Адабиётшунос ва танқидчининг вазифаси ҳам адабий санитар сифатида истеъдодсиз битикчиларни фош этиб, уларни ёзмайдиган қилишдан кўра, яхши асарларнинг фазилатлари нимадан иборатлигини кўрсатиб, ўқувчиларда уларга меҳр уйғотиш орқали яхши асарни эстетик жозибаси йўқ битиклардан фарқлайдиган ҳолатга келтиришдан иборатдир.

Қозоқбой Йўлдошев
МОҲИЯТНИ АНГЛАТИШ ЙЎЛИ

Инсон ўзининг ўткинчилигини англагандан буён яшаган умрини абадий­лаштиришга уриниб келади. Одамнинг бу борадаги интилишлари бадиий адабиётда, айниқса, ёрқин ва жозибали йўсинда намоён бўлади. Шу боисдан бадиий адабиётнинг моҳиятини англаб етиш нафақат филолог мутахассис, балки ўзи ҳақида ўйлайдиган ҳар бир фикр кишиси учун ўта муҳимдир.

Кишида бадиий асарни тўғри англаш ва таъсирланиш фазилати адабий асар ўқиш билан ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолмайди. Бадиий асарнинг моҳиятини англаб етиш учун ҳар бир киши муайян даражада эстетик тайёргарликка эга бўлиши керакки, умуммиллий миқиёсда бу юмуш фақат мактаб адабий таълими томонидан амалга оширилиши мумкин. Яъни, адабий таълим воситасида мактабни битирган ўқувчида бадиий асарни ўқиш ва англаш бўйича муайян тушунчалар шаклантирилиши, бадиий таҳлилнинг илк кўникмалари юзага келтирилиши керак. Ачинарлиси шундаки, амалда нафақат мактаб битирув­чилари, балки филологик йўналишдаги олий ўқув юртини тугатган мута­хассислар ҳам бадиий таҳлил малакасига деярли эга эмаслар. Чунки узоқ йиллар мобайнида олий ўқув юртларида бадиий таҳлил алоҳида фан сифатида ўқитилмай келинди. Яқин беш-олти йилдан буён «Бадиий таҳлил асослари» фани филологик йўналишдаги олий мактаб ўқув режаларига киритилган бўлса ҳам тегишли қўлланма ва дарсликлар яратилмагани учун кутилган самарага эришилганича йўқ. Шу маънода, ушбу мақолани бу борадаги кузатувлар асносида пайдо бўлган мулоҳазалар тарзида тушунмоқ лозим.

Ҳар бир филолог қўлга олган асарининг бадиийлигини таъминлаган омил­ларни кўра олиши лозим. Адабиётшунос ва танқидчининг вазифаси ҳам адабий санитар сифатида истеъдодсиз битикчиларни фош этиб, уларни ёзмайдиган қилишдан кўра, яхши асарларнинг фазилатлари нимадан иборатлигини кўрсатиб, ўқувчиларда уларга меҳр уйғотиш орқали яхши асарни эстетик жозибаси йўқ битиклардан фарқлайдиган ҳолатга келтиришдан иборатдир. Зеро, истеъдодсиз, аммо ёзишга ишқибоз одамни истеъдоди йўқлигига асло ишон­тириб бўлмайди. Демак, талантсиз ёзувчини ёзишдан тўхтатиш мумкин эмас. Лекин ўқувчини сохта асарни таниш ва ўқимасликка ўргатиш мумкин. Шунинг учун ҳар қандай адабий товарнинг ўз олармани бўлишини кўзда тутган ҳолда, чинакам бадиий матннинг фазилатларини топиб, унинг жозибасини таъминлаган омиллар нималардан иборатлигини кўрсатиш орқали эстетик истеъмолчининг бадиий дидини имкон қадар юксалтиришга уриниш муҳимдир. Бу кечимда текширилаётган асарнинг диққатга лойиқ жиҳатларини илғаш, унинг ўзига хос қирраларини кўрсатишга йўналтирилган бадиий таҳлил йўлларини эгаллаш катта аҳамият касб этади.

БАДИИЙ ТАҲЛИЛ ТУРЛАРИ

Адабиётшунослик илмида ҳозирга қадар бадиий таҳлил нима? У қандай мақсадларни кўзда тутган ҳолда амалга оширилиши керак? деган савол қатъий ва қониқарли жавобини топгани йўқ. «Адабиёт назарияси» номи билан босилган дарсликлар ёки бевосита бадиий таҳлил муаммоларига баҚишлаб чоп этилган тадқиқотларда ҳам ҳодисага мутахассисларни қониқтирадиган дефиниция берилмаган. Таниқли адабиётшунос Дилмурод Қуроновнинг ўзида миллий эстетик тафаккурнинг сўнгги ютуқларини акс эттирган «Адабиётшуносликка кириш» дарслигида ҳам бадиий таҳлилнинг контекстуал ва имманент турлари ҳамда бу турларга мансуб усуллар тўғрисида фикр юритилган эса-да, бадиий таҳлилнинг ўзи нима? – деган савол жавобсиз қолган.

Рус методист олими Борис Бобилевнинг «Миллий олий ўқув юртларда бадиий матнни филологик таҳлил қилишнинг назарий асослари» тадқиқотида адабий асарнинг бадиий таҳлили: «Бадиий матннинг филологик таҳлилидан асосий мақсад муаллиф образини идрок этиш, унга етишишдир. Айни шу ҳолат бадиий матнни филологик таҳлил қилишиннг асосига қўйилиши лозим», – деган тарзда изоҳланади. Мазкур изоҳда бадиий асар таҳлилига оид бир қатор муҳим хусусиятлар қамраб олинган. Дарҳақиқат, тадқиқотчининг муаллифга етишиши адабий асарнинг тўла англанганлигини билдиради. Бадиий асарни муаллиф даражасида идрок этиш санъат намунасига хос деярли барча жиҳатларни ҳис этиш, асар замиридаги мантиқий ва бадиий маънони тўлиқ англаш имконини беради.

Айни вақтда, адабиёт тарихи бадиий адабиёт намуналари орасида муаллиф истагидан ташқари маъноларни ташийдиган, унинг мўлжалидан кўра кўпроқ ижтимоий ва эстетик «юк»ни зиммасига олган, муаллиф хаёлига ҳам келтир­маган жиҳатлари билан бадиий дурдоналарга айланган кўплаб асарлар борлигига гувоҳдир. Муаллиф тасвирлаган ва ўқувчи томонидан идрок этилган бадиий манзара ҳамиша ҳам бир хил (адекват) бўлавермайди. Баъзан ўқувчи муайян асардан адиб мутлақо кўзда тутмаган, хаёлига келтирмаган, ҳатто унинг қарашларига зид бўлган хулоса чиқариши ҳам мумкин. Чунки ҳаётий вазиятнинг ўзгариши, ижтимоий воқелик ва тафаккурдаги янгиланишлар, кўзқарашдаги силжишлар баъзан ижодкорнинг оддий изҳори дили ифодасидан кутилмаган чуқур ижтимоий маънони келтириб чиқаришга олиб келиши мумкин. Ҳақиқий бадиий асар ва унинг хусусиятлари фақат яратилган замоний оралиққагина мансуб бўла олмайди. Психолог Виготскийнинг: «Санъатни кўпроқ даражада кечиккан муносабат дейиш мумкин, негаки, унинг дунёга келиши билан таъсир кўрсата бошлаши ўртасида ҳамиша оздир-кўпдир замоний оралиқ бор», деган фикри ҳам бунга далилдир.

Замонавий оралиқ ўқувчига адабий асардан ўзи яшаётган даврга мувофиқ хулоса чиқариш, шунга мос завқланиш имконини беради. Ўрганилаётган бадиий асарни тушуниш, ундан таъсирланиш ва муайян хулоса чиқариш таҳлилчининг савияси, диди, дунёқараши, ҳаётий тажрибаси, кайфияти каби омилларга ҳам боғлиқдир.

Бадиий таҳлилни асардаги турли эстетик унсурларни қидириб топишга қаратилган фаолият, деб қарайдиган мутахассислар ҳам анчагина. Чунончи, профессор Дилмурод Қуронов юқорида тилга олинган китобида: «Таҳлил атамаси, одатда, илмда «анализ» деб юритиладиган истилоҳнинг синоними сифатида тушунилади. Анализ эса, маълумки, бутунни англаш учун уни қисмларга ажратишни, қисмнинг бутун таркибидаги моҳиятини, унинг бошқа қисмлар билан алоқаси ва бутунликнинг юзага чиқишидаги ўрнини ўрганишни кўзда тутади», деб ёзади. Рус олимаси Г. Тараносованинг қарашлари ҳам ўзбек касбдошиникига яқин: «…таҳлил адабий асарни тўғридан-тўғри ва жўн тушуниш ўрнига уни фикран маъноли қисм ва унсурларга бўлиб қабул этишни кўзда тутадиган илмий фаолиятдир». Бу фикрларда асосли ўринлар жуда кўп. Дарҳақиқат, матнни қисмларга ажратиб текшириш асарни жўн қабул этишдан, уни реал ҳаёт ҳодисаси билан аралаштириб юборишдан сақлайди. Лекин, маълумки, ҳар қандай асл бадиий асар яхлит поэтик бутунлик ҳисобланади ва бу бутунликка дахл қилиш унинг жозибасини йўққа чиқариши мумкин.

Ж. Азизов ва Г. Усова каби адабиётчилар қаламига мансуб «Адабий таҳлил назарияси ва амалиёти» рисолада: «…таҳлил адабий асарнинг бадиий мантиғини англаш мақсад қилиб қўйилган илмий изоҳдир», деган тарзда таъриф берилади. Бу қараш бадиий таҳлил моҳиятини акс эттириши жиҳатидан ҳақиқатга жуда яқин. Бироқ, бу дефиницияда бадиий асарда акс этган ҳаётий мантиқни англаш ҳам ўта муҳимлиги назардан четда қолади.

Маълумки, бадиий адабиёт тарбиявий, коммуникатив, баҳолаш (аксео­логик), гедонистик (ҳиссий завқланиш), маърифий ва бошқа қатор функция­ларга эга. Ҳар бир бадиий асар билан танишиш асносида бу вазифалар қанчалик бажарилганлигини аниқлаш матннинг моҳиятига етиш имконини беради. Шундан келиб чиқиб, бадиий асар таҳлили тушунчасига: Бадиий таҳлил адабий асарнинг муаллиф кўзда тутган ҳамда асар ўрганилаётган вақтдаги бадиий ва ҳаётий мантиғи ҳамда эстетик жозибасини англашга йўналтирилган илмий фаолиятдир, деган тарзда таъриф бериш мумкин. Бундай дефиниция ҳодисага хос деярли барча асосий хусусиятларни қамраб олади.

«Таҳлил» атамаси арабча сўз бўлиб, «эритиб юбориш», «мураккаб бутунни қисмларга ажратиш» маъноларини англатадиган «ҳалала» ўзагидан келиб чиққан. Баъзилар адабиётшуносликда бу сўз замирига «ҳалоллаш» маъноси ҳам юкланган, деб ҳисоблашади. Яъни, таҳлил дейилганда, бадиий матннинг маъноси ва жозибаси нимадан иборат эканини холис кўрсатиш ва ўқувчига бегона бўлган матнни эритиб, унинг шуурига жойлашга қаратилган фаолият кўзда тутилади. Санъат асаридан келиб чиқадиган ҳаётий маънони топиш, унинг бадиий тасвирига жозиба бағишлаган эстетик унсурларни кашф этиш, ўрганилаётган асарнинг бошқа битиклардан фарқини аниқлаш, миллий эстетик тафаккур ривожига қўшган ҳиссасини кўрсатиш ғоят муҳим. Бадиий завқнинг манбаси қаердалигини, китобхонни муайян асардан таъсирланишга олиб келган омиллар, кўркам сўзнинг мантиқий тушунчалар доирасига сиғмайдиган жозибаси нимадан иборатлигини аниқлаш катта аҳамият касб этади.

Бадиий таҳлил шаклига кўра: а) оғзаки; б) ёзма сингари икки турга бўлинади.

Маълумки, бадиий асар оғзаки шаклда ҳам таҳлил қилинади. Мактаб, коллеж ва академик лицейларнинг ўқувчилари ҳамда олий ўқув юртининг талабалари билан биргаликда амалга ошириладиган бадиий таҳлиллар шу турга мансубдир. Шунингдек, турли адабий йиғинлар, баҳс-мунозаралар асносида қилинадиган таҳлил ҳам оғзаки бадиий таҳлил ҳисобланади. Бадиий таҳлилнинг оғзаки турида илмий фаолиятнинг тизимлилик ва изчиллик сингари асосий тамойилларига амал қилиш қийинроқ кечади. Шунинг учун ҳам бадиий таҳлил амалиётида ёзма шаклга устувор аҳамият қаратилади. Агар оғзаки таҳлил фақат таҳлил қилинган фурсатнинг ўзи учун дахлдор бўлса, ёзма бадиий таҳлил, кейинчалик, ҳатто, катта замонавий оралиқлардан сўнг ҳам таъсир кўрсатиши, инсон бадиий тафаккурини шакллантира олиши, боболардан урпоқларга мерос бўлиб ўтабилиш каби хусусиятлари билан ажралиб туради.

Бадиий асар таҳлили ундан кузатилган мақсадга кўра: а) илмий (филологик); б) ўқув ( дидактик) сингари икки турга бўлинади.

Филологик (илмий) таҳлил адабий асарнинг муаллиф кўзда тутган ҳамда асар текширилаётган вақтдаги ҳаётий ва бадиий мантиғи ҳамда эстетик ўзига хослигини англашга йўналтирилган ҳиссий-интеллектуал фаолиятдир. Илмий таҳлилда текширилган асар юзасидан чиқарилган хулосаларнинг айни дамда адабиётшунослик илми эришган даражага мувофиқ бўлиши талаб этилади. Бунда билдирилган фикр ҳам, мантиқий тушунчалар ҳам, эстетик қонуниятлар билан асосланган бўлиши лозимдир. Шунингдек, илмий таҳлилда ўрганилаётган асарнинг умуммиллий адабиётда тутган ўрни ва миллий тафаккур тараққиётига кўрсатган таъсир даражаси текширилади.

Филологик таҳлил ҳар қандай адабий ҳодисага мутахассис назари билан қаралишини тақозо қилади. Илмий таҳлил адабий асарнинг бадиийлигини таъминлаган жиҳатлар нимадан иборат эканини кўрсатишга қаратилган илмий-эстетик фаолиятдир. У, асосан, бир киши томонидан амалга оширилади. Илмий таҳлил билан шуғулланаётган мутахассис вақт жиҳатидан ҳам, имконият жиҳатидан ҳам бир қадар эркин бўлиб, ўзи белгилаб олган бош мақсадга қараб интилади.

Ўқув таҳлили ўқувчи ёки талабаларда асар моҳиятини англашга хизмат қиладиган миқдордаги бадиий билим ва кўникмалар шакллантириш орқали уларни баркамол шахс сифатида тарбиялашга йўналтирилган жамоа шаклидаги эстетик-педагогик фаолиятдир. Ўқув таҳлили мобайнида ўқитувчи ёки профессор ҳамиша ўқувчи ёхуд талабалар билан биргаликда фаолият кўрсатади. Бунда улар асарни танлаш имконига эга эмас (дастурга амал қилинади). Шунингдек, ўқув таҳлили жой (аудитория ёки синф) ва вақт (бир дарс ёки унинг қисми) жиҳатидан ҳам чекланган бўлади. Таҳлил асносида ўқувчиларнинг ёш ва интеллектуал даражаси ҳисобга олинишида намоён бўладиган интеллектуал-маънавий чегара ҳам мавжуд. Шу жиҳатдан ўқув таҳлилини амалга ошириш филологик таҳлилга нисбатан мураккаброқдир.

Миллий адабиёттанув илмининг бугунги даражаси таҳлилда текширилаётган асардаги бадиий тимсолларни ижобий ва салбий гуруҳларга ажратмаслик, ҳар бир персонажга қарама-қарши табиатли кишилар сифатида ёндашиш ва баҳолаш лозимлигини кўзда тутади. Дунёдаги бирорта одамни қатъий йўсинда яхши ёки ёмон, деб бўлмаганидек, бадиий тимсолларни ҳам ижобий ва салбийга ажратиб бўлмайди. Одам ўта мураккаб, табиати ва кайфияти ададсиз қирраларга эга, ўзгарувчан яратиқдир. Шу маънода ҳар бир одамни тўлиқ ечими ҳеч қачон топилмайдиган математик номаълумлик дейиш мумкин. Бадиий адабиёт ана шу ечимсиз тенгламанинг қирраларини бутун мураккаблиги, жилвалари ва товланишлари билан тасвир этиш орқали ўқувчини ўзгани тушуниш ва ҳис қилиш орқали бировнинг дардини англашга ўргатади. Тўғри амалга оширилган бадиий таҳлил одам руҳиятида муайян ахлоқий сифатлар ҳосил қилади, унда шахслик фазилатларини шакллантиради.

Таҳлилда дунёқараш ва миллий мансубликнинг ўрни

Бадиий асар текширилаётганда, ҳам муаллифнинг, ҳам ўқувчиларнинг дунёқараши ҳисобга олинсагина таҳлил тўлақонли бўлиши мумкин. Муаллиф дунёқарашидаги етакчи хусусиятлар тўғри ҳисобга олинмаса, асар моҳиятини англаб етиш мумкин бўлмайди. Одам томонидан дунёни билишда ҳал қилувчи аҳамият касб этадиган фалсафий асос бадиий таҳлилни амалга оширишда ҳам муҳим ўрин тутади. Дунё ҳодисаларига ёндашиш ва изоҳлаш тарзида таяниладиган назарий асос тўғри белгилаб олинмай туриб очунни тўғри тушуниш ҳам, эстетик идрок этиш ҳам ва бадиий тасвирлаш ҳам мумкин эмас. Фалсафий асос тўғри бўлмаса, бадиий асарга ёндашув бутунлай ғайриилмий характер касб этиши мумкин.

Фалсафий асос, таяниладиган назарий суянч бадиий ҳодис моҳиятига жиддий таъсир кўрсатиши мумкинлиги ўзбек адабиёти тарихига енгилгина назар ташлаш билан аён бўлади. Чунончи, исломдан олдинги туркий адабиёт тамомила ўзгача йўналишга эга бўлганига тошбитиклар, Иссиқ қўрғони ва Селунгур ғоридан топилган адабий ёдгорликлар тонуғдир. Бу обидаларда одам фақат унинг жанговарлик даражасига кўра баҳоланган. Инсонга асосан жангчи, ёғийга зарба берувчи, ўзгаларнинг нарсасини тортиб олиши керак бўлган куч деб қаралган. Одам хатти-ҳаракатларининг маънавий асослари тўғрисида деярли бош қотирил маган. Исломдан кейин адабий қаҳрамонлар ўз хатти-ҳаракатларини адолат, ҳалоллик, имон, эзгулик каби ўлчовларга сола бошлашди. Демак, фал­сафий асоснинг турличалиги айни бир ҳодисани тамомила ўзгача қабул қилиш, изоҳлаш ва тасвирлашга сабаб бўлади. Шўро даври адабиётида одамга бирор ижтимоий қатламнинг вакили тарзидагина қаралди. Шунинг учун ҳам одам феълу атворига кўра эмас, балки синфий-партиявий мансублигига кўра изоҳланди ва баҳоланди.

Агар фалсафий асос соғлом бўлмаса, таҳлил қанчалар билимдонлик билан ўзига хос йўсинда амалга оширилмасин, адабий асарнинг бутун жозибаси тўла намоён бўлмайди. Зеро, оламда тасаввурлардан бўлак ҳеч нарса йўқ деган қарашда катта ҳақиқат бор. Бадиий асарлар нуқтаи назарнинг характерига қараб тамомила ўзгача моҳият касб этиши мумкин.

Соғлом фалсафа учун аллоҳ, олам, одам муносабатлари энг асосий ва ҳал қилувчи масала ҳисобланади. Олам яратилишининг мақсади бўлмиш одам ва унга хос хусусиятларни илғаш, сезги аъзоларига бўй бермайдиган тушунчаларни ҳам изоҳлаш, инсон руҳий оламининг беқиёс ранг-баранглигидан келиб чиққан ҳолда санъат асарларига ёндашиш соғлом илмий фалсафанинг асосий тамойилларидандир. Руҳга доир жиҳатларни ҳамиша ҳам ақл билан изоҳлаш мумкин эмаслиги, ҳар бир одам ҳиссиётининг бетакрор ва ўзига хослиги инсон ҳаётининг бадиий нуқси бўлмиш адабий асарни таҳлил қилишда ҳам айни шу руҳий, ҳиссий ва, демакки, эстетик қирраларни ҳисобга олишни кўзда тутади.

Ислом даврида Туркистон эстетикаси учун неча асрлар мобайнида назарий асос тасаввуф таълимоти ва ундаги тажалли назарияси бўлган. Шу боис ҳам асл бадиий асарга илоҳий ҳодиса тарзида ёндашилган. Туркий эстетика учун бадиий асар ҳеч қачон фақат воқеликнинг инъикоси ҳисобланмаган. Оламдаги барча моддий ва маънавий яратиқлар аллоҳнинг тажаллиси бўлгани учун бадиий ижодга ана шу тажаллининг эстетик моддийлашуви натижаси, деб қаралган. Тажалли назарияси ҳар қандай бадиий ҳодисани аллоҳнинг эманацияси тарзида изоҳлайди. Яъни, Кунботиш учун адабиёт моддиятнинг мавҳумлашиши бўлса, туркий-исломий эстетика учун эса адабиёт руҳиятнинг моддийлашувидан иборатдир.

Ислом таъсиридаги туркий эстетика бадиий асарнинг энг кичик унсуридан ҳам гўзаллик қидирган ва топа билган. Бадиий асарлардан чиқадиган маъно, фикр, ғояга нафосатнинг ҳосиласи сифатида қаралган. Чунки тамкинлик, уйғунлик, мутаносибликка эга ҳар қандай гўзал шаклда етук фикр, чуқур мазмун бўлиши табиий ҳисобланган.

Мумтоз адабиётимиздаги сиртдан қаралганда турғун, қотиб қолган ва сийқадай туюлувчи адабий шаклларда ҳам бадиий кашфиётлар қилишнинг адоқсиз имкониятлари бўлган. Бадиий ижоднинг бутун сеҳри ҳам эски воситалар ёрдамида янги туйғуларни, оҳорли руҳий ҳолатларни акс эттиришда эканлиги Кунчиқар эстетикаси учун оддий ҳақиқат саналган. Бадиий кашфиёт, инжалик деярли ҳамиша асарларнинг қатига яширинган ва ҳеч қачон очиқ бўлмаган. Чунки излаб топилган гўзалликкина кишига лаззат беради. Шунинг учун мумтоз адабиётдан таъсирланиш учун таъсирлантирувчи омилни излаб топадиган даражада эстетик маълумотли бўлиш талаб этилган. Нафосатни фақат воқелик ёки ижтимоий ҳаёт мантиғи билан изоҳлаш миллий эстетикамизга бегона бўлгани боис бизда талқиндан таҳлил устувор турган.

Кунботиш эстетикасида асосий эътибор бадиий асарнинг ғояси, унда илгари сурилган фикрни топишга қаратилади. Санъат асарининг гўзаллигига кўпроқ чиройли либос, жозибали ташқи безак тарзида қаралади. Кунчиқиш бадиияти учун эса ҳамиша тасвирнинг қандайлиги муҳим саналади. Шу сабабли Кунботиш эстетикасида асарда нима тасвирланганини, Кунчиқиш бадииятида эса нима­нинг қандай тасвирланганини аниқлаш бадиий таҳлилнинг диққат марказида туради.

Ўзбек адабиётида бадиий ижод асосида ҳамиша гўзаллик ва ишқ масаласи турган. Олам ва одам аллоҳнинг тажаллиси ўлароқ гўзал экани ва бадиий асар ана шу гўзалликни имкон қадар назокат билан ифодалаши кераклиги кўзда тутилган.

Ҳар қандай ижтимоий ва эстетик ҳодиса муайян миллий заминда пайдо бўлади. Бинобарин, уни тушуниш, тадқиқ этиш ва тушунтиришда ўша миллатга хос хусусиятлар ҳисобга олиниши лозим. Бирор миллат учун эзгулик ёки гўзаллик намунаси ҳисобланган ҳодиса бошқа этнос назарида ёвузлик бўлиб кўриниши ҳам мумкин. Чунончи, ўзбекларда гўзаллик тимсоли бўлмиш ой руслар учун кўпроқ, лоқайдлик, бефарқлик рамзидир. Голландлар энг сулув ва назокатли қизларни сигирга ўхшатишади. “Қизил ва қора”, “Бовари хоним” асарларидаги де Ренал хоним ва Эмма Бовари образларини Кунботиш китобхонлари инсоний туйғулар ҳурлиги ва эркин муҳаббат йўлида қурбон бўлган тимсоллар тарзида қабул қилса, ўзбек китобхонида бу аёллар тимсоли кўпроқ тўқликка шўхлик йўлини тутган кимсалар сифатида таассурот қолдиради. Демак, бадиий таҳлил илмий-эстетик жиҳатдан пухта, холис ва асосли бўлиши учун нафақат ёзувчининг, балки ўқувчиларнинг миллий мансублиги ҳам ҳисобга олиниши керак бўлади.

Бадиий таҳлил тамойиллари

Текширилаётган бадиий асарнинг бутун сеҳру жозибаси тўлиқ намоён бўлиши, унда акс этган инсон руҳияти манзаралари тўла англашилиши ва изоҳланиши учун таҳлилни амалга оширишда бир қатор тамойилларга таянилиши керак. Тамойил бирор хатти-ҳаракатнинг юзага келиши учун бажарилиши лозим бўлган шартлар тушунчасини англатади.

Мукаммал ва тугал таҳлилнинг бўлиши мумкин эмаслиги бадиий асар таҳлилини амалга оширишда риоя қилинадиган биринчи тамойилдир. Бадиий таҳлилда мантиқий тушунчалар асосида иш кўрилиб, илмий хулосалар чиқа­рилса-да, бунда аниқ фанлардаги каби бир хил натижага келинмаслиги мумкин. Санъат ҳодисасига хос хусусиятларни мантиқ категориялари ва тафаккур тушунчалари қолипига тўлиқ, тугал ва бешикаст ағдариш мумкин эмас. Ман­тиқий категорияларга тўла тушадиган, барча қирралари тугал изоҳланадиган ҳодиса чин санъатга тегишли бўлмайди. Санъат мантиқий тушунчаларга сиғ­дириш мумкин бўлмаган жойдан бошланади. Бинобарин, энг зўр тадқиқотчи ҳам асл ижод намунасини ўзгача талқинга ўрин қолдирмайдиган тарзда тўлиқ таҳлил қилолмайди.

Чинакам бадиий матн уни идрок этган шахсларнинг савияси, диди, интеллектуал даражасига мувофиқ равишда турли даврларда турлича қабул этилаверади. Ҳатто, баъзан бир асарнинг ўзи битта одам томонидан кайфияти­нинг қандайлигига қараб ҳар хил идрок этилиши мумкиндир.

Бадиий асар таҳлилида амал қилинадиган иккинчи тамойил ҳар қандай таҳлилнинг шахсий мулоҳаза экани ва у ҳеч қачон мутлақ ҳақиқат бўлмаслигидир. Таҳлилчи қанчалик билимдон ва моҳир бўлмасин, унинг фикрлари ҳамиша фақат шахсий мулоҳаза мақомида бўлади. Илмий ҳақиқатлар кўпчилик томонидан бирдай қабул қилинади, аммо эстетик ҳақиқатлар тўғрисида бундай деб бўлмайди. Ҳар бир ўқувчи асарни ўзича ўқийди, тушунади, таъсирланади, ҳис этади ва ўзича тўхтамга келади. Бир асарни ўқиган бир қанча киши ўртасида ўзаро ўхшаш фикрлар бўлгани сингари, бир-бирини мутлақо инкор этадиган қарашлар учраши ҳам табиий ҳолдир.

Бирор бадиий асарнинг исталган бир мутахассис томонидан қилинган таҳлили нечоғлик чуқур эканига қарамай, ўзга бир шахс бу хилдаги талқинни ё қисман, ёки бутунлай қабул этмаслиги ва бадиий ҳодисага ўз позициясидан келиб чиқиб, тамомила бошқача баҳо бериши мумкин. Бадиий асарнинг ўта шахсий фаолият натижаси бўлиб, тинимсиз ўзгаришлар оғушидаги кайфият ва туйғулар ифодаси экани унинг қабул этилиши ҳам ғоят индивидуал йўсинда кечишига асос бўлади.

Адабий асар таҳлилининг муҳим тамойилларидан бири санъат асарига ғоя ифодалаш воситасигина деб қарамаслик ва унинг, биринчи навбатда, эстетик ҳодиса эканини ҳисобга олиш кераклигидир. Адабиётшуносликда ҳанузгача ҳам бадиий асарга, аввало, қандайдир ғояни ўтказиш йўли, деб қараш учраб туради. Бу ҳол бадиий асарнинг асл қимматини пасайтиради. Унинг биринчи навбатда эстетик завқ манбаи эканини эътибордан ташқарида қолдиради.

Таҳлилда таянилиши зарур тамойиллардан яна бири бадиий асарга борлиқнинг нусхаси тарзида ёндашиш мумкин эмаслигидир. Санъат ҳодисасини табиат ёки ижтимоий ҳаётга тақлид натижаси, деб тушуниш асарни реал воқеликка мос келиш-келмаслик нуқтаи назаридан баҳолашни тақозо этади. Ҳолбуки, ҳаётдагидай тасвирлашнинг ўзи бирор асарнинг савияси ҳақида хулоса чиқаришга асос бўла олмайди. Ҳаётдан кўчириш ҳам китобдан кўчиришдай нусхакашликдир.

Бадиий мантиқ ҳамиша ҳам ҳаёт мантиғига мувофиқ келавермайди. Баъзан бадиий тасвир ҳаёт ҳодисасидан теранроқ, аҳамиятлироқ, салмоқлироқ бўлиши ҳам мумкин. Чунки бадиий асар реал воқеликдаги ҳаётий хаос (бетартиблик)дан яхлит ва ички интизомга бўйсунувчи, қатъий бадиий мантиққа биноан ҳаракатланувчи эстетик космос (интизом, гўзаллик) яратишга қаратилган ижодий фаолият натижасидир. Бу ҳақда норвег адабиётшуноси Э. Ховардсҳолм: «Поэзия реал борлиқнинг тақлиди ҳам ёки унинг қандайдир талқини ҳам эмас. Поэзия ўз ҳолича ортиқ даражадаги реалликдир», деб ёзади.

Бадиий таҳлилнинг муҳим тамойилларидан яна бири яхлитлик ҳисобланади. Яхлитлик талаби ўрганиладиган бадиий асарга мустаҳкам эстетик тизим сифатида исталганча таркибий қисмларга ажратиб ташлаш мумкин бўлмаган бутунлик тарзида ёндашишни кўзда тутади. Санъат асарининг бутунлигига дахл қилинмагандагина унинг ичига кириб бориш, моҳиятини англаш мумкин. Инсон интелекти, туйғулари ва маънавиятини шакллантиришга йўналтирилган бадиий таҳлил ҳар бир шахснинг яхлит ижтимоий-биологик ҳодиса эканини ҳисобга олиши зарур. Чунки инсонга аввал ақлий, сўнг ахлоқий, сўнгра жисмоний, ундан кейин меҳнат, ундан сўнг ватанга муҳаббат, улардан кейин инсонпарварлик ва ҳоказо тарзидаги сифатларни сингдириб бўлмайди. Одам ё турли омиллар таъсирида бир қатор маънавий хусусиятларга эга яхлит бир шахс сифатида шаклланади ёхуд ҳеч қачон тўла маънодаги шахсга айланолмай қолаверади.

Бадиий асарга мўъжизавий бир бутунлик тарзида ёндашилмаса, унинг сиру жозибаси йўққа чиқиб, таъсир қудратидан маҳрум бўлади. Ўрганилаётган асар­нинг барча жиҳатига бирваракайига синчков ёндаша билиш ва унинг қисмларида бузилмас бутунликнинг жозибаси борлигини кашф этиш таҳлил муваф­фақиятини таъминлайдиган омилдир.

Бадиий таҳлилда амал қилиниши керак бўлган зарур тамойиллардан бири тизимлиликдир. Тизимлилик яхлитлик тамойилининг мантиқий давоми бўлиб, унда бадиий асарни ташкил этган унсурларнинг муайян тизимли кўринишда бўлиши ҳисобга олинади. Асл санъат асаридаги барча бадиий унсурлар бири иккинчисига чамбарчас боғлиқ бўлади. Бирор бир асарда портрет, ўхшатиш, пейзаж, кўчим, муболаға, кичрайтириш сингари воситалар тасодифий равишда келмайди ва тасвирнинг умумий даражасига таъсир қилмай қолмайди. Таҳлил текширилаётган асардаги бадиий унсурларнинг айни шу тартибда гуруҳ­лашувининг ички мантиқий-коммуникатив, тасвирий-ифодавий қонунияти­ни очишга қаратилади.

Бадиий асар таҳлилида ҳамиша суянилиши лозим бўлган тамойиллардан бири тарихийликдир. Адабий асар муайян тарихий шароитда, конкрет вақтда яшаб ўтган одам томонидан яратилгани учун унда акс аттирилган воқеаларгина эмас, балки руҳий ҳолат манзараларида ҳам ўша даврнинг тамғаси бўлади. Шунингдек, бадиий матн ҳамиша конкрет замон ва маконда яшаётган одам томонидан қабул этилади. Бинобарин, таҳлилга тортилган ҳар қандай бадиий асарнинг яратилган ва текширилаётган даврларга хос хусусиятларини ҳисобга олмай туриб, асосли эстетик тўхтамга келиш имконсиз. Ўрганилаётган асарга тарихийлик нуқтаи назаридан ёндашилмаса, қаҳрамонлар руҳий ҳолатини ҳам, уларни бирор хатти-ҳаракатга ундаган сабабларни ҳам тушунмаслик мумкин.

Тарихийлик тамойилига таяниш, айниқса, замонавий асарларни текширишда алоҳида аҳамият касб этади. Чунки агар мумтоз адабиётнинг асл намуналари бошданоқ соф санъат асари тарзида яратилиб, ўтмиш санъаткорлар учун бадиий шакл устувор мақомда турган бўлса, замонавий ижодкорлар учун ўзгача ҳолат хосдир. Оламни эстетик идрок этишда глобал тасвир йўналишида кетаётган замонавий ўзбек адиблари томонидан яратилган деярли барча асарлар бирор ҳаётий туртки туфайли вужудга келган ва ўша тарихий шароит ҳисобга олинмаса, асарни тўғри тушуниш ҳамда тушунтириш маҳолроқдир.

Адабий асарни таҳлил қилишнинг муҳим принципларидан бири эстетик асосларнинг устуворлиги тамойилидир. Бадиий асар инсон руҳияти манзараси бўлгани боис, ўқувчиларни энг қабариқ, энг таъсирчан туйғулар билан юзма-юз қилади. Шу тариқа, китобхонлар ўзга одамларнинг руҳиятига ошно бўладилар. Аслида, ўз туйғуларинида англаб етишга қийналадиган китобхонни ўзгалар ҳиссиётини туйишга йўналтириш унинг сезимларини ингичкалаштириб, кечинмаларини ўткирлаштиради. Эстетик асослар устувор бўлган бадиий таҳлилгина ўқувчининг қалб кўзини очиб, уни туйғусизлик ва ҳиссизликдан қутқаради. Бадиий асар воситасида бепарволик ва лоқайдликдан халос бўлиш инсон маънавий тараққиётида улкан аҳамият касб этади.

Маълумки, чинакам бадиий асарнинг эстетик жозибаси унинг сиртида турмайди. Матндаги яширин нафосатни, зарифликни англаш, унинг бадиий қатламларини кашф этиш учун муайян адабий билим ва эстетик диддан ташқари гўзалликни керакли жойдан қидира билиш малакаси ҳам шаклланган бўлиши керак. Чин гўзаллик ҳамиша яширинган бўлади. Яширин гўзалликни топиш эса осон эмас. Ижодкор томонидан «шифрлаб қўйилган» номаълум бадиий маънони, эстетик жозибани топиш адибнинг эстетик идеалини, тасвир услубини пайқай олган кишига насиб этади. Бадиий таҳлил қилинмаган асар ечилмаган тест каби номаълумликдир. Таҳлил ана шу номаълумликни очадиган мантиқий-эстетик калит вазифасини бажаради.

Таҳлилда эстетик асосларга етарли эътибор бермаслик асл санъат асарларини йўққа чиқариши мумкин. Ҳазрат Навоийнинг «Лолазор эрмаски, оҳимдин жаҳонга тушди ўт, Йўқ шафақким, бир қироқдин осмонга тушди ўт», матласи билан бошланадиган ғазалига фақат мантиқий тушунчалар асосида ёндашган киши ундан ўта чуқур маъно тополмаслиги мумкин. Бу сатрлар юксак ва бетакрор ҳиссий ҳолат ифодаси тарзида ўрганилгандагина ундаги тенгсиз жозибани туйиш мумкин бўлади. Қип-қизил бўлиб очилган чексиз-чегарасиз лолазор қўйнида турган лирик қаҳрамон маъшуқаси ҳажрида куйиб, ичи оловга тўлиб кетган. Унинг назарида, уфқларга қадар туташиб кетган бепоён қизиллик очилган лолазор эмас, балки маъшуқа фироғида куйган ғамбода ошиқнинг оҳидан дунёни тутиб кетган олов. Лолазор бориб туташган уфқ тепасидаги қизиллик ҳам шафақ нури эмас, балки ошиқнинг оҳидан чиққан ўт ерни ёндириб бўлиб, осмон ер билан туташган жойдан кўкка чирмашди ва энди осмон ҳам бир қирғоғидан ёниб кетмоқда. Шу хилдаги ёндашувгина мисралар жозибасини тўла ҳис этишга хизмат қилади.

Бадиий таҳлилни амалга оширишда эмоционаллик тамойили ҳам катта ўрин тутади. Бадиий адабиёт борлиғича ҳиссиётга асосланган ҳодиса. Демак, бадиий таҳлилда ҳам асарнинг ҳиссиёт қўзгаш хусусияти кўзда тутилиши муҳим. Ҳиссиёт ҳисобга олинмаган таҳлилда бадиий асарнинг эстетик ўзига хослиги йўққа чиқади. Таҳлил кишининг туйғулар оламига дахл қилсагина, асарнинг бадиий ва ҳаётий мантиғи ҳамда эстетик жозибаси очилади.

Бадиий таҳлилнинг йўналишлари

Бадиий таҳлилда адабий матнга қандай ёндашилаётгани, унинг қайси жиҳатини тадқиқ этиш кўзда тутилаётгани ҳам ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Таҳлил этилаётган бадиий асарнинг қайси жиҳатига бирламчи эътибор берилиши лозимлигини белгилаш таҳлилнинг йўналиши тушунчасини англатади. Бадиий асар таҳлилининг тўлақонли бўлиши таҳлилчининг матнни қандай йўналишда текшираётганига боғлиқдир.

Бадиий таҳлил илмида асар таҳлили генетик, типологик, функционал, фалсафий, психологик ва филологик сингари олти йўналишда амалга ошири­лиши қайд этилади. Албатта, таҳлил йўналишларининг бу хилдаги таснифи бирмунча шартлидир. Негаки, одатда бадиий таҳлил жараёнида бу йўналиш­лардан бирортаси устувор ўрин тутса-да, деярли ҳеч қачон фақат биттасидан фойдаланилиб, бошқаси четлаб ўтилмайди. Чунки ўрганилаётган асар эстетик тизим бўлгани учун унинг таҳлилига ҳам ажралмас қисмлардан иборат бутунлик тарзида ёндашиш, яъни, матнга ҳар жиҳатдан қараш зарурияти ҳамиша сақланиб қолади.

Бадиий асар генетик йўналишда таҳлил этилганда, асарнинг юзага келиш жараёни, вариантлари, ёзилиш сабаблари тадқиқ этилади. Бунда асарни юзага келтирган омиллар кўрсатилишига алоҳида эътибор қаратилади.

Типологик йўналишда таҳлил қилинаётган асарни юзага келтирган бадиий ёки ҳаётий манбалар, таҳлил этилаётган асарнинг ўша даврда яратилган бошқа асарларга ўхшаш ҳамда фарқли томонлари, асар муаллифи билан ўзга адиблар орасидаги ижодий таъсир, бадиий ворислик кабиларни аниқлашга эътибор қаратилади.

Функционал йўналишдаги таҳлилда асарнинг ижтимоий таъсир кучини аниқлашга алоҳида диққат қилинади. Унда ўрганилаётган асарнинг муайян миллат маънавиятида қандай ўрин тутиши текширилади. Таҳлил қилинаётган асарнинг миллий адабий жараёндаги ўрни, яратилган замонидаги ёки текши­рилаётган даврдаги кишилар тафаккурига қилган таъсирига алоҳида аҳамият берилади. Асардаги қайси образ ёки тасвир орқали қандай ижтимоий қонуният ёхуд муаммо ёритилгани текширилади. Ўзбек бадиий таҳлил амалиётида функционал йўналишдан кенг фойдаланилади. Бу йўналиш қатор ижобий хусусиятлар билан биргаликда тенденциозлик, матннинг бадиий жозибасини эътибордан қочириш сингари салбий жиҳатларга ҳам эгадир.

Бадиий асар фалсафий йўналишда таҳлил қилинганда, ёзувчининг дунё­қараши ва эътиқоди, оламни кўриш, англаш, тушунтириш ҳамда тасвир­лашда таянадиган фалсафий асос текширилади. Бу йўналишдаги бадиий таҳлил матндан узилган фалсафий мушоҳадалардан иборат бўлиб қолмаслиги керак. Текши­рилаётган асар матнидан келиб чиқмайдиган ҳар қандай фалсафий-назарий хулоса амалий аҳамият касб этмайди.

Психологик йўналишда ўрганилаётган асар муаллифи шахсиятидаги ўзига хослик, адибнинг асар устида ишлаш усули, ижодий жараён психологияси, шу кечимдаги руҳий ҳолати ва унинг таҳлилланаётган асарда қолдирган нуқси, муаллиф руҳий дунёсининг матн савиясига кўрсатган таъсири каби жиҳатлар ўрганилади. Таҳлилнинг бу йўналишида муаллифнинг тасвир услубини тайин этган омиллар, шахсиятга хос жиҳатларнинг бадиий ҳақиқатга эврилиш йўсини текширилади.

Лингвистик йўналишдаги бадиий таҳлилда асосий эътибор асарнинг тил жиҳатига қаратилади. Бу йўналишда асар филологик ҳодиса сифатида тил ва тасвир воситаларини қўллаш, тилнинг тасвир имкониятлари доирасида бадиий шакллар яратиш нуқтаи назаридан текширилади. Бунда муаллифнинг фаолияти анъанавийлик ва новаторлик позициясидан баҳоланади. Сўзнинг ўз ва бадиий маъноси, контекстдаги жозибаси, бадиий матн замирига яширилган мазмун ва бу яширилганликнинг ҳаётий-эстетик сабаблари сингари жиҳатларга эътибор қаратилади.

Таъкидлаш керакки, юқорида саналган йўналишлар деярли ҳеч қачон биттадан қўлланилмайди ва ҳамиша бир нечаси ёхуд барчасидан аралаш ҳолда фойдаланилади.

Бадиий таҳлил босқичлари

Жиддий ҳозирликни талаб қиладиган илмий-эстетик жараён сифатида бадиий таҳлил муайян босқичларда амалга оширилади. Амалиётда адабий таҳлилнинг уч босқичи мавжудлиги кузатилади. Биринчи тайёрланиш босқичда тадқиқотчи бадиий таҳлилга имконият ҳозирлайди. Иккинчи, яъни, таҳлил қилиш босқичида бадиий матн таҳлил этилади. Учинчи босқич хулосалашдан иборат бўлади ва таҳлил юзасидан билдирилган фикрлар муайян тизим тарзида умумлаштирилиб, илмий хулоса чиқарилади, асарнинг ютуқ ва камчиликлари, ўзига хослиги кўрсатилиб, унинг адабиётдаги ўрни белгилаб берилади.

Тайёргарлик босқичида таҳлил этиладиган асар матни синчиклаб ўргани­лиши, таҳлил кечимида эътибор қаратиладиган, урғу бериладиган жиҳатлар аниқланиши, асосий нуқталар белгиланиши лозим. Шунда таҳлилнинг иккинчи босқичи муаваффақиятли амалга оширилиши мумкин.

Бевосита бадиий таҳлил амалга ошириладиган иккинчи босқичда матннинг жозибадорлигини таъминлаган эстетик омиллар: тимсоллар тизими, персо­нажлар руҳиятини кўрсатишда қўлланилган усуллар, ифода тарзидаги ўзига хослик, тил хусусиятлари сингари жиҳатлар текширилади. Таҳлил қилинаётган асарнинг эстетик қиммати, миллат бадиий тафаккур тараққиётидаги мавқеи белги­лаб берилади.

Хулосалаш-умумлаштириш босқичида асарнинг муайян ижодкор эстетик тақдири ва миллий бадиий тафаккур тараққиётида тутган ўрни юзасидан умумлашма йўналишдаги тўхтамга келинади.

Чуқур бадиий таҳлилсиз теран бадиий тасвир бўлиши гумон. Кўп асрлик ўзбек адабиёти тарихи мобайнида бадиий матн ривожи билан адабий фикр, яъни, эстетик таҳлил тараққиёти ёнма-ён келади.

Бадиий таҳлил ҳам бадиий матн яратиш борасидаги босқичларга бир мунча мувофиқ келадиган босқичларни босиб ўтди. Жумладан, янги ўзбек адабиётида ХХ асрнинг бошларидан эътиборан бадиий таҳлил асар сюжетининг қайта баёни ва ундан ижтимоий маъно келтириб чиқаришдан иборат бўлди. Бу хил таҳлил учун асарнинг эстетик қимматини тайин этишдан кўра, унинг ижтимоий аҳамиятини кўрсатиш муҳим саналар эди. Шу сабабдан бу босқичда бадиий матнга функционал ёндашув устуворлик қилди.

ХХ асрнинг 30-50-йилларида жамият ҳаёти қарама-қарши синфлар ва улар ўртасидаги аёвсиз курашлардан иборат деган қараш ҳукмронлик қилди. Бинобарин, бадиий асар таҳлилида ижтимоий ёндашув устувор бўлди. Бадиий асарлар фақат синфий позициядан таҳлил қилинди. Сирасини айтганда, бу даврда бадиий таҳлил эмас, ижтимоий талқин амалда бўлди. Бу хил ёндашувда асарнинг бадиий жиҳатлари, жозибаси эмас, балки қайси мавзуга бағиш­лангани, қандай масала кўтариб чиқилгани, қай бир ижтимоий қатлам ман­фаатига хизмат қилгани, кимлар қаҳрамон қилиб олинганлиги каби жиҳатларни аниқлаш муҳим саналди. Бу даврда бадиий таҳлил асар матнини ўрганиш, муаллифни англаш йўлидан бормади, балки асар юзасидан ҳукм ўқиб, адибнинг шахсий тақдирини ҳал этишга уринди.

Ўтган асрнинг 90-йилларидан бошлаб, миллий адабиёттанувда чинакам таҳлилга юз бурилиб, асарнинг жозибасини таъминлаган, унинг завқиёблигига сабаб бўлган омиллар текширила бошланди.

Инсоннинг ижтимоий-физиологик мақоми, унинг имкониятлари даража­сига соғлом мантиқ билан ёндашила бошланган замонавий адабиётда ҳаётни мантиқий якунга эга ҳодиса тарзида кўрсатишдан унинг боши-охири йўқ узлуксиз ҳодисотлар занжири сифатида тасвирлаш босқичига ўтилди. Одам нафа­қат ҳаётни, балки ўз умрини, ҳатто тириклигининг биргина кунини ҳам фақат ўзи истаганидай йўлга қўя олмаслиги, унинг умри олий бир куч томонидан ўзигагина маълум йўсинда бошқарилиши англаб етилди. Миллий адабиёттанувда ҳам масалага шундай ёндашиш, бадиий таҳлил кечимида шу ҳолатни кўзда тутиш ўзлаштирилмоқда. Бу ҳол нигоҳларини кўпроқ ўз ички дунёсига қаратган адабий қаҳрамонларнинг табиатидаги яширин жиҳатларни инкишоф этиш учун матнни заргарона аниқлик билан тадқиқ этиш заруриятини келтириб чиқарди. Шунинг учун ҳам бугунги бадиий таҳлил борган сари тадқиқотга айланиб бормоқда. Бу бадиий таҳлилнинг асар моҳиятини англатиш воситасига айлана­ётганидан далолатдир.

Манба: «Шарқ юлдузи» журнали сайти

Adabiyotshunos va tanqidchining vazifasi ham adabiy sanitar sifatida iste’dodsiz bitikchilarni fosh etib, ularni yozmaydigan qilishdan ko‘ra, yaxshi asarlarning fazilatlari nimadan iboratligini ko‘rsatib, o‘quvchilarda ularga mehr uyg‘otish orqali yaxshi asarni estetik jozibasi yo‘q bitiklardan farqlaydigan holatga keltirishdan iboratdir.

Qozoqboy Yo‘ldoshev
MOHIYATNI ANGLATISH YO‘LI

Inson o‘zining o‘tkinchiligini anglagandan buyon yashagan umrini abadiy­lashtirishga urinib keladi. Odamning bu boradagi intilishlari badiiy adabiyotda, ayniqsa, yorqin va jozibali yo‘sinda namoyon bo‘ladi. Shu boisdan badiiy adabiyotning mohiyatini anglab yetish nafaqat filolog mutaxassis, balki o‘zi haqida o‘ylaydigan har bir fikr kishisi uchun o‘ta muhimdir.

Kishida badiiy asarni to‘g‘ri anglash va ta’sirlanish fazilati adabiy asar o‘qish bilan o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolmaydi. Badiiy asarning mohiyatini anglab yetish uchun har bir kishi muayyan darajada estetik tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerakki, umummilliy miqiyosda bu yumush faqat maktab adabiy ta’limi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Ya’ni, adabiy ta’lim vositasida maktabni bitirgan o‘quvchida badiiy asarni o‘qish va anglash bo‘yicha muayyan tushunchalar shaklantirilishi, badiiy tahlilning ilk ko‘nikmalari yuzaga keltirilishi kerak. Achinarlisi shundaki, amalda nafaqat maktab bitiruv­chilari, balki filologik yo‘nalishdagi oliy o‘quv yurtini tugatgan muta­xassislar ham badiiy tahlil malakasiga deyarli ega emaslar. Chunki uzoq yillar mobaynida oliy o‘quv yurtlarida badiiy tahlil alohida fan sifatida o‘qitilmay kelindi. Yaqin besh-olti yildan buyon «Badiiy tahlil asoslari» fani filologik yo‘nalishdagi oliy maktab o‘quv rejalariga kiritilgan bo‘lsa ham tegishli qo‘llanma va darsliklar yaratilmagani uchun kutilgan samaraga erishilganicha yo‘q. Shu ma’noda, ushbu maqolani bu boradagi kuzatuvlar asnosida paydo bo‘lgan mulohazalar tarzida tushunmoq lozim.

Har bir filolog qo‘lga olgan asarining badiiyligini ta’minlagan omil­larni ko‘ra olishi lozim. Adabiyotshunos va tanqidchining vazifasi ham adabiy sanitar sifatida iste’dodsiz bitikchilarni fosh etib, ularni yozmaydigan qilishdan ko‘ra, yaxshi asarlarning fazilatlari nimadan iboratligini ko‘rsatib, o‘quvchilarda ularga mehr uyg‘otish orqali yaxshi asarni estetik jozibasi yo‘q bitiklardan farqlaydigan holatga keltirishdan iboratdir. Zero, iste’dodsiz, ammo yozishga ishqiboz odamni iste’dodi yo‘qligiga aslo ishon­tirib bo‘lmaydi. Demak, talantsiz yozuvchini yozishdan to‘xtatish mumkin emas. Lekin o‘quvchini soxta asarni tanish va o‘qimaslikka o‘rgatish mumkin. Shuning uchun har qanday adabiy tovarning o‘z olarmani bo‘lishini ko‘zda tutgan holda, chinakam badiiy matnning fazilatlarini topib, uning jozibasini ta’minlagan omillar nimalardan iboratligini ko‘rsatish orqali estetik iste’molchining badiiy didini imkon qadar yuksaltirishga urinish muhimdir. Bu kechimda tekshirilayotgan asarning diqqatga loyiq jihatlarini ilg‘ash, uning o‘ziga xos qirralarini ko‘rsatishga yo‘naltirilgan badiiy tahlil yo‘llarini egallash katta ahamiyat kasb etadi.

BADIIY TAHLIL TURLARI

Adabiyotshunoslik ilmida hozirga qadar badiiy tahlil nima? U qanday maqsadlarni ko‘zda tutgan holda amalga oshirilishi kerak? degan savol qat’iy va qoniqarli javobini topgani yo‘q. «Adabiyot nazariyasi» nomi bilan bosilgan darsliklar yoki bevosita badiiy tahlil muammolariga baQishlab chop etilgan tadqiqotlarda ham hodisaga mutaxassislarni qoniqtiradigan definitsiya berilmagan. Taniqli adabiyotshunos Dilmurod Quronovning o‘zida milliy estetik tafakkurning so‘nggi yutuqlarini aks ettirgan «Adabiyotshunoslikka kirish» darsligida ham badiiy tahlilning kontekstual va immanent turlari hamda bu turlarga mansub usullar to‘g‘risida fikr yuritilgan esa-da, badiiy tahlilning o‘zi nima? – degan savol javobsiz qolgan.

Rus metodist olimi Boris Bobilevning «Milliy oliy o‘quv yurtlarda badiiy matnni filologik tahlil qilishning nazariy asoslari» tadqiqotida adabiy asarning badiiy tahlili: «Badiiy matnning filologik tahlilidan asosiy maqsad muallif obrazini idrok etish, unga yetishishdir. Ayni shu holat badiiy matnni filologik tahlil qilishinng asosiga qo‘yilishi lozim», – degan tarzda izohlanadi. Mazkur izohda badiiy asar tahliliga oid bir qator muhim xususiyatlar qamrab olingan. Darhaqiqat, tadqiqotchining muallifga yetishishi adabiy asarning to‘la anglanganligini bildiradi. Badiiy asarni muallif darajasida idrok etish san’at namunasiga xos deyarli barcha jihatlarni his etish, asar zamiridagi mantiqiy va badiiy ma’noni to‘liq anglash imkonini beradi.

Ayni vaqtda, adabiyot tarixi badiiy adabiyot namunalari orasida muallif istagidan tashqari ma’nolarni tashiydigan, uning mo‘ljalidan ko‘ra ko‘proq ijtimoiy va estetik «yuk»ni zimmasiga olgan, muallif xayoliga ham keltir­magan jihatlari bilan badiiy durdonalarga aylangan ko‘plab asarlar borligiga guvohdir. Muallif tasvirlagan va o‘quvchi tomonidan idrok etilgan badiiy manzara hamisha ham bir xil (adekvat) bo‘lavermaydi. Ba’zan o‘quvchi muayyan asardan adib mutlaqo ko‘zda tutmagan, xayoliga keltirmagan, hatto uning qarashlariga zid bo‘lgan xulosa chiqarishi ham mumkin. Chunki hayotiy vaziyatning o‘zgarishi, ijtimoiy voqelik va tafakkurdagi yangilanishlar, ko‘zqarashdagi siljishlar ba’zan ijodkorning oddiy izhori dili ifodasidan kutilmagan chuqur ijtimoiy ma’noni keltirib chiqarishga olib kelishi mumkin. Haqiqiy badiiy asar va uning xususiyatlari faqat yaratilgan zamoniy oraliqqagina mansub bo‘la olmaydi. Psixolog Vigotskiyning: «San’atni ko‘proq darajada kechikkan munosabat deyish mumkin, negaki, uning dunyoga kelishi bilan ta’sir ko‘rsata boshlashi o‘rtasida hamisha ozdir-ko‘pdir zamoniy oraliq bor», degan fikri ham bunga dalildir.

Zamonaviy oraliq o‘quvchiga adabiy asardan o‘zi yashayotgan davrga muvofiq xulosa chiqarish, shunga mos zavqlanish imkonini beradi. O‘rganilayotgan badiiy asarni tushunish, undan ta’sirlanish va muayyan xulosa chiqarish tahlilchining saviyasi, didi, dunyoqarashi, hayotiy tajribasi, kayfiyati kabi omillarga ham bog‘liqdir.

Badiiy tahlilni asardagi turli estetik unsurlarni qidirib topishga qaratilgan faoliyat, deb qaraydigan mutaxassislar ham anchagina. Chunonchi, professor Dilmurod Quronov yuqorida tilga olingan kitobida: «Tahlil atamasi, odatda, ilmda «analiz» deb yuritiladigan istilohning sinonimi sifatida tushuniladi. Analiz esa, ma’lumki, butunni anglash uchun uni qismlarga ajratishni, qismning butun tarkibidagi mohiyatini, uning boshqa qismlar bilan aloqasi va butunlikning yuzaga chiqishidagi o‘rnini o‘rganishni ko‘zda tutadi», deb yozadi. Rus olimasi G. Taranosovaning qarashlari ham o‘zbek kasbdoshinikiga yaqin: «…tahlil adabiy asarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri va jo‘n tushunish o‘rniga uni fikran ma’noli qism va unsurlarga bo‘lib qabul etishni ko‘zda tutadigan ilmiy faoliyatdir». Bu fikrlarda asosli o‘rinlar juda ko‘p. Darhaqiqat, matnni qismlarga ajratib tekshirish asarni jo‘n qabul etishdan, uni real hayot hodisasi bilan aralashtirib yuborishdan saqlaydi. Lekin, ma’lumki, har qanday asl badiiy asar yaxlit poetik butunlik hisoblanadi va bu butunlikka daxl qilish uning jozibasini yo‘qqa chiqarishi mumkin.

J. Azizov va G. Usova kabi adabiyotchilar qalamiga mansub «Adabiy tahlil nazariyasi va amaliyoti» risolada: «…tahlil adabiy asarning badiiy mantig‘ini anglash maqsad qilib qo‘yilgan ilmiy izohdir», degan tarzda ta’rif beriladi. Bu qarash badiiy tahlil mohiyatini aks ettirishi jihatidan haqiqatga juda yaqin. Biroq, bu definitsiyada badiiy asarda aks etgan hayotiy mantiqni anglash ham o‘ta muhimligi nazardan chetda qoladi.

Ma’lumki, badiiy adabiyot tarbiyaviy, kommunikativ, baholash (akseo­logik), gedonistik (hissiy zavqlanish), ma’rifiy va boshqa qator funksiya­larga ega. Har bir badiiy asar bilan tanishish asnosida bu vazifalar qanchalik bajarilganligini aniqlash matnning mohiyatiga yetish imkonini beradi. Shundan kelib chiqib, badiiy asar tahlili tushunchasiga: Badiiy tahlil adabiy asarning muallif ko‘zda tutgan hamda asar o‘rganilayotgan vaqtdagi badiiy va hayotiy mantig‘i hamda estetik jozibasini anglashga yo‘naltirilgan ilmiy faoliyatdir, degan tarzda ta’rif berish mumkin. Bunday definitsiya hodisaga xos deyarli barcha asosiy xususiyatlarni qamrab oladi.

«Tahlil» atamasi arabcha so‘z bo‘lib, «eritib yuborish», «murakkab butunni qismlarga ajratish» ma’nolarini anglatadigan «halala» o‘zagidan kelib chiqqan. Ba’zilar adabiyotshunoslikda bu so‘z zamiriga «halollash» ma’nosi ham yuklangan, deb hisoblashadi. Ya’ni, tahlil deyilganda, badiiy matnning ma’nosi va jozibasi nimadan iborat ekanini xolis ko‘rsatish va o‘quvchiga begona bo‘lgan matnni eritib, uning shuuriga joylashga qaratilgan faoliyat ko‘zda tutiladi. San’at asaridan kelib chiqadigan hayotiy ma’noni topish, uning badiiy tasviriga joziba bag‘ishlagan estetik unsurlarni kashf etish, o‘rganilayotgan asarning boshqa bitiklardan farqini aniqlash, milliy estetik tafakkur rivojiga qo‘shgan hissasini ko‘rsatish g‘oyat muhim. Badiiy zavqning manbasi qayerdaligini, kitobxonni muayyan asardan ta’sirlanishga olib kelgan omillar, ko‘rkam so‘zning mantiqiy tushunchalar doirasiga sig‘maydigan jozibasi nimadan iboratligini aniqlash katta ahamiyat kasb etadi.

Badiiy tahlil shakliga ko‘ra: a) og‘zaki; b) yozma singari ikki turga bo‘linadi.

Ma’lumki, badiiy asar og‘zaki shaklda ham tahlil qilinadi. Maktab, kollej va akademik litseylarning o‘quvchilari hamda oliy o‘quv yurtining talabalari bilan birgalikda amalga oshiriladigan badiiy tahlillar shu turga mansubdir. Shuningdek, turli adabiy yig‘inlar, bahs-munozaralar asnosida qilinadigan tahlil ham og‘zaki badiiy tahlil hisoblanadi. Badiiy tahlilning og‘zaki turida ilmiy faoliyatning tizimlilik va izchillik singari asosiy tamoyillariga amal qilish qiyinroq kechadi. Shuning uchun ham badiiy tahlil amaliyotida yozma shaklga ustuvor ahamiyat qaratiladi. Agar og‘zaki tahlil faqat tahlil qilingan fursatning o‘zi uchun daxldor bo‘lsa, yozma badiiy tahlil, keyinchalik, hatto, katta zamonaviy oraliqlardan so‘ng ham ta’sir ko‘rsatishi, inson badiiy tafakkurini shakllantira olishi, bobolardan urpoqlarga meros bo‘lib o‘tabilish kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi.

Badiiy asar tahlili undan kuzatilgan maqsadga ko‘ra: a) ilmiy (filologik); b) o‘quv ( didaktik) singari ikki turga bo‘linadi.

Filologik (ilmiy) tahlil adabiy asarning muallif ko‘zda tutgan hamda asar tekshirilayotgan vaqtdagi hayotiy va badiiy mantig‘i hamda estetik o‘ziga xosligini anglashga yo‘naltirilgan hissiy-intellektual faoliyatdir. Ilmiy tahlilda tekshirilgan asar yuzasidan chiqarilgan xulosalarning ayni damda adabiyotshunoslik ilmi erishgan darajaga muvofiq bo‘lishi talab etiladi. Bunda bildirilgan fikr ham, mantiqiy tushunchalar ham, estetik qonuniyatlar bilan asoslangan bo‘lishi lozimdir. Shuningdek, ilmiy tahlilda o‘rganilayotgan asarning umummilliy adabiyotda tutgan o‘rni va milliy tafakkur taraqqiyotiga ko‘rsatgan ta’sir darajasi tekshiriladi.

Filologik tahlil har qanday adabiy hodisaga mutaxassis nazari bilan qaralishini taqozo qiladi. Ilmiy tahlil adabiy asarning badiiyligini ta’minlagan jihatlar nimadan iborat ekanini ko‘rsatishga qaratilgan ilmiy-estetik faoliyatdir. U, asosan, bir kishi tomonidan amalga oshiriladi. Ilmiy tahlil bilan shug‘ullanayotgan mutaxassis vaqt jihatidan ham, imkoniyat jihatidan ham bir qadar erkin bo‘lib, o‘zi belgilab olgan bosh maqsadga qarab intiladi.

O‘quv tahlili o‘quvchi yoki talabalarda asar mohiyatini anglashga xizmat qiladigan miqdordagi badiiy bilim va ko‘nikmalar shakllantirish orqali ularni barkamol shaxs sifatida tarbiyalashga yo‘naltirilgan jamoa shaklidagi estetik-pedagogik faoliyatdir. O‘quv tahlili mobaynida o‘qituvchi yoki professor hamisha o‘quvchi yoxud talabalar bilan birgalikda faoliyat ko‘rsatadi. Bunda ular asarni tanlash imkoniga ega emas (dasturga amal qilinadi). Shuningdek, o‘quv tahlili joy (auditoriya yoki sinf) va vaqt (bir dars yoki uning qismi) jihatidan ham cheklangan bo‘ladi. Tahlil asnosida o‘quvchilarning yosh va intellektual darajasi hisobga olinishida namoyon bo‘ladigan intellektual-ma’naviy chegara ham mavjud. Shu jihatdan o‘quv tahlilini amalga oshirish filologik tahlilga nisbatan murakkabroqdir.

Milliy adabiyottanuv ilmining bugungi darajasi tahlilda tekshirilayotgan asardagi badiiy timsollarni ijobiy va salbiy guruhlarga ajratmaslik, har bir personajga qarama-qarshi tabiatli kishilar sifatida yondashish va baholash lozimligini ko‘zda tutadi. Dunyodagi birorta odamni qat’iy yo‘sinda yaxshi yoki yomon, deb bo‘lmaganidek, badiiy timsollarni ham ijobiy va salbiyga ajratib bo‘lmaydi. Odam o‘ta murakkab, tabiati va kayfiyati adadsiz qirralarga ega, o‘zgaruvchan yaratiqdir. Shu ma’noda har bir odamni to‘liq yechimi hech qachon topilmaydigan matematik noma’lumlik deyish mumkin. Badiiy adabiyot ana shu yechimsiz tenglamaning qirralarini butun murakkabligi, jilvalari va tovlanishlari bilan tasvir etish orqali o‘quvchini o‘zgani tushunish va his qilish orqali birovning dardini anglashga o‘rgatadi. To‘g‘ri amalga oshirilgan badiiy tahlil odam ruhiyatida muayyan axloqiy sifatlar hosil qiladi, unda shaxslik fazilatlarini shakllantiradi.

Tahlilda dunyoqarash va milliy mansublikning o‘rni

Badiiy asar tekshirilayotganda, ham muallifning, ham o‘quvchilarning dunyoqarashi hisobga olinsagina tahlil to‘laqonli bo‘lishi mumkin. Muallif dunyoqarashidagi yetakchi xususiyatlar to‘g‘ri hisobga olinmasa, asar mohiyatini anglab yetish mumkin bo‘lmaydi. Odam tomonidan dunyoni bilishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan falsafiy asos badiiy tahlilni amalga oshirishda ham muhim o‘rin tutadi. Dunyo hodisalariga yondashish va izohlash tarzida tayaniladigan nazariy asos to‘g‘ri belgilab olinmay turib ochunni to‘g‘ri tushunish ham, estetik idrok etish ham va badiiy tasvirlash ham mumkin emas. Falsafiy asos to‘g‘ri bo‘lmasa, badiiy asarga yondashuv butunlay g‘ayriilmiy xarakter kasb etishi mumkin.

Falsafiy asos, tayaniladigan nazariy suyanch badiiy hodis mohiyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi o‘zbek adabiyoti tarixiga yengilgina nazar tashlash bilan ayon bo‘ladi. Chunonchi, islomdan oldingi turkiy adabiyot tamomila o‘zgacha yo‘nalishga ega bo‘lganiga toshbitiklar, Issiq qo‘rg‘oni va Selungur g‘oridan topilgan adabiy yodgorliklar tonug‘dir. Bu obidalarda odam faqat uning jangovarlik darajasiga ko‘ra baholangan. Insonga asosan jangchi, yog‘iyga zarba beruvchi, o‘zgalarning narsasini tortib olishi kerak bo‘lgan kuch deb qaralgan. Odam xatti-harakatlarining ma’naviy asoslari to‘g‘risida deyarli bosh qotiril magan. Islomdan keyin adabiy qahramonlar o‘z xatti-harakatlarini adolat, halollik, imon, ezgulik kabi o‘lchovlarga sola boshlashdi. Demak, fal­safiy asosning turlichaligi ayni bir hodisani tamomila o‘zgacha qabul qilish, izohlash va tasvirlashga sabab bo‘ladi. Sho‘ro davri adabiyotida odamga biror ijtimoiy qatlamning vakili tarzidagina qaraldi. Shuning uchun ham odam fe’lu atvoriga ko‘ra emas, balki sinfiy-partiyaviy mansubligiga ko‘ra izohlandi va baholandi.

Agar falsafiy asos sog‘lom bo‘lmasa, tahlil qanchalar bilimdonlik bilan o‘ziga xos yo‘sinda amalga oshirilmasin, adabiy asarning butun jozibasi to‘la namoyon bo‘lmaydi. Zero, olamda tasavvurlardan bo‘lak hech narsa yo‘q degan qarashda katta haqiqat bor. Badiiy asarlar nuqtai nazarning xarakteriga qarab tamomila o‘zgacha mohiyat kasb etishi mumkin.

Sog‘lom falsafa uchun alloh, olam, odam munosabatlari eng asosiy va hal qiluvchi masala hisoblanadi. Olam yaratilishining maqsadi bo‘lmish odam va unga xos xususiyatlarni ilg‘ash, sezgi a’zolariga bo‘y bermaydigan tushunchalarni ham izohlash, inson ruhiy olamining beqiyos rang-barangligidan kelib chiqqan holda san’at asarlariga yondashish sog‘lom ilmiy falsafaning asosiy tamoyillaridandir. Ruhga doir jihatlarni hamisha ham aql bilan izohlash mumkin emasligi, har bir odam hissiyotining betakror va o‘ziga xosligi inson hayotining badiiy nuqsi bo‘lmish adabiy asarni tahlil qilishda ham ayni shu ruhiy, hissiy va, demakki, estetik qirralarni hisobga olishni ko‘zda tutadi.

Islom davrida Turkiston estetikasi uchun necha asrlar mobaynida nazariy asos tasavvuf ta’limoti va undagi tajalli nazariyasi bo‘lgan. Shu bois ham asl badiiy asarga ilohiy hodisa tarzida yondashilgan. Turkiy estetika uchun badiiy asar hech qachon faqat voqelikning in’ikosi hisoblanmagan. Olamdagi barcha moddiy va ma’naviy yaratiqlar allohning tajallisi bo‘lgani uchun badiiy ijodga ana shu tajallining estetik moddiylashuvi natijasi, deb qaralgan. Tajalli nazariyasi har qanday badiiy hodisani allohning emanatsiyasi tarzida izohlaydi. Ya’ni, Kunbotish uchun adabiyot moddiyatning mavhumlashishi bo‘lsa, turkiy-islomiy estetika uchun esa adabiyot ruhiyatning moddiylashuvidan iboratdir.

Islom ta’siridagi turkiy estetika badiiy asarning eng kichik unsuridan ham go‘zallik qidirgan va topa bilgan. Badiiy asarlardan chiqadigan ma’no, fikr, g‘oyaga nafosatning hosilasi sifatida qaralgan. Chunki tamkinlik, uyg‘unlik, mutanosiblikka ega har qanday go‘zal shaklda yetuk fikr, chuqur mazmun bo‘lishi tabiiy hisoblangan.

Mumtoz adabiyotimizdagi sirtdan qaralganda turg‘un, qotib qolgan va siyqaday tuyuluvchi adabiy shakllarda ham badiiy kashfiyotlar qilishning adoqsiz imkoniyatlari bo‘lgan. Badiiy ijodning butun sehri ham eski vositalar yordamida yangi tuyg‘ularni, ohorli ruhiy holatlarni aks ettirishda ekanligi Kunchiqar estetikasi uchun oddiy haqiqat sanalgan. Badiiy kashfiyot, injalik deyarli hamisha asarlarning qatiga yashiringan va hech qachon ochiq bo‘lmagan. Chunki izlab topilgan go‘zallikkina kishiga lazzat beradi. Shuning uchun mumtoz adabiyotdan ta’sirlanish uchun ta’sirlantiruvchi omilni izlab topadigan darajada estetik ma’lumotli bo‘lish talab etilgan. Nafosatni faqat voqelik yoki ijtimoiy hayot mantig‘i bilan izohlash milliy estetikamizga begona bo‘lgani bois bizda talqindan tahlil ustuvor turgan.

Kunbotish estetikasida asosiy e’tibor badiiy asarning g‘oyasi, unda ilgari surilgan fikrni topishga qaratiladi. San’at asarining go‘zalligiga ko‘proq chiroyli libos, jozibali tashqi bezak tarzida qaraladi. Kunchiqish badiiyati uchun esa hamisha tasvirning qandayligi muhim sanaladi. Shu sababli Kunbotish estetikasida asarda nima tasvirlanganini, Kunchiqish badiiyatida esa nima­ning qanday tasvirlanganini aniqlash badiiy tahlilning diqqat markazida turadi.

O‘zbek adabiyotida badiiy ijod asosida hamisha go‘zallik va ishq masalasi turgan. Olam va odam allohning tajallisi o‘laroq go‘zal ekani va badiiy asar ana shu go‘zallikni imkon qadar nazokat bilan ifodalashi kerakligi ko‘zda tutilgan.

Har qanday ijtimoiy va estetik hodisa muayyan milliy zaminda paydo bo‘ladi. Binobarin, uni tushunish, tadqiq etish va tushuntirishda o‘sha millatga xos xususiyatlar hisobga olinishi lozim. Biror millat uchun ezgulik yoki go‘zallik namunasi hisoblangan hodisa boshqa etnos nazarida yovuzlik bo‘lib ko‘rinishi ham mumkin. Chunonchi, o‘zbeklarda go‘zallik timsoli bo‘lmish oy ruslar uchun ko‘proq, loqaydlik, befarqlik ramzidir. Gollandlar eng suluv va nazokatli qizlarni sigirga o‘xshatishadi. “Qizil va qora”, “Bovari xonim” asarlaridagi de Renal xonim va Emma Bovari obrazlarini Kunbotish kitobxonlari insoniy tuyg‘ular hurligi va erkin muhabbat yo‘lida qurbon bo‘lgan timsollar tarzida qabul qilsa, o‘zbek kitobxonida bu ayollar timsoli ko‘proq to‘qlikka sho‘xlik yo‘lini tutgan kimsalar sifatida taassurot qoldiradi. Demak, badiiy tahlil ilmiy-estetik jihatdan puxta, xolis va asosli bo‘lishi uchun nafaqat yozuvchining, balki o‘quvchilarning milliy mansubligi ham hisobga olinishi kerak bo‘ladi.

Badiiy tahlil tamoyillari

Tekshirilayotgan badiiy asarning butun sehru jozibasi to‘liq namoyon bo‘lishi, unda aks etgan inson ruhiyati manzaralari to‘la anglashilishi va izohlanishi uchun tahlilni amalga oshirishda bir qator tamoyillarga tayanilishi kerak. Tamoyil biror xatti-harakatning yuzaga kelishi uchun bajarilishi lozim bo‘lgan shartlar tushunchasini anglatadi.

Mukammal va tugal tahlilning bo‘lishi mumkin emasligi badiiy asar tahlilini amalga oshirishda rioya qilinadigan birinchi tamoyildir. Badiiy tahlilda mantiqiy tushunchalar asosida ish ko‘rilib, ilmiy xulosalar chiqa­rilsa-da, bunda aniq fanlardagi kabi bir xil natijaga kelinmasligi mumkin. San’at hodisasiga xos xususiyatlarni mantiq kategoriyalari va tafakkur tushunchalari qolipiga to‘liq, tugal va beshikast ag‘darish mumkin emas. Man­tiqiy kategoriyalarga to‘la tushadigan, barcha qirralari tugal izohlanadigan hodisa chin san’atga tegishli bo‘lmaydi. San’at mantiqiy tushunchalarga sig‘­dirish mumkin bo‘lmagan joydan boshlanadi. Binobarin, eng zo‘r tadqiqotchi ham asl ijod namunasini o‘zgacha talqinga o‘rin qoldirmaydigan tarzda to‘liq tahlil qilolmaydi.

Chinakam badiiy matn uni idrok etgan shaxslarning saviyasi, didi, intellektual darajasiga muvofiq ravishda turli davrlarda turlicha qabul etilaveradi. Hatto, ba’zan bir asarning o‘zi bitta odam tomonidan kayfiyati­ning qandayligiga qarab har xil idrok etilishi mumkindir.

Badiiy asar tahlilida amal qilinadigan ikkinchi tamoyil har qanday tahlilning shaxsiy mulohaza ekani va u hech qachon mutlaq haqiqat bo‘lmasligidir. Tahlilchi qanchalik bilimdon va mohir bo‘lmasin, uning fikrlari hamisha faqat shaxsiy mulohaza maqomida bo‘ladi. Ilmiy haqiqatlar ko‘pchilik tomonidan birday qabul qilinadi, ammo estetik haqiqatlar to‘g‘risida bunday deb bo‘lmaydi. Har bir o‘quvchi asarni o‘zicha o‘qiydi, tushunadi, ta’sirlanadi, his etadi va o‘zicha to‘xtamga keladi. Bir asarni o‘qigan bir qancha kishi o‘rtasida o‘zaro o‘xshash fikrlar bo‘lgani singari, bir-birini mutlaqo inkor etadigan qarashlar uchrashi ham tabiiy holdir.

Biror badiiy asarning istalgan bir mutaxassis tomonidan qilingan tahlili nechog‘lik chuqur ekaniga qaramay, o‘zga bir shaxs bu xildagi talqinni yo qisman, yoki butunlay qabul etmasligi va badiiy hodisaga o‘z pozitsiyasidan kelib chiqib, tamomila boshqacha baho berishi mumkin. Badiiy asarning o‘ta shaxsiy faoliyat natijasi bo‘lib, tinimsiz o‘zgarishlar og‘ushidagi kayfiyat va tuyg‘ular ifodasi ekani uning qabul etilishi ham g‘oyat individual yo‘sinda kechishiga asos bo‘ladi.

Adabiy asar tahlilining muhim tamoyillaridan biri san’at asariga g‘oya ifodalash vositasigina deb qaramaslik va uning, birinchi navbatda, estetik hodisa ekanini hisobga olish kerakligidir. Adabiyotshunoslikda hanuzgacha ham badiiy asarga, avvalo, qandaydir g‘oyani o‘tkazish yo‘li, deb qarash uchrab turadi. Bu hol badiiy asarning asl qimmatini pasaytiradi. Uning birinchi navbatda estetik zavq manbai ekanini e’tibordan tashqarida qoldiradi.

Tahlilda tayanilishi zarur tamoyillardan yana biri badiiy asarga borliqning nusxasi tarzida yondashish mumkin emasligidir. San’at hodisasini tabiat yoki ijtimoiy hayotga taqlid natijasi, deb tushunish asarni real voqelikka mos kelish-kelmaslik nuqtai nazaridan baholashni taqozo etadi. Holbuki, hayotdagiday tasvirlashning o‘zi biror asarning saviyasi haqida xulosa chiqarishga asos bo‘la olmaydi. Hayotdan ko‘chirish ham kitobdan ko‘chirishday nusxakashlikdir.

Badiiy mantiq hamisha ham hayot mantig‘iga muvofiq kelavermaydi. Ba’zan badiiy tasvir hayot hodisasidan teranroq, ahamiyatliroq, salmoqliroq bo‘lishi ham mumkin. Chunki badiiy asar real voqelikdagi hayotiy xaos (betartiblik)dan yaxlit va ichki intizomga bo‘ysunuvchi, qat’iy badiiy mantiqqa binoan harakatlanuvchi estetik kosmos (intizom, go‘zallik) yaratishga qaratilgan ijodiy faoliyat natijasidir. Bu haqda norveg adabiyotshunosi E. Xovards’holm: «Poeziya real borliqning taqlidi ham yoki uning qandaydir talqini ham emas. Poeziya o‘z holicha ortiq darajadagi reallikdir», deb yozadi.

Badiiy tahlilning muhim tamoyillaridan yana biri yaxlitlik hisoblanadi. Yaxlitlik talabi o‘rganiladigan badiiy asarga mustahkam estetik tizim sifatida istalgancha tarkibiy qismlarga ajratib tashlash mumkin bo‘lmagan butunlik tarzida yondashishni ko‘zda tutadi. San’at asarining butunligiga daxl qilinmagandagina uning ichiga kirib borish, mohiyatini anglash mumkin. Inson intelekti, tuyg‘ulari va ma’naviyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan badiiy tahlil har bir shaxsning yaxlit ijtimoiy-biologik hodisa ekanini hisobga olishi zarur. Chunki insonga avval aqliy, so‘ng axloqiy, so‘ngra jismoniy, undan keyin mehnat, undan so‘ng vatanga muhabbat, ulardan keyin insonparvarlik va hokazo tarzidagi sifatlarni singdirib bo‘lmaydi. Odam yo turli omillar ta’sirida bir qator ma’naviy xususiyatlarga ega yaxlit bir shaxs sifatida shakllanadi yoxud hech qachon to‘la ma’nodagi shaxsga aylanolmay qolaveradi.

Badiiy asarga mo‘jizaviy bir butunlik tarzida yondashilmasa, uning siru jozibasi yo‘qqa chiqib, ta’sir qudratidan mahrum bo‘ladi. O‘rganilayotgan asar­ning barcha jihatiga birvarakayiga sinchkov yondasha bilish va uning qismlarida buzilmas butunlikning jozibasi borligini kashf etish tahlil muvaf­faqiyatini ta’minlaydigan omildir.

Badiiy tahlilda amal qilinishi kerak bo‘lgan zarur tamoyillardan biri tizimlilikdir. Tizimlilik yaxlitlik tamoyilining mantiqiy davomi bo‘lib, unda badiiy asarni tashkil etgan unsurlarning muayyan tizimli ko‘rinishda bo‘lishi hisobga olinadi. Asl san’at asaridagi barcha badiiy unsurlar biri ikkinchisiga chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Biror bir asarda portret, o‘xshatish, peyzaj, ko‘chim, mubolag‘a, kichraytirish singari vositalar tasodifiy ravishda kelmaydi va tasvirning umumiy darajasiga ta’sir qilmay qolmaydi. Tahlil tekshirilayotgan asardagi badiiy unsurlarning ayni shu tartibda guruh­lashuvining ichki mantiqiy-kommunikativ, tasviriy-ifodaviy qonuniyati­ni ochishga qaratiladi.

Badiiy asar tahlilida hamisha suyanilishi lozim bo‘lgan tamoyillardan biri tarixiylikdir. Adabiy asar muayyan tarixiy sharoitda, konkret vaqtda yashab o‘tgan odam tomonidan yaratilgani uchun unda aks attirilgan voqealargina emas, balki ruhiy holat manzaralarida ham o‘sha davrning tamg‘asi bo‘ladi. Shuningdek, badiiy matn hamisha konkret zamon va makonda yashayotgan odam tomonidan qabul etiladi. Binobarin, tahlilga tortilgan har qanday badiiy asarning yaratilgan va tekshirilayotgan davrlarga xos xususiyatlarini hisobga olmay turib, asosli estetik to‘xtamga kelish imkonsiz. O‘rganilayotgan asarga tarixiylik nuqtai nazaridan yondashilmasa, qahramonlar ruhiy holatini ham, ularni biror xatti-harakatga undagan sabablarni ham tushunmaslik mumkin.

Tarixiylik tamoyiliga tayanish, ayniqsa, zamonaviy asarlarni tekshirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki agar mumtoz adabiyotning asl namunalari boshdanoq sof san’at asari tarzida yaratilib, o‘tmish san’atkorlar uchun badiiy shakl ustuvor maqomda turgan bo‘lsa, zamonaviy ijodkorlar uchun o‘zgacha holat xosdir. Olamni estetik idrok etishda global tasvir yo‘nalishida ketayotgan zamonaviy o‘zbek adiblari tomonidan yaratilgan deyarli barcha asarlar biror hayotiy turtki tufayli vujudga kelgan va o‘sha tarixiy sharoit hisobga olinmasa, asarni to‘g‘ri tushunish hamda tushuntirish maholroqdir.

Adabiy asarni tahlil qilishning muhim prinsiplaridan biri estetik asoslarning ustuvorligi tamoyilidir. Badiiy asar inson ruhiyati manzarasi bo‘lgani bois, o‘quvchilarni eng qabariq, eng ta’sirchan tuyg‘ular bilan yuzma-yuz qiladi. Shu tariqa, kitobxonlar o‘zga odamlarning ruhiyatiga oshno bo‘ladilar. Aslida, o‘z tuyg‘ularinida anglab yetishga qiynaladigan kitobxonni o‘zgalar hissiyotini tuyishga yo‘naltirish uning sezimlarini ingichkalashtirib, kechinmalarini o‘tkirlashtiradi. Estetik asoslar ustuvor bo‘lgan badiiy tahlilgina o‘quvchining qalb ko‘zini ochib, uni tuyg‘usizlik va hissizlikdan qutqaradi. Badiiy asar vositasida beparvolik va loqaydlikdan xalos bo‘lish inson ma’naviy taraqqiyotida ulkan ahamiyat kasb etadi.

Ma’lumki, chinakam badiiy asarning estetik jozibasi uning sirtida turmaydi. Matndagi yashirin nafosatni, zariflikni anglash, uning badiiy qatlamlarini kashf etish uchun muayyan adabiy bilim va estetik diddan tashqari go‘zallikni kerakli joydan qidira bilish malakasi ham shakllangan bo‘lishi kerak. Chin go‘zallik hamisha yashiringan bo‘ladi. Yashirin go‘zallikni topish esa oson emas. Ijodkor tomonidan «shifrlab qo‘yilgan» noma’lum badiiy ma’noni, estetik jozibani topish adibning estetik idealini, tasvir uslubini payqay olgan kishiga nasib etadi. Badiiy tahlil qilinmagan asar yechilmagan test kabi noma’lumlikdir. Tahlil ana shu noma’lumlikni ochadigan mantiqiy-estetik kalit vazifasini bajaradi.

Tahlilda estetik asoslarga yetarli e’tibor bermaslik asl san’at asarlarini yo‘qqa chiqarishi mumkin. Hazrat Navoiyning «Lolazor ermaski, ohimdin jahonga tushdi o‘t, Yo‘q shafaqkim, bir qiroqdin osmonga tushdi o‘t», matlasi bilan boshlanadigan g‘azaliga faqat mantiqiy tushunchalar asosida yondashgan kishi undan o‘ta chuqur ma’no topolmasligi mumkin. Bu satrlar yuksak va betakror hissiy holat ifodasi tarzida o‘rganilgandagina undagi tengsiz jozibani tuyish mumkin bo‘ladi. Qip-qizil bo‘lib ochilgan cheksiz-chegarasiz lolazor qo‘ynida turgan lirik qahramon ma’shuqasi hajrida kuyib, ichi olovga to‘lib ketgan. Uning nazarida, ufqlarga qadar tutashib ketgan bepoyon qizillik ochilgan lolazor emas, balki ma’shuqa firog‘ida kuygan g‘amboda oshiqning ohidan dunyoni tutib ketgan olov. Lolazor borib tutashgan ufq tepasidagi qizillik ham shafaq nuri emas, balki oshiqning ohidan chiqqan o‘t yerni yondirib bo‘lib, osmon yer bilan tutashgan joydan ko‘kka chirmashdi va endi osmon ham bir qirg‘og‘idan yonib ketmoqda. Shu xildagi yondashuvgina misralar jozibasini to‘la his etishga xizmat qiladi.

Badiiy tahlilni amalga oshirishda emotsionallik tamoyili ham katta o‘rin tutadi. Badiiy adabiyot borlig‘icha hissiyotga asoslangan hodisa. Demak, badiiy tahlilda ham asarning hissiyot qo‘zgash xususiyati ko‘zda tutilishi muhim. Hissiyot hisobga olinmagan tahlilda badiiy asarning estetik o‘ziga xosligi yo‘qqa chiqadi. Tahlil kishining tuyg‘ular olamiga daxl qilsagina, asarning badiiy va hayotiy mantig‘i hamda estetik jozibasi ochiladi.

Badiiy tahlilning yo‘nalishlari

Badiiy tahlilda adabiy matnga qanday yondashilayotgani, uning qaysi jihatini tadqiq etish ko‘zda tutilayotgani ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tahlil etilayotgan badiiy asarning qaysi jihatiga birlamchi e’tibor berilishi lozimligini belgilash tahlilning yo‘nalishi tushunchasini anglatadi. Badiiy asar tahlilining to‘laqonli bo‘lishi tahlilchining matnni qanday yo‘nalishda tekshirayotganiga bog‘liqdir.

Badiiy tahlil ilmida asar tahlili genetik, tipologik, funksional, falsafiy, psixologik va filologik singari olti yo‘nalishda amalga oshiri­lishi qayd etiladi. Albatta, tahlil yo‘nalishlarining bu xildagi tasnifi birmuncha shartlidir. Negaki, odatda badiiy tahlil jarayonida bu yo‘nalish­lardan birortasi ustuvor o‘rin tutsa-da, deyarli hech qachon faqat bittasidan foydalanilib, boshqasi chetlab o‘tilmaydi. Chunki o‘rganilayotgan asar estetik tizim bo‘lgani uchun uning tahliliga ham ajralmas qismlardan iborat butunlik tarzida yondashish, ya’ni, matnga har jihatdan qarash zaruriyati hamisha saqlanib qoladi.

Badiiy asar genetik yo‘nalishda tahlil etilganda, asarning yuzaga kelish jarayoni, variantlari, yozilish sabablari tadqiq etiladi. Bunda asarni yuzaga keltirgan omillar ko‘rsatilishiga alohida e’tibor qaratiladi.

Tipologik yo‘nalishda tahlil qilinayotgan asarni yuzaga keltirgan badiiy yoki hayotiy manbalar, tahlil etilayotgan asarning o‘sha davrda yaratilgan boshqa asarlarga o‘xshash hamda farqli tomonlari, asar muallifi bilan o‘zga adiblar orasidagi ijodiy ta’sir, badiiy vorislik kabilarni aniqlashga e’tibor qaratiladi.

Funksional yo‘nalishdagi tahlilda asarning ijtimoiy ta’sir kuchini aniqlashga alohida diqqat qilinadi. Unda o‘rganilayotgan asarning muayyan millat ma’naviyatida qanday o‘rin tutishi tekshiriladi. Tahlil qilinayotgan asarning milliy adabiy jarayondagi o‘rni, yaratilgan zamonidagi yoki tekshi­rilayotgan davrdagi kishilar tafakkuriga qilgan ta’siriga alohida ahamiyat beriladi. Asardagi qaysi obraz yoki tasvir orqali qanday ijtimoiy qonuniyat yoxud muammo yoritilgani tekshiriladi. O‘zbek badiiy tahlil amaliyotida funksional yo‘nalishdan keng foydalaniladi. Bu yo‘nalish qator ijobiy xususiyatlar bilan birgalikda tendensiozlik, matnning badiiy jozibasini e’tibordan qochirish singari salbiy jihatlarga ham egadir.

Badiiy asar falsafiy yo‘nalishda tahlil qilinganda, yozuvchining dunyo­qarashi va e’tiqodi, olamni ko‘rish, anglash, tushuntirish hamda tasvir­lashda tayanadigan falsafiy asos tekshiriladi. Bu yo‘nalishdagi badiiy tahlil matndan uzilgan falsafiy mushohadalardan iborat bo‘lib qolmasligi kerak. Tekshi­rilayotgan asar matnidan kelib chiqmaydigan har qanday falsafiy-nazariy xulosa amaliy ahamiyat kasb etmaydi.

Psixologik yo‘nalishda o‘rganilayotgan asar muallifi shaxsiyatidagi o‘ziga xoslik, adibning asar ustida ishlash usuli, ijodiy jarayon psixologiyasi, shu kechimdagi ruhiy holati va uning tahlillanayotgan asarda qoldirgan nuqsi, muallif ruhiy dunyosining matn saviyasiga ko‘rsatgan ta’siri kabi jihatlar o‘rganiladi. Tahlilning bu yo‘nalishida muallifning tasvir uslubini tayin etgan omillar, shaxsiyatga xos jihatlarning badiiy haqiqatga evrilish yo‘sini tekshiriladi.

Lingvistik yo‘nalishdagi badiiy tahlilda asosiy e’tibor asarning til jihatiga qaratiladi. Bu yo‘nalishda asar filologik hodisa sifatida til va tasvir vositalarini qo‘llash, tilning tasvir imkoniyatlari doirasida badiiy shakllar yaratish nuqtai nazaridan tekshiriladi. Bunda muallifning faoliyati an’anaviylik va novatorlik pozitsiyasidan baholanadi. So‘zning o‘z va badiiy ma’nosi, kontekstdagi jozibasi, badiiy matn zamiriga yashirilgan mazmun va bu yashirilganlikning hayotiy-estetik sabablari singari jihatlarga e’tibor qaratiladi.

Ta’kidlash kerakki, yuqorida sanalgan yo‘nalishlar deyarli hech qachon bittadan qo‘llanilmaydi va hamisha bir nechasi yoxud barchasidan aralash holda foydalaniladi.

Badiiy tahlil bosqichlari

Jiddiy hozirlikni talab qiladigan ilmiy-estetik jarayon sifatida badiiy tahlil muayyan bosqichlarda amalga oshiriladi. Amaliyotda adabiy tahlilning uch bosqichi mavjudligi kuzatiladi. Birinchi tayyorlanish bosqichda tadqiqotchi badiiy tahlilga imkoniyat hozirlaydi. Ikkinchi, ya’ni, tahlil qilish bosqichida badiiy matn tahlil etiladi. Uchinchi bosqich xulosalashdan iborat bo‘ladi va tahlil yuzasidan bildirilgan fikrlar muayyan tizim tarzida umumlashtirilib, ilmiy xulosa chiqariladi, asarning yutuq va kamchiliklari, o‘ziga xosligi ko‘rsatilib, uning adabiyotdagi o‘rni belgilab beriladi.

Tayyorgarlik bosqichida tahlil etiladigan asar matni sinchiklab o‘rgani­lishi, tahlil kechimida e’tibor qaratiladigan, urg‘u beriladigan jihatlar aniqlanishi, asosiy nuqtalar belgilanishi lozim. Shunda tahlilning ikkinchi bosqichi muavaffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin.

Bevosita badiiy tahlil amalga oshiriladigan ikkinchi bosqichda matnning jozibadorligini ta’minlagan estetik omillar: timsollar tizimi, perso­najlar ruhiyatini ko‘rsatishda qo‘llanilgan usullar, ifoda tarzidagi o‘ziga xoslik, til xususiyatlari singari jihatlar tekshiriladi. Tahlil qilinayotgan asarning estetik qimmati, millat badiiy tafakkur taraqqiyotidagi mavqei belgi­lab beriladi.

Xulosalash-umumlashtirish bosqichida asarning muayyan ijodkor estetik taqdiri va milliy badiiy tafakkur taraqqiyotida tutgan o‘rni yuzasidan umumlashma yo‘nalishdagi to‘xtamga kelinadi.

Chuqur badiiy tahlilsiz teran badiiy tasvir bo‘lishi gumon. Ko‘p asrlik o‘zbek adabiyoti tarixi mobaynida badiiy matn rivoji bilan adabiy fikr, ya’ni, estetik tahlil taraqqiyoti yonma-yon keladi.

Badiiy tahlil ham badiiy matn yaratish borasidagi bosqichlarga bir muncha muvofiq keladigan bosqichlarni bosib o‘tdi. Jumladan, yangi o‘zbek adabiyotida XX asrning boshlaridan e’tiboran badiiy tahlil asar syujetining qayta bayoni va undan ijtimoiy ma’no keltirib chiqarishdan iborat bo‘ldi. Bu xil tahlil uchun asarning estetik qimmatini tayin etishdan ko‘ra, uning ijtimoiy ahamiyatini ko‘rsatish muhim sanalar edi. Shu sababdan bu bosqichda badiiy matnga funksional yondashuv ustuvorlik qildi.

XX asrning 30-50-yillarida jamiyat hayoti qarama-qarshi sinflar va ular o‘rtasidagi ayovsiz kurashlardan iborat degan qarash hukmronlik qildi. Binobarin, badiiy asar tahlilida ijtimoiy yondashuv ustuvor bo‘ldi. Badiiy asarlar faqat sinfiy pozitsiyadan tahlil qilindi. Sirasini aytganda, bu davrda badiiy tahlil emas, ijtimoiy talqin amalda bo‘ldi. Bu xil yondashuvda asarning badiiy jihatlari, jozibasi emas, balki qaysi mavzuga bag‘ish­langani, qanday masala ko‘tarib chiqilgani, qay bir ijtimoiy qatlam man­faatiga xizmat qilgani, kimlar qahramon qilib olinganligi kabi jihatlarni aniqlash muhim sanaldi. Bu davrda badiiy tahlil asar matnini o‘rganish, muallifni anglash yo‘lidan bormadi, balki asar yuzasidan hukm o‘qib, adibning shaxsiy taqdirini hal etishga urindi.

O‘tgan asrning 90-yillaridan boshlab, milliy adabiyottanuvda chinakam tahlilga yuz burilib, asarning jozibasini ta’minlagan, uning zavqiyobligiga sabab bo‘lgan omillar tekshirila boshlandi.

Insonning ijtimoiy-fiziologik maqomi, uning imkoniyatlari daraja­siga sog‘lom mantiq bilan yondashila boshlangan zamonaviy adabiyotda hayotni mantiqiy yakunga ega hodisa tarzida ko‘rsatishdan uning boshi-oxiri yo‘q uzluksiz hodisotlar zanjiri sifatida tasvirlash bosqichiga o‘tildi. Odam nafa­qat hayotni, balki o‘z umrini, hatto tirikligining birgina kunini ham faqat o‘zi istaganiday yo‘lga qo‘ya olmasligi, uning umri oliy bir kuch tomonidan o‘zigagina ma’lum yo‘sinda boshqarilishi anglab yetildi. Milliy adabiyottanuvda ham masalaga shunday yondashish, badiiy tahlil kechimida shu holatni ko‘zda tutish o‘zlashtirilmoqda. Bu hol nigohlarini ko‘proq o‘z ichki dunyosiga qaratgan adabiy qahramonlarning tabiatidagi yashirin jihatlarni inkishof etish uchun matnni zargarona aniqlik bilan tadqiq etish zaruriyatini keltirib chiqardi. Shuning uchun ham bugungi badiiy tahlil borgan sari tadqiqotga aylanib bormoqda. Bu badiiy tahlilning asar mohiyatini anglatish vositasiga aylana­yotganidan dalolatdir.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali sayti