Сиёсий, ижтимоий фаолияти ва билимининг кенглиги жиҳатидан Туркистоннинг ўша вақтдаги жадидларидан унга тенг келадигани йўқ деб ўйлайман (Файзулла Хўжаев). Агар Туркистонда Навоий ва Улуғбекдан бошқа бирор илм ва маданият арбобига ҳайкал қўйиладиган бўлса, у Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳайкали бўлғусидир (Лазиз Азиззода). Маҳмудхўжа Беҳбудий уйғониш даври ўзбек адабиётида биринчи ўринни олурға лойиқ зотдур (Ҳожи Муин ибн Шукрулла). Ўзбек миллий адабиётини бошлаб берган, унинг негиз тошини қўйган Беҳбудий билан Фитрат эди (Зариф Баширий). Маҳмудхўжа Беҳбудий ХХ аср бўсағасидаги Туркистоннинг орзу- армонларидан бири сифатида майдонга келди (Бегали Қосимов).
СЕН ТУРОННИНГ ҚУЁШИ ЭДИНГ
Маҳмудхўжа Беҳбудий хотирасига бағишловлар
Садриддин Айний
БЕҲБУДИЙ ХОТИРАСИГА ИККИ ШЕЪР
БЕҲБУДИЙ РУҲИҒА ИТҲОФ
(Шаби ҳижрон ҳавосиға)
Сани мундин буён Турон кўролурму, кўролмасму?
Санинг мислингни Туркистон тополурму, тополмасму?
Сан, эй устоди олийшон, эдинг ажубаи даврон,
Отингни тилга ҳар инсон буюк ҳурмат-ла олмасму?
Санинг тарихий давронинг, санинг осору урфонинг,
Санинг номинг, санинг шонинг жаҳон қолдиқча қолмасму?
Санинг кўксунг чўкулганму, санинг белинг букулганму?
Санинг қонинг тўкулганму? Муни(нг) ҳеч ким сўролмасму?
Бошингни кесдуран қотил, у бадтийнат, у сангин дил,
Худодан гар эса ғофил, халойиқдан уёлмасму?
Ватан авлоди ёд этди, сани ҳурмат-ла шод этди,
Ва лекин интиқомингни ололурму, ололмасму?
Жаҳонда зулмдур зоҳир, жаҳон хунхўр, жаҳон жобир,
Жаҳондан бир замон охир ситамгарлик йўқолмасму?
Беҳишту ҳурии ғилмон санга Ҳақ айласун эҳсон,
Санга раҳмат, санга ғафрон Худойим етказолмасму?!
БЕҲБУДИЙ АФАНДИНИ ЭСГА ТУШИРИБ, ҚАТЛ ВА ҚАТЛГОҲИГА ХИТОБАН
Эй мадфуни инсоният, эй мақтули аҳрор!
Эй маркази ваҳшоният, эй маҳмани ашрор!
Мингларча йигитлар бошини тандан аюрудинг,
Мингларча асоратзада ўғлонлари қирдинг.
Қон тўк, яна қон тўк, яна қон тўк!
Қон сели билан оқибат-ал-амр, ёрил, чўк!
Қон тўк-да, чўмул қонға! Йиқил қонға! Бўғул, ўл!
То қонга булғанмасин озода бирор қўл!
Эй деви жаҳолат уйи, эй, қон-ла тўлан ғор!
Шод ўл бу кун! Аммо бу куннинг эртаси ҳам бор!
Бир дасти риё, дасти жафо, дасти хиёнат
Мумкинми сани айласа кетдикча сиёнат?!…
Эй қотила, эй фожира, эй фитнаи Турон!
Турон эли фитнанг ила бўлсунми паришон?!
Мингларча йигит бошини калтак билан эздинг,
Мингларча йигит нашъини саржин каби тиздинг.
Зиндонлара мингларча тирикларни чирутдинг,
Тезоб ила мингларча ўлукларни эритдинг.
Қуръонни, шариатни аёғ остида бостинг,
Беҳбудий каби доҳийи Туронни-да остинг!
Бош кес, яна бош кес, неча кун кайфу сафо сур!
Лекин кўзингни оч! Келаси кунларинги кўр!
Билгилки, бу аҳмол эмас! Аҳмоли илоҳи!
Билгил, абадий қолмаяжак мунча малоҳи!
Бир кун келур албат, келур албат, келур албат
Эй хоина! Ўч олмаға ожизлара навбат!
Эй мақтули аҳрор! Эй мамкини ашрор!
Қон тўк, яна қон тўк!
Қон тўк-да, ёрил, чўк!
Бир дасти хиёнат
Айларми сиёнат
Доим осор?
— Асло! Бир кун келур албат, ожизлара навбат
Ўч олмаға сандан.
Эй манбаи накбат,
Кўрсам ўша кунни!
1920, Самарқанд.
Абдурауф Фитрат
БЕҲБУДИЙНИНГ СОҒОНАСИН ИЗЛАДИМ
Чўкмишди ер узра алам тўсиғи,
Ўксузлик бойқуши қанот қоқарди;
Ботувда қизариб турғон булутдан
Эзилган кўнглимга мотам ёғарди.
Ҳақсизлик шаҳрининг қон ҳидли ели
Армоним гулидан бир япроқ узуб,
Баҳорсиз чўлларға совуриб қўйди.
Ул нозли япроғим сўлуб, сарғайиб,
Йўқсул қолганлардай ҳар ён югурди.
Золим, мазлумлар,зулмларнинг-да,
Қайғулар,аламлар, ўлумларнинг-да,
Барига учради, барчасин кўрди,
Ўз йўқотқонин излади,сўрди.
Бир дарак топмағач, бирдан-бир тикилди,
Бор кучин тўплади.
Золимнинг тахтини титратган товуш
Қичқирди:
— Отамнинг қабрини қаерга яширдинг,
Бот сўйла?!
Кирли тож кўп қўрқди ботир товушдан,
Сесканиб, титраб… яшунди
Бир жавоб бермасдан.
Вадуд Маҳмуд
АЙ ДОҲИЙ!
Бу кун дунёда бир маҳшар қўпубди,
Бу ер юзини титратма тутубди.
Кўк бўлса, қоп-қоронғу чодини
Бошига ўраган йиғлаб ётибдир.
Кун сайин чиқатурғон қуёш бўлса
Бу кун чиқмай қоронғулик сочибдир.
Мана мадрасалар, юксак минорлар
Бўйнин эгиб таъзим билан турубдир.
Кишиларни демайсанми? Нимага?
Йиғи бирлан сурон ва оҳ айтадир:
Бу кун Маҳмудхўжа Беҳбудий ўлмиш,
Шунинг-чун бутун ўзбек куядир.
Абдулҳамид Чўлпон
МАҲМУД ХЎЖА ХОТИРАСИ
Жилгисиз қабрингни қора тунларда
Амалимнинг шамин ёқиб, изладим.
Қизил ва пок қонинг исларин сочгач,
Кучсиз кўйи юришимни тезладим.
Амалимнинг юлдузи, ким кўз тикди
Қора, жирканч… ўлим қони ерларга.
Савол бердим: “Йўқотганим қайда?”- деб,
Ўзимни ҳам ютмоқ бўлган ерларга.
Қўлидаги тутам-тутам гулини
Қабринг топиб, сочмоқ учун тиришди.
Гул ўрнига заҳар тилар муҳитда
Унинг қилган бу ишлари бўш ишди.
Мен-да ожиз – у муҳитнинг олдида
Қабринг топиб кўз ёшимни тўкмакка.
Ҳамда аччиқ ҳиддатим-ла ул ерда
Оқ каллалик-қора девни сўкмакка.
Шунинг учун юлдуз каби ярқираб,
Элда қолган исминг билан турамен.
Шул исмни эслаб, чизған йўлингдан
Йироқ кетмай, қимирламай юрамен.
Азиз отам, қўлимдаги гулларнинг
Мотам гули эканини билмайсен.
Шодлик гули кўпдан бери сўлганин,
Ер остида, пок руҳинг-ла сезмайсен.
Ана сочдим қалбимдаги гулларни
Термак учун чақирамен қўлларни..
ТОРТИШУВ ТОНГИ
Енгган қўшин бошлиғидек гердайиб
Ботган қуёш булутларнинг остидан
Бош кўтариб чиқмоқ учун тириша.
Шунинг учун бери ёқда иржайиб
Кулишурлар.
Унга қарши, қаршидан
Йиғлов, сиқтов, товуш, ғавғо, хархаша.
Суюнингиз:
кўпдан бери зиндонда
Қуёш кўрмай, захлаб қолган кўнгиллар.
Чиқар кунлар етди сизга ундан-да,
Мунда ечиб юборилган тугунлар.
Қайғурингиз:
Кишанларни ясовчи
усталар.
Бошқаларни тубанлар деб атовчи
хўжалар,
Сизнинг учун ёз бошининг қоридек
Эрув кунлар келадир,
Сизнинг учун алвастининг зоридек
йиғлар кунлар келадир…
Чиқадирган қуёшни сиз беҳуда
Этак билан тўсмоқ учун тиришманг,
Ахмоқ бўлиб Азроилнинг олдида
Жон талашинг, то ўлгунча беришманг.
Тошкент, 1920 йил, Октябр.
1920 йил.
МАҲМУДХЎЖА БЕҲБУДИЙ ХОТИРАСИ
Жилгисиз қабрингни қора тунларда
Амалимнинг шамин ёқиб, изладим.
Қизил ва пок қонинг исларин сочгач,
Кучсиз кўйи юришимни тезладим.
Амалимнинг юлдузи, ким кўз тикди
Қора, жирканч… ўлим қони ерларга.
Савол бердим: “Йўқотганим қайда?”- деб,
Ўзимни ҳам ютмоқ бўлган ерларга.
Қўлидаги тутам-тутам гулини
Қабринг топиб, сочмоқ учун тиришди.
Гул ўрнига заҳар тилар муҳитда
Унинг қилган бу ишлари бўш ишди.
Мен-да ожиз – у муҳитнинг олдида
Қабринг топиб кўз ёшимни тўкмакка.
Ҳамда аччиқ ҳиддатим-ла ул ерда
Оқ каллалик-қора девни сўкмакка.
Шунинг учун юлдуз каби ярқираб,
Элда қолган исминг билан турамен.
Шул исмни эслаб, чизған йўлингдан
Йироқ кетмай, қимирламай юрамен.
Азиз отам, қўлимдаги гулларнинг
Мотам гули эканини билмайсен.
Шодлик гули кўпдан бери сўлганин,
Ер остида, пок руҳинг-ла сезмайсен.
Ана сочдим қалбимдаги гулларни
Термак учун чақирамен қўлларни..
1920
Siyosiy, ijtimoiy faoliyati va bilimining kengligi jihatidan Turkistonning o’sha vaqtdagi jadidlaridan unga teng keladigani yo’q deb o’ylayman (Fayzulla Xo’jaev). Agar Turkistonda Navoiy va Ulug’bekdan boshqa biror ilm va madaniyat arbobiga haykal qo’yiladigan bo’lsa, u Mahmudxo’ja Behbudiy haykali bo’lg’usidir (Laziz Azizzoda). Mahmudxo’ja Behbudiy uyg’onish davri o’zbek adabiyotida birinchi o’rinni olurg’a loyiq zotdur (Hoji Muin ibn Shukrulla). O’zbek milliy adabiyotini boshlab bergan, uning negiz toshini qo’ygan Behbudiy bilan Fitrat edi (Zarif Bashiriy). Mahmudxo’ja Behbudiy XX asr bo’sag’asidagi Turkistonning orzu- armonlaridan biri sifatida maydonga keldi (Begali Qosimov).
SEN TURONNING QUYOSHI EDING
Mahmudxo’ja Behbudiy xotirasiga bag’ishlovlar
Sadriddin Ayniy
BEHBUDIY XOTIRASIGA IKKI SHE’R
BEHBUDIY RUHIG’A ITHOF
(Shabi hijron havosig’a)
Sani mundin buyon Turon ko’rolurmu, ko’rolmasmu?
Saning mislingni Turkiston topolurmu, topolmasmu?
San, ey ustodi oliyshon, eding ajubai davron,
Otingni tilga har inson buyuk hurmat-la olmasmu?
Saning tarixiy davroning, saning osoru urfoning,
Saning noming, saning shoning jahon qoldiqcha qolmasmu?
Saning ko’ksung cho’kulganmu, saning beling bukulganmu?
Saning qoning to’kulganmu? Muni(ng) hech kim so’rolmasmu?
Boshingni kesduran qotil, u badtiynat, u sangin dil,
Xudodan gar esa g’ofil, xaloyiqdan uyolmasmu?
Vatan avlodi yod etdi, sani hurmat-la shod etdi,
Va lekin intiqomingni ololurmu, ololmasmu?
Jahonda zulmdur zohir, jahon xunxo’r, jahon jobir,
Jahondan bir zamon oxir sitamgarlik yo’qolmasmu?
Behishtu hurii g’ilmon sanga Haq aylasun ehson,
Sanga rahmat, sanga g’afron Xudoyim yetkazolmasmu?!
BEHBUDIY AFANDINI ESGA TUSHIRIB, QATL VA QATLGOHIGA XITOBAN
Ey madfuni insoniyat, ey maqtuli ahror!
Ey markazi vahshoniyat, ey mahmani ashror!
Minglarcha yigitlar boshini tandan ayuruding,
Minglarcha asoratzada o’g’lonlari qirding.
Qon to’k, yana qon to’k, yana qon to’k!
Qon seli bilan oqibat-al-amr, yoril, cho’k!
Qon to’k-da, cho’mul qong’a! Yiqil qong’a! Bo’g’ul, o’l!
To qonga bulg’anmasin ozoda biror qo’l!
Ey devi jaholat uyi, ey, qon-la to’lan g’or!
Shod o’l bu kun! Ammo bu kunning ertasi ham bor!
Bir dasti riyo, dasti jafo, dasti xiyonat
Mumkinmi sani aylasa ketdikcha siyonat?!…
Ey qotila, ey fojira, ey fitnai Turon!
Turon eli fitnang ila bo’lsunmi parishon?!
Minglarcha yigit boshini kaltak bilan ezding,
Minglarcha yigit nash’ini sarjin kabi tizding.
Zindonlara minglarcha tiriklarni chirutding,
Tezob ila minglarcha o’luklarni eritding.
Qur’onni, shariatni ayog’ ostida bosting,
Behbudiy kabi dohiyi Turonni-da osting!
Bosh kes, yana bosh kes, necha kun kayfu safo sur!
Lekin ko’zingni och! Kelasi kunlaringi ko’r!
Bilgilki, bu ahmol emas! Ahmoli ilohi!
Bilgil, abadiy qolmayajak muncha malohi!
Bir kun kelur albat, kelur albat, kelur albat
Ey xoina! O’ch olmag’a ojizlara navbat!
Ey maqtuli ahror! Ey mamkini ashror!
Qon to’k, yana qon to’k!
Qon to’k-da, yoril, cho’k!
Bir dasti xiyonat
Aylarmi siyonat
Doim osor?
— Aslo! Bir kun kelur albat, ojizlara navbat
O’ch olmag’a sandan.
Ey manbai nakbat,
Ko’rsam o’sha kunni!
1920, Samarqand.
Abdurauf Fitrat
BEHBUDIYNING SOG’ONASIN IZLADIM
Cho’kmishdi yer uzra alam to’sig’i,
O’ksuzlik boyqushi qanot qoqardi;
Botuvda qizarib turg’on bulutdan
Ezilgan ko’nglimga motam yog’ardi.
Haqsizlik shahrining qon hidli yeli
Armonim gulidan bir yaproq uzub,
Bahorsiz cho’llarg’a sovurib qo’ydi.
Ul nozli yaprog’im so’lub, sarg’ayib,
Yo’qsul qolganlarday har yon yugurdi.
Zolim, mazlumlar,zulmlarning-da,
Qayg’ular,alamlar, o’lumlarning-da,
Bariga uchradi, barchasin ko’rdi,
O’z yo’qotqonin izladi,so’rdi.
Bir darak topmag’ach, birdan-bir tikildi,
Bor kuchin to’pladi.
Zolimning taxtini titratgan tovush
Qichqirdi:
— Otamning qabrini qaerga yashirding,
Bot so’yla?!
Kirli toj ko’p qo’rqdi botir tovushdan,
Seskanib, titrab… yashundi
Bir javob bermasdan.
Vadud Mahmud
AY DOHIY!
Bu kun dunyoda bir mahshar qo’pubdi,
Bu yer yuzini titratma tutubdi.
Ko’k bo’lsa, qop-qorong’u chodini
Boshiga o’ragan yig’lab yotibdir.
Kun sayin chiqaturg’on quyosh bo’lsa
Bu kun chiqmay qorong’ulik sochibdir.
Mana madrasalar, yuksak minorlar
Bo’ynin egib ta’zim bilan turubdir.
Kishilarni demaysanmi? Nimaga?
Yig’i birlan suron va oh aytadir:
Bu kun Mahmudxo’ja Behbudiy o’lmish,
Shuning-chun butun o’zbek kuyadir.
Abdulhamid Cho’lpon
MAHMUD XO’JA XOTIRASI
Jilgisiz qabringni qora tunlarda
Amalimning shamin yoqib, izladim.
Qizil va pok qoning islarin sochgach,
Kuchsiz ko’yi yurishimni tezladim.
Amalimning yulduzi, kim ko’z tikdi
Qora, jirkanch… o’lim qoni yerlarga.
Savol berdim: “Yo’qotganim qayda?”- deb,
O’zimni ham yutmoq bo’lgan yerlarga.
Qo’lidagi tutam-tutam gulini
Qabring topib, sochmoq uchun tirishdi.
Gul o’rniga zahar tilar muhitda
Uning qilgan bu ishlari bo’sh ishdi.
Men-da ojiz – u muhitning oldida
Qabring topib ko’z yoshimni to’kmakka.
Hamda achchiq hiddatim-la ul yerda
Oq kallalik-qora devni so’kmakka.
Shuning uchun yulduz kabi yarqirab,
Elda qolgan isming bilan turamen.
Shul ismni eslab, chizg’an yo’lingdan
Yiroq ketmay, qimirlamay yuramen.
Aziz otam, qo’limdagi gullarning
Motam guli ekanini bilmaysen.
Shodlik guli ko’pdan beri so’lganin,
Yer ostida, pok ruhing-la sezmaysen.
Ana sochdim qalbimdagi gullarni
Termak uchun chaqiramen qo’llarni..
TORTISHUV TONGI
Yenggan qo’shin boshlig’idek gerdayib
Botgan quyosh bulutlarning ostidan
Bosh ko’tarib chiqmoq uchun tirisha.
Shuning uchun beri yoqda irjayib
Kulishurlar.
Unga qarshi, qarshidan
Yig’lov, siqtov, tovush, g’avg’o, xarxasha.
Suyuningiz:
ko’pdan beri zindonda
Quyosh ko’rmay, zaxlab qolgan ko’ngillar.
Chiqar kunlar yetdi sizga undan-da,
Munda yechib yuborilgan tugunlar.
Qayg’uringiz:
Kishanlarni yasovchi
ustalar.
Boshqalarni tubanlar deb atovchi
xo’jalar,
Sizning uchun yoz boshining qoridek
Eruv kunlar keladir,
Sizning uchun alvastining zoridek
yig’lar kunlar keladir…
Chiqadirgan quyoshni siz behuda
Etak bilan to’smoq uchun tirishmang,
Axmoq bo’lib Azroilning oldida
Jon talashing, to o’lguncha berishmang.
Toshkent, 1920 yil, Oktyabr.
1920 yil.
MAHMUDXO’JA BEHBUDIY XOTIRASI
Jilgisiz qabringni qora tunlarda
Amalimning shamin yoqib, izladim.
Qizil va pok qoning islarin sochgach,
Kuchsiz ko’yi yurishimni tezladim.
Amalimning yulduzi, kim ko’z tikdi
Qora, jirkanch… o’lim qoni yerlarga.
Savol berdim: “Yo’qotganim qayda?”- deb,
O’zimni ham yutmoq bo’lgan yerlarga.
Qo’lidagi tutam-tutam gulini
Qabring topib, sochmoq uchun tirishdi.
Gul o’rniga zahar tilar muhitda
Uning qilgan bu ishlari bo’sh ishdi.
Men-da ojiz – u muhitning oldida
Qabring topib ko’z yoshimni to’kmakka.
Hamda achchiq hiddatim-la ul yerda
Oq kallalik-qora devni so’kmakka.
Shuning uchun yulduz kabi yarqirab,
Elda qolgan isming bilan turamen.
Shul ismni eslab, chizg’an yo’lingdan
Yiroq ketmay, qimirlamay yuramen.
Aziz otam, qo’limdagi gullarning
Motam guli ekanini bilmaysen.
Shodlik guli ko’pdan beri so’lganin,
Yer ostida, pok ruhing-la sezmaysen.
Ana sochdim qalbimdagi gullarni
Termak uchun chaqiramen qo’llarni..
1920
