Неча замонлардан бери шоир деганда, одатда, девонатабиат одам тушинилади. Гап-сўзлари ва хатти-ҳаракатларида кўникилган йўлдан, таомилдан салгина четроққа чиқадиган инсонларга халқ ҳам енгилгина кулиб “Эҳ, шоир!” деб қўяди. Лекин бугун у мезонлар ўзгаришга юз тутди. Бугун ҳатто шоир ҳам кучли шахсият эгаси бўлиши кераклиги аён бўлиб қоляпти…
Улуғбек ҲАМДАМ
ҚАРЗДОРЛИК ВА УМИДВОРЛИК ТУЙҒУСИ
Ўзбекистон халқ шоири Ҳ. Худойбердиева шахсияти ва шеърияти ҳақида икки оғиз сўз
Ҳалима опа! Олдингизда бир умр қарздору айбдорман. Ва энди шу қарздорликгу айбдорлик ҳислари билан яшайман. Чунки чорлаганларингизда олдингизга бормадим, боролмадим. Бунинг бир томони феълим, табиатим билан боғлиқ бўлса, иккинчи томони қисматга бориб тақалади. Яъни ҳар иккисининг ҳам иштироки бор бунда. Чунки икки-уч марта севимли шогирдларингиз орқали телефон қилиб, сўнг гўшакни ўзингиз олиб, янги журналнинг тадбирларига таклиф қилганингизда феълим туфайли боролмадим. Энг сўнгги гал эса, феълимни тизгинлаб, “бораман!” дедим. Лекин қисмат изн бермади. Ўшанда бораман деб, манзилни сўраб олдим. Аммо Қорақалпоғистонга ижодий сафар чиқиб қолди. Самолётга чипта олинди-ю, насиб қилмаган экан, сафар қолдирилди, чипта қайтариб топширилди, Сизнинг қошингизга бориш эса насиб этмади. Кейин кутилмаганда Сиз… Хом сут эмган бандамиз-да: бугунги ишни эртагага соламиз, эртанги дийдорни индинга. Лекин эртага бормизми- йўқми, ёлғиз Яратган билади.
Аслида, мен ҳалиям кўпгина ижодкорларни фақат ёзганлари орқали танийман. Худо берган феъл шунақа дедим-ку. Болалигимдан кўпчилик тўпланадиган йиғинлардан, тўйу ҳашамлардан, байрамлардан, танишувлардан қочиб юраман. Шундан бўлса керак, ҳалигача талай ижодкорларни яқиндан билмайман. Эслайман, 2009 йилда “Шарқ юлдузи” журналига ишга келганимда, икки катта ижодкорнинг эру хотин эканлигидан хабар топиб, “Шунақами?” дея ҳайратланганимда “кангул шоири” Икром ака Отамуродов “И-я, и-я, шуниям билмайсизми, 40, 50 йиллик эру хотин-ку улар?” дея мазза қилиб кулган, кейин ўзимга ҳам нашъа қилиб, Икром акага жўр бўлгандим.
Опажон, сиз билан ҳам гарчи ҳаётда жуда оз кўришиб мулоқот қилган бўлсак ҳам, шеъриятингиз, шеъриятингизда акс этган улуғвор туркий сиймонгиз каминанинг адабиётга ошно бўлган болалик, айниқса, ўспиринлик йилларимдан бошлаб юрагимда яшайди. Мен бу сиймога нисбатан доимо ҳурмат сақлаб келганман. Ўзбек шеъриятининг бадиий тафаккур тадрижи ҳақида сўз юритган мақолаларимда, докторлик диссертациямда, илмий тадқиқотларимда ҳамиша ана шу сиймо ёдимда турди, исми шарифингиз бўлиб қоғозга тушди. Бироқ, минг афсуски, ўзбек шеъриятидаги алоҳида ўрнингизни мудом эътироф этганим ҳолда, Сизнинг ижодингиз ҳақида битта ҳам алоҳида мақола ёзолганим йўқ. Аслида, ҳар доим буни – ёзишни истаганман. Инсон табиати қизиқда: айрим ҳолларда энг яхши кўрган ишини кейинга суриб қўяди. Алоҳида кайфият, алоҳида руҳ билан уни адо этгиси келади. Мана, мисол учун, камина Бобур ҳақида асар ёзишни ўйлаб юрганимга йигирма йиллар бўлди. Лекин ҳануз ишга киришганим йўқ. Сизу биз яхши кўрадиган Румий ҳазратларининг “Ичиндаги ичиндадир”ида бир ҳаётий воқеа келтирилади. Унга кўра, мавлоно Румий шогирди бўлмиш юрт амирини қабулхонада куттириб қўяди. Ҳаммани кузатиб бўлгачгина амирни қабул қилади ва “сени нега куттириб қўйдим, биласанми?” дея сўрайди. “Менинг ҳам қабулимга одамлар кўп келади. Уларни куттириб, маҳтал қилиб қўйишим яхши эмаслигидан менга сабоқ бериш учун бўлса керак” дея тахмин қилади юрт амири. Румий эса, “йўқ, сени яхши кўрганимдан, эшигимнинг олдида узоқроқ муддат бўлишингни, сен билан ҳамма кетгач кўпроқ суҳбатлашишни истаганимдан шундай қилдим” дейди. Мен бу билан ўзимни Румийга, Бобур ҳазратлари ва Сизни унинг қабулхонасидагиларга менгзатмадим. Асло! (Аслида, моҳиятга қаралса, кутган – менман…) Мен бор-йўғи нега ўз вақтида олдингизга боролмаганим, нега ҳалигача Бобур ҳақидаги асаримни бошламаганим сабабларини тушунтирмоқчиман, холос. Яъни, бир жумла билан айтганда, буларнинг ҳаммаси муҳаббатдан эди! Мен алоҳида вақтнинг келишини кутгандим. (Эҳтимол, буларнинг ҳаммаси ҳақиқат кўринишидаги баҳоналардир…билмадим…) Вақт эса…келмади. Аксинча, кетди, Сизнинг сиймонгизда кетиб қолди у…
Эсимда, Муҳаммад Юсуф вафот этгандан кейинги йиллар эди, Сиз қўнғироқ қилиб, шоир ҳақида нимадир қоралаб беришимни сўрагандингиз. Адашмасам, “ХХI аср газетаси”да ишлардингиз. Мен “ХХ аср машраби” номли тайёр мақолам борлигини айтиб, уни Сизга етказгандим. Мақолани ўқиб, ёқтириб, телефонда севинчларингизни изҳор қилгандингиз, севина-севина эълон ҳам қилгандингиз… Сиз бағри кенг ижодкор эдингиз…
Яна эсимда, 2014 йил эди. “Халқлар дўстлиги” майдонидаги Ёзувчилар уюшмасининг эски биносидан мен чиқаётиб, Сиз эса унга кираётиб, тасодифан вестибюлда кўришиб қолдик. Саломлашгандан сўнг “Улуғбекжон, сизга кўз тегади, деб қўрқаман, тумор тақиб юринг, тумор!” дегандингиз. Албатта, исломий эътиқодимиз бўйича тумор тақилмайди. Буни Сиз ҳам яхши биласиз, албатта. Ҳозир мен бу ҳақда эмас. Мен сизнинг каминага бўлган оналарча меҳрингиз, қайғунгиз халқимизнинг ана шу клише (қолип) ҳолига келган иборасида жам эканлиги ҳақида гапирмоқчиман. Кўпни кўрган, ўзингиздан кейинги авлодни авайлаб-асрашни асдойтил истовчи бир ижодкор сифатида мени нималардандир ҳимоя қилмоқчи бўлиб айтгандингиз бу гапни, сезгандим… Сиз меҳрибон устоз эдингиз…
Лекин булардан-да муҳимроқ гап бор: бу Сизнинг шеъриятингиздир!
Сизнинг шеъриятингиз менинг юрагимга даставвал қўшиқ бўлиб кириб келган. Давримизнинг улуғ ҳофизи Шерали Жўраевнинг ширали, мағрур ва кучли овози қанотларида “Онагинам” сиймосида кириб келган. “Онагинам, дориломон кунлар келди – шафақлари ол”. Мен ҳали ўспирин эдим, “яхши кунлар келди, уни кўриш учун кўзларингдаги шапоқларни артиб ол” дея тушунганман. Чунки “шафақ”ни “шапоқ” деб билганман,унинг иккинчи – уфқ манзараси маъносидан эса хабарсиз эдим. “Ол”ни буйруқ феъли маъносини билар-у, “қизил”, “қирмизи” каби сифат маъноларини билмасдим. Кейинроқ, матнни кўргач, у сўзларнинг бошқа маъноларини қидириб топдим. Хуллас, нима бўлганда ҳам бу қўшиқ, менинг борлиғимга шунчалар сингиб кетгандики, уни беихтиёр рубоб чертиб хиргойи қилиб юрадиган бўлиб қолгандим ўша кезлар.
Кейин “Муқаддас аёл”га дуч келдим. Қўшиқнинг ўзи, сўзлари, аёл мавзусига янгича ёндашув мени ҳайратга солганди. “Ким ёзган экан бу шеърни?” дея қидириб, сўнг муаллифнинг Сиз эканлигингизни билиб, яна ҳайратланганман. Элнинг дардию аёлнинг дардини айтаоладиган, боз устига, аёлнинг ёнини олабиладиган мард шоира, деб таний бошлаганман. Чунки кўпгина шоир ва шоираларимиз ўзининг торгина кулбаларидан – дунёқарашидан чиқа олмайдилар. Улар ўз кўнглининг ўзидан ўзга ҳеч кимга қизиқ бўлмайдиган инжиқликларини шеър деб аталган шаклга солиб, тиқиштиравериб ўқувчини адабиётдан ҳам, поэзиядан ҳам бездириб юборади. Айниқса, шундайлар ҳозир урчиб кетди. Сизнинг дардингиз эса, худди Чўлпон каби катта шоирларда содир бўлганидек, кўпчиликнинг, халқнинг дарди бўлиб қоғозга тушарди. Буни адабиёт илмида “персонификация ҳодисаси” дейилади. Яъни кўпнинг дарди шоирнинг ўз дардига айланиб, синггади – шахсийланади. Лекин ҳамма ҳам бундай шоир бўлиб туғилавермайди, туғилса ҳам шаклланавермайди. Қаердадир нимагадир енгилиб, ўзини шоир сифатида “синдириб” қўяди. Сиз умрингизнинг сўнггига қадар ўқувчи қалбига титроқ солабилгувчи шеърлар ёздингиз, ёзабилдингиз. Бу эса ҳаммага, ҳатто номдор шоирларга ҳам насиб қилавермайдиган бахтли қисматдир!
Неча замонлардан бери шоир деганда, одатда, девонатабиат одам тушинилади. Гап-сўзлари ва хатти-ҳаракатларида кўникилган йўлдан, таомилдан салгина четроққа чиқадиган инсонларга халқ ҳам енгилгина кулиб “Эҳ, шоир!” деб қўяди. Лекин бугун у мезонлар ўзгаришга юз тутди. Бугун ҳатто шоир ҳам кучли шахсият эгаси бўлиши кераклиги аён бўлиб қоляпти. Йўқса, бугунги жамиятга таъсир қилиш мушкул. Жамиятнинг кучли шахсларга эҳтиёжи бор. Чунки кучли шахсият йўл топади ва ортидан эргаштиради. Кучсиз шахсият эса, аксинча, фақат эргашади. Сизни, опажон, Ҳалима Худойбердиева қилган куч ҳам, аслида, Сизнинг кучли “мен”ингиз, шахсиятингиздир. Яқинда таниқли журналист, исёнкор шоир ва заҳматкаш таржимон Карим Баҳриев билан қилинган суҳбатингизни ўқиб қолдим. Унда Сиз шоирлардан иккитасига алоҳида тўхталгансиз: Шавкат Раҳмон ва Муҳаммад Юсуфга. Назаримда, М. Юсуфга худди Сиз каби халқ дардини ўз дардига айлантириб, устига устак, халқона оҳангларда ашъор битгани учун, Шавкат Раҳмонга эса, шеърияти ва шахсияти ўртасидаги уйғунлик учун тўхталган бўлсангиз керак. Худди шундай, опа, Сизнинг шеъриятингиз ҳам, энг аввало, Сизнинг кучли шахсиятингиздан сув ичади. Бинобарин, Ҳ. Худойбердиеванинг шеърияти ўзига хос шеъриятдир: унда М. Юсуф шеъриятидаги халқчиллик билан Ш. Рахмон шеъриятида акс этган кучли шахсиятнинг қарашлари бирлашиб кетгандек туюлади менга.
Яна Сизнинг шеърларингизнинг ўз оҳанги бор. Онам “Ҳалима ҳеч кимга ўхшамай шеър ўқийди”дерди бир вақтлар, тахминан, 35-40 йиллар бурун. Мен шеършунос бўлганим учун ҳам шеър билан боғлиқ жараёнларни мудом кузатиб боришга ҳаракат қиламан. Дарҳақиқат, Сизнинг шеърингизнинг алоҳида ритмикаси бор. Сиз ўзгаларга, масалан, салафларга ўхшатиб ёзмайсиз, ўхшатиб ўқимайсиз ҳам. Тайёр шеърий сўз бирикмаларидан, қолипларидан фойдаланишдан кўра, шеърларингизнинг ўзига хос шаклу шамойилда қоғозга тушишини афзал кўрасиз ва бунга эришасиз. Бу М. Юсуф шеъриятида ҳам бор, лекин Сиздаги оҳанг уникидан-да фарқланиб туради. Бу эса шахсиятингиздаги асллик ва бутунлик билан боғлиқ ҳодисадир. Ана, қанчадан қанча шоир ва шоиралар устоз шоирлар Абдулла Орипов, Рауф Парфиларга эргашиб, уларнинг оҳангларида қоғоз қоралайдилар. Муҳаммад Юсуфнинг издошлари ҳам беҳад кўп. Уларнинг орасида таниқлилари, ҳатто “халқ шоири”унвони соҳиблари ҳам бор, десам, айримлар мени тушунмаса ҳам, Сиз тушунасиз, биламан. Эргашувчиларга “Бу Ориповнинг, бу Парфининг, бу эса М. Юсуфнинг оҳанги. Қани ўзингники?” десанг астойдил хафа бўлишади, ҳатто “Кўролмаяпти ёки шеърни тушунмайди” дея гап тарқатишлари ҳам мумкин. Чунки улар тўрт-беш китоб чиқариб, атрофига ҳам тўрт-беш шотирларини тўплаб улгурган. Энг ёмони шуки, энди улар ўзларини оригинал шоирман деб ўйлашади. Яъни Абдулла ака қўрққан воқеа содир бўлиб бўлган: “Асл нусхаман деб Жар солмаса, бас!” Шу маънода, ўзбек шеърияти қаҳкашонида асл нусха шоир бўлиш осон иш эмас. Айниқса, Сиз шеъриятга кириб келган ўша 60-йиллар сўнгги ва 70-йиллар аввалида. Кириб келганларнинг ярмини Орипов ўз таъсирига олган бўлса, қолган ярмининг юрагини Эркин Воҳидов, Рауф Парфи, Омон Матчон каби шоирлар “ишғол” қилганди. Сиз эса, худди, 70-йиллар авлодининг забардаст шоирлари каби иш тутдингиз – тайёр, текис йўллардан юришни қўйиб, ўзга бир йўл изладингиз ва топдингиз. Демак, Ҳалима Худойбердиева деганлари ўзбек шеъриятида ўз қиёфасига эга, бақувват шоирдир, опажон! Ижоднинг энг муҳим, энг баланд нуқтаси ҳам мана шу аслликдир. У ҳаммага ҳам насиб этавермайди. Зеро, ХХ аср ўзбек шеъриятида минглаб шоирлар мавжуд. Лекин ўшалардан бир неча (4 та) авлоднинг бир неча шоиригина миллат бадиий тафаккур тадрижига чинакамига таъсир кўрсатган. Сиз ана шу саноқлилар қаторида борсиз, опажон! Хўш, қолганлар-чи? Қолганлар шулар очган издан юриб, шеърият даврларининг тўлақонли манзарасини яратишга хизмат қилади. Аммо такрор айтаман, “музёрар”лар бармоқ билан саноқлидир.
Опажон, мен мана шу ва шу сингари яна кўпдан кўп юракдаги гапларимни ҳузурингизга бориб, юзингизга боқиб, ўзингизга айтмоқчи эдим. Аммо не ёзиқки, улгурмадим. Ҳаммасига шафқатсиз вақт…
кўряпсизми, ҳаммасини вақтга ағдариб, осонгина қутулгим келади. Қутилгим келадию, Сизнинг хотирангиз қаршисидаги андиша ва тажрибам бунга йўл қўймайди. Биласизми, болалигимда бир гапни онам айтиб бергич эди. Эру хотин қўшнимиз худонинг берган куни талашиб-тортишишар экан. Хотин айтар экан: “Манави томни ёпинг, анави ариқни қазинг, катта бўлаётган ўғилга уй солинг!..”. Эр айтар экан: “Ҳали вақт келгани йўқ, вақт келсин, кейин ҳамма ишларни қиламан!”. Шунда хотин жавоб қиларкан: “Вақт дегани беқасам тўн кийиб, белини белбоғда боғлаб, “мана, мен келдим!” демайди-ку!.. Нимани кутяпсиз?..” Худди шундай, мен кутган вақт ҳам беқасам тўн кийиб келмади, унинг ўрнига Азроил деган Оллоҳнинг бир фариштаси “қора тўн кийиб” ташриф буюрди ва Сизни Эгамизнинг ҳузурига олиб кетди. Менинг юрагимда эса, катта бир армон қолди… Аммо сарасоп солсам, унда кичик бўлса-да, бир умид ҳам яшаяпти экан: менинг бу ва бундан кейин Сиз ҳақингизда ёзадиганлариму ўйлайдиганларим кўникилган йўсинларда бўлмаса-да, бошқачароқ шаклларда Сизга етиб боради. Ахир, дуо ҳам худди шундай бир бошқача шакл-ку! Энди мен мана шундай дил изҳорлари янглиғ дуолардан умидворман. Улар Сизнинг руҳингизга етиб борсинлар, опажон!..
2018 йил 26 август
Necha zamonlardan beri shoir deganda, odatda, devonatabiat odam tushiniladi. Gap-soʻzlari va xatti-harakatlarida koʻnikilgan yoʻldan, taomildan salgina chetroqqa chiqadigan insonlarga xalq ham yengilgina kulib “Eh, shoir!” deb qoʻyadi. Lekin bugun u mezonlar oʻzgarishga yuz tutdi. Bugun hatto shoir ham kuchli shaxsiyat egasi boʻlishi kerakligi ayon boʻlib qolyapti…
Ulugʻbek HAMDAM
QARZDORLIK VA UMIDVORLIK TUYGʻUSI
Oʻzbekiston xalq shoiri H. Xudoyberdiyeva shaxsiyati va sheʼriyati haqida ikki ogʻiz soʻz
Halima opa! Oldingizda bir umr qarzdoru aybdorman. Va endi shu qarzdorlikgu aybdorlik hislari bilan yashayman. Chunki chorlaganlaringizda oldingizga bormadim, borolmadim. Buning bir tomoni feʼlim, tabiatim bilan bogʻliq boʻlsa, ikkinchi tomoni qismatga borib taqaladi. Yaʼni har ikkisining ham ishtiroki bor bunda. Chunki ikki-uch marta sevimli shogirdlaringiz orqali telefon qilib, soʻng goʻshakni oʻzingiz olib, yangi jurnalning tadbirlariga taklif qilganingizda feʼlim tufayli borolmadim. Eng soʻnggi gal esa, feʼlimni tizginlab, “boraman!” dedim. Lekin qismat izn bermadi. Oʻshanda boraman deb, manzilni soʻrab oldim. Ammo Qoraqalpogʻistonga ijodiy safar chiqib qoldi. Samolyotga chipta olindi-yu, nasib qilmagan ekan, safar qoldirildi, chipta qaytarib topshirildi, Sizning qoshingizga borish esa nasib etmadi. Keyin kutilmaganda Siz… Xom sut emgan bandamiz-da: bugungi ishni ertagaga solamiz, ertangi diydorni indinga. Lekin ertaga bormizmi- yoʻqmi, yolgʻiz Yaratgan biladi.
Aslida, men haliyam koʻpgina ijodkorlarni faqat yozganlari orqali taniyman. Xudo bergan feʼl shunaqa dedim-ku. Bolaligimdan koʻpchilik toʻplanadigan yigʻinlardan, toʻyu hashamlardan, bayramlardan, tanishuvlardan qochib yuraman. Shundan boʻlsa kerak, haligacha talay ijodkorlarni yaqindan bilmayman. Eslayman, 2009 yilda “Sharq yulduzi” jurnaliga ishga kelganimda, ikki katta ijodkorning eru xotin ekanligidan xabar topib, “Shunaqami?” deya hayratlanganimda “kangul shoiri” Ikrom aka Otamurodov “I-ya, i-ya, shuniyam bilmaysizmi, 40, 50 yillik eru xotin-ku ular?” deya mazza qilib kulgan, keyin oʻzimga ham nashʼa qilib, Ikrom akaga joʻr boʻlgandim.
Opajon, siz bilan ham garchi hayotda juda oz koʻrishib muloqot qilgan boʻlsak ham, sheʼriyatingiz, sheʼriyatingizda aks etgan ulugʻvor turkiy siymongiz kaminaning adabiyotga oshno boʻlgan bolalik, ayniqsa, oʻspirinlik yillarimdan boshlab yuragimda yashaydi. Men bu siymoga nisbatan doimo hurmat saqlab kelganman. Oʻzbek sheʼriyatining badiiy tafakkur tadriji haqida soʻz yuritgan maqolalarimda, doktorlik dissertatsiyamda, ilmiy tadqiqotlarimda hamisha ana shu siymo yodimda turdi, ismi sharifingiz boʻlib qogʻozga tushdi. Biroq, ming afsuski, oʻzbek sheʼriyatidagi alohida oʻrningizni mudom eʼtirof etganim holda, Sizning ijodingiz haqida bitta ham alohida maqola yozolganim yoʻq. Aslida, har doim buni – yozishni istaganman. Inson tabiati qiziqda: ayrim hollarda eng yaxshi koʻrgan ishini keyinga surib qoʻyadi. Alohida kayfiyat, alohida ruh bilan uni ado etgisi keladi. Mana, misol uchun, kamina Bobur haqida asar yozishni oʻylab yurganimga yigirma yillar boʻldi. Lekin hanuz ishga kirishganim yoʻq. Sizu biz yaxshi koʻradigan Rumiy hazratlarining “Ichindagi ichindadir”ida bir hayotiy voqea keltiriladi. Unga koʻra, mavlono Rumiy shogirdi boʻlmish yurt amirini qabulxonada kuttirib qoʻyadi. Hammani kuzatib boʻlgachgina amirni qabul qiladi va “seni nega kuttirib qoʻydim, bilasanmi?” deya soʻraydi. “Mening ham qabulimga odamlar koʻp keladi. Ularni kuttirib, mahtal qilib qoʻyishim yaxshi emasligidan menga saboq berish uchun boʻlsa kerak” deya taxmin qiladi yurt amiri. Rumiy esa, “yoʻq, seni yaxshi koʻrganimdan, eshigimning oldida uzoqroq muddat boʻlishingni, sen bilan hamma ketgach koʻproq suhbatlashishni istaganimdan shunday qildim” deydi. Men bu bilan oʻzimni Rumiyga, Bobur hazratlari va Sizni uning qabulxonasidagilarga mengzatmadim. Aslo! (Aslida, mohiyatga qaralsa, kutgan – menman…) Men bor-yoʻgʻi nega oʻz vaqtida oldingizga borolmaganim, nega haligacha Bobur haqidagi asarimni boshlamaganim sabablarini tushuntirmoqchiman, xolos. Yaʼni, bir jumla bilan aytganda, bularning hammasi muhabbatdan edi! Men alohida vaqtning kelishini kutgandim. (Ehtimol, bularning hammasi haqiqat koʻrinishidagi bahonalardir…bilmadim…) Vaqt esa…kelmadi. Aksincha, ketdi, Sizning siymongizda ketib qoldi u…
Esimda, Muhammad Yusuf vafot etgandan keyingi yillar edi, Siz qoʻngʻiroq qilib, shoir haqida nimadir qoralab berishimni soʻragandingiz. Adashmasam, “XXI asr gazetasi”da ishlardingiz. Men “XX asr mashrabi” nomli tayyor maqolam borligini aytib, uni Sizga yetkazgandim. Maqolani oʻqib, yoqtirib, telefonda sevinchlaringizni izhor qilgandingiz, sevina-sevina eʼlon ham qilgandingiz… Siz bagʻri keng ijodkor edingiz…
Yana esimda, 2014 yil edi. “Xalqlar doʻstligi” maydonidagi Yozuvchilar uyushmasining eski binosidan men chiqayotib, Siz esa unga kirayotib, tasodifan vestibyulda koʻrishib qoldik. Salomlashgandan soʻng “Ulugʻbekjon, sizga koʻz tegadi, deb qoʻrqaman, tumor taqib yuring, tumor!” degandingiz. Albatta, islomiy eʼtiqodimiz boʻyicha tumor taqilmaydi. Buni Siz ham yaxshi bilasiz, albatta. Hozir men bu haqda emas. Men sizning kaminaga boʻlgan onalarcha mehringiz, qaygʻungiz xalqimizning ana shu klishe (qolip) holiga kelgan iborasida jam ekanligi haqida gapirmoqchiman. Koʻpni koʻrgan, oʻzingizdan keyingi avlodni avaylab-asrashni asdoytil istovchi bir ijodkor sifatida meni nimalardandir himoya qilmoqchi boʻlib aytgandingiz bu gapni, sezgandim… Siz mehribon ustoz edingiz…
Lekin bulardan-da muhimroq gap bor: bu Sizning sheʼriyatingizdir!
Sizning sheʼriyatingiz mening yuragimga dastavval qoʻshiq boʻlib kirib kelgan. Davrimizning ulugʻ hofizi Sherali Joʻrayevning shirali, magʻrur va kuchli ovozi qanotlarida “Onaginam” siymosida kirib kelgan. “Onaginam, dorilomon kunlar keldi – shafaqlari ol”. Men hali oʻspirin edim, “yaxshi kunlar keldi, uni koʻrish uchun koʻzlaringdagi shapoqlarni artib ol” deya tushunganman. Chunki “shafaq”ni “shapoq” deb bilganman,uning ikkinchi – ufq manzarasi maʼnosidan esa xabarsiz edim. “Ol”ni buyruq feʼli maʼnosini bilar-u, “qizil”, “qirmizi” kabi sifat maʼnolarini bilmasdim. Keyinroq, matnni koʻrgach, u soʻzlarning boshqa maʼnolarini qidirib topdim. Xullas, nima boʻlganda ham bu qoʻshiq, mening borligʻimga shunchalar singib ketgandiki, uni beixtiyor rubob chertib xirgoyi qilib yuradigan boʻlib qolgandim oʻsha kezlar.
Keyin “Muqaddas ayol”ga duch keldim. Qoʻshiqning oʻzi, soʻzlari, ayol mavzusiga yangicha yondashuv meni hayratga solgandi. “Kim yozgan ekan bu sheʼrni?” deya qidirib, soʻng muallifning Siz ekanligingizni bilib, yana hayratlanganman. Elning dardiyu ayolning dardini aytaoladigan, boz ustiga, ayolning yonini olabiladigan mard shoira, deb taniy boshlaganman. Chunki koʻpgina shoir va shoiralarimiz oʻzining torgina kulbalaridan – dunyoqarashidan chiqa olmaydilar. Ular oʻz koʻnglining oʻzidan oʻzga hech kimga qiziq boʻlmaydigan injiqliklarini sheʼr deb atalgan shaklga solib, tiqishtiraverib oʻquvchini adabiyotdan ham, poeziyadan ham bezdirib yuboradi. Ayniqsa, shundaylar hozir urchib ketdi. Sizning dardingiz esa, xuddi Choʻlpon kabi katta shoirlarda sodir boʻlganidek, koʻpchilikning, xalqning dardi boʻlib qogʻozga tushardi. Buni adabiyot ilmida “personifikatsiya hodisasi” deyiladi. Yaʼni koʻpning dardi shoirning oʻz dardiga aylanib, singgadi – shaxsiylanadi. Lekin hamma ham bunday shoir boʻlib tugʻilavermaydi, tugʻilsa ham shakllanavermaydi. Qayerdadir nimagadir yengilib, oʻzini shoir sifatida “sindirib” qoʻyadi. Siz umringizning soʻnggiga qadar oʻquvchi qalbiga titroq solabilguvchi sheʼrlar yozdingiz, yozabildingiz. Bu esa hammaga, hatto nomdor shoirlarga ham nasib qilavermaydigan baxtli qismatdir!
Necha zamonlardan beri shoir deganda, odatda, devonatabiat odam tushiniladi. Gap-soʻzlari va xatti-harakatlarida koʻnikilgan yoʻldan, taomildan salgina chetroqqa chiqadigan insonlarga xalq ham yengilgina kulib “Eh, shoir!” deb qoʻyadi. Lekin bugun u mezonlar oʻzgarishga yuz tutdi. Bugun hatto shoir ham kuchli shaxsiyat egasi boʻlishi kerakligi ayon boʻlib qolyapti. Yoʻqsa, bugungi jamiyatga taʼsir qilish mushkul. Jamiyatning kuchli shaxslarga ehtiyoji bor. Chunki kuchli shaxsiyat yoʻl topadi va ortidan ergashtiradi. Kuchsiz shaxsiyat esa, aksincha, faqat ergashadi. Sizni, opajon, Halima Xudoyberdiyeva qilgan kuch ham, aslida, Sizning kuchli “men”ingiz, shaxsiyatingizdir. Yaqinda taniqli jurnalist, isyonkor shoir va zahmatkash tarjimon Karim Bahriyev bilan qilingan suhbatingizni oʻqib qoldim. Unda Siz shoirlardan ikkitasiga alohida toʻxtalgansiz: Shavkat Rahmon va Muhammad Yusufga. Nazarimda, M. Yusufga xuddi Siz kabi xalq dardini oʻz dardiga aylantirib, ustiga ustak, xalqona ohanglarda ashʼor bitgani uchun, Shavkat Rahmonga esa, sheʼriyati va shaxsiyati oʻrtasidagi uygʻunlik uchun toʻxtalgan boʻlsangiz kerak. Xuddi shunday, opa, Sizning sheʼriyatingiz ham, eng avvalo, Sizning kuchli shaxsiyatingizdan suv ichadi. Binobarin, H. Xudoyberdiyevaning sheʼriyati oʻziga xos sheʼriyatdir: unda M. Yusuf sheʼriyatidagi xalqchillik bilan Sh. Raxmon sheʼriyatida aks etgan kuchli shaxsiyatning qarashlari birlashib ketgandek tuyuladi menga.
Yana Sizning sheʼrlaringizning oʻz ohangi bor. Onam “Halima hech kimga oʻxshamay sheʼr oʻqiydi”derdi bir vaqtlar, taxminan, 35-40 yillar burun. Men sheʼrshunos boʻlganim uchun ham sheʼr bilan bogʻliq jarayonlarni mudom kuzatib borishga harakat qilaman. Darhaqiqat, Sizning sheʼringizning alohida ritmikasi bor. Siz oʻzgalarga, masalan, salaflarga oʻxshatib yozmaysiz, oʻxshatib oʻqimaysiz ham. Tayyor sheʼriy soʻz birikmalaridan, qoliplaridan foydalanishdan koʻra, sheʼrlaringizning oʻziga xos shaklu shamoyilda qogʻozga tushishini afzal koʻrasiz va bunga erishasiz. Bu M. Yusuf sheʼriyatida ham bor, lekin Sizdagi ohang unikidan-da farqlanib turadi. Bu esa shaxsiyatingizdagi asllik va butunlik bilan bogʻliq hodisadir. Ana, qanchadan qancha shoir va shoiralar ustoz shoirlar Abdulla Oripov, Rauf Parfilarga ergashib, ularning ohanglarida qogʻoz qoralaydilar. Muhammad Yusufning izdoshlari ham behad koʻp. Ularning orasida taniqlilari, hatto “xalq shoiri”unvoni sohiblari ham bor, desam, ayrimlar meni tushunmasa ham, Siz tushunasiz, bilaman. Ergashuvchilarga “Bu Oripovning, bu Parfining, bu esa M. Yusufning ohangi. Qani oʻzingniki?” desang astoydil xafa boʻlishadi, hatto “Koʻrolmayapti yoki sheʼrni tushunmaydi” deya gap tarqatishlari ham mumkin. Chunki ular toʻrt-besh kitob chiqarib, atrofiga ham toʻrt-besh shotirlarini toʻplab ulgurgan. Eng yomoni shuki, endi ular oʻzlarini original shoirman deb oʻylashadi. Yaʼni Abdulla aka qoʻrqqan voqea sodir boʻlib boʻlgan: “Asl nusxaman deb Jar solmasa, bas!” Shu maʼnoda, oʻzbek sheʼriyati qahkashonida asl nusxa shoir boʻlish oson ish emas. Ayniqsa, Siz sheʼriyatga kirib kelgan oʻsha 60-yillar soʻnggi va 70-yillar avvalida. Kirib kelganlarning yarmini Oripov oʻz taʼsiriga olgan boʻlsa, qolgan yarmining yuragini Erkin Vohidov, Rauf Parfi, Omon Matchon kabi shoirlar “ishgʻol” qilgandi. Siz esa, xuddi, 70-yillar avlodining zabardast shoirlari kabi ish tutdingiz – tayyor, tekis yoʻllardan yurishni qoʻyib, oʻzga bir yoʻl izladingiz va topdingiz. Demak, Halima Xudoyberdiyeva deganlari oʻzbek sheʼriyatida oʻz qiyofasiga ega, baquvvat shoirdir, opajon! Ijodning eng muhim, eng baland nuqtasi ham mana shu asllikdir. U hammaga ham nasib etavermaydi. Zero, XX asr oʻzbek sheʼriyatida minglab shoirlar mavjud. Lekin oʻshalardan bir necha (4 ta) avlodning bir necha shoirigina millat badiiy tafakkur tadrijiga chinakamiga taʼsir koʻrsatgan. Siz ana shu sanoqlilar qatorida borsiz, opajon! Xoʻsh, qolganlar-chi? Qolganlar shular ochgan izdan yurib, sheʼriyat davrlarining toʻlaqonli manzarasini yaratishga xizmat qiladi. Ammo takror aytaman, “muzyorar”lar barmoq bilan sanoqlidir.
Opajon, men mana shu va shu singari yana koʻpdan koʻp yurakdagi gaplarimni huzuringizga borib, yuzingizga boqib, oʻzingizga aytmoqchi edim. Ammo ne yoziqki, ulgurmadim. Hammasiga shafqatsiz vaqt…
koʻryapsizmi, hammasini vaqtga agʻdarib, osongina qutulgim keladi. Qutilgim keladiyu, Sizning xotirangiz qarshisidagi andisha va tajribam bunga yoʻl qoʻymaydi. Bilasizmi, bolaligimda bir gapni onam aytib bergich edi. Eru xotin qoʻshnimiz xudoning bergan kuni talashib-tortishishar ekan. Xotin aytar ekan: “Manavi tomni yoping, anavi ariqni qazing, katta boʻlayotgan oʻgʻilga uy soling!..”. Er aytar ekan: “Hali vaqt kelgani yoʻq, vaqt kelsin, keyin hamma ishlarni qilaman!”. Shunda xotin javob qilarkan: “Vaqt degani beqasam toʻn kiyib, belini belbogʻda bogʻlab, “mana, men keldim!” demaydi-ku!.. Nimani kutyapsiz?..” Xuddi shunday, men kutgan vaqt ham beqasam toʻn kiyib kelmadi, uning oʻrniga Azroil degan Ollohning bir farishtasi “qora toʻn kiyib” tashrif buyurdi va Sizni Egamizning huzuriga olib ketdi. Mening yuragimda esa, katta bir armon qoldi… Ammo sarasop solsam, unda kichik boʻlsa-da, bir umid ham yashayapti ekan: mening bu va bundan keyin Siz haqingizda yozadiganlarimu oʻylaydiganlarim koʻnikilgan yoʻsinlarda boʻlmasa-da, boshqacharoq shakllarda Sizga yetib boradi. Axir, duo ham xuddi shunday bir boshqacha shakl-ku! Endi men mana shunday dil izhorlari yangligʻ duolardan umidvorman. Ular Sizning ruhingizga yetib borsinlar, opajon!..
2018 yil 26 avgust
