Таниқли ёзувчи Жамила Эргашева вафот этди.Ўзига хос иқтидор эгаси бўлмиш адиба «Хуршид Даврон кутубхонаси» сайтининг фаол муаллифи эди. Аллоҳ раҳматига олсин. Инна лиллаҳи ва инна илаҳи рожиун.

Жамила Эргашева 1956 йил 8 майда Сурхондарё вилоятининг Жарқўрғон туманида ишчи оиласида таваллуд топди. 1979 йили Тошкент давлат университетининг журналистика факултетини тамомлади.

У меҳнат фаолиятини “Жарқўрғон ҳақиқати” газетасида бошлаб, сўнгра “Сурхон тонги” газетасида турли вазифаларда ишлади. Умрининг охирига қадар вилоят хотин-қизлар қўмитаси муассислигидаги “Аёл ва замон” газетасига раҳбарлик қилди.

Жамила Эргашеванинг “Изҳор” номли илк ҳикоялар тўплами 1992 йили чоп этилди. Шундан сўнг қисса ва ҳикоялари бирин-кетин нуфузли газета ва журналларида чоп этила бошлади. “Интиқом”, “Таназзул”, “Аёл жодуси”, “Зулфизар”, “Қир устидаги аёл”, “Шом шафағи жилвалари” каби китоблари нашр этилди.

Ёзувчининг матбуотда эълон қилинган “Маломат”, “Ойжамол”, “Мунаввар дунё”, “Соғинч”, “Қайтар дунё” каби ўнлаб асарлари Ватанга эътиқод, эл меҳри, одамийлик ва яхшиликни тараннум этди.

«Хуршид Даврон кутубхонаси» марҳумнинг оила аъзолари, ёру дўстларига чуқур ҳамдардлик билдиради.

ЁЗСАНГ, ФАҚАТ
РОСТ ТУЙҒУЛАРНИ ЁЗ…
Адиба Жамила Эргашева билан суҳбат

— Жамила опа, биламизки, ўзбек адабиётида Сурхон адабий муҳити алоҳида ўрин тутади. Сиз ҳам ушбу адабий муҳитнинг бир вакили сифатида насрда қалам тебратиб келмоқдасиз. Адабиётимизда насрда ижод қилаётган аёллар кўп эмас. Бугунги адабий жараёнда аёл ижодкорларнинг тутган ўрнини қандай баҳолайсиз?

— Шубҳасиз, ижодий муҳитни ижодкорлар яратади. Айни пайтда бу муҳит етишиб чиқаётган ижодкорларнинг савиясини белгилайди. Сурхондарёлик ижодкорлар нафақат вилоятдаги ижодий муҳитни, балки республика ижодий муҳитида ўз ўрнига эга бўлган ижодкорлардир: Шукур Холмирзаев, Усмон Азим, Эркин Аъзам, Тоғай Мурод, Сирожиддин Саййид, Мирзо Кенжабек, Эшқобил Шукур… Буларнинг ҳар бири ўзининг маҳорат мактабини яратган ижодкордирлар. Сурхондарёлик ёзувчи ёки шоир деган сўзнинг ўзиёқ вилоятда яшаб, адабиётга, ижод оламига қадам қўяётган инсон қалбида ўзгача бир қизиқиш, интилишнинг туғилишига сабаб бўлади. Қалами билан дунёни забт этган нобелистларнинг китоблари орасида Шукур Холмирзаев ёки Эркин Аъзамнинг китоби турса, бошловчи ижодкор ўқиш ва ўрганишни ўзимизнинг адиблардан бошлайди, чунки уларнинг ўзлари ҳам, сўзлари ҳам, қаҳрамонлари ҳам юракка яқин. Айни пайтда ана шу ўқиб ўрганганлари кейинроқ уларни дунё адабиётига, ўша нобелистларга олиб чиқади.

Тўғри, улар орасида аёл ижодкорларнинг жуда камлиги таассуфли ҳол. Ҳолбуки, адабиётда аёл киши ёзиши лозим бўлган ёки аёл ижодкор яхшироқ ёза оладиган мавзулар ҳам талайгина. Аёл қалбини ким ҳам аёл ёзувчи каби тадқиқ қила олади? “Зулфизар” номли қиссам “Ёшлик” журналида чоп этилганда, устоз адиб Эркин Аъзам қўнғироқ қилиб, “Мен қиссангиздаги қаҳрамонлар каби тузум қурбони бўлган раҳбар аёлларни кўп учратганман, суҳбатлашганман. Лекин улар ҳақида сиздек қилиб ёза олмас эдим. Сабаби, сиз аёлсиз, аёл кишининг руҳиятини эркак ёзувчилардан кўра чуқурроқ идрок қила оласиз”, дедилар.

Лекин, мен аминманки, хотин-қизларимиз орасида истеъдодлилари жуда кўп. Оналар миллат мураббийларидирлар, лекин уларнинг бор салоҳияти, куч-қуввати ўзлари улғайган сайин ташвишлари ҳам улғаяверадиган фарзандлар, ҳеч тўлмас рўзғор халтасининг югур-югурларига сарф бўлади. Аммо уларнинг истеъдодлари қон ва сут орқали, меҳр ва тарбия билан фарзандларга ўтади. Мутахассисларнинг кафолат беришича, одамга етмиш фоиз ген онадан ўтар эмиш. Яъни турмуш ташвишларидан ортиб, ёза олмаган оналар этагида не-не забардаст ижодкорлар камолга етадилар.

Бу энди менинг Сурхондарё адабий муҳитида аёл ижодкорларнинг ўрни ҳақидаги фикрларим. Аммо бу масалага ўзбек адабиёти мисолида фикр билдирилса, жавоб бутунлай бошқача бўлиши табиий. Ҳалима Худойбердиева, Ойдин Ҳожиева, Дилбар Саидова, Зулфия Мўминова, Зулфия Қуролбой қизи, Ҳалима Аҳмедова, Зебо Мирзо, Саломат Вафо, Гуландом Тоғаева, Гулжамол Асқарова, Дилфуза Қўзиева, Санобархон Меҳмонова каби ўнлаб ижодкор опа-сингилларимизнинг ижоди миллат адабиёти ва маънавияти хазинасини бебаҳо жавоҳирлар билан бойитганлигини ҳеч ким инкор қила олмайди.

— “Адабиёт нима?”, деган азалий саволга шу кунга қадар турли таърифлар берилган. Сиз уни қандай таърифлаган бўлардингиз?

— Адабиёт миллатнинг маънавий хазинаси, абадий уйғоқ руҳи ва қалбидир. Ҳамма нарсаси тўкис, ҳеч бир армони бўлмаган, ён-атрофда юз бераётган яхши-ёмон ҳодисаларга бефарқ одам ҳеч қачон қўлига қалам олиб, койимаган жонини койитиб, нимадир ёзишга урунмайди. Дарди бор, армони бор одам ёзади. Бу бешафқат ҳаёт суқмоқларида йиқилиб-суриниб, пешонаси тошга теккан одам ёзади. Онамнинг олдидаги бурчим кутиб турар, аввал хотин, бола-чақа ташвишларини битказиб олай дея, онасини бир пиёла қаймоқ билан йўқламаган одамнинг она қазосидан сўнг элга ёзилган шоҳона дастурхонини кўриб, кўкси надоматга тўлганлар ёзади. Кўрган-кечирганлари кўксига тиғдек қадалиб, “Нега? Нега бундай бўлди?” каби саволлар кўнгилда исён кўтарганда, одам ўз-ўзини, ўз кўнглини тадқиқ қилиб, бир хулосага келганда ёзади. Ана шу хулосасини бошқаларга ҳам илинганида ёзади. Агар бу ёзилганлар имкон қадар ёлғон тўқималардан ҳоли, юракдан чиққан, самимий бўлса, юракларга етиб борса, у ҳақиқий адабиёт бўлади. Адабиёт қандай яратилишини ҳамма ҳам айтиб бериши мумкин, аммо ҳамма ҳам адабиёт ярата олмайди. Бунинг учун одамда Аллоҳнинг ўзи юқтирган истеъдод бўлиши лозим. Шунинг учун ҳам қалам аҳлини илоҳиётга дахлдор деб ҳисоблашади. Қалам ва сўзни муқаддас деб билишади. Миллат адабиётсиз яшай олмайди. Адабиёт, хоҳ у оғзаки бўлсин, хоҳ ёзма бўлсин, одамзодга садоқатли дўст, доно маслаҳатчи, кундузлари қуёшдек саховатпеша, тунда йўлчи юлдуз бўлиб келган.

— Атоқли адибимиз Абдулла Қаҳҳорнинг “агар ёзувчининг аҳлоқ кодекси тузиладиган бўлса, мен ҳалоллик ва шижоатни биринчи модда қилиб қўяр эдим, чунки ёзувчининг бошқа ҳамма хислатлари унинг қай даражада ҳалол, нақадар шижоатли зеҳнига боғлиқдир” деган фикрларини ўқир экансиз, унинг бутун ижрдий фаолияти давомида бу қоидаларга амал қилганига гувоҳ бўламиз. Хўш, бугун-чи? Бугун бу қоидаларга ижодкорлар қанчалик амал қилишмоқда? Нима деб ўйлайсиз?

— Устоз Абдулла Қаҳҳорнинг ўзлари бир умр амал қилган бу ақидалар ҳамма замон ижодкорлари учун, нафақат ижодкорлар, балки барча соҳа мардумлари учун ҳам долзарб бўлиб қолаверади. Адабиётнинг азалий – абадий муқаддас вазифаси инсон маънавиятини юксалтириш, қалбини поклашдан иборат экан, ўзини тарбиялай олмаган ижодкор қандай қилиб жамиятни тарбиялаши мумкин? Баъзан оддий, содда одамлар орасидаги гурунгларда қулоққа чалиниб қолади: “Фалончи киши келди, роса ичар экан. Ўзи шоир-ёзувчиларга фақат ичгандагина илҳом келармиш-а?” Шундай гапларни эшитганимда, ё зино, ё болани ўлдириш, ё ичкилик ичиш шарти қўйилганда, “гуноҳдан ҳолироқ” дея ичкиликни танлаб, маст бўлиб қолгач, ҳам зинога қўл уриб, ҳам болани ўлдирган йигит ҳақидаги ривоят ёдимга тушади…

Аммо ижодкор учун яна бир ҳалоллик зарурияти борки, бу рост туйғуларни қаламга олиш шартидир. ХХ аср Америка адабиётининг йирик намоёндаси, Нобел мукофоти соҳиби Эрнест Хемингуэй ҳар сафар янги асарини ёзиб тугатгач, кўнгли ҳувуллаб қолгандек бўлар, янги саргузаштлар иштиёқида саёхатга йўл олар экан. Кўриш қобилияти пастлиги учун Европада кетаётган урушга қатнашиш ҳақидаги аризаси рад этилиб, бундан ўзини хўрланган, таҳқирланган ҳис этиб, “Қизил хоч” жамиятига кўнгилли бўлиб ёзилиб, уруш алангасида ёниб ётган жанггоҳга илк бор қадам қўйганида ёшгина йигит бўлган. Унинг назарида жанг ғалаба учун курашаётган спорт жамоаларининг ўйин майдонидек гап эди. Аммо Эрнест урушга келиб, бу қандайдир “спорт ўйини” эмас, инсонни хўрлайдиган, тубанлаштирадиган, унга берилган энг бебаҳо неъмат – тирикликдан жудо қиладиган қабоҳат эканлигини англаб етди. У ярадор аскарни қутқараётганда минага дуч келиб, 227 жойидан жароҳат олди. Шифокорлар унинг танасидан бор-йўғи 22 та ўқ парчасини олиб ташлашди, қолган металл парчалари эса адиб умрининг охиригача унга азоб бериб келди.

Урушни ўйлаб топган ва унинг бошида турганларга бўлган нафрат, бу қабоҳатнинг инсониятга руҳан ва жисман келтирадиган азоб-уқубатлари ҳақидаги адиб англаб етган бешафқат ҳақиқат “Қуёш барибир чиқаверади”, “Алвидо, қурол” номли романларининг дунёга келишига сабаб бўлди ва бу асарлар ўз муаллифи номини дунёга маълум ва машҳур қилиб юборди.

Аммо бу шон-шуҳрат, урушда орттирилган жароҳатлар оғриқлари адибнинг ҳаётни, инсон руҳиятини ўрганишга бўлган қизиқишини сўндира олмайди. Автомобилида юк машинасига тўқнашиб кетиши натижасида ўн марта жарроҳлик столига ётишга мажбур бўлади. Англияда ҳарбий мухбир бўлиб ишлаб юрган пайтида машинаси сув тўла бочкага тўқнашиб, қаттиқ жароҳат олади. Ҳарбий аэродромда бўлган автоҳалокатдан сўнг анча вақт мия чайқалишидан қаттиқ азият чекади. Африка чакалакзорларидаги авиаҳалокатда хотини билан бирга йиртқич ҳайвонлар орасида қолиб кетади. Адиб шахс ва инсон сифатидаги ўзининг мавжудлигини исботлаш, адабиётда ўз ўрнини топиш, ҳаёт ҳақиқатини англаш ва англатиш учун катта матонат ва ирода билан яшади. Адибнинг асарларини жамласангиз, унинг ибратли умр йўли, оддийроқ қилиб айтганда, матонати таржимаи ҳоли вужудга келади. Унинг ҳаёт йўли айни вақтда ҳақиқий шижоат намунаси ҳамдир.

Таниқли адиб Тоғай Мурод сурхондарёлик бўлгани учунми, у кишининг кўрган-кечирганлари ҳақида анча мунча маълумотга эгамиз. Айтишларига қараганда, адиб “Отамдан қолган далалар” номли романини ёзишдан аввал Тошкентдан ўзи туғилиб ўсган Олтинсой туманига бориб, пахтакорлар билан бирга ер чопиб, сув тараб, ғўза парвариш қилган. Роман қаҳрамони Деҳқонқул бошидан ўтказган бори руҳий, жисмоний уқубатларни адиб ўз кўнглидан, жисмидан ўтказган. Ёзувчининг тил, тасвир, бадиий услуб борасидаги маҳоратига тан берган ҳолда фақат рост кечинмаларни ёзиш йўлидаги бу шижоатига алоҳида баҳо бермоқ лозим деб ўйлайман. Адиб сўзни, қаламни, адабиётни муқаддас деб билди, у юрагидан ўтказган рост туйғуларни ёзди, шу боис унинг ёзганлари ўқувчининг юрагига қўшиқдек оқиб киради.

— Кузатишимача, аксарият ёшларимиз бугунги адабий жараёндан, яратилаётган бадиий асарлардан бехабар. Биз яратилаётган асарларни кенг тарғиб қила олмаяпмизми? Бу борада қандай фикрдасиз?

— Истаймизми-йўқми, вақтли матбуот нашрлари ҳамиша эл-у халқни адабий жараён билан таништириб келган. Бир янги истеъдод чиқса, унинг номи, ижоди билан энг аввал газета-журналлар орқали танишганмиз. Энди эса тўртта нарса ёзадими-йўқми, унинг савиясидан қатъий назар дарров китоб қилиб чиқариб олиш урф бўлди…

Обуна масаласи ҳам катта муаммога айланган. Нафақага чиққанимдан сўнг ижтимоий ҳаётдан, адабий жараёндан узилиб қолмайин деб, ўзим севган нашрларга обуна бўлдим: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, “Китоб дунёси”, “Жаҳон адабиёти”, “Тафаккур”, “Шарқ юлдузи”, “Ёшлик”… Почта билан уйимнинг орасида тўртта кўча бор. “Газетанинг фалон сони нега келмади?”, “Журналимни олиб келинглар” деб қўнғироқ қилавериб, кўкайим кесилди. Бу ҳақда ҳатто “Хуррият” газетасига ҳам ёздим. Лекин бирон ўзгариш бўлмади. Кейинги йили обуна бўлмай қўя қолдим. Кўзимга кўпроқ зиён келтирса-да, янгиликлар билан ҳам, адабий жараён билан ҳам интернет орқали танишадиган бўлдим. Энди ўзингиз хулоса чиқараверинг, мендек ўз ҳақ-ҳуқуқини таниган, “Почта”нинг ёнгинасида истиқомат қилувчи обуначининг газета-журналини вақтида олиб келмаган “Почта” туманнинг чекка қишлоғида яшовчи, пулини тўладим, энди журналнинг ўзи мени излаб келади, деган мардумнинг газета-журналини вақтида ва тўла тўкис олиб борармиди?

Қалам ҳақи ниҳоят даражада паст бўлишига қарамасдан китобларнинг нархи жуда қиммат. Китоб дўконларига кирган ҳар бир одам қўлтиғини тўлдириб китоб кўтариб чиқа олмайди. Лекин халқимиз жуда маърифатпарвар. Менинг тенг-тўшларимнинг бари олтмишдан ошиб қолган. Аммо қаерда тўрт-беш бўйинса учрашиб қолсак, менга китоб буюртма қилишади: “Бирон ўқийдиган нарса олиб келинг. Кейинги сафар кўришганимизда қайтариб бераман”. Ҳамиша машинада беш-олтита китоб олиб юраман, кимдир сўраган, кимдир ўқиб бўлиб қайтарган бўлади.

— Бугунги ёшлардан кимларнинг ижодини кузатиб борасиз?

— Бугун кечадан, эрта бугундан ақллироқ, дейишади. Ана шу ақидадан келиб чиққан ҳолда ёшларнинг ижодини кузатиб, баъзан дунёларга сиғмай кетаман. Улар адабиёт дарсликлари-ю, собиқ мафкура изни билан чоп этилиб, кутубхоналарга келтирилган китобларни ўқиб, шулардан ўрганиб ижодий йўл танлаган тузумнинг фарзандлари эмас. Уларнинг ўзлари ҳам, устозлари ҳам дунё адабиёти билан яхши таниш, сўз илмида дунёни забт этган ижодкорларнинг асарларидан маҳорат илмини ўрганаётган авлоддирлар. Гулноз Мўминова, Сирожиддин Иброҳим, Хуршид Абдурашид, Наргиза Одинаева, Нилуфар Иброҳимова, Нодирабегим Иброҳимова… Бу рўйхатни ҳавас ва ғурур билан узоқ давом эттириш мумкин. Улар миллат адабиётининг эртасидир.

— Адабий танқидчилигимизга бўлган муносабатингизни билмоқчи эдим?

— Адабий танқидчилик бугунги кунга келиб жуда ноёб соҳага айланиб қолганга ўхшайди. Адабиётшуносларимиз бармоқ билан санарли. Улар ижодкорларнинг кўнглига тегиб қўймай, деган истиҳоладами, жуда авайлаб ёзишади.

— Ижодга, адабиётга меҳр қўйишингизга нима туртки бўлган?

— Иккинчи синфда ўқиб юрганимда болалар кутубхонасига аъзо бўлганман. Кутубхоначи опалар берган китобларни уйга етиб бормасдан дарвозалар олдига қўйиладиган ёғоч ўриндиқларда ўтириб ўқиб бўлардим-да, кутубхонага “Менга бошқа китоб беринг” деб қайтиб борардим. Улар мени бағрилари босиб, эркалатиб, “Сен кўчада китоб ўқимагин. Худо кўрсатмасин, тағин машина-пашина уриб кетмасин. Энди уйга бориб ўқийсан”, дея қайта-қайта тайинлаб, бошқа китоб бериб юборишарди. Бадиий китоб ўқишни жуда яхши кўрардим. Ўқиган китобларимдан жуда таъсирланар эдим. 5-синфда ўқиётганимизда Зулфия билан Ҳамид Олимжоннинг ҳаёти ва ижодини ўтдик. Уларнинг тақдири мени жуда қаттиқ таъсирлантирди. Шу кайфият билан кутубхонадан уларнинг китобларини олиб, анча шеърларини ёд олдим. 12 бетлик дафтарни тўлдириб, Зулфияга хат ёздим ва Горькийнинг “Қишлоқдаги бобомга” деб хат жўнатгани каби мен ҳам конверт юзига “Тошкент шаҳридаги шоира Зулфия опага” деб почта қутисига ташлаганман. Менинг назаримда шундай матонатли шоирани бутун Ўзбекистон таниши, почтачилар ҳам унинг манзилини билиши шарт эди. Афсуски, хатим жавобсиз қолган, у эгасига етиб бормаган.

Шунга қарамасдан мен математика муаллимаси бўлишни орзу қилар эдим. Математик масала ва мисоллар ечиш мен учун энг мароқли машғулот ҳисобланарди. 9-синфда ўқир эдим. Бир укамиз вафот этди. Ўлим қанчалар аччиқ бўлишини илк бор юрак-юрагимдан ҳис қилдим. Гоҳ уйнинг энг ичкари хонасига кириб, гоҳ ҳовлининг адоғига ўтиб, пана-паналарда биздан яширинча йиғлайдиган онамнинг кўзларидаги ғусса туфайли илк бор қўлимга қалам тутиб ҳикоя ёздим. Юрагим тўлиб кетган эди, қоғозга тўкилдим. Онамга, укамга айтолмаган гапларимни қоғозга айтдим.

— “Зулфизар” номли қиссангизда шўро даври ижтимоий муҳити, бир аёлнинг, яъни умри алдовларда ўтган Зулфизарнинг аччиқ қисматини қаламга олгансиз. Бу асарнинг яратилишига нима сабаб бўлган? Қаҳрамонингизнинг прототипи борми?

— Биз бирин-кетин икки тузумни кўрган авлодмиз. “Зулфизар”лар Зинаида, “Муҳаббат”лар Любовь бўлиб, айни гуркураган йиллари биз ўқувчи, талаба, энди иш бошлаган мутахассис бўлганмиз. Уларнинг қай бири билан маҳалладош, қай бири билан ҳамшаҳар, қай бири билан даврадош бўлганмиз. Улар ҳаммамизнинг кўз ўнгимизда гуллаб-яшнаб, сўнг хазон бўлган опаларимиз эди. Тузум қурбонлари бўлган бу аёлларнинг фожиаси бизнинг ҳам фожиамиз, миллат фожиаси эди. Бундай фожиали тақдир соҳибаси бўлган кўп аёлларни таниганман, билганман, умрларининг ниҳоясида ҳеч кимга кераксиз, бечора бўлиб қолганликларига ўзим гувоҳ бўлганман. Мана шу кўрган-кечирганларим сабаб бўлиб, “Зулфизар” ёзилган. Унинг конкрет прототипи йўқ, аммо айни пайтда прототиплари кўп эди.

— Адабиётга, ижодга энди кириб келаётган ёшларга нима маслаҳатлар берган бўлардингиз?

— Кўпроқ ўқинг, оламни, одамни ўрганинг, деган бўлар эдим. Қошғарийдан Абдулла Орифгача яратилган маънавий хазинани ўзлаштириш қийин, лекин барибир ўқиш керак. Ҳеч бўлмаса, ўзимизда чиқадиган адабий нашрлар – “Жаҳон адабиёти”, “Шарқ юлдузи”, “Ёшлик” журналлари, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, “Китоб дунёси” газеталарини, интернет тармоқларидан “Хуршид Даврон кутубхонаси” сайти материалларини ўқиб бориш лозим. Адабиётшуносларнинг фикрлари билан танишиб бориш керак.

Суҳбатдош Обид ШОФИЕВ

Манба: «Сурхон ёшлари» газетаси

Жамила Эргашева «Хуршид Даврон кутубхонаси» саҳифаларида:
Жамила Эргашева. Қир устидаги аёл & Ёзсанг, фақат рост туйғуларни ёз! Адиба билан суҳбат
Жамила Эргашева. Аждаркўл
Жамила Эргашева. Бойбичча
Жамила Эргашева. Шом шафағи жилвалари. Қисса (1)
Жамила Эргашева. Шом шафағи жилвалари. Қисса (2)
Жамила Эргашева. Шом шафағи жилвалари. Қисса (3)
Жамила Эргашева. Ғаниматим онам
Жамила Эргашева. Икки ҳикоя & Зулфизар. Қисса

Taniqli yozuvchi Jamila Ergasheva vafot etdi.Oʻziga xos iqtidor egasi boʻlmish adiba “Xurshid Davron kutubxonasi” saytining faol muallifi edi. Alloh rahmatiga olsin. Inna lillahi va inna ilahi rojiun.

Jamila Ergasheva 1956 yil 8 mayda Surxondaryo viloyatining Jarqoʻrgʻon tumanida ishchi oilasida tavallud topdi. 1979 yili Toshkent davlat universitetining jurnalistika fakultetini tamomladi.

U mehnat faoliyatini “Jarqoʻrgʻon haqiqati” gazetasida boshlab, soʻngra “Surxon tongi” gazetasida turli vazifalarda ishladi. Umrining oxiriga qadar viloyat xotin-qizlar qoʻmitasi muassisligidagi “Ayol va zamon” gazetasiga rahbarlik qildi.

Jamila Ergashevaning “Izhor” nomli ilk hikoyalar toʻplami 1992 yili chop etildi. Shundan soʻng qissa va hikoyalari birin-ketin nufuzli gazeta va jurnallarida chop etila boshladi. “Intiqom”, “Tanazzul”, “Ayol jodusi”, “Zulfizar”, “Qir ustidagi ayol”, “Shom shafagʻi jilvalari” kabi kitoblari nashr etildi.

Yozuvchining matbuotda eʼlon qilingan “Malomat”, “Oyjamol”, “Munavvar dunyo”, “Sogʻinch”, “Qaytar dunyo” kabi oʻnlab asarlari Vatanga eʼtiqod, el mehri, odamiylik va yaxshilikni tarannum etdi.

“Xurshid Davron kutubxonasi” marhumning oila aʼzolari, yoru doʻstlariga chuqur hamdardlik bildiradi.

YOZSANG, FAQAT
ROST TUYGʻULARNI YOZ…
Adiba Jamila Ergasheva bilan suhbat

— Jamila opa, bilamizki, oʻzbek adabiyotida Surxon adabiy muhiti alohida oʻrin tutadi. Siz ham ushbu adabiy muhitning bir vakili sifatida nasrda qalam tebratib kelmoqdasiz. Adabiyotimizda nasrda ijod qilayotgan ayollar koʻp emas. Bugungi adabiy jarayonda ayol ijodkorlarning tutgan oʻrnini qanday baholaysiz?

— Shubhasiz, ijodiy muhitni ijodkorlar yaratadi. Ayni paytda bu muhit yetishib chiqayotgan ijodkorlarning saviyasini belgilaydi. Surxondaryolik ijodkorlar nafaqat viloyatdagi ijodiy muhitni, balki respublika ijodiy muhitida oʻz oʻrniga ega boʻlgan ijodkorlardir: Shukur Xolmirzayev, Usmon Azim, Erkin Aʼzam, Togʻay Murod, Sirojiddin Sayyid, Mirzo Kenjabek, Eshqobil Shukur… Bularning har biri oʻzining mahorat maktabini yaratgan ijodkordirlar. Surxondaryolik yozuvchi yoki shoir degan soʻzning oʻziyoq viloyatda yashab, adabiyotga, ijod olamiga qadam qoʻyayotgan inson qalbida oʻzgacha bir qiziqish, intilishning tugʻilishiga sabab boʻladi. Qalami bilan dunyoni zabt etgan nobelistlarning kitoblari orasida Shukur Xolmirzayev yoki Erkin Aʼzamning kitobi tursa, boshlovchi ijodkor oʻqish va oʻrganishni oʻzimizning adiblardan boshlaydi, chunki ularning oʻzlari ham, soʻzlari ham, qahramonlari ham yurakka yaqin. Ayni paytda ana shu oʻqib oʻrganganlari keyinroq ularni dunyo adabiyotiga, oʻsha nobelistlarga olib chiqadi.

Toʻgʻri, ular orasida ayol ijodkorlarning juda kamligi taassufli hol. Holbuki, adabiyotda ayol kishi yozishi lozim boʻlgan yoki ayol ijodkor yaxshiroq yoza oladigan mavzular ham talaygina. Ayol qalbini kim ham ayol yozuvchi kabi tadqiq qila oladi? “Zulfizar” nomli qissam “Yoshlik” jurnalida chop etilganda, ustoz adib Erkin Aʼzam qoʻngʻiroq qilib, “Men qissangizdagi qahramonlar kabi tuzum qurboni boʻlgan rahbar ayollarni koʻp uchratganman, suhbatlashganman. Lekin ular haqida sizdek qilib yoza olmas edim. Sababi, siz ayolsiz, ayol kishining ruhiyatini erkak yozuvchilardan koʻra chuqurroq idrok qila olasiz”, dedilar.

Lekin, men aminmanki, xotin-qizlarimiz orasida isteʼdodlilari juda koʻp. Onalar millat murabbiylaridirlar, lekin ularning bor salohiyati, kuch-quvvati oʻzlari ulgʻaygan sayin tashvishlari ham ulgʻayaveradigan farzandlar, hech toʻlmas roʻzgʻor xaltasining yugur-yugurlariga sarf boʻladi. Ammo ularning isteʼdodlari qon va sut orqali, mehr va tarbiya bilan farzandlarga oʻtadi. Mutaxassislarning kafolat berishicha, odamga yetmish foiz gen onadan oʻtar emish. Yaʼni turmush tashvishlaridan ortib, yoza olmagan onalar etagida ne-ne zabardast ijodkorlar kamolga yetadilar.

Bu endi mening Surxondaryo adabiy muhitida ayol ijodkorlarning oʻrni haqidagi fikrlarim. Ammo bu masalaga oʻzbek adabiyoti misolida fikr bildirilsa, javob butunlay boshqacha boʻlishi tabiiy. Halima Xudoyberdiyeva, Oydin Hojiyeva, Dilbar Saidova, Zulfiya Moʻminova, Zulfiya Qurolboy qizi, Halima Ahmedova, Zebo Mirzo, Salomat Vafo, Gulandom Togʻayeva, Guljamol Asqarova, Dilfuza Qoʻziyeva, Sanobarxon Mehmonova kabi oʻnlab ijodkor opa-singillarimizning ijodi millat adabiyoti va maʼnaviyati xazinasini bebaho javohirlar bilan boyitganligini hech kim inkor qila olmaydi.

— “Adabiyot nima?”, degan azaliy savolga shu kunga qadar turli taʼriflar berilgan. Siz uni qanday taʼriflagan boʻlardingiz?

— Adabiyot millatning maʼnaviy xazinasi, abadiy uygʻoq ruhi va qalbidir. Hamma narsasi toʻkis, hech bir armoni boʻlmagan, yon-atrofda yuz berayotgan yaxshi-yomon hodisalarga befarq odam hech qachon qoʻliga qalam olib, koyimagan jonini koyitib, nimadir yozishga urunmaydi. Dardi bor, armoni bor odam yozadi. Bu beshafqat hayot suqmoqlarida yiqilib-surinib, peshonasi toshga tekkan odam yozadi. Onamning oldidagi burchim kutib turar, avval xotin, bola-chaqa tashvishlarini bitkazib olay deya, onasini bir piyola qaymoq bilan yoʻqlamagan odamning ona qazosidan soʻng elga yozilgan shohona dasturxonini koʻrib, koʻksi nadomatga toʻlganlar yozadi. Koʻrgan-kechirganlari koʻksiga tigʻdek qadalib, “Nega? Nega bunday boʻldi?” kabi savollar koʻngilda isyon koʻtarganda, odam oʻz-oʻzini, oʻz koʻnglini tadqiq qilib, bir xulosaga kelganda yozadi. Ana shu xulosasini boshqalarga ham ilinganida yozadi. Agar bu yozilganlar imkon qadar yolgʻon toʻqimalardan holi, yurakdan chiqqan, samimiy boʻlsa, yuraklarga yetib borsa, u haqiqiy adabiyot boʻladi. Adabiyot qanday yaratilishini hamma ham aytib berishi mumkin, ammo hamma ham adabiyot yarata olmaydi. Buning uchun odamda Allohning oʻzi yuqtirgan isteʼdod boʻlishi lozim. Shuning uchun ham qalam ahlini ilohiyotga daxldor deb hisoblashadi. Qalam va soʻzni muqaddas deb bilishadi. Millat adabiyotsiz yashay olmaydi. Adabiyot, xoh u ogʻzaki boʻlsin, xoh yozma boʻlsin, odamzodga sadoqatli doʻst, dono maslahatchi, kunduzlari quyoshdek saxovatpesha, tunda yoʻlchi yulduz boʻlib kelgan.

— Atoqli adibimiz Abdulla Qahhorning “agar yozuvchining ahloq kodeksi tuziladigan boʻlsa, men halollik va shijoatni birinchi modda qilib qoʻyar edim, chunki yozuvchining boshqa hamma xislatlari uning qay darajada halol, naqadar shijoatli zehniga bogʻliqdir” degan fikrlarini oʻqir ekansiz, uning butun ijrdiy faoliyati davomida bu qoidalarga amal qilganiga guvoh boʻlamiz. Xoʻsh, bugun-chi? Bugun bu qoidalarga ijodkorlar qanchalik amal qilishmoqda? Nima deb oʻylaysiz?

— Ustoz Abdulla Qahhorning oʻzlari bir umr amal qilgan bu aqidalar hamma zamon ijodkorlari uchun, nafaqat ijodkorlar, balki barcha soha mardumlari uchun ham dolzarb boʻlib qolaveradi. Adabiyotning azaliy – abadiy muqaddas vazifasi inson maʼnaviyatini yuksaltirish, qalbini poklashdan iborat ekan, oʻzini tarbiyalay olmagan ijodkor qanday qilib jamiyatni tarbiyalashi mumkin? Baʼzan oddiy, sodda odamlar orasidagi gurunglarda quloqqa chalinib qoladi: “Falonchi kishi keldi, rosa ichar ekan. Oʻzi shoir-yozuvchilarga faqat ichgandagina ilhom kelarmish-a?” Shunday gaplarni eshitganimda, yo zino, yo bolani oʻldirish, yo ichkilik ichish sharti qoʻyilganda, “gunohdan holiroq” deya ichkilikni tanlab, mast boʻlib qolgach, ham zinoga qoʻl urib, ham bolani oʻldirgan yigit haqidagi rivoyat yodimga tushadi…

Ammo ijodkor uchun yana bir halollik zaruriyati borki, bu rost tuygʻularni qalamga olish shartidir. XX asr Amerika adabiyotining yirik namoyondasi, Nobel mukofoti sohibi Ernest Xeminguey har safar yangi asarini yozib tugatgach, koʻngli huvullab qolgandek boʻlar, yangi sarguzashtlar ishtiyoqida sayoxatga yoʻl olar ekan. Koʻrish qobiliyati pastligi uchun Yevropada ketayotgan urushga qatnashish haqidagi arizasi rad etilib, bundan oʻzini xoʻrlangan, tahqirlangan his etib, “Qizil xoch” jamiyatiga koʻngilli boʻlib yozilib, urush alangasida yonib yotgan janggohga ilk bor qadam qoʻyganida yoshgina yigit boʻlgan. Uning nazarida jang gʻalaba uchun kurashayotgan sport jamoalarining oʻyin maydonidek gap edi. Ammo Ernest urushga kelib, bu qandaydir “sport oʻyini” emas, insonni xoʻrlaydigan, tubanlashtiradigan, unga berilgan eng bebaho neʼmat – tiriklikdan judo qiladigan qabohat ekanligini anglab yetdi. U yarador askarni qutqarayotganda minaga duch kelib, 227 joyidan jarohat oldi. Shifokorlar uning tanasidan bor-yoʻgʻi 22 ta oʻq parchasini olib tashlashdi, qolgan metall parchalari esa adib umrining oxirigacha unga azob berib keldi.

Urushni oʻylab topgan va uning boshida turganlarga boʻlgan nafrat, bu qabohatning insoniyatga ruhan va jisman keltiradigan azob-uqubatlari haqidagi adib anglab yetgan beshafqat haqiqat “Quyosh baribir chiqaveradi”, “Alvido, qurol” nomli romanlarining dunyoga kelishiga sabab boʻldi va bu asarlar oʻz muallifi nomini dunyoga maʼlum va mashhur qilib yubordi.

Ammo bu shon-shuhrat, urushda orttirilgan jarohatlar ogʻriqlari adibning hayotni, inson ruhiyatini oʻrganishga boʻlgan qiziqishini soʻndira olmaydi. Avtomobilida yuk mashinasiga toʻqnashib ketishi natijasida oʻn marta jarrohlik stoliga yotishga majbur boʻladi. Angliyada harbiy muxbir boʻlib ishlab yurgan paytida mashinasi suv toʻla bochkaga toʻqnashib, qattiq jarohat oladi. Harbiy aerodromda boʻlgan avtohalokatdan soʻng ancha vaqt miya chayqalishidan qattiq aziyat chekadi. Afrika chakalakzorlaridagi aviahalokatda xotini bilan birga yirtqich hayvonlar orasida qolib ketadi. Adib shaxs va inson sifatidagi oʻzining mavjudligini isbotlash, adabiyotda oʻz oʻrnini topish, hayot haqiqatini anglash va anglatish uchun katta matonat va iroda bilan yashadi. Adibning asarlarini jamlasangiz, uning ibratli umr yoʻli, oddiyroq qilib aytganda, matonati tarjimai holi vujudga keladi. Uning hayot yoʻli ayni vaqtda haqiqiy shijoat namunasi hamdir.

Taniqli adib Togʻay Murod surxondaryolik boʻlgani uchunmi, u kishining koʻrgan-kechirganlari haqida ancha muncha maʼlumotga egamiz. Aytishlariga qaraganda, adib “Otamdan qolgan dalalar” nomli romanini yozishdan avval Toshkentdan oʻzi tugʻilib oʻsgan Oltinsoy tumaniga borib, paxtakorlar bilan birga yer chopib, suv tarab, gʻoʻza parvarish qilgan. Roman qahramoni Dehqonqul boshidan oʻtkazgan bori ruhiy, jismoniy uqubatlarni adib oʻz koʻnglidan, jismidan oʻtkazgan. Yozuvchining til, tasvir, badiiy uslub borasidagi mahoratiga tan bergan holda faqat rost kechinmalarni yozish yoʻlidagi bu shijoatiga alohida baho bermoq lozim deb oʻylayman. Adib soʻzni, qalamni, adabiyotni muqaddas deb bildi, u yuragidan oʻtkazgan rost tuygʻularni yozdi, shu bois uning yozganlari oʻquvchining yuragiga qoʻshiqdek oqib kiradi.

— Kuzatishimacha, aksariyat yoshlarimiz bugungi adabiy jarayondan, yaratilayotgan badiiy asarlardan bexabar. Biz yaratilayotgan asarlarni keng targʻib qila olmayapmizmi? Bu borada qanday fikrdasiz?

— Istaymizmi-yoʻqmi, vaqtli matbuot nashrlari hamisha el-u xalqni adabiy jarayon bilan tanishtirib kelgan. Bir yangi isteʼdod chiqsa, uning nomi, ijodi bilan eng avval gazeta-jurnallar orqali tanishganmiz. Endi esa toʻrtta narsa yozadimi-yoʻqmi, uning saviyasidan qatʼiy nazar darrov kitob qilib chiqarib olish urf boʻldi…

Obuna masalasi ham katta muammoga aylangan. Nafaqaga chiqqanimdan soʻng ijtimoiy hayotdan, adabiy jarayondan uzilib qolmayin deb, oʻzim sevgan nashrlarga obuna boʻldim: “Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati”, “Kitob dunyosi”, “Jahon adabiyoti”, “Tafakkur”, “Sharq yulduzi”, “Yoshlik”… Pochta bilan uyimning orasida toʻrtta koʻcha bor. “Gazetaning falon soni nega kelmadi?”, “Jurnalimni olib kelinglar” deb qoʻngʻiroq qilaverib, koʻkayim kesildi. Bu haqda hatto “Xurriyat” gazetasiga ham yozdim. Lekin biron oʻzgarish boʻlmadi. Keyingi yili obuna boʻlmay qoʻya qoldim. Koʻzimga koʻproq ziyon keltirsa-da, yangiliklar bilan ham, adabiy jarayon bilan ham internet orqali tanishadigan boʻldim. Endi oʻzingiz xulosa chiqaravering, mendek oʻz haq-huquqini tanigan, “Pochta”ning yonginasida istiqomat qiluvchi obunachining gazeta-jurnalini vaqtida olib kelmagan “Pochta” tumanning chekka qishlogʻida yashovchi, pulini toʻladim, endi jurnalning oʻzi meni izlab keladi, degan mardumning gazeta-jurnalini vaqtida va toʻla toʻkis olib borarmidi?

Qalam haqi nihoyat darajada past boʻlishiga qaramasdan kitoblarning narxi juda qimmat. Kitob doʻkonlariga kirgan har bir odam qoʻltigʻini toʻldirib kitob koʻtarib chiqa olmaydi. Lekin xalqimiz juda maʼrifatparvar. Mening teng-toʻshlarimning bari oltmishdan oshib qolgan. Ammo qayerda toʻrt-besh boʻyinsa uchrashib qolsak, menga kitob buyurtma qilishadi: “Biron oʻqiydigan narsa olib keling. Keyingi safar koʻrishganimizda qaytarib beraman”. Hamisha mashinada besh-oltita kitob olib yuraman, kimdir soʻragan, kimdir oʻqib boʻlib qaytargan boʻladi.

— Bugungi yoshlardan kimlarning ijodini kuzatib borasiz?

— Bugun kechadan, erta bugundan aqlliroq, deyishadi. Ana shu aqidadan kelib chiqqan holda yoshlarning ijodini kuzatib, baʼzan dunyolarga sigʻmay ketaman. Ular adabiyot darsliklari-yu, sobiq mafkura izni bilan chop etilib, kutubxonalarga keltirilgan kitoblarni oʻqib, shulardan oʻrganib ijodiy yoʻl tanlagan tuzumning farzandlari emas. Ularning oʻzlari ham, ustozlari ham dunyo adabiyoti bilan yaxshi tanish, soʻz ilmida dunyoni zabt etgan ijodkorlarning asarlaridan mahorat ilmini oʻrganayotgan avloddirlar. Gulnoz Moʻminova, Sirojiddin Ibrohim, Xurshid Abdurashid, Nargiza Odinayeva, Nilufar Ibrohimova, Nodirabegim Ibrohimova… Bu roʻyxatni havas va gʻurur bilan uzoq davom ettirish mumkin. Ular millat adabiyotining ertasidir.

— Adabiy tanqidchiligimizga boʻlgan munosabatingizni bilmoqchi edim?

— Adabiy tanqidchilik bugungi kunga kelib juda noyob sohaga aylanib qolganga oʻxshaydi. Adabiyotshunoslarimiz barmoq bilan sanarli. Ular ijodkorlarning koʻngliga tegib qoʻymay, degan istiholadami, juda avaylab yozishadi.

— Ijodga, adabiyotga mehr qoʻyishingizga nima turtki boʻlgan?

— Ikkinchi sinfda oʻqib yurganimda bolalar kutubxonasiga aʼzo boʻlganman. Kutubxonachi opalar bergan kitoblarni uyga yetib bormasdan darvozalar oldiga qoʻyiladigan yogʻoch oʻrindiqlarda oʻtirib oʻqib boʻlardim-da, kutubxonaga “Menga boshqa kitob bering” deb qaytib borardim. Ular meni bagʻrilari bosib, erkalatib, “Sen koʻchada kitob oʻqimagin. Xudo koʻrsatmasin, tagʻin mashina-pashina urib ketmasin. Endi uyga borib oʻqiysan”, deya qayta-qayta tayinlab, boshqa kitob berib yuborishardi. Badiiy kitob oʻqishni juda yaxshi koʻrardim. Oʻqigan kitoblarimdan juda taʼsirlanar edim. 5-sinfda oʻqiyotganimizda Zulfiya bilan Hamid Olimjonning hayoti va ijodini oʻtdik. Ularning taqdiri meni juda qattiq taʼsirlantirdi. Shu kayfiyat bilan kutubxonadan ularning kitoblarini olib, ancha sheʼrlarini yod oldim. 12 betlik daftarni toʻldirib, Zulfiyaga xat yozdim va Gorkiyning “Qishloqdagi bobomga” deb xat joʻnatgani kabi men ham konvert yuziga “Toshkent shahridagi shoira Zulfiya opaga” deb pochta qutisiga tashlaganman. Mening nazarimda shunday matonatli shoirani butun Oʻzbekiston tanishi, pochtachilar ham uning manzilini bilishi shart edi. Afsuski, xatim javobsiz qolgan, u egasiga yetib bormagan.

Shunga qaramasdan men matematika muallimasi boʻlishni orzu qilar edim. Matematik masala va misollar yechish men uchun eng maroqli mashgʻulot hisoblanardi. 9-sinfda oʻqir edim. Bir ukamiz vafot etdi. Oʻlim qanchalar achchiq boʻlishini ilk bor yurak-yuragimdan his qildim. Goh uyning eng ichkari xonasiga kirib, goh hovlining adogʻiga oʻtib, pana-panalarda bizdan yashirincha yigʻlaydigan onamning koʻzlaridagi gʻussa tufayli ilk bor qoʻlimga qalam tutib hikoya yozdim. Yuragim toʻlib ketgan edi, qogʻozga toʻkildim. Onamga, ukamga aytolmagan gaplarimni qogʻozga aytdim.

— “Zulfizar” nomli qissangizda shoʻro davri ijtimoiy muhiti, bir ayolning, yaʼni umri aldovlarda oʻtgan Zulfizarning achchiq qismatini qalamga olgansiz. Bu asarning yaratilishiga nima sabab boʻlgan? Qahramoningizning prototipi bormi?

— Biz birin-ketin ikki tuzumni koʻrgan avlodmiz. “Zulfizar”lar Zinaida, “Muhabbat”lar Lyubov boʻlib, ayni gurkuragan yillari biz oʻquvchi, talaba, endi ish boshlagan mutaxassis boʻlganmiz. Ularning qay biri bilan mahalladosh, qay biri bilan hamshahar, qay biri bilan davradosh boʻlganmiz. Ular hammamizning koʻz oʻngimizda gullab-yashnab, soʻng xazon boʻlgan opalarimiz edi. Tuzum qurbonlari boʻlgan bu ayollarning fojiasi bizning ham fojiamiz, millat fojiasi edi. Bunday fojiali taqdir sohibasi boʻlgan koʻp ayollarni taniganman, bilganman, umrlarining nihoyasida hech kimga keraksiz, bechora boʻlib qolganliklariga oʻzim guvoh boʻlganman. Mana shu koʻrgan-kechirganlarim sabab boʻlib, “Zulfizar” yozilgan. Uning konkret prototipi yoʻq, ammo ayni paytda prototiplari koʻp edi.

— Adabiyotga, ijodga endi kirib kelayotgan yoshlarga nima maslahatlar bergan boʻlardingiz?

— Koʻproq oʻqing, olamni, odamni oʻrganing, degan boʻlar edim. Qoshgʻariydan Abdulla Orifgacha yaratilgan maʼnaviy xazinani oʻzlashtirish qiyin, lekin baribir oʻqish kerak. Hech boʻlmasa, oʻzimizda chiqadigan adabiy nashrlar – “Jahon adabiyoti”, “Sharq yulduzi”, “Yoshlik” jurnallari, “Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati”, “Kitob dunyosi” gazetalarini, internet tarmoqlaridan “Xurshid Davron kutubxonasi” sayti materiallarini oʻqib borish lozim. Adabiyotshunoslarning fikrlari bilan tanishib borish kerak.

Suhbatdosh Obid SHOFIYEV

Manba: “Surxon yoshlari” gazetasi

Jamila Ergasheva “Xurshid Davron kutubxonasi” sahifalarida:
Jamila Ergasheva. Qir ustidagi ayol & Yozsang, faqat rost tuygʻularni yoz! Adiba bilan suhbat
Jamila Ergasheva. Ajdarkoʻl
Jamila Ergasheva. Boybichcha
Jamila Ergasheva. Shom shafagʻi jilvalari. Qissa (1)
Jamila Ergasheva. Shom shafagʻi jilvalari. Qissa (2)
Jamila Ergasheva. Shom shafagʻi jilvalari. Qissa (3)
Jamila Ergasheva. Gʻanimatim onam
Jamila Ergasheva. Ikki hikoya & Zulfizar. Qissa

Jamila Ergasheva. Zulfizar. Qissa by Khurshid Davron on Scribd