардлар, яъни футувват аҳлига издош, маслакдош зотлар эди. Мардлик, жасорат, олийжаноблик, меҳр-шафқат ва саховат улар учун гўё касб, ҳунар ва ихтисослик бўлган. Улардай назари баланд, кўзи тўқ, нияти холис, сўзи билан амали бир, ҳиммати олий, элсевар одамларни наинки Бухоро, ҳозир курраи заминни ахтариб ҳам тополмайсиз. Мана сизга бухорошунос Айний гуманизми ва каромати.
Айнийнинг бадиий услуби билан илмий услуби ўртасида қандайдир яқинлик, умумий бир ўхшашлик бор. Шунинг учун бўлса керак, унинг илмий асарларида ҳам тил жонли, енгил, ифода равон, бошни гангитувчи оғир ёки китобий жумлаларга дуч келинмайди. Масалан, Сиз “Манғит амирлари тарихи” китобини ўқидингиз дейлик, илмий асар мутолаа қилдингизми ёки бадиий асарми – буни унча фарқламайсиз. Чунки Айний факт ва далил танлашдагина эмас, талқин, таҳлил ва фикр-мулоҳаза ифодасида ҳам жуда моҳирдир. Айнийнинг айнийлиги, хусусан, унинг бедилшунослигида ёрқин аксини топган. У мадрасадаёқ зукко бедилшунос сифатида шаклланган.
Минг тўққиз юз ўнинчи йили Уфада чоп этиладиган “Шўро” журналида “Мирзо Бедил ҳақинда” номли бир мақола босилиб чиқади. Журналда ўша муаллифнинг Бедилга бағишланган янада кенг ва каттароқ мақоласи босилиши хусусида хабар ҳам берилади. Лекин Бухорода Садриддин Айний билан мадрасада бирга ўқиган Олимжон Идрисий деган туркиялик бу тадқиқотчи Бедилнинг таржимаи ҳолини ёритишда хатоликларга йўл қўйганлигини англайди. Шундан сўнг у Садриддин Айнийдан ёрдам истаб Истанбулдан Бухорога мактуб йўллайди. Айний Олимжон Идрисийнинг истагини адо айлаб, Бедилнинг таржимаи ҳоли, асарлари хусусида анча батафсил маълумот берувчи бир мактуб ёзиб Истанбулга жўнатади. Форсийда битилган ушбу мактубни туркийга таржима қилиб “Шўро” журналига юборган Идрисий дейди: “6-адад “Шўро”да Бедилнинг таржимаи ҳолини мухтасар бир суратда ёзғоч, Бухородаги шеригим Садриддин Айний афандига хат ёзуб, бу ҳақида муфассал маълумот сўрадим. 1911 сана 3 мартда жавоб ҳам олдим эса-да бир чўқ сабабларга кўра бу вақтга қадар таржима этуб юбора олмадим”.
Хуллас, “Шўро” журналининг 1912 йил иккинчи сонида Идрисийнинг мақоласи эмас, балки унинг таржимасидаги Айнийнинг ўша мактуби мақола шаклида босилиб чиқади. Ва ушбу мактуб-мақола кейинчалик тожик олимлари М.Шукуров, Жўра Боқизода томонидан икки тилда эълон қилингандир.
Асосий нарса шундаки, Айний Истанбулга йўллаган мактубида Мирзо Бедил таржимаи ҳоли, муҳити, фалсафаси, услуби хусусида айтилиши зарур бўлган барча муҳим гапларни баён этган. Шунингдек, ҳижрий 1199 йили Бомбайда чиққан ва 12 қисмдан таркиб топган Бедил “Куллиёти”даги асарларнинг ҳажмини ҳам бирма-бир қайд қилиб ўтган.
Бизнинг назаримизда, “Шўро” журналида босилган Айнийнинг мана бу фикрлари унинг Бедил шахсиятига эҳтиромини англаш ва изоҳлашга яқиндан ёрдам беради: “Мирзо Бедил бой қалб соҳиби, олижаноб бир зот бўлиб, ағниё ва умаро эшигига ҳеч яқинлашмас, билъакс улар Мирзонинг ҳузурига келурлар ва уни таъзиму такрим этардилар”.
Нуфуз ва иқтидор соҳиби амалдорлардан бириси Мирзога бир мактуб юбориб, уйига даъват этгани замон у:
Дунё агар диҳанд, нахезам зи жои хеш,
Ман бастаам ҳинои қаноат ба пои хеш,
Мазмуни: “Агар менга дунё қадар молу мулк берсалар ҳам, ўрнимдан қимирламайман, чунки мен оёғимга қаноат ҳиносини боғладим, шунинг учун тўраларга ва бойларга хушомад этувчи эҳтиёжим йўқ”, – байти билан жавоб қайтаради. Агар ана шу нуқтаи назардан Айнийнинг ижодкорлик эътиқоди ва шахсиятига баҳо бериладиган бўлса, унинг Бухоро амири Аҳадхон тузоғига тушмаслик учун дадил йўл излашлари Бедил сабоқларига содиқлик эканлигини ҳам эътироф этиш керак бўлади.
Мирзо Бедил куллиётини қайта-қайта варақлаш, файласуф шоирнинг инсон тақдири, умр мазмуни, тириклик ва ўлим тортишувлари, олам, одам ва Оллоҳ бирлигига доир фикрларини такрор-такрор муҳокама ва мушоҳададан ўтказиш Айнийнинг мароқли машғулотларидан бўлган. Ҳатто у ҳаётининг анча оғир ва қийноқли фурсатларида Бедил шеърларини ўқиб юпанган, ўзича улардан тасалли топган. Айний ўша вақтлар дунё ишларидан безган кишилар тилида достон бўлиб юрган Бедилнинг қуйидаги байти кўнглига тасалли бағишлаганлигини эътироф этган:
Зиндаги бар гардан афтодаст, Бедил, чора чист?
Шод бояд зистан, ношод бояд зистан.
Мазмуни: “Тириклик тушди бошга, Бедил, энди не чора? Шод бўлсанг ҳам, ношод бўлсанг ҳам яшаш керак, албатта”.
Айнийнинг “Шўро” журналида босилган мақоласидан “Бедил” монографияси чиққанигача бўлган вақт қирқ йилдан ортади. Ана шу муддат оралиғида устоз Айний Бедил яшаган давр ва замон, унинг шахси, адабий муҳити, ижодиётининг фалсафий-ахлоқий манбаларига тегишли деярли барча тарихий, илмий, адабий ва диний китобларни синчиклаб ўрганган, шуларга алоқадор маълумотларни шоирнинг ўз асарларидан ҳам териб олган. У 1946 ва 1947 йилларда “Шарқи сурх” журналида Бедилга бағишланган мақолаларини эълон қилган. Охир-оқибатда эса унинг жаҳон бедилшунослигида янги саҳифа очган “Мирзо Абдулқодир Бедил” монографияси яралган. Бу ишни уддалаш осон эмасди, албатта. Шунинг учун ишнинг барча қийинчилик ва мураккабликларини инобатга олган Е.Э. Бертельс китобга ёзган муқаддимасида, “Камдан-кам одам бу ишнинг уддасидан чиқа оларди, шунда ҳам С.Айнийга ўхшаган ўз халқининг ўтмишдаги адабиётини, тилини ва шу тилда ёзилган барча адабиётини яхши билган забардаст устозгина бу ишни муваффақият билан ниҳоясига етказган бўлур эди”, – дея Айнийнинг чиндан-да забардаст устозлигига тан берган эди. Бир қанча адабиётшуносларнинг умумий эътирофларига кўра, жаҳоннинг бирор-бир ўлкасида Бедил ҳақида Айнийнинг китобига тенглаша оладиган, ундан мукаммалроқ тадқиқот ҳали яратилганича йўқ.
Ҳеч иккиланмасдан айтиш жоизки, Айний ижодиёти ХХ аср дунё адабиётининг энг нодир, энг эътиборли ва энг мазмундор саҳифаларини ташкил этади.
Профессор Р.Воҳидов ва М.Маҳмудовнинг “Устоз Садриддин Айнийнинг сабоқлари” номли китобида адиб асарлари ва айнийшуносликка доир ишларнинг рўйхати 1978 йилгача уч китобдан ошиб кетганлиги қайд этилган (Тошкент, 2004, 3-бет). Айний асарларининг ўзбекча нашрлари ва ўзбек айнийшуносларининг мақола ҳамда китоблари ҳам мазкур асарлардан муносиб ўрин эгаллаган. Аммо фиҳрист ишлар яна давом эттирилган бўлса, ўтган асрнинг саксонинчи йиллари биринчи ярмигача бўлган ҳолат билан ундан кейинги ўттиз йил мобайнидаги аҳвол ер билан осмон қадар фарқ қилади. Ғафлат ва жаҳолатнинг кўзи кўр, қулоғи кар деганларидек, аллома ва мутафаккир адиб ижодиётига паст назар билан қаралиб, асарларининг нашри ҳам, ўқилиши ҳам ўлкамизга тўхташ даражасига етди.
Устод Айний таваллудининг 125 йиллиги муносабати билан ёзилган мақоласида атоқли олим академик Тўра Мирзаев томонидан оптимистик фикрлар айтилганди: “Адабиётшуносликнинг текшириш уфқлари янада кенгайган, адабий ҳодисаларга янгича муносабатлар қарор топган бугунги кунда олимлик, тарихчилик, ёзувчилик истеъдодини ўзида тўла равишда мужассамлаштира олган бу улкан санъаткор (яъни Айний – И.Ҳ) ижодини чуқур ва ҳар томонлама тадқиқ этиш, илгариги тадқиқотчиларнинг диққатидан четда қолган ёки ўрганиш имконияти бўлмаган жиҳатларга алоҳида эътибор қаратиш зарур” . Ҳолбуки, чуқур ва ҳар томонлама тадқиқ этиш нари турсин Айний ижодига етарли зайлда эътибор ҳам берилмади. Агар унинг илгари диққатдан четда қолган ёки ўрганиш имкони бўлмаган томонлари сидқидилдан текширилса борми – бу фақат адабиётда эмас, тарих, тасаввуф, фалсафа, таълим-тарбияда ҳам беқиёс янгиликларга йўл очади. Ахир шунча соҳани ижодда мужассамлаштирган санъаткорни топиш осонми? Майли, саволни жавобсиз қолдириб, бир мисол келтирсак.
Шу йил баҳорда ҳассос адабиётшунос, филология фанлари доктори Шавкат Ҳасановнинг “Адабиёт” газетасида (29 март сони) янгича ёндашув билан ёзилган “Биз билмаган Айний” номли мазмундор мақоласи эълон этилди. Унда ёзувчининг шахсияти, дунёқараши, жадидларга алоқаси, “босмачилик” ҳаракатига мунособати, тасвир маҳорати хусусида қизиқарли фикр-мулоҳазаларга эътибор қаратилган. Ўйлаймизки, бундай тадқиқот ва илмий изланишлар энди тўхтаб қолмайди. Ёшлар орасидан йўл қўйилган сустлик, хатолик ва лоқайдликларга барҳам беришга қодир истеъдодли айнийшунослар етишиб чиқади. Ана шунда мактаб ва олий ўқув юртларимизда Ибн Сино, Саъдий, Бедил, Аҳмад Дониш каби даҳолар ижоди билан қизиқиб, асарларидан бемалол мубоҳаса юритадиган зукко, адабиётпараст йигит-қизлар сафи кенгайиб бориши шубҳасиздир.
2018
Sadriddin Ayniy tavalludining 140 yilligiga
Davr, Zamon, Muhit, Din, Siyosat, Mafkura taʼsiri va talablaridan yiroq holatda qalam tebratadigan ijodkor boʻlmagan, boʻlishi mumkin ham emas. Biroq aksariyat paytlarda na zamon, na siyosat, na din ijodkorning erki, ijodiy xohish-irodasi bilan hisoblashib, undan gʻoyaviy va mafkuraviy xizmatkorlik, koʻtarinki targʻibotchilikni talab etgan. Mana shuning oʻzi adabiyotning asl vazifasi va burchidan chetlashib, adibni sanʼatkorlik tuygʻusidan mosuvo aylash uchun yetib ortgan…
Ibrohim HAQQUL
“ULUGʻLARNI ULUGʻLAR TIRILTIRGAY…”
Ibrohim Haqqul Buxoro viloyati, Shofirkon tumanida tugʻilgan.OʻzR Fanlar akademiyasi Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori institutining boʻlim boshligʻi, filologiya fanlari doktori Mumtoz va zamonaviy adabiyat tadqiqiga bagʻishlangan “Badiiy soʻz shukuhi”, “Zanjirband sher qoshida”, “Sheʼriyat — ruhiy munosabat”, “Abadiyat farzandlari”, “Tasavvuf va sheʼriyat”, “Taqdir va tafakkur”, “Navoiyga qaytish”, “Meros va mohiyat” kabi kitoblari chop etilgan. Olimning ayrim maqola va kitoblari turk, uygʻur, ozarbayjon, tojik va rus tillariga tarjima qilingan.
Jamiyatda soʻz va fikr erkinligi cheklanib, maʼnaviy-axloqiy hayotda sayozlik, turgʻunlik va yakranglik tomir yozdimi, bunga birinchi navbatda adabiyot va ijod ahli aybdor. Adabiyot jurʼat va kurashchanligini boy berib, ikkinchi darajali, hatto oʻtkinchi vazifalar bilan oʻralashib, burchiga sodiq boʻlolmadimi, buning nadomati endi davlat va davlat rahbarlariga tegishli. Adabiyot davlatdan tama qilib, xushomad va maddohlikka berilmasa, davlat adabiyotning mavqe-martabasini haqiqatda yuksak koʻrib, undan yugurdak yoki malaydan foydalanganday foydalanishni koʻzlamasa – olam guliston. Ularning birligi, oʻzaro sodiqlik va samimiyatini faqat va faqat haqiqat, rostlik, millat hamda Vatan manfaati ustuvorlashtiradi. Adabiyot zohiran yaqinlik izhor aylab, tilyogʻlamalikni qoyillatgani bilan, soʻnggi oʻn besh yilda davlatdan roʻshnolik va muruvvat koʻrmay arosat holida yashadi. Shu bois ijod ahli orasida mavqe, martaba, unvon, mukofot uchun yoʻl izlash, bularni inʼom etish qoʻlidan keladigan arbobga xohlagan usulda egilib-bukilish yo elanish ayb ham, uyat ham sanalmay qolgandi. Adabiyotni shaxsiy manfaat bozori deb biladigan oʻrtamiyonachi va isteʼdodsiz qalamkashlar esa oldingi safga oʻtib olishdi. 2016 yildan zamon oʻzgardi, yurtda hech kimning xayoliga kelmagan ijtimoiy, maʼnaviy va madaniy evrilishlar sodir boʻldi. Lekin koʻpdan-koʻp yozuvchi, olim, ziyolilarning ichki qarashlari oʻsha-oʻsha – aytarli oʻzgargan emas. Chunki “toʻn”i almashtirilgani bilan ne-ne masʼul idoralarda toʻn sohiblari joylarida ustuvor turishibdi. Ammo bu hodisaning tarixi ancha uzoqdan boshlanadiki, uni tafakkur qilmay koʻzlangan natijaga erishmoq amrimaholdir. Gap, avvalo, shu haqda.
Davr, Zamon, Muhit, Din, Siyosat, Mafkura taʼsiri va talablaridan yiroq holatda qalam tebratadigan ijodkor boʻlmagan, boʻlishi mumkin ham emas. Biroq aksariyat paytlarda na zamon, na siyosat, na din ijodkorning erki, ijodiy xohish-irodasi bilan hisoblashib, undan gʻoyaviy va mafkuraviy xizmatkorlik, koʻtarinki targʻibotchilikni talab etgan. Mana shuning oʻzi adabiyotning asl vazifasi va burchidan chetlashib, adibni sanʼatkorlik tuygʻusidan mosuvo aylash uchun yetib ortgan. Bu jihatdan sobiq sovet davlati tajribasini har tomonlama tanqidiy oʻrganib, aniq xulosalar chiqarmay turib, adabiyotning adabiyotlik sifatlari, yozuvchining mutlaqo daxlsiz yozuvchilik fazilatlariga, ayniqsa, bugungi kitobxonni inontirish dushvordir.
Maʼlumki, maqsad, mohiyat va ifoda eʼtibori bilan shoʻro adabiyoti yangi adabiyot edi. Oktyabr toʻntarishi hali amalga oshirilmasdanoq proletariat dohiysi V.I.Lenin uning xarakter-xususiyati, asosiy vazifasini 1905 yilda yozilgan “Partiya tashkiloti va partiya adabiyoti” nomli maqolasida belgilab berib shunday degandi: “Bu adabiyot erkin adabiyot boʻladi, chunki uning qatoriga tobora yangi kuchlarni tortuvchi narsa manfaatparastlik bilan shuhratparastlik boʻlmay, balki sotsializm gʻoyasi va mehnatkashlarga xayrixohlik boʻladi. Bu adabiyot erkin adabiyot boʻladi, chunki bu adabiyot ayshu shuhrat koʻngliga urgan xonimlarga, toʻqlikka shoʻxlik qilib, semizlikni koʻtara olmay qolgan “oʻn mingtacha zodagonlarga” xizmat qilmaydi, balki mamlakatning guli boʻlgan, mamlakat kuch-qudrati va istiqbolining egasi boʻlgan millionlab va oʻn millionlab mehnatkashlarga xizmat qiladi…”.
Umuman olganda, bu fikrlar yomon ham, zararli ham emas. Zero, “manfaatparastlik bilan shuhratparastlik” badiiy ijodning asosiy va doimiy kushandasi. Adabiyot oddiy mehnatkash inson manfaatlarini himoya qilib, xalq erki, mamlakat taqdiri uchun kurashmasa, nima uchun kurashadi? Aysh-ishrat bandalarining toʻqlikka shoʻxlik qilishlarini koʻz-koʻz etish uchunmi? Yoʻq, albatta. Chinakam adabiyot barcha davr va zamonlarda ham xalq qismati, vatan istiqboli dardida kurashgan. Ayni maʼnoda ham Leninga eʼtiroz bildirib boʻlmaydi. Ammo maqola sarlavhasidagi “partiya adabiyoti” iborasi bilan Lenin nazarda tutgan va sharaflagan adabiyot bitta partiya, yaʼni kommunistik partiya yoʻl-yoʻrigʻidan chetga chiqmasligi, adabiyot shu firqa siyosatiga suyanishi ham qarz, ham farzligiga aniq ishorat edi. Bu esa yozuvchining qoʻl-oyogʻini bogʻlab, tobelik, erksizlik va soxtakorlikka chorlashdan boshqa bir hiyla emas edi. Davlat miqyosida boshlangan harakat va tashabbuslar birdaniga toʻxtab qolmaydi – maʼlum bir muddat davom topadi. Lenin orzu qilgan “erkin adabiyot” ham sovet imperiyasi tarix sahnasidan barham topgunga qadar yashab, sonsiz-sanoqsiz namunalarini meros qoldirdi. Taqdiri ularning nima boʻladi? Ularga qanday munosabatda boʻlish lozim?
Ushbu savollarga bizda ham, bir qator qoʻshni jumhuriyatlarda ham ilmiy-tanqidiy xolis javob qaytarilgani yoʻq. Ilm va ijod ahli yaxshi biladiki, yangi adabiyot markscha-lenincha taʼlimot bilan qurollangan bir adabiyotshunoslikni ham maydonga keltirgandi. Xuddi adabiyot singari bu adabiyotshunoslikning ham “jilovi” kommunistik partiya qoʻlida edi. Uning “shunosligi”da uydirma, yolgʻon, xato, gʻirromlik va gʻayriilmiylik qoʻshilib-qorishib ketgan edi. Shuning uchun bugun u ulugʻlagani na oʻsha adabiyot toʻgʻrisida, na oʻzining kechagi faoliyati xususida ochiq va toʻgʻri soʻzlay oladi. Ajablanarlisi esa kechagina sinfiylik, partiyaviylik, gʻoyaviylik prinsiplariga mahkam yopishib olib, adabiyotni mustabid davlat, murosaiz va zoʻravon siyosat, gʻaddor mafkura izmi va xizmatidan chetlashmaslikka posbonlik qilgan adabiyotshunoslik birdaniga oldingi tarixi va tajribalaridan koʻz yumib, goʻyo yangi “nazariy” fikr-qarashlarni ilgari surishga kirishib ketdi.
Aslida, bu oʻtgan asrning saksoninchi yillari oxirlarigacha qoralanib kelingan mohiyatni oqlash, inkorni iqror bilan oʻzgartirishdan oʻzga bir tuslanib-turlanish emasdir. Fikrimiz dalilsiz boʻlib qolmasligi uchun inqirozga uchragan badiiy ijod namunalariga doir mulohaza va xulosalarga keskin qarshi chiqqan atoqli adabiyotshunoslardan birining soʻzlariga diqqatni qaratmoqchimiz: “Takabburlik bilan dalil-isbotsiz hamkasblarini kamsitish, ijod ahlini bir-biriga qarama-qarshi qoʻyish, durustroq surishtirmay yaxshi-yomon narsalarni bir-biriga qorishtirib tashlash hollari matbuot sahifalariga ham chiqyapti. Isteʼdodli shoir Usmon Azimov bilan tanqidchi Ibrohim Haqqulovning “Zamon va vijdon erki” sarlavhali manmundor suhbatida yoʻl-yoʻlakay bir qancha shoirlarning sheʼr, dostonlaridan iborat toʻplamlari kitob doʻkonlarida chang bosib yotganligi haqida gap boradi, bu shoirlarning “Saylanma”lariga ehtiyojmand sheʼrxon qolmadi, deyiladi…
Biz kechagi kun hodisalariga baho berayotganda hamisha lenincha tarixiylik prinsiplaridan kelib chiqib ish koʻrishimiz kerak. Shu prinsipga koʻra, bir necha yillar burun yaratilgan asar bugungi kun talablariga har jihatdan toʻla javob berishi shart emas!”
Bu gaplarni bugun izohlashga ham hojat yoʻq: muallif “lenincha tarixiylik prinsipi”ning foyda va ahamiyatini hozir eslashni ham istamasa kerak.
Xullas, tanqidchi va adabiyotshunoslarning koʻpdan-koʻp asarlarida kommunistik partiya adabiyotning xalq hayoti bilan, “xalqning kommunizm uchun kurashi bilan chambarchas bogʻliqligini” toʻxtovsiz tushuntirib, bu yoʻlda yozuvchilarga “har taraflama yordam” berganligi takror-takror taʼkidlangan. Shunday yozuvchilardan biri sifatida koʻpincha Sadriddin Ayniy nomi tilga olinib, ijodiyotiga murojaat qilingan va Oktyabr revolyutsiyasi, unga rahnamolik qilib, yoʻl koʻrsatgan kommunistik partiya boʻlmasa, Ayniy degan ijodkor boʻlmasdi, degan farazga suyanilgan fikr-mulohazalar ilgari surilgan.
Oʻzida yoʻq his-tuygʻu, jismi joniga singmagan haqiqatlardan bahs yuritish xuddi shoir yo adibga oʻxshab adabiyotshunosni ham fosh qilib, soʻzamol, daqqi fikrgoʻyga aylantirib qoʻyadi. Sovetchi munaqqid, adabiyotshunos, jumladan, ayniyshunoslarning jiddiy bir xatosi ana shunda: ular oʻtmishni qoralasak, Ayniy singari adiblar tasvirlagan har bir voqea-hodisa yoki xarakterga sinfiylik, partiyaviylik nuqtai nazaridan baho bersak, masala hal deb oʻylashgan. Bu ularning oʻzi uchun ham, adiblar uchun ham katta ziyon keltirgan. Bugun buni gapirish oson. Lekin oʻshanda ham adabiyotga adabiyot, ilmga ilm deb qarashga urinilganda, natija nisbatan boshqacha boʻlishi mumkin edi. Bunday xatolik va adashishlar afsus yo malomat uchun emas, achchiq boʻlsa-da, haqiqatni bilish va xulosa chiqarish uchun zarur.
“S.Ayniy dastlabki asarlarida (to “Doxunda” romani yozilguncha), – deydi sharqshunos I.S.Braginskiy, – sotsialistik realizm metodi prinsiplari bilan ham tanish emasdi. Ammo oʻsha asarlarida ham u partiya koʻrsatmalarini alohida-alohida yoʻsinda badiiy asar shaklida ifodalab berishga harakat qilardi” . Vaholanki, Ayniy bungacha Buxoroning Mirarab, Olimjon, Badalbek, Hoji Zohid, Koʻkaldosh kabi madrasalarida qariyb 23 yil tahsil olib, chuqur ilm egallagan, badiiy ijod sirlaridan yaxshi xabardor, Sharq mumtoz adabiyoti, Navoiy va Bedil ijodiyotiga chin muhib oʻlaroq shakllangan edi. Shuning uchun uning keyinchalik qoʻlyozma va qadimiy manbalar asosida Rudakiy, Firdavsiy, Ibn Sino, Saʼdiy va Bedilga doir tadqiqotlari dunyo adabiyotshunosligidagi yangilik sifatida eʼtirof etilgandi. Ayniyning nasriy merosi siyosatdan xoli tarzda tadqiq va talqin etilsa, ildizlari xalq ogʻzaki ijodiyoti va Ibn Sino, Saʼdiy, Vosifiy, Ahmad Donish nasriga borib ulanishi oʻz-oʻzidan oydinlashadi. Ayniyshunoslikda bir qadar tadqiq etilgan bu mavzuni yangi nuqtai nazar bilan har jihatdan keng va chuqur oʻrganish zarurdir. Ana shunda yozuvchi Ayniyga shoir, olim, donishmand Ayniyning qanday taʼsir oʻtkazib, uning ilhomiga ilhom qoʻshish sir va omillari real manzara kasb etadi. Ustod Ayniy adabiy shaxsiyatiga tarix, ilm-fan, asriy va boqiy milliy haqiqatlar koʻzgusidan qaralmasa, uning botiniy kuch-quvvatini mushohada etmoq imkonsizdir. Saʼdiy Sheroziyga bagʻishlangan risolasida u yozadi: “Eski Sharq tanqidchilari Saʼdiyni “vuquʼgoʻy” deydilar. Agar bu soʻzni xalqaro termin bilan ifoda qiladigan boʻlsak, “realist” boʻladi.
Haqiqatan ham, Saʼdiy realistdir. U oʻzining hikoyalaridagina emas, hatto lirik sheʼrlarida ham reallikdan – haqiqatdan uzoqlashmaydi. Saʼdiyning oʻxshatish va istioralari hammasi tabiiy va mantiqiydir. Uning asarlaridan aqlga sigʻmaydigan, oʻxshashi tiriklik olamida boʻlmagan yoki boʻlib oʻtmagan biror narsani topolmaysiz”. Badiiy ijoddagi xuddi shu yoʻnalish, yoʻl va tasvir usullari Ayniyga juda maqbul edi. Tafakkur, maʼrifat, xalq va vatan muhabbati munavvar aylagan Sharq realizmi Yevropa yozuvchilari tasavvurini harakatlantirgan realizmdan farqlanadi. Ilmiy-maʼrifiy nigoh bilan qaraladigan bu realizmning talab va xususiyatlarini imkon qadar aniq belgilamay turib, Ayniyning qalb olami va badiiy kashfiyotlariga eshik ochishdan toʻla umidvor boʻlmaslik lozim.
Mashhur tojik shoiri Sherali Loyiq ustod Ayniy xotirasiga bagʻishlangan sheʼrida:
Buzurgonro buzurgon zinda medorad,
Buzurgunro buzurgoni digar poyanda medorad,
yaʼni ulugʻlarni ulugʻlar tiriltirgay, ulugʻlarning umrini boshqa bir ulugʻlar bardavom aylagay, deydi. Haqiqatda ham shunday. Ammo buyuklarning umrini bardavom etuvchi buyuklar nihoyatda siyrak uchrasa-da, jahondagi daholar nazaridan ular chetda qolmaydi.
Dunyoga mashhur qirgʻiz adibi Chingiz Aytmatov bundan qariyb qirq yil muqaddam bosilgan “Ikki sanʼatkor” nomli maqolasida, “Men Muxtor Avezov bilan Sadriddin Ayniyni doimo hurmat qilishimni, ularni sevishimni kitobxonlar oldida eʼtirof etmoqchiman. Ularning har ikkisi ham nodir hodisadir”, deb yozgan edi. Mana shundan buyon kechgan vaqt mobaynida dunyoda koʻp oʻzgarishlar – ijtimoiy, siyosiy, maʼnaviy evrilishlar sodir boʻldi. Oʻzining kuch-qudrati va imkoniyatlariga haddan tashqari ishongan muazzam bir imperiya – shoʻro saltanati ham parchalanib ketdi. Adabiyot va sanʼat uchun bundan ortiq, bundan murosasizroq sinovni tasavvur qilish qiyin, albatta. Shuni ham alohida taʼkidlash joizki, Sadriddin Ayniy vaqt oʻtgan sayin ijodiyotining qadr-qimmati ortib, teranlik sirlari kengroq, chuqurroq kashf etiladigan daholardan. Olloh ungabir necha yaxshi olim, sermahsul yozuvchiga yetadigan isteʼdod bergan. “Sudxoʻrning oʻlimi”, “Esdaliklar” kitobi manaman degan ulugʻ bir isteʼdodning shon-shuhratini jahonga taratish va muallifiga badiiy haykal oʻlaroq boqiy yashash qudratiga ega, desa aslo xato boʻlmaydi. Bunga aniq ishonmoq uchun esa ushbu ikki nodir kitobning jahonning qaysi xalqlari tillariga tarjima qilinganligini xayoldan oʻtkazish kifoya. Ayniyning hikoya va romanlari, tarixiy asarlari-chi? Ayniyning sheʼriyati, shoirlik qiyofasi va Sharq sheʼriyatiga qoʻshgan hissasi haqida biz nima bilamiz? Deyarli hech narsa. Chunki hatto oʻzbek ayniyshunoslari ham bu sheʼriyat bilan jiddiy qiziqishgani yoʻq.
Ayniyning ilmiy-ijodiy merosini adabiyot, tarix, pedagogika yoki adabiyotshunoslik nuqtai nazaridangina emas, balki tilshunoslik jabhasidan ham baholash lozim boʻladi. Tojikistonda nashr etilgan Ayniy kulliyotining 12-jildidan u tuzgan tojik adabiy tilining lugʻati oʻrin olgan.
Chop etilish arafasida lugʻatni koʻzdan kechirgan mashhur sharqshunos Ye.E.Bertels 1939 yilning bahorida Ayniyga yoʻllagan maktubida mana nima degan edi: “… Men sizning “Tojik adabiy tilining lugʻati”ingizni, yaʼni yangi shoh asaringizning ayrim qismlarini oʻqib chiqdim. Bemalol aytishim mumkinki, Sizdan boshqa hech bir kishi bunday ishning uddasidan chiqa olmasdi…”
Ayniyning ulugʻligi ham, tengsizligi ham ana shunda – u boshqa birovlar uddalay olishga aql bovar qilmaydigan ishlarni qoyillatib bajarishga qodir bilim va salohiyat sohibi edi. Ayniy ilm va ijod uchun tugʻilganligini bilar, shuning uchun butun kuch-quvvati, mehnat qobiliyatini ilm-fan, adabiyot ravnaqiga bagʻishlagandi.
Ayniy haqida soʻzlaganda, bir haqiqatni aslo unutmaslik va doimo inobatga olish lozim: Ayniy Buxoro farzandi. U Sharqning eng qadimiy, eng moʻʼtabar ilm-fan markazlaridan biri boʻlgan Buxoroda, yaʼni sharif bir oʻlkada tugʻilib, kamolga erishgan. Ayniyning bosh muhofizi, bosh murabbiysi va murshidi komili Buxorodir. Shuning uchun ham u jon ipi va vijdon amri ila Buxoroga bogʻlangan. Ayniy yashagan davrlardagi Buxoroda ijtimoiy-madaniy hayotda turgʻunlik hukmronlik qilardi. Odamlar iqtisodiy yoʻqsillik, fikriy qoloqlik va ruhiy tushkunlikka mahkum etilgandi. Ilmsizlik, jaholat va mutelikdan tugʻilgan fojialarni sanab adogʻiga yetib boʻlmasdi. Shafqatsiz hayotning kulfat va qiyinchiliklari, kundalik turmush mashaqqatlari bilan bolaligidayoq yuzma-yuz kelgan Ayniy maʼnan juda erta ulgʻaygandi. Uning irodasi gʻam-anduh, hasrat va armon, qashshoqlik va nochorlik panjasida toblangan, desa aslo xato boʻlmaydi. Insof bilan aytganda, Ayniy bosib oʻtgan hayot yoʻli – matonat va qahramonlik yoʻli. U shunday qaltis va tahlikali holatlarni boshdan oʻtkazganki, Olloh inoyati va Buxoro madadisiz ulardan qutulish yoxud omon qolishga aql aslo bovar etmaydi. Ayniy bularning barchasini asarlarida, xususan, “Esdaliklar”ida aql va tabdir, ilm va irodaning kuch-quvvatiga ishongan har bir shaxsning qismatida uchrashi mumkin boʻlgan hodisa oʻlaroq tasvirlab beradi. Chunki Ayniy Buxoroning kulfat va musibatlari oldida oʻzining qaygʻu va musibatlari bir tomchi ham emasligini bilar, uni oʻlim taʼqib etgan chogʻlarda ham aziz Buxorosining mehr va shafqatidan umid uzmas, shu boisdan ham tushkunlikka berilmasdi. Taniqli tojik adibi Jalol Ikromiy haqqoniy taʼkidlaganidek, “Ayniyning Buxoroga oshiqi beqaror yuragi uning uchun achinar, najot istardi. Ayniy Buxoroning dardu jafolariga qalban sherik, chinakam vatanparvari edi”. Ana shu oshiqlik hissi, vatanparvarlik burchi va hamdardlik holi donishmand Ayniyni oxirgi nafasgacha tark qilmagandi. Agar Sadriddin Ayniyning koʻnglini Buxoro ishqi, Buxoro ilm-maʼrifatining nuri charogʻon etmaganida, agar u ham Ibn Sino, Ahmad Donish yoki Abdurauf Fitratlarga oʻxshab orif Buxoroning qondosh va jondosh muhibiga aylanmaganida, shak-shubhasizki, u moʻrt bir adabiy shaxsiyat bilan oʻrtamiyonachilik chegarasidan bir odim ham nari oʻtolmasdi. Holbuki, Ayniy dunyo diqqat-eʼtiborini Buxoro va buxoroliklar qismatiga qarata oldi. Toʻgʻri, Ayniy tasvirlaridagi Buxoro va buxoroliklar hayoti oʻquvchi dilini koʻproq fojia va qaygʻuga oshno etadi, uni bir-biridan ogʻir, biri-biridan yoqimsiz voqea-hodisotlar bilan yuzlashtiradi. Haqiqat bilan uchrashganda odam qancha qiynalsa, muhokama-mulohazalarida nechogʻlik faollashib, ezgulik va insoniylik sharafiga qanchalik inonsa, Ayniy asarlarini oʻqiganda ham taxminan xuddi shu zaylda qiynalish, faollashish va ishonch hosil boʻladi.
Ayniyning uslubi sodda, lekin jonli, favqulodda samimiy va bezaksizdir. U hech bir asarida oʻzi koʻrmagan, bilmagan yoki mohiyatiga yetmagan narsani kitobxonga koʻrsatib, uni ishontirishga urinmagan. Uning uchun badiiy talqin boshdan-oxir tabiiy, haqqoniy – har qanaqa adabiy yasamalikdan yiroq talqin hisoblangan. Ayniyning ijodiy shaxsiyati – havas qilish va ibrat olishga arzirli shaxsiyat. Asardan-asarga unda haqiqat hissi oʻtkirlashib, donishmandlik zakovati teranlashgan. Bu ham tasodifiy emas, albatta. Bizda oʻtgan asrning oʻttizinchi yillaridan eʼtiboran Sharq mumtoz adabiyotini oʻqib-oʻrganmasdan, bilmasdan ham badiiy ijod bilan mashgʻul boʻlish mumkin, degan bir qanoat paydo boʻlgan, vaqt oʻtgan sayin esa u umumiy koʻnikmaga aylanib qolgan. Ayniyning tajribalari bunday koʻnikma adabiyot rivoji uchun mutlaqo zararli va Rumiy, Saʼdiy, Hofiz, Navoiy, Bobur, Bedil kabi daho sanʼatkorlarning asarlaridan saboq olmay turib uzoqqa borish mumkin emasligini bilish va tan olish jihatidan ham ahamiyatli.
Ayniyning hayoti, ilmiy-ijodiy faoliyatida sheʼrga muhabbat va shoirlikka qiziqish muhim oʻrin tutadi. U sheʼr, shoir va adabiyotga ixlosmand bir oilada tugʻilgan. Adibning otasi oʻz davrining ochiq fikrli ancha haqgoʻy kishisi boʻlishi bilan bir qatorda ilm va adabiyotning qadrini ham bilgan. U oʻz fikrlarining tasdiq va isboti uchun goh sheʼr, goh maqol va matallardan foydalangan.
“Oʻn yoshimda maktabni tugatdim, – deb yozadi adib “Qisqacha tarjimai holim” asarida, – Biroq hali savodsiz edim, maktabda oʻqitganlarini oʻqiy olsam, avvaldan oʻzimga tanish boʻlmagan boshqa narsalarni oʻqiy olmas edim.
Ammo sheʼrlarni sevar edim. Ularning mazmuniga yaxshi tushunmasam ham, ohangi meni zavqlantirardi. Baʼzi sheʼrlarni yodlashga tirishar edim. Saʼdiy, Hofiz, Bedil, Soib, Navoiy va Fuzuliy kabi shoirlarni “vali”, yaratgan sheʼrlarini karomat deb hisoblar edim”.
Xullas, Ayniy 14–15 yoshlaridan boshlab sheʼr yozish bilan jiddiy mashgʻul boʻla boshlaydi. Va dastlab Sifliy, Muhtojiy. Jununiy taxalluslari bilan sheʼrlar bitadi. “Esdaliklar”da bu taxalluslarning tanlanish sabablari va ulardan koʻzlangan maqsadni sharhlar ekan, Ayniy, jumladan, shunday deydi: “Yoshligimda boshimga tushgan ogʻir turmush taʼsirida men asabiy boʻlib qolgandim, tirikchilikdan koʻp siqilardim. Baʼzan tanholik kechalari oʻtgan zamon shoirlarining marsiyanamo sheʼrlarini oʻqib, yuragimni boʻshatish uchun yigʻlardim. Odamlar mening bu xususiyatimni payqab, qobil bola, ammo biroz devonaligi bor der edilar. Men ham elning shu fikriga moyil boʻlib, devona maʼnosida “Jununiy” soʻzini taxallus qilishga qaror qildim”.
Umuman, Ayniy ilk mashqlaridan boshlaboq sheʼrning hayotiy asosga ega boʻlishiga, nursiz, sharafsiz va boʻgʻiq bir muhit qafasida siqilgan, azobu iztirobga mahkum etilgan shaxs kayfiyati va holatlarini aks ettirishga alohida eʼtibor bergan. Uning nuqtai nazariga koʻra, “Haqiqiy sheʼr oʻquvchi va eshituvchiga chuqur hayajon bagʻishlamogʻi shart. Bunga erishmoq uchun esa shoir samimiyatga asoslanishi va oʻz shaxsiyatini oʻsha “aytgani”da zuhurlantira bilishi kerak”.
Ayniyning oʻzi ham sheʼriyatda xuddi shu usulda ish yuritgan va nasrda ham uni davom ettirgan. “Men oʻz umrimda koʻplab kitob yozdim, – degan edi Ayniy, – bularning hammasi bir mavzuga bagʻishlangan boʻlib, oʻz hayotim materiallari asosida yuzaga keldi”. Ayniyning realistligi, haqiqatga sodiqligi, xarakter yaratishda oʻziga xoslikka erishish mahorati ham, avvalo, mana shunda. Shuning uchun adibning biror-bir asarini uning hayot tajribalari, adabiy shaxsiyati, voqelikka estetik munosabatidan ayri tarzda tasavvur etib boʻlmaydi. Hatto, “Sudxoʻrning oʻlimi” qissasidan ham yozuvchi obrazi muhim oʻrin egallagan. Toʻgʻri, Ayniy keyinchalik qattiq ishongan, qissa va romanlarida keng koʻlamda tasvirlangan yoki ideallashtirilgan gʻoya va haqiqatlarga ishtiboh bilan qarash, ulardan ayrimlarini bugun bemalol inkor ham etish mumkin. Lekin mana shu joydayoq asosiy masalaga toʻqnash kelinadiki, bu ulugʻ adib ijodiyotining tarixiy-falsafiy qimmati va umuminsoniy mohiyatidir. Mana, “Qullar”ni olaylik. Oddiy mehnatkash xalqning qariyb bir asrlik mashaqqatli hayotidan hikoya qiluvchi bu romanda Oktyabr toʻntarishigacha boʻlgan davr va sharoit tarixiy haqiqatlarga muvofiq manzaralarda koʻrsatib berilgan.
Qariyb yuz ellik yildan ziyodroq muddat hukm yuritgan mangʻit amirlar saltanatining keyingi vakillari Buxoro xalqi uchun nima qildi? Ular bir-birlaridan qay jihat va qaysi xususiyatlari bilan farqlanganlar? Yoki farqlanmaganlar? Ilm-fan, madaniyat va maʼnaviyat nechun aynan oʻsha mangʻit amirlari davrida butunlay tanazzulga yuz tutdi? Zulm va zoʻravonlik, tahqir va huquqsizlik qafasida yashagan omma adolat va ozodlik hislarini qandoq boy beradi? Qoʻrquv va mutelik tantana qilgan sharoitda ilm ahli va adabiyot vakillari qanday maydakashlik yoxud nayrangbozliklar bilan jon saqlashadi?
Bu va bunga oʻxshash oʻnlab savollarga Ayniy oʻzining qissa va romanlarida shunchalik aniq, shunchalik yorqin javob berganki, bundan koʻz yumish koʻrlik bilan barobardir. Ayniy qissalarida shaxs ongidagi oʻzgarish, alohida bir shaxsning hurlikka intilish, demakki, oʻzligini anglash jarayonini mohirlik bilan qanday badiiy talqin qilsa, shu gʻoyani romanlarida xilma-xil ijtimoiy guruhga mansub, turli nuqtai nazar va axloqiy-diniy tushunchalarga tayanib kun kechiruvchi xalq obrazi orqali ifodalashda yana ham yuqoriroq yutuqlarga erishgan. Ayniy yaratgan inqilobiy va inqilobchi qahramonlarga kelsak, balki ular oʻz umrlarini yashab boʻlishgandir. Balki ularni yovuz va soxta bir mafkuraning qurbonlari deyish kerakdir. Nima boʻlmasin va nima deyilmasin, buning uchun Ayniyni ayblash, zoʻravon tuzum, beshafqat va murosasiz bir siyosat talablarini unutib aybni birgina yozuvchining oʻziga toʻnkash gʻirt insofsizlik boʻlurdi. Afsuski, matbuotda shunday urinishlar ham koʻzga tashlandi. Boshqa biror bir narsa yozmasdan yolgʻiz “Esdaliklar”ini yozganda ham Ayniy Ayniy boʻlib qolardi. Maʼlumki, “Esdaliklar” 1957 yili mashhur fransuz yozuvchisi Lui Aragon tahririda “Sharq” nomi bilan Fransiyada bosilib chiqqan. Undagi muxtasar maʼlumotnomada Ayniy Jek London, Kipling, Gorkiy, Knut Gamsun kabi jahon adabiyotining ulkan vakillari bilan bir safga qoʻyilgan.
“Esdaliklar” – Ayniyning umr, tafakkur va xotira kitobi. Uni taqdirlar qomusi desa ham aslo xato boʻlmaydi. Bundoq qaraganda, ushbu asarda ham gʻam-gʻussa, musibat, kulfat koʻp, zulmat juda quyuq – goʻyo boshdan-oxir fojia tamoyili hokimlik qiladi. Uni mutolaa qilgan har bir oʻquvchi Ayniyni gʻirt fojianavis adib deb biladi. Va asarning baʼzi qismlari, “Nahotki, shu voqelar rost boʻlsa? Nahotki, shunday boʻlishi mumkin? Sovet davlati hadya etgan “baxt va ozodlik”ni sharaflash uchun oʻtmish davr suvrati atayin qora boʻyoqlarda chizilmaganmi?” – degan savollar paydo qiladi.
“Esdaliklar” ayblashnimas, anglashni oʻrgatadi, tarixiy mushohadada biryoqlamalikka yon bermaslikka undaydi. “Esdaliklar” mohiyat eʼtibori ila shunday bir qudratli kitobki, u bundan keyin ham millatni ichdan kemiradigan, xalqning yaxlit, qudratli xalq boʻlishiga toʻsiqlik qiladigan ijtimoiy, siyosiy, diniy va axloqiy illat hamda fojialarning tub ildizlariga diqqatni qaratishda davom etaveradi.
Shu maʼnoda mana bir mulohaza. “Esdaliklar” dunyo yuzini koʻrganda, Abdurauf Fitrat millatchi va xalq dushmani ayblovi bilan allaqachon qatl etilgandi. Shuning uchun Ayniy xotira kitobida unga oʻrin ajratmagan. Biroq men koʻpincha ularni birgalikda tasavvur etishga urinaman.
Ayniyning “men”ligi Fitratniki bilan qiyoslaganda, sinish boʻlmasa-da, unda egilish, jasoratsizlik deyilmasa hamki, ehtiyot va murosa seziladi. Ayniy domladagi oʻzini ayash, shubha-gumonga berilmaslik Fitratda yoʻq. “Olov bilan” oʻynashishni esa u Ayniyga ravo koʻrmaydi. Ilm va ijodda Ayniy oʻzini namoyon eta bilishiga Fitrat shubhalanmagan. Biroq mafkuraviy, ijtimoiy-siyosiy muammolarda ularning tushuncha va qarashlarida tafovutlar ham qalqib chiqqan. “Esdaliklar”da bitilmagan va bir umr Ayniy qalbini gʻussalantirgan soʻzlar, bizningcha, Fitratga tegishlidir. Shoʻro tuzumi va qattol siyosati Buxoroning bu ikki buyuk farzandini bir-biridan bir qadar sovitganiga qaramay, xiyonat va sotqinlik chohiga qulatolmagan. Xullas, Fitratni Ayniydan, Ayniyni Fitratdan axtargan odam Buxoro hasrati, Buxoro himmatini chuqurroq his etadi. Ayniyning soʻz ishlatmay soʻzlash, rang qoʻllamay suvrat yaratish salohiyati ham ana shunda.
Men oʻtgan yil qishda “Esdaliklar”ni yana qayta qoʻlga oldim: bu gal oʻqish oldingiga nisbatan sekin va ancha uzoq davom etdi. Va ikki narsa meni juda hayratlantirdi. Birinchisi – Ayniyni ilhomlantirgan milliy eʼtiqod va maʼnaviy gʻoyaning benihoya teranligi. Ikkinchisi – muallifning faqat va faqat Vijdon amri ila qalam yuritgani. Yana shuni aytmogʻim kerakki, maʼlum bir tayyorgarliksiz, yaʼni zulmat va jaholat, zulm va zoʻravonliklar ila qurshalgan Buxoroning kamida yuz yillik tarixini zarur darajada oʻrganmay turib “Esdaliklar”ning maʼno-mohiyatini har jihatdan mukammal oʻzlashtirishga urinish uncha samara bermaydigan ishdir.
“Esdaliklar”da “Buxoro oliftalari” deb atalgan boʻlim bor. Unda ust-boshi, feʼl-atvori, maqsad-muddaosi oʻziga xos, muhtoj va himoyasiz bandalarga yordam berish niyati bilan yashaydgan mard, tanti insonlar jamoasi taʼriflangan. Ularning umumiy laqabi “olifta” boʻlib, jurʼat, marhamat, insonsevarlik layoqati va oʻzlariga oʻxshaganlardan oʻzishlariga qarab, ularga “nimtayyor”, “tayyor”, “mardi mardon” (mardlar mardi) unvoni berilar ekan. Adibning yozishicha, oliftalar “Sattor” kalimasi bilan qasam ichib, “falon ishni qilaman dedimi, boshi ketsa ham uni qilishi lozim edi. Agar qasamini buzsa, aytgan ishini qilmasa, “nomardlik” bilan mashhur boʻlib, oliftalar orasidan haydalardi”. Buxoroning Morkush guzaridan chiqqan Muhammadiy maxdum degan kishi oliftalarning mardi maydoni maqomiga koʻtarilgan. Biroq uning Barno tayyor otligʻ gʻanimi nomardlik, pastkashlik va hiyla bilan uni oʻldirgan. Ortiqcha tafsilot va badiiy bezaklarsiz voqeani juda samimiy hikoya qilgan adib odamlarning marhumga munosabatini ham jonli aks ettiradi. Uning oʻzi ham fotihaga boradi va azaxonaga kelganlardan birining mana bu gaplarini naql qiladi:
– Muhammadiy maxdum mard odam edi. Mardlik koʻyida odamlarga yaxshilik qilardi, foyda yetkazardi… Xudo rahmat qilsin, qiyomatda mardlar qatorida bosh koʻtarsin…
Gap shundaki, Muhammadiy maxdumday buxorolik oliftalar fuqaro tinchligi, xavfsizligi, moddiy yoʻqsillik changalida azob chekmasligi uchun kuch-quvvati va himmatini ayamagan eski javonmardlar, yaʼni futuvvat ahliga izdosh, maslakdosh zotlar edi. Mardlik, jasorat, oliyjanoblik, mehr-shafqat va saxovat ular uchun goʻyo kasb, hunar va ixtisoslik boʻlgan. Ularday nazari baland, koʻzi toʻq, niyati xolis, soʻzi bilan amali bir, himmati oliy, elsevar odamlarni nainki Buxoro, hozir kurrai zaminni axtarib ham topolmaysiz. Mana sizga buxoroshunos Ayniy gumanizmi va karomati.
Ayniyning badiiy uslubi bilan ilmiy uslubi oʻrtasida qandaydir yaqinlik, umumiy bir oʻxshashlik bor. Shuning uchun boʻlsa kerak, uning ilmiy asarlarida ham til jonli, yengil, ifoda ravon, boshni gangituvchi ogʻir yoki kitobiy jumlalarga duch kelinmaydi. Masalan, Siz “Mangʻit amirlari tarixi” kitobini oʻqidingiz deylik, ilmiy asar mutolaa qildingizmi yoki badiiy asarmi – buni uncha farqlamaysiz. Chunki Ayniy fakt va dalil tanlashdagina emas, talqin, tahlil va fikr-mulohaza ifodasida ham juda mohirdir. Ayniyning ayniyligi, xususan, uning bedilshunosligida yorqin aksini topgan. U madrasadayoq zukko bedilshunos sifatida shakllangan.
Ming toʻqqiz yuz oʻninchi yili Ufada chop etiladigan “Shoʻro” jurnalida “Mirzo Bedil haqinda” nomli bir maqola bosilib chiqadi. Jurnalda oʻsha muallifning Bedilga bagʻishlangan yanada keng va kattaroq maqolasi bosilishi xususida xabar ham beriladi. Lekin Buxoroda Sadriddin Ayniy bilan madrasada birga oʻqigan Olimjon Idrisiy degan turkiyalik bu tadqiqotchi Bedilning tarjimai holini yoritishda xatoliklarga yoʻl qoʻyganligini anglaydi. Shundan soʻng u Sadriddin Ayniydan yordam istab Istanbuldan Buxoroga maktub yoʻllaydi. Ayniy Olimjon Idrisiyning istagini ado aylab, Bedilning tarjimai holi, asarlari xususida ancha batafsil maʼlumot beruvchi bir maktub yozib Istanbulga joʻnatadi. Forsiyda bitilgan ushbu maktubni turkiyga tarjima qilib “Shoʻro” jurnaliga yuborgan Idrisiy deydi: “6-adad “Shoʻro”da Bedilning tarjimai holini muxtasar bir suratda yozgʻoch, Buxorodagi sherigim Sadriddin Ayniy afandiga xat yozub, bu haqida mufassal maʼlumot soʻradim. 1911 sana 3 martda javob ham oldim esa-da bir choʻq sabablarga koʻra bu vaqtga qadar tarjima etub yubora olmadim”.
Xullas, “Shoʻro” jurnalining 1912 yil ikkinchi sonida Idrisiyning maqolasi emas, balki uning tarjimasidagi Ayniyning oʻsha maktubi maqola shaklida bosilib chiqadi. Va ushbu maktub-maqola keyinchalik tojik olimlari M.Shukurov, Joʻra Boqizoda tomonidan ikki tilda eʼlon qilingandir.
Asosiy narsa shundaki, Ayniy Istanbulga yoʻllagan maktubida Mirzo Bedil tarjimai holi, muhiti, falsafasi, uslubi xususida aytilishi zarur boʻlgan barcha muhim gaplarni bayon etgan. Shuningdek, hijriy 1199 yili Bombayda chiqqan va 12 qismdan tarkib topgan Bedil “Kulliyoti”dagi asarlarning hajmini ham birma-bir qayd qilib oʻtgan.
Bizning nazarimizda, “Shoʻro” jurnalida bosilgan Ayniyning mana bu fikrlari uning Bedil shaxsiyatiga ehtiromini anglash va izohlashga yaqindan yordam beradi: “Mirzo Bedil boy qalb sohibi, olijanob bir zot boʻlib, agʻniyo va umaro eshigiga hech yaqinlashmas, bilʼaks ular Mirzoning huzuriga kelurlar va uni taʼzimu takrim etardilar”.
Nufuz va iqtidor sohibi amaldorlardan birisi Mirzoga bir maktub yuborib, uyiga daʼvat etgani zamon u:
Dunyo agar dihand, naxezam zi joi xesh,
Man bastaam hinoi qanoat ba poi xesh,
Mazmuni: “Agar menga dunyo qadar molu mulk bersalar ham, oʻrnimdan qimirlamayman, chunki men oyogʻimga qanoat hinosini bogʻladim, shuning uchun toʻralarga va boylarga xushomad etuvchi ehtiyojim yoʻq”, – bayti bilan javob qaytaradi. Agar ana shu nuqtai nazardan Ayniyning ijodkorlik eʼtiqodi va shaxsiyatiga baho beriladigan boʻlsa, uning Buxoro amiri Ahadxon tuzogʻiga tushmaslik uchun dadil yoʻl izlashlari Bedil saboqlariga sodiqlik ekanligini ham eʼtirof etish kerak boʻladi.
Mirzo Bedil kulliyotini qayta-qayta varaqlash, faylasuf shoirning inson taqdiri, umr mazmuni, tiriklik va oʻlim tortishuvlari, olam, odam va Olloh birligiga doir fikrlarini takror-takror muhokama va mushohadadan oʻtkazish Ayniyning maroqli mashgʻulotlaridan boʻlgan. Hatto u hayotining ancha ogʻir va qiynoqli fursatlarida Bedil sheʼrlarini oʻqib yupangan, oʻzicha ulardan tasalli topgan. Ayniy oʻsha vaqtlar dunyo ishlaridan bezgan kishilar tilida doston boʻlib yurgan Bedilning quyidagi bayti koʻngliga tasalli bagʻishlaganligini eʼtirof etgan:
Zindagi bar gardan aftodast, Bedil, chora chist?
Shod boyad zistan, noshod boyad zistan.
Mazmuni: “Tiriklik tushdi boshga, Bedil, endi ne chora? Shod boʻlsang ham, noshod boʻlsang ham yashash kerak, albatta”.
Ayniyning “Shoʻro” jurnalida bosilgan maqolasidan “Bedil” monografiyasi chiqqanigacha boʻlgan vaqt qirq yildan ortadi. Ana shu muddat oraligʻida ustoz Ayniy Bedil yashagan davr va zamon, uning shaxsi, adabiy muhiti, ijodiyotining falsafiy-axloqiy manbalariga tegishli deyarli barcha tarixiy, ilmiy, adabiy va diniy kitoblarni sinchiklab oʻrgangan, shularga aloqador maʼlumotlarni shoirning oʻz asarlaridan ham terib olgan. U 1946 va 1947 yillarda “Sharqi surx” jurnalida Bedilga bagʻishlangan maqolalarini eʼlon qilgan. Oxir-oqibatda esa uning jahon bedilshunosligida yangi sahifa ochgan “Mirzo Abdulqodir Bedil” monografiyasi yaralgan. Bu ishni uddalash oson emasdi, albatta. Shuning uchun ishning barcha qiyinchilik va murakkabliklarini inobatga olgan Ye.E. Bertels kitobga yozgan muqaddimasida, “Kamdan-kam odam bu ishning uddasidan chiqa olardi, shunda ham S.Ayniyga oʻxshagan oʻz xalqining oʻtmishdagi adabiyotini, tilini va shu tilda yozilgan barcha adabiyotini yaxshi bilgan zabardast ustozgina bu ishni muvaffaqiyat bilan nihoyasiga yetkazgan boʻlur edi”, – deya Ayniyning chindan-da zabardast ustozligiga tan bergan edi. Bir qancha adabiyotshunoslarning umumiy eʼtiroflariga koʻra, jahonning biror-bir oʻlkasida Bedil haqida Ayniyning kitobiga tenglasha oladigan, undan mukammalroq tadqiqot hali yaratilganicha yoʻq.
Hech ikkilanmasdan aytish joizki, Ayniy ijodiyoti XX asr dunyo adabiyotining eng nodir, eng eʼtiborli va eng mazmundor sahifalarini tashkil etadi.
Professor R.Vohidov va M.Mahmudovning “Ustoz Sadriddin Ayniyning saboqlari” nomli kitobida adib asarlari va ayniyshunoslikka doir ishlarning roʻyxati 1978 yilgacha uch kitobdan oshib ketganligi qayd etilgan (Toshkent, 2004, 3-bet). Ayniy asarlarining oʻzbekcha nashrlari va oʻzbek ayniyshunoslarining maqola hamda kitoblari ham mazkur asarlardan munosib oʻrin egallagan. Ammo fihrist ishlar yana davom ettirilgan boʻlsa, oʻtgan asrning saksoninchi yillari birinchi yarmigacha boʻlgan holat bilan undan keyingi oʻttiz yil mobaynidagi ahvol yer bilan osmon qadar farq qiladi. Gʻaflat va jaholatning koʻzi koʻr, qulogʻi kar deganlaridek, alloma va mutafakkir adib ijodiyotiga past nazar bilan qaralib, asarlarining nashri ham, oʻqilishi ham oʻlkamizga toʻxtash darajasiga yetdi.
Ustod Ayniy tavalludining 125 yilligi munosabati bilan yozilgan maqolasida atoqli olim akademik Toʻra Mirzayev tomonidan optimistik fikrlar aytilgandi: “Adabiyotshunoslikning tekshirish ufqlari yanada kengaygan, adabiy hodisalarga yangicha munosabatlar qaror topgan bugungi kunda olimlik, tarixchilik, yozuvchilik isteʼdodini oʻzida toʻla ravishda mujassamlashtira olgan bu ulkan sanʼatkor (yaʼni Ayniy – I.H) ijodini chuqur va har tomonlama tadqiq etish, ilgarigi tadqiqotchilarning diqqatidan chetda qolgan yoki oʻrganish imkoniyati boʻlmagan jihatlarga alohida eʼtibor qaratish zarur” . Holbuki, chuqur va har tomonlama tadqiq etish nari tursin Ayniy ijodiga yetarli zaylda eʼtibor ham berilmadi. Agar uning ilgari diqqatdan chetda qolgan yoki oʻrganish imkoni boʻlmagan tomonlari sidqidildan tekshirilsa bormi – bu faqat adabiyotda emas, tarix, tasavvuf, falsafa, taʼlim-tarbiyada ham beqiyos yangiliklarga yoʻl ochadi. Axir shuncha sohani ijodda mujassamlashtirgan sanʼatkorni topish osonmi? Mayli, savolni javobsiz qoldirib, bir misol keltirsak.
Shu yil bahorda hassos adabiyotshunos, filologiya fanlari doktori Shavkat Hasanovning “Adabiyot” gazetasida (29 mart soni) yangicha yondashuv bilan yozilgan “Biz bilmagan Ayniy” nomli mazmundor maqolasi eʼlon etildi. Unda yozuvchining shaxsiyati, dunyoqarashi, jadidlarga aloqasi, “bosmachilik” harakatiga munosobati, tasvir mahorati xususida qiziqarli fikr-mulohazalarga eʼtibor qaratilgan. Oʻylaymizki, bunday tadqiqot va ilmiy izlanishlar endi toʻxtab qolmaydi. Yoshlar orasidan yoʻl qoʻyilgan sustlik, xatolik va loqaydliklarga barham berishga qodir isteʼdodli ayniyshunoslar yetishib chiqadi. Ana shunda maktab va oliy oʻquv yurtlarimizda Ibn Sino, Saʼdiy, Bedil, Ahmad Donish kabi daholar ijodi bilan qiziqib, asarlaridan bemalol mubohasa yuritadigan zukko, adabiyotparast yigit-qizlar safi kengayib borishi shubhasizdir.
2018
