3 февраль — Ўзбекистон халқ ёзувчиси Тоғай Мурод туғилган кун
Самарқанд миноралари олисдан чўп мисол кўринади. Гўё, ушласа кафтга сиғади. Яқинроқдан эса каллакланган тут мисол кўринади. Гўё, қучоқласа қучоққа сиғади. Олдидан баҳайбатдан-баҳайбат минора бўлиб кўринади. Кафт тугул, ақлга сиғмайди. Қучоқ тугул, хаёлга сиғмайди… Бадиий асар-да мисоли бир минора.
ТОҒАЙ МУРОД ЧИЗГАН СУРАТЛАР
Қозоқбой Йўлдошев билан суҳбат
Тоғай Муроднинг бетакрор қисса ва романлари минг-минглаб китобхонлар юрагидан жой олди, қалбини ларзага солди. Уларни йиғлаб-йиғлаб ўқидик, кулиб-кулиб ўқидик. Чуқур инсоний дард бор эди бу асарларда, кулгу аралаш изтироблар бор эди… Мутолаа давомида ўқувчи ўзида қандайдир руҳий тозаришни ҳис этади, кўнглида чин инсоний туйғулар уйғонади.
Адабиётшунос олим, профессор Қозоқбой Йўлдошев билан бугунги суҳбатимиз Тоғай Мурод асарларининг ёш авлод таълим-тарбиясида тутган ўрни ҳақида бўлди.
— Бир кўрган таниш, дейдилар, икки кўрган билиш.Тоғай Мурод билан қачон танишдингиз-у, уни қачон кашф этдингиз? Ўша пайтларга нима кечди хаёлингиздан, илк таассуротларингиз алдамадими сизни?
— Тоғай Мурод билан деярли тенгдошмиз. Ҳаётнинг қизиқлигини қаранг, бир юртда, бир шаҳарда яшаб юрсак-да, шахсан танишиш бахтга муяссар бўлмаганман. Бунинг ҳам ўзига яраша сабаблари бор, албатта. Айрим ошналарим: «Тоғай Мурод билан танишиб барака топмайсан, қайтанга қалбингдаги унга бўлган бор ихлосинг сўнади. Унинг табиати жудаям оғир», деганди. Қолаверса, Тоғай Мурод ҳар хил давраларга кам қатнашарди. Баъзида унинг буюклиги ҳам шундан бўлса керак деб ўйлаб қоламан. Лекин 1989 йилдами… бир йиғинда бир марта кўзимизга кўзимиз тушиб эди. Шунга қарамай мен унинг асарларини битта қолдирмасдан ўқиб борардим. Шунчаки оддий асарлар қатори эмас, бошқача юрак билан, ўзгача бир меҳр билан мутолаа этардим. Шу жараёнда Тоғай Мурод сийрати ва суратини чизиб бордим. У жуда мағрур ва унча-мунча одамларни тан олавермайдиган, бировга ёқимлироқ кўринишни хаёлига ҳам келтирмайдиган ўжар одам бўлган бўлса керак, деб ўйладим.
2001 йилда Тоғай Мурод «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романини менга жиянидан ҳеч нарса ёзмасдан, бир оғиз гап айтмасдан бериб юборибди. Мен анчадан бери унинг ижоди ҳақида озми-кўпми ёзиб ҳам турардим.. Аммо ўшанда Тоғай Мурод мени ҳам бир ўқувчи сифатида гапларим, қарашларим билан ҳисоблашаркан, қизиқаркан деган қаноат пайдо бўлди менда. Орадан анча вақт ўтиб «Отамдан қолган далалар»ни ҳам худди шу тарзда бериб юборибди.
Тоғай Мурод билан танишишимиз асосан китоблари орқали бўлган. Айниқса, романига илова қилинган «Мен» номли сўнгсўз қаттиқ таъсир қилганди. Боиси, асарлари сийратини, ички оламини теран очиб берган.
-Адибнинг асарларини дарсликка киритилишида ҳам ҳиссангиз бор, деб эшитамиз. Сизни бунга нима мажбур этди. Қолавеса,»Юлдузлар мангу ёнади» болаларга нима беради?
— Тўғри. Тоғай Мурод ижодида нафақат ўқувчилар, балки ҳамма ўрганиши лозим бўлган яхши хислат, ибрат бўладиган воқеалар тасвирларига кенг ўрин берилган. Унинг «Юлдузлар мангу ёнади» қиссаси болаларга орият, инсонийлик, мардлик, инсонлик шаъни, йигитлик ғурурини ҳимоя қилишни, ўша ғурурнинг чинакам баҳосини билишни сингдиради. Қиссани бошланишида ёш полвон Шукур курашдаги рақиби Эрмат билан олишда йиқилади. Асарнинг шу ерда ажойиб тасвир бор:
«Шукурга алам қилди. Эрматга қўлини мушт қилиб кўрсатди.
— Сен билан янаги тўйда олишаман ! — деди.
Эрмат баковул рўпарасида ўтириши билан бир талай бола чопиб келиб ёнига чўккалади.
Шукурга тарафкаш болалар бир-бирига сўз бермай талашди, баковулга эланди:
— Бова, Эрмат полвон билан мени олиштиринг, у қалин ошнамни йиқитди.
— Йўқ, Эрмат полвон билан мен олишаман. Шукур холамнинг ули!
— Бова, Эрмат полвонга мени чиқаринг, Шукур бизнинг ҳамсоямиз!»
Кўриниб турибдики, ушбу қисса болаларда орият тўйғусини шакллантиради. Кишида ўз яқинлари, халқи, миллати орини олишни, ватанпарварлик туйғуларини уйғотишга хизмат қилади. Мен бизнинг халқимиз кураш билан шуғуллансин, курашимиз халқаро ареналарга чиқсин деган мақсадда эмас балки яқинларимиз учун жавобгарлик ҳиссини туйишни ўрганайлик деб шу тўхтамга келдим. «Юлдузлар мангу ёнади» орқали болаларимизда ана шундай ҳисларни шакллантирмоқчи бўлдим. Бу биринчи жиҳати.
Иккинчидан, унинг китоблари болаларга ўзбек тилини гўзаллигини намоён этади. Анови тухумдек силлиқ ёзилган асарлар воқеалари қандай эсимиздан чиқиб кетса, тили ҳам ўқувчига шундай юқмайди. Бу хилдаги асарлар фақат хабар бериш билан чекланиб қолган. Тоғай Мурод асарларининг эса ўз мусиқасига эгалиги билан китобхонни ўзига жалб қилаяпти. У шунчаки тил ёки ахборот воситаси эмас, балки мусиқа воситасидир ҳам. Қолаверса, эстетик функцияси-да бор. Тоғай Мурод прозаси шеър билан билан битилгандек таассурот ўйғотади. Кейин Тоғай Мурод асарларида нафақат тасвирларни, қиёфаларни-да кўришимиз мумкин. Одатда биз ҳарфларни ҳарфларга қўшиб маъно чиқарамиз. Унинг асарларини ўқиётган вақтимизда, яъни ҳарфларни ҳарфларга қўшганимизда мусиқа таралади. Ана шу битта сўзнинг вазифаси мулоқот воситаси бўлса, Тоғай Мурод сўзга бир қатор қўшимча функцияларни юклай олди. У сўз мусиқа бўлиб янграйди. У сўз қўшиқдек қалбларни ларзага солади. У сўз рассом цингари портрет чизади.
Яъни сўзларнинг ўзи билан билвосита кўнгилни ўзгача бир нурга тўлдиради. Қисса охирида Бўри полвон ошнаси Насим билан хаёлан гаплашади. Унинг ҳар бир сўзи таъсир кучи билан инсонни сескантиради, ҳаяжонга солди. Ана шу сўзлардан келиб чи³адиган ғоягина эмас, балки уларнинг айтилиш оҳанги, Бўри полвониниг ички кечинмаларининг берилиш йўсини ҳам бир мусиқийдир. У сўз маъноси ҳам, оҳанги ҳам ўқувчини шунга бўлган талабини қондиради. Яна Тоғай Мурод асарлари ўзбекча сўзларнинг илоҳий қудратидан сабоқ беради.
Қозоғистондаги ўзбек мактаблари ёзилган 9 синф дарслигига адибнинг «От кишнаган оқшом» қиссасини ҳам киритилди. Ахир Тоғай Муродни дарсликларга киритмасликнинг сира иложи йўқ-да. Негаки, бу асарлар шедевер асарлар-да! Зиёдулла образи орқали инсоннинг нозик кечинмалари, зиддиятлари очиб берилади. У кал бўлса-да, кўнглининг шу қадар нозиклиги, ғурури шу даражада баландлиги, эркаклиги ва атрофини ўраб турган кишиларнинг нақадар қаллоблиги, сотқинлиги-ю қўрқоқлиги қандай ифодаланганлини кўринг-а. «От кишнаган оқшом» қиссаси дунёдаги адолат ва адолатсизлик ҳақидаги гўзал ҳамда даҳшатли асар. Бу қисса адибнинг бошқа асарлари цингари эзгуликка даъват этади, эзгулик ва разолатнинг мангу курашишдан баҳс этади. Тоғай Мурод асарларини ўқисак миллатимиз юксалишига, маънавияти баландроқ, кўнгли тозароқ бўлишига хизмат қилади, деб ўйлайман.
Яна бир гап, 1999 йилда адабиётшунос олим Умарали НОРМАТОВ раҳбарлигида «ХХ аср ўзбек адабиёти» деган китоб чоп этилди. Мазкур китобда Тоғай Мурод алоҳида ижодий сиймо сифатида берилди. Шундан буён эса адиб олий ўқув юртларида мунтазам ўқитилиб келинаяпти. Айни пайтда Тоғай Мурод ижоди юзасидан ҳеч бўлмаганда йилда битта ёки иккита диплом ёзилмоқда…
— Севимли адибларимиздан Ўзбекистон Қаҳрамони Саид Аҳмад «Тоғай Мурод қиссаларини ўқир эканман, ҳар гал янги бир ёзувчини кўргандек бўламан. У кечаги ҳаммани қойил қолдирган «Юлдузлар мангу ёнади» ёки «От кишнаган оқшом» қиссаларини ёзган Тоғайга ўхшамайди. «Ойдинда юрган одамлари»ни бошқа Тоғай ёзган, деб ўйлайсиз. Ҳа, унинг асарлари сира бир-бирини такрорламайди.» деб ёзган эди… Бу гапда жон бор. Лекин парадокс шуки, Тоғай Мурод қаҳрамонларини ҳар бирида ёзувчини кўраверамиз.
— Мен ҳам шу фикрдаман. Назаримда Зиёдулла калда, Деҳқонқулда, Бўри полвонда, ҳатто Ботир фирқада ҳам Тоғай Мурод борга ўхшайди. Шунингдек, улар қандайдир бошқача. Тоғай Мурод асарларидаги ритм хусусида номзодлик иши ёқланганидан кўпчиликнинг хабари бўлса керак. Ҳали унинг ижоди, маҳорат сирлари ҳақида кўплаб илмий ишлар ёзилади. Тоғай Мурод ўз ҳасратларини, қолаверса халқининг азоб-истиробларини юрагига яқин олиб асар ёзди. Бу дардни кўтариб юриш оғир. Тоғай Мурод «Мен ўзбек халқига ҳайкал қўяман!» деганида катта ҳасрат билан бирга ызига ишонч мужассам. Адиб асарларида катта ижтимоий дард кўриниб туради.Чунки у бировни дардини ўзиники билиб асар ёзди. Шунинг учун унинг «Мен»и ва «Биз»и қўшилиб кетган.
— «Мен қайтиб келаман» китобининг тақдимот маросимида «Тоғай Муродга бизнинг олдимизда турибди. Унга етиб олишимизга ҳали кўп қовун пишиғи керак», дегандингиз. Ўшанда нималарни назарда тутгангиз?
— Чинакам битиклар инсоният таққиётидан илгарилаб кетади. Мана, Алишер Навоий биздан олти юз йил илгари яшаган бўлса, у мантиқан жамиятдан шунча вақт орқада қолиб кетиши керак эди. У компютерни билмайди, машинани кўрмаган, деганларидай ва ҳаказо. Аслида, биз ҳали Навоийга етиб борганимизча йўқ. «Ўтган кунлар»ни яратилганига саксон бўлди. Ким бу асарни тўла ўзлаштиролдим дея олади? Шу маънода Тоғай Муродни биз тушиниб олдик ёки у яшашдан тўхтади, деб бўлмайди. Унинг асарлари яшайверади, кейинги авлоднинг ўқувчиларини ҳам жалб қилаверади, йиғлатаверади, куйдираверади. Невараларимиз, эвараларимиз,чевараларимиз ҳам Тоғай Мурод асарларини ўқиб, ўзбеклигини ҳис қилиб, кейинги авлодларга ҳам тавсия этаверади… Мен шундай ўйлайман.
— Мен ҳам.
Азим Рўзиев суҳбатлашди
Тоғай Мурод
ЁШ ҚАЛАМКАШЛАРГА ТИЛАКЛАРИМ
Тоғай Мурод (Менгноров Тоғаймурод) 1948 йил 3 февралда Сурхондарё вилоятининг Денов туманига қарашли Хўжасоат қишлоғида туғилган. Ўзбекистон халқ ёзувчиси (1999). ТошДУнинг журналистика факултетини тугатган (1972). Биринчи йирик қиссаси — «Юлдузлар мангу ёнади» (1976). «От кишнаган оқшом» (1979), «Ойдинда юрган одамлар» (1980), «Момо Ер қўшиғи» (1985) каби қиссалари нашр этилган. «Отамдан кюлган далалар» (1993, ушбу асар асосида бадиий филм яратилган, 2001), «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» (2001) романлари муаллифи. Жек Лондоннинг «Бойнинг қизи» драмаси ва ҳикояларини, Э. Сетон-Томпсоннинг «Ёввойи йўрға» қиссасини ўзбек тилига таржима қилган. Абдулла Қодирий номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1994). Ёзувчи 2003 йил 27 майда Тошкент шаҳрида вафот этган.
Биродар, сизга айтажак уч оғиз гапим бор.
1. Биродар, фақат ёлғиз одам асар излайди. Фақат ёлғиз одам асар топади. Фақат ёлғиз одам асар яратади.
Ана шу ёлғиз одам Ёзувчилар уюшмаси остонасидан кириб келади.
У зот ўйчан ҳам ғамгин бўлади. Мағрур ҳам димоғдор бўлади. Салом-нима, алик нима — билмайди.
Ўзи, қайси бир юртдан поездга осилиб келган бўлади. Ҳатто, яшаш учун турар-жойи бўлмайди.
Ёлғиз одамни бир қўлтиғида Кафка бўлади, бир қўлтиғида Камю бўлади. У зот фақат қўлтиғидаги қаламкашларни ва… ёлғиз ўзини тан олади!
«Адабиётни қайтатдан, яратиш керак», деб қўяди. «Чингиз Айтматов ҳам ёмон эмас», деб қўяди.
Ёлғиз одам Ёзувчилар уюшмасига кириш учун учта йўлланма олиб келади. Йўлланмалар мана бундай бўлади: «ўз дунёси бор, ўз йўли бор, ўз тили бор…»
Гўё, у зот бу сайёрадан эмас, ўзга сайёрадан. Гўё, у зот ер фарзанди эмас, само фарзанди. Хуллас… буюк!
Бундай қаралса — ушбу йўлланмалар кулгилидай туюлади. Аслида, йўлланмаларда зиғирдай жон бўлади. Ёлғиз одамни илк китоби ана шу жондан нишона беради.
Ёлғиз одам ана шундай йўлланмалар билан Ёзувчилар уюшмаси аъзоси бўлади-ю… ёлғиз одам бўлмайди.
У энди ”дўст» орттиради, «дўстлар давраси» орттиради.
«Аввало одам бўлиш керак», “Граждан бўлиш керак», «шоирлик тақдир — ҳаммамиз ҳам бир дарвеш».
«Дўстлар» ана шундай шиор остида «ижод” қилади.
У «дўстлар» билан наҳорда ошга боради, пешинда ошга боради, оқшомда ошга боради.
У эади… «аввало одам бўлади», «граждан бўлади», «бир дарвеш» бўлади. Қўли кўксида — тутун чиққан жойдан қолмайди.
У кўнса кўнди, кўнмаса — бадном бўлади.
Биров устоз бўлиб. уни ўнгга етаклайди. Биров ака бўлиб, уни чапга етаклайди. биров муҳаррир бўлиб, бошқа бир ёққа етаклайди.
У энди… «кўп қатори бўладк», «ўзимиз қатори” бўлади.
«Катта бир нима деганда хўп денг», «Сиз айтганни қилинг, кам бўлмайсиз”, «Акаларингизни маҳкам ушласангиз, одам бўласиз».
У ана шундай устозона маслаҳатлар остида «ижод» қилади.
У кўнса кўнди, кўнмаса — ишга киролмайди, уй ололмайди, машина ололмайди.
У энди гуруҳлар манфаати йўлида бўзчини мокиси бўлади. Фракциялар мақсади йўлида халқ дилидагини айтувчи халқпарвар бўлади. Фракциялар фойдаси йўлида ватанини ўйловчи ватанпарвар бўлади.
У энди ҳақикатпарвар қиёфасида муқаддас даргоҳларни алғов-далғов этади. Поқдомон дилларни яра этади. Мажлисларда дунёни бошига кўтаради.
Охир-оқибат — яланғоч қирол бўлиб қолади.
Биродар, эзгулик йўлида гуруҳ тузмайдилар. Ватан йўлида фракция тузмайдилар. Халқ йўлида фракция тузмайдилар.
«Гуруҳ – бир-иккита зот манфаати йўлида бир тўда оломон телбалигидяр».
Жонатан Свифт ана шундай деб эди.
Биродар, сиз «мустақил Ўзбекистон», деб ҳайқирасиз. Чин, Ўзбекистон мустақил бўлди. Чин, Ўэбекистон уч йилдан буён мустақиллик гаштини суриб яшамоқда.
Энди… сиз ўзингизга бир… ойна олиб қаранг: сиз-чи» сиз ўзингиз-чи?
Биродар, мен сиз-да Ўзбекистон юртингиздай мустақил бўлсангиз дейман.Мен сизга-да мустақиллик тилайман.
Биродар, жаҳонда бир қатор халқаро ташкилотлар бор. Барчаси-да оламжаҳон ташкилот, барчаси-да нуфузли ташкилот. Жаҳон мамлакатлари бировга қўшилмайдиган халқаро ташкилоти ана шулар жумласидан. Қанақа ташкилот экани нсмидан аён — бировга қўшилмайдиган давлатлар ташкилоти.
Биродар, Ўзбекистон юртингиз ана шу халқаро ташкилот аъзоси бўлди, Ўзбекистон юртингиз бировга қўшилмайдиган жаҳсн давлатлари сафидан жой олди.
Энди… сиз-да ўзингизга бир… ойна олиб қаранг: сиз-чи, сиз ўзингиз-чи?
Биродар, мен сизни бировга қўшилмайдиган Ўзбекистон юртингиздан намуна олсангиз, дейман. Мен сизга мустақиллик тилайман.
Биродар, Ўзбекистон юртингиз ўз гербига эга бўлди.
Герб — давлат юзи, демақдир. Герб — эл юзи, демакдир.
Ана энди Ўзбекистон давлатингизни ўз юзи бор давлат, деса бўлади. Ана энди ўзбек элингизни ўз юзи бор эл, деса бўлади.
Энди… сиз ўзингизга-да бир… ойна олиб қаранг: ўзларида-чи, ўзларида?
Биродар, мен сизни Ўзбекистон давлатингиз йўлидан борсангиз, дейман. Мен сизни ўзбек элингиздан намуна олсангиз, дейман.
Биродар, мен сизда шахсий герб — ўз юзингиз бўлса, дейман. Мен сизга шаксий герб- шахсий юз тилайман.
Биродар, Ўзбекистон юртингиз ўз гимнига эга бўлди.
Гимн — давлат сўзи, демакдир. Гимн — эл сўзи, демакдир.
Ана энди Ўзбекистон давлатингизни ўз сўзи бор давлат, деса бўлади. Ана энди ўзбек элингизни ўз сўзи бор эл, деса бўлади.
Биродар, сиз ўзингизга тағин бир… ойна олиб қаранг: ўзларини-чи, ўзларини?
Биродар, мен сизда-да шахсий гимн — ўз сўзингиз бўлса, дейман. Мен сизга-да шахсий гимн — шахсий сўз тилайман.
2. Дастхат нима?
Дастхат — бармоқ.. Дастхат — қўл. Дастхат – имзо.
Ана шу тамғалардан инсон зоти ким — билиб олса бўлади.
Шу боис, имзо — ҳужжат, имзо — дастхат.
Ҳаётда дастхатлар кўп: олим дастхати, қаҳрамон дастхати, санъаткор дастхати…
Аммо қаламкаш дастхати — дастхатлар дастхати. Қаламкаш дастхати — табаррук дастхат. Қаламкаш дастхати — тарихкй дастхат.
Мен Абдулла Ориповдан дастхат олиш учун… нонга навбатда тургандай туриб эдим. Мен Чингиз Айтматовдан дастхат олиш учун… аэропорт бориб пойлаб эдим.
Уйимда ана шу зотлар дастхати бор. Мен ушбу дастхатларга қараб-қараб яшайман. Мен хаёлимда… Орипов билан ёнма-ён яшайман. Мен хаёлимда… Айтматов билан қўшни яшайман.
Мен ушбу дастхатларга қараб-қараб… ўзимни дадил ҳам улуғвор чоғлайман!
Биродар, кимдир лидер бўлмоқчи бўлади. Аммо лидер бўлолмайди. Ожиз бўлади.
Аслида, инсон учун ер яхши. Боиси, инсон ер фарзанди.
Аммо у зот ерга қаноат қилмайди. У юксакларни кўзлайди. У фазога талпинади,
У зот кўтарилиш учун нарвон излайди. Нарвон дея, ватанпарвар қиёфасида ватанфурушлик қилади, халқпарвар қиёфасида халқфурушлик қилади. Нарвон дея, мол-дунё тарқатади, жон куйдиради.
Охир-оқибат, нарвон топади. Узун-узун нарвон. Йигирма-ўттиз зинапояли нарвон.
У зот ана шу нарвондан юқори кўтарилади,. У теваракка димоғи билан қарайди. У улуғвор-улуғвор қарайди. У буюкона-буюкона қарайди.
Гўё, у чўққи, барча — ер. Гўё, у улуғ, барча — фақир. Гўё, у буюк, барча — чивин.
Биродар, ана шу нарвон… сиз йиғажак имзолар! Ана шу нарвон… сиз қўяжак имзолар!
Узун-узун. Қават-кават. Бир имзо — бир зина, бир зина — бир имзо. Бир, икки, уч… йигирма бешта имзо. Демак, йигирма бешта зина!
Лидер ана шу нарвон зиналар — имзоларингизга оёқ тираб мансабга кўтарилади. Лидер нарвон зиналар — имзоларингизга оёқ қўйиб шон-шуҳрат чўққисига юқорилайди. Лидер нарвон зиналар -имзоларингизга оёқ тираб ғанимларидан ўч олади.
Сиз… зинапоя бўласиз!
Ахир, бнр имзо остида бир шоир елкаси ётади. Бир имзо остида бир адиб боши ётади. Бир имзо остида бир олим кўкраги ётади.
Лидер… шоирона елкангизга оёғини қўйиб кўтарйлади. Лидер… адибона бошингизга оёғини босиб юқорилайди. Лидер олнмона кўкрагингизга оёғини тираб кўтарилади.
Шундай, сиз зинапоя бўласиз.
Имзолар — зиналар, зиналар — имзолар…
Матбуотларда Зина-зина шоирона имзолар, Зина-зина адибона имзолар! Юқори идораларда қатор-қатор шоирона имзолар, қатор-қатор адибона имзолар! Архивларда қават-қават шоирона имзолар, қават-қават адибона имзолар!
Биродар, адабиёт имзо санъати эмас, йўқ, адабиёт имзо санъати эмас!
Сиз имзо эмас, сиз — сўз йиғинг. Сиз аризага эмас, сиз — асарга имзо қўйинг.
Ана шу асарингизии нарвон қилиб — юқори кўтарилинг. Оёқларингиз остида имзонгиз эмас — асарингиз бўлсин!
Эл-юртда қачон қайта қуриш бўлади?
Хар банда ўз аравасини ўзи тортса – эл-юртда қайта қуриш бўлади. Ҳар банда ўз аравасини ўзи тортса – эл-юрт бой ҳам обод бўлади.
Биродар, сизнинг аравангиэ — адабиёт!
Биродар, шоир имзоси кулги бўлмиш ушбу кунда сиз ўз имзонгизни авайланг.
Эл сизни бир кўриш учун ёғилиб келсин. Эл сиздан дастхат олиш учун навбатда турсин. Эл дастхатингиз билан фахрлансин.
Биродар, адиб имзоси шармисор бўлмиш ушбу кунда сиз ўз имзонгизни қадрланг.
Эл сизни кутиб олиш учун пешвоз чиқсин. Эл сиздан дастхат сўрасин. Эл дастхатингизни уйи тўрига қуйсин.
Биродар, қаламкаш имзоси оёқ ости бўлмиш ушбу кунда сиз ўз имзонгизни кўз қорачиғингизда олиб юринг.
3. Самарқанд миноралари олисдан чўп мисол кўринади. Гўё, ушласа кафтга сиғади. Яқинроқдан эса каллакланган тут мисол кўринади. Гўё, қучоқласа қучоққа сиғади.
Олдидан баҳайбатдан-баҳайбат минора бўлиб кўринади. Кафт тугул, ақлга сиғмайди. Қучоқ тугул, хаёлга сиғмайди.
Минора учидан ер сайин кенгайиб келади. Ерга келиб йўғонлашади. Минора жойи улкан гумбаз бўлади. Инсон гумбаз пойида бир ушоқ бўлиб қолади.
Ана шу гумбаз пойдевор минораларни асрлар оша кўтариб келди. Умр ато этиб келди.
Бадиий асар-да мисоли бир минора. Асарни-да ўз пойдевори бўлади. Асар умри ана шу пойдевордан бино бўлади.
Асар пойдевори — тил.
Тағин бир тил бор. Бу — оғиз тил. Гўдак кафтидай лаҳим эт. Суяксиз эт,
Ижод оламида бир тоифа қаламкашлар бўлади. Улар асари… ҳарфлардан иборат бўлади. Тузсиз сўзлардан иборат бўлади. Бетайин сўзлардан иборат бўлади.
Бу қаламкашларни оғиз тили эса… асфальт йўлдай бўлади. Оғиз тили асфальт йўлдай узун ҳам чексиз бўлади. Оғиз тили асфальт йўлдай қоп-қора ҳам қўланса бўлади.
Биродар, тил- дил, дил — тил. Фарқи — бир ҳарф, биттагина ҳарф.
Бундай қаламкашлар умриям асфальт йўлдай эзилиб ўтади. Умри қишда музлаб ўтади. Умри ёзда куйиб ўтади.
Бундай қаламкашларда тан-соғлик бўлмайди. Бет-бош бўлмайди. Ранг-рўй бўлмайди. Уст-бош бўлмайди.
Биродар, ёмон тил ё жонга уради, ё имонга уради!
Бундайлар ҳар сўзини ойлаб ўйлайди. Ҳар сўзини ҳафталаб ўйлайди. Ҳар сўзини кунлаб ўйлайди. Уйлаб-ўйлаб гап тарқатади, гап сотади, гап сасийди.
Гапи айланиб ўзига келса — у без бўлиб тура берадк, у тониб тура беради. «Қанақа гап?»- дейди. «Мен билмайман», дейди. «Тилни суяги борми, гапираверадиғда”, дейди.
Бундайлар ижодини жамласа бир жилд бўлади, иғвосини жамласа-ўн жилд бўлади!
Бундайлар мақсадларига қандай эришади? Бундайдар… салом-алиқца оташнафас бўлади. Муомалада «одамни жони» бўлади. Улфатчиликни қотиради. “Дўстим”, “ўртоқ”, дея ўпишиб кўришади. Дуои фотиҳани боплайди. “Жаноб”, “тақсир”, дея сўзамол бўлади.
Биродар, сени менлар нимадан бошланади? Бир оғиз иғводан бошланади. Бир-бирлари аро тиш қайрашлар нимадан бошланади? Бир оғиз фисқ-фасоддан бошланади. Ўзаро ғанимлик нимадан бошланади? Бир оғиз фитнадан бошланади.
Таёқ этдан ўтади, сўз суякдан ўтади.
Биродар, жаҳон урушлариям… фитнадан бошланиб эди!
Ҳаёт тил билан бошланади, ҳаёт тил билан адо бўлади. Шу боис, ҳаётга келажак инсонни: «тили чиқибда», дейди. Ҳаётдан кетажак инсонни; чтилдан қолибди», дейди.
Биродар, қаламкашни суйдирадиган — асари тили, қаламкашли куйдирадиган — оғиз тили!
1993
Манба: www.togaymurod.uz
3 fevral — O‘zbekiston xalq yozuvchisi Tog‘ay Murod tug’ilgan kun
Samarqand minoralari olisdan cho‘p misol ko‘rinadi. Go‘yo, ushlasa kaftga sig‘adi. Yaqinroqdan esa kallaklangan tut misol ko‘rinadi. Go‘yo, quchoqlasa quchoqqa sig‘adi. Oldidan bahaybatdan-bahaybat minora bo‘lib ko‘rinadi. Kaft tugul, aqlga sig‘maydi. Quchoq tugul, xayolga sig‘maydi… Badiiy asar-da misoli bir minora.
TOG‘AY MUROD CHIZGAN SURATLAR
Qozoqboy Yo‘ldoshev bilan suhbat
Tog‘ay Murodning betakror qissa va romanlari ming-minglab kitobxonlar yuragidan joy oldi, qalbini larzaga soldi. Ularni yig‘lab-yig‘lab o‘qidik, kulib-kulib o‘qidik. Chuqur insoniy dard bor edi bu asarlarda, kulgu aralash iztiroblar bor edi… Mutolaa davomida o‘quvchi o‘zida qandaydir ruhiy tozarishni his etadi, ko‘nglida chin insoniy tuyg‘ular uyg‘onadi.
Adabiyotshunos olim, professor Qozoqboy Yo‘ldoshev bilan bugungi suhbatimiz Tog‘ay Murod asarlarining yosh avlod ta’lim-tarbiyasida tutgan o‘rni haqida bo‘ldi.
— Bir ko‘rgan tanish, deydilar, ikki ko‘rgan bilish.Tog‘ay Murod bilan qachon tanishdingiz-u, uni qachon kashf etdingiz? O‘sha paytlarga nima kechdi xayolingizdan, ilk taassurotlaringiz aldamadimi sizni?
— Tog‘ay Murod bilan deyarli tengdoshmiz. Hayotning qiziqligini qarang, bir yurtda, bir shaharda yashab yursak-da, shaxsan tanishish baxtga muyassar bo‘lmaganman. Buning ham o‘ziga yarasha sabablari bor, albatta. Ayrim oshnalarim: “Tog‘ay Murod bilan tanishib baraka topmaysan, qaytanga qalbingdagi unga bo‘lgan bor ixlosing so‘nadi. Uning tabiati judayam og‘ir”, degandi. Qolaversa, Tog‘ay Murod har xil davralarga kam qatnashardi. Ba’zida uning buyukligi ham shundan bo‘lsa kerak deb o‘ylab qolaman. Lekin 1989 yildami… bir yig‘inda bir marta ko‘zimizga ko‘zimiz tushib edi. Shunga qaramay men uning asarlarini bitta qoldirmasdan o‘qib borardim. Shunchaki oddiy asarlar qatori emas, boshqacha yurak bilan, o‘zgacha bir mehr bilan mutolaa etardim. Shu jarayonda Tog‘ay Murod siyrati va suratini chizib bordim. U juda mag‘rur va uncha-muncha odamlarni tan olavermaydigan, birovga yoqimliroq ko‘rinishni xayoliga ham keltirmaydigan o‘jar odam bo‘lgan bo‘lsa kerak, deb o‘yladim.
2001 yilda Tog‘ay Murod “Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi” romanini menga jiyanidan hech narsa yozmasdan, bir og‘iz gap aytmasdan berib yuboribdi. Men anchadan beri uning ijodi haqida ozmi-ko‘pmi yozib ham turardim.. Ammo o‘shanda Tog‘ay Murod meni ham bir o‘quvchi sifatida gaplarim, qarashlarim bilan hisoblasharkan, qiziqarkan degan qanoat paydo bo‘ldi menda. Oradan ancha vaqt o‘tib “Otamdan qolgan dalalar”ni ham xuddi shu tarzda berib yuboribdi.
Tog‘ay Murod bilan tanishishimiz asosan kitoblari orqali bo‘lgan. Ayniqsa, romaniga ilova qilingan “Men” nomli so‘ngso‘z qattiq ta’sir qilgandi. Boisi, asarlari siyratini, ichki olamini teran ochib bergan.
-Adibning asarlarini darslikka kiritilishida ham hissangiz bor, deb eshitamiz. Sizni bunga nima majbur etdi. Qolavesa,“Yulduzlar mangu yonadi” bolalarga nima beradi?
— To‘g‘ri. Tog‘ay Murod ijodida nafaqat o‘quvchilar, balki hamma o‘rganishi lozim bo‘lgan yaxshi xislat, ibrat bo‘ladigan voqealar tasvirlariga keng o‘rin berilgan. Uning “Yulduzlar mangu yonadi” qissasi bolalarga oriyat, insoniylik, mardlik, insonlik sha’ni, yigitlik g‘ururini himoya qilishni, o‘sha g‘ururning chinakam bahosini bilishni singdiradi. Qissani boshlanishida yosh polvon Shukur kurashdagi raqibi Ermat bilan olishda yiqiladi. Asarning shu yerda ajoyib tasvir bor:
«Shukurga alam qildi. Ermatga qo‘lini musht qilib ko‘rsatdi.
— Sen bilan yanagi to‘yda olishaman ! — dedi.
Ermat bakovul ro‘parasida o‘tirishi bilan bir talay bola chopib kelib yoniga cho‘kkaladi.
Shukurga tarafkash bolalar bir-biriga so‘z bermay talashdi, bakovulga elandi:
— Bova, Ermat polvon bilan meni olishtiring, u qalin oshnamni yiqitdi.
— Yo‘q, Ermat polvon bilan men olishaman. Shukur xolamning uli!
— Bova, Ermat polvonga meni chiqaring, Shukur bizning hamsoyamiz!»
Ko‘rinib turibdiki, ushbu qissa bolalarda oriyat to‘yg‘usini shakllantiradi. Kishida o‘z yaqinlari, xalqi, millati orini olishni, vatanparvarlik tuyg‘ularini uyg‘otishga xizmat qiladi. Men bizning xalqimiz kurash bilan shug‘ullansin, kurashimiz xalqaro arenalarga chiqsin degan maqsadda emas balki yaqinlarimiz uchun javobgarlik hissini tuyishni o‘rganaylik deb shu to‘xtamga keldim. “Yulduzlar mangu yonadi” orqali bolalarimizda ana shunday hislarni shakllantirmoqchi bo‘ldim. Bu birinchi jihati.
Ikkinchidan, uning kitoblari bolalarga o‘zbek tilini go‘zalligini namoyon etadi. Anovi tuxumdek silliq yozilgan asarlar voqealari qanday esimizdan chiqib ketsa, tili ham o‘quvchiga shunday yuqmaydi. Bu xildagi asarlar faqat xabar berish bilan cheklanib qolgan. Tog‘ay Murod asarlarining esa o‘z musiqasiga egaligi bilan kitobxonni o‘ziga jalb qilayapti. U shunchaki til yoki axborot vositasi emas, balki musiqa vositasidir ham. Qolaversa, estetik funksiyasi-da bor. Tog‘ay Murod prozasi she’r bilan bilan bitilgandek taassurot o‘yg‘otadi. Keyin Tog‘ay Murod asarlarida nafaqat tasvirlarni, qiyofalarni-da ko‘rishimiz mumkin. Odatda biz harflarni harflarga qo‘shib ma’no chiqaramiz. Uning asarlarini o‘qiyotgan vaqtimizda, ya’ni harflarni harflarga qo‘shganimizda musiqa taraladi. Ana shu bitta so‘zning vazifasi muloqot vositasi bo‘lsa, Tog‘ay Murod so‘zga bir qator qo‘shimcha funksiyalarni yuklay oldi. U so‘z musiqa bo‘lib yangraydi. U so‘z qo‘shiqdek qalblarni larzaga soladi. U so‘z rassom singari portret chizadi.
Ya’ni so‘zlarning o‘zi bilan bilvosita ko‘ngilni o‘zgacha bir nurga to‘ldiradi. Qissa oxirida Bo‘ri polvon oshnasi Nasim bilan xayolan gaplashadi. Uning har bir so‘zi ta’sir kuchi bilan insonni seskantiradi, hayajonga soldi. Ana shu so‘zlardan kelib chi³adigan g‘oyagina emas, balki ularning aytilish ohangi, Bo‘ri polvoninig ichki kechinmalarining berilish yo‘sini ham bir musiqiydir. U so‘z ma’nosi ham, ohangi ham o‘quvchini shunga bo‘lgan talabini qondiradi. Yana Tog‘ay Murod asarlari o‘zbekcha so‘zlarning ilohiy qudratidan saboq beradi.
Qozog‘istondagi o‘zbek maktablari yozilgan 9 sinf darsligiga adibning “Ot kishnagan oqshom” qissasini ham kiritildi. Axir Tog‘ay Murodni darsliklarga kiritmaslikning sira iloji yo‘q-da. Negaki, bu asarlar shedever asarlar-da! Ziyodulla obrazi orqali insonning nozik kechinmalari, ziddiyatlari ochib beriladi. U kal bo‘lsa-da, ko‘nglining shu qadar nozikligi, g‘ururi shu darajada balandligi, erkakligi va atrofini o‘rab turgan kishilarning naqadar qallobligi, sotqinligi-yu qo‘rqoqligi qanday ifodalanganlini ko‘ring-a. “Ot kishnagan oqshom” qissasi dunyodagi adolat va adolatsizlik haqidagi go‘zal hamda dahshatli asar. Bu qissa adibning boshqa asarlari singari ezgulikka da’vat etadi, ezgulik va razolatning mangu kurashishdan bahs etadi. Tog‘ay Murod asarlarini o‘qisak millatimiz yuksalishiga, ma’naviyati balandroq, ko‘ngli tozaroq bo‘lishiga xizmat qiladi, deb o‘ylayman.
Yana bir gap, 1999 yilda adabiyotshunos olim Umarali NORMATOV rahbarligida “XX asr o‘zbek adabiyoti” degan kitob chop etildi. Mazkur kitobda Tog‘ay Murod alohida ijodiy siymo sifatida berildi. Shundan buyon esa adib oliy o‘quv yurtlarida muntazam o‘qitilib kelinayapti. Ayni paytda Tog‘ay Murod ijodi yuzasidan hech bo‘lmaganda yilda bitta yoki ikkita diplom yozilmoqda…
— Sevimli adiblarimizdan O‘zbekiston Qahramoni Said Ahmad “Tog‘ay Murod qissalarini o‘qir ekanman, har gal yangi bir yozuvchini ko‘rgandek bo‘laman. U kechagi hammani qoyil qoldirgan ”Yulduzlar mangu yonadi“ yoki ”Ot kishnagan oqshom“ qissalarini yozgan Tog‘ayga o‘xshamaydi. ”Oydinda yurgan odamlari“ni boshqa Tog‘ay yozgan, deb o‘ylaysiz. Ha, uning asarlari sira bir-birini takrorlamaydi.” deb yozgan edi… Bu gapda jon bor. Lekin paradoks shuki, Tog‘ay Murod qahramonlarini har birida yozuvchini ko‘raveramiz.
— Men ham shu fikrdaman. Nazarimda Ziyodulla kalda, Dehqonqulda, Bo‘ri polvonda, hatto Botir firqada ham Tog‘ay Murod borga o‘xshaydi. Shuningdek, ular qandaydir boshqacha. Tog‘ay Murod asarlaridagi ritm xususida nomzodlik ishi yoqlanganidan ko‘pchilikning xabari bo‘lsa kerak. Hali uning ijodi, mahorat sirlari haqida ko‘plab ilmiy ishlar yoziladi. Tog‘ay Murod o‘z hasratlarini, qolaversa xalqining azob-istiroblarini yuragiga yaqin olib asar yozdi. Bu dardni ko‘tarib yurish og‘ir. Tog‘ay Murod “Men o‘zbek xalqiga haykal qo‘yaman!” deganida katta hasrat bilan birga ыziga ishonch mujassam. Adib asarlarida katta ijtimoiy dard ko‘rinib turadi.Chunki u birovni dardini o‘ziniki bilib asar yozdi. Shuning uchun uning “Men”i va “Biz”i qo‘shilib ketgan.
— “Men qaytib kelaman” kitobining taqdimot marosimida “Tog‘ay Murodga bizning oldimizda turibdi. Unga yetib olishimizga hali ko‘p qovun pishig‘i kerak”, degandingiz. O‘shanda nimalarni nazarda tutgangiz?
— Chinakam bitiklar insoniyat taqqiyotidan ilgarilab ketadi. Mana, Alisher Navoiy bizdan olti yuz yil ilgari yashagan bo‘lsa, u mantiqan jamiyatdan shuncha vaqt orqada qolib ketishi kerak edi. U kompyuterni bilmaydi, mashinani ko‘rmagan, deganlariday va hakazo. Aslida, biz hali Navoiyga yetib borganimizcha yo‘q. “O‘tgan kunlar”ni yaratilganiga sakson bo‘ldi. Kim bu asarni to‘la o‘zlashtiroldim deya oladi? Shu ma’noda Tog‘ay Murodni biz tushinib oldik yoki u yashashdan to‘xtadi, deb bo‘lmaydi. Uning asarlari yashayveradi, keyingi avlodning o‘quvchilarini ham jalb qilaveradi, yig‘lataveradi, kuydiraveradi. Nevaralarimiz, evaralarimiz,chevaralarimiz ham Tog‘ay Murod asarlarini o‘qib, o‘zbekligini his qilib, keyingi avlodlarga ham tavsiya etaveradi… Men shunday o‘ylayman.
— Men ham.
Azim Ro‘ziyev suhbatlashdi
Tog‘ay MUROD
YOSh QALAMKASHLARGA TILAKLARIM
Tog‘ay Murod (Mengnorov Tog‘aymurod) 1948 yil 3 fevralda Surxondaryo viloyatining Denov tumaniga qarashli Xo‘jasoat qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘zbekiston xalq yozuvchisi (1999). ToshDUning jurnalistika fakultetini tugatgan (1972). Birinchi yirik qissasi — «Yulduzlar mangu yonadi» (1976). «Ot kishnagan oqshom» (1979), «Oydinda yurgan odamlar» (1980), «Momo Yer qo‘shig‘i» (1985) kabi qissalari nashr etilgan. «Otamdan kyulgan dalalar» (1993, ushbu asar asosida badiiy film yaratilgan, 2001), «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» (2001) romanlari muallifi. Jek Londonning «Boyning qizi» dramasi va hikoyalarini, E. Seton-Tompsonning «Yovvoyi yo‘rg‘a» qissasini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Abdulla Qodiriy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati (1994). Yozuvchi 2003 yil 27 mayda Toshkent shahrida vafot etgan.
Birodar, sizga aytajak uch og‘iz gapim bor.
1. Birodar, faqat yolg‘iz odam asar izlaydi. Faqat yolg‘iz odam asar topadi. Faqat yolg‘iz odam asar yaratadi.
Ana shu yolg‘iz odam Yozuvchilar uyushmasi ostonasidan kirib keladi.
U zot o‘ychan ham g‘amgin bo‘ladi. Mag‘rur ham dimog‘dor bo‘ladi. Salom-nima, alik nima — bilmaydi.
O‘zi, qaysi bir yurtdan poyezdga osilib kelgan bo‘ladi. Hatto, yashash uchun turar-joyi bo‘lmaydi.
Yolg‘iz odamni bir qo‘ltig‘ida Kafka bo‘ladi, bir qo‘ltig‘ida Kamyu bo‘ladi. U zot faqat qo‘ltig‘idagi qalamkashlarni va… yolg‘iz o‘zini tan oladi!
“Adabiyotni qaytatdan, yaratish kerak”, deb qo‘yadi. “Chingiz Aytmatov ham yomon emas”, deb qo‘yadi.
Yolg‘iz odam Yozuvchilar uyushmasiga kirish uchun uchta yo‘llanma olib keladi. Yo‘llanmalar mana bunday bo‘ladi: “o‘z dunyosi bor, o‘z yo‘li bor, o‘z tili bor…”
Go‘yo, u zot bu sayyoradan emas, o‘zga sayyoradan. Go‘yo, u zot yer farzandi emas, samo farzandi. Xullas… buyuk!
Bunday qaralsa — ushbu yo‘llanmalar kulgiliday tuyuladi. Aslida, yo‘llanmalarda zig‘irday jon bo‘ladi. Yolg‘iz odamni ilk kitobi ana shu jondan nishona beradi.
Yolg‘iz odam ana shunday yo‘llanmalar bilan Yozuvchilar uyushmasi a’zosi bo‘ladi-yu… yolg‘iz odam bo‘lmaydi.
U endi ”do‘st“ orttiradi, ”do‘stlar davrasi» orttiradi.
“Avvalo odam bo‘lish kerak”, “Grajdan bo‘lish kerak“, ”shoirlik taqdir — hammamiz ham bir darvesh».
“Do‘stlar” ana shunday shior ostida «ijod” qiladi.
U “do‘stlar” bilan nahorda oshga boradi, peshinda oshga boradi, oqshomda oshga boradi.
U eadi… “avvalo odam bo‘ladi”, “grajdan bo‘ladi”, “bir darvesh” bo‘ladi. Qo‘li ko‘ksida — tutun chiqqan joydan qolmaydi.
U ko‘nsa ko‘ndi, ko‘nmasa — badnom bo‘ladi.
Birov ustoz bo‘lib. uni o‘ngga yetaklaydi. Birov aka bo‘lib, uni chapga yetaklaydi. birov muharrir bo‘lib, boshqa bir yoqqa yetaklaydi.
U endi… “ko‘p qatori bo‘ladk”, «o‘zimiz qatori” bo‘ladi.
“Katta bir nima deganda xo‘p deng”, “Siz aytganni qiling, kam bo‘lmaysiz”, ”Akalaringizni mahkam ushlasangiz, odam bo‘lasiz».
U ana shunday ustozona maslahatlar ostida “ijod” qiladi.
U ko‘nsa ko‘ndi, ko‘nmasa — ishga kirolmaydi, uy ololmaydi, mashina ololmaydi.
U endi guruhlar manfaati yo‘lida bo‘zchini mokisi bo‘ladi. Fraksiyalar maqsadi yo‘lida xalq dilidagini aytuvchi xalqparvar bo‘ladi. Fraksiyalar foydasi yo‘lida vatanini o‘ylovchi vatanparvar bo‘ladi.
U endi haqikatparvar qiyofasida muqaddas dargohlarni alg‘ov-dalg‘ov etadi. Poqdomon dillarni yara etadi. Majlislarda dunyoni boshiga ko‘taradi.
Oxir-oqibat — yalang‘och qirol bo‘lib qoladi.
Birodar, ezgulik yo‘lida guruh tuzmaydilar. Vatan yo‘lida fraksiya tuzmaydilar. Xalq yo‘lida fraksiya tuzmaydilar.
“Guruh – bir-ikkita zot manfaati yo‘lida bir to‘da olomon telbaligidyar”.
Jonatan Svift ana shunday deb edi.
Birodar, siz “mustaqil O‘zbekiston”, deb hayqirasiz. Chin, O‘zbekiston mustaqil bo‘ldi. Chin, O‘ebekiston uch yildan buyon mustaqillik gashtini surib yashamoqda.
Endi… siz o‘zingizga bir… oyna olib qarang: siz-chi» siz o‘zingiz-chi?
Birodar, men siz-da O‘zbekiston yurtingizday mustaqil bo‘lsangiz deyman.Men sizga-da mustaqillik tilayman.
Birodar, jahonda bir qator xalqaro tashkilotlar bor. Barchasi-da olamjahon tashkilot, barchasi-da nufuzli tashkilot. Jahon mamlakatlari birovga qo‘shilmaydigan xalqaro tashkiloti ana shular jumlasidan. Qanaqa tashkilot ekani nsmidan ayon — birovga qo‘shilmaydigan davlatlar tashkiloti.
Birodar, O‘zbekiston yurtingiz ana shu xalqaro tashkilot a’zosi bo‘ldi, O‘zbekiston yurtingiz birovga qo‘shilmaydigan jahsn davlatlari safidan joy oldi.
Endi… siz-da o‘zingizga bir… oyna olib qarang: siz-chi, siz o‘zingiz-chi?
Birodar, men sizni birovga qo‘shilmaydigan O‘zbekiston yurtingizdan namuna olsangiz, deyman. Men sizga mustaqillik tilayman.
Birodar, O‘zbekiston yurtingiz o‘z gerbiga ega bo‘ldi.
Gerb — davlat yuzi, demaqdir. Gerb — el yuzi, demakdir.
Ana endi O‘zbekiston davlatingizni o‘z yuzi bor davlat, desa bo‘ladi. Ana endi o‘zbek elingizni o‘z yuzi bor el, desa bo‘ladi.
Endi… siz o‘zingizga-da bir… oyna olib qarang: o‘zlarida-chi, o‘zlarida?
Birodar, men sizni O‘zbekiston davlatingiz yo‘lidan borsangiz, deyman. Men sizni o‘zbek elingizdan namuna olsangiz, deyman.
Birodar, men sizda shaxsiy gerb — o‘z yuzingiz bo‘lsa, deyman. Men sizga shaksiy gerb- shaxsiy yuz tilayman.
Birodar, O‘zbekiston yurtingiz o‘z gimniga ega bo‘ldi.
Gimn — davlat so‘zi, demakdir. Gimn — el so‘zi, demakdir.
Ana endi O‘zbekiston davlatingizni o‘z so‘zi bor davlat, desa bo‘ladi. Ana endi o‘zbek elingizni o‘z so‘zi bor el, desa bo‘ladi.
Birodar, siz o‘zingizga tag‘in bir… oyna olib qarang: o‘zlarini-chi, o‘zlarini?
Birodar, men sizda-da shaxsiy gimn — o‘z so‘zingiz bo‘lsa, deyman. Men sizga-da shaxsiy gimn — shaxsiy so‘z tilayman.
2. Dastxat nima?
Dastxat — barmoq.. Dastxat — qo‘l. Dastxat – imzo.
Ana shu tamg‘alardan inson zoti kim — bilib olsa bo‘ladi.
Shu bois, imzo — hujjat, imzo — dastxat.
Hayotda dastxatlar ko‘p: olim dastxati, qahramon dastxati, san’atkor dastxati…
Ammo qalamkash dastxati — dastxatlar dastxati. Qalamkash dastxati — tabarruk dastxat. Qalamkash dastxati — tarixky dastxat.
Men Abdulla Oripovdan dastxat olish uchun… nonga navbatda turganday turib edim. Men Chingiz Aytmatovdan dastxat olish uchun… aeroport borib poylab edim.
Uyimda ana shu zotlar dastxati bor. Men ushbu dastxatlarga qarab-qarab yashayman. Men xayolimda… Oripov bilan yonma-yon yashayman. Men xayolimda… Aytmatov bilan qo‘shni yashayman.
Men ushbu dastxatlarga qarab-qarab… o‘zimni dadil ham ulug‘vor chog‘layman!
Birodar, kimdir lider bo‘lmoqchi bo‘ladi. Ammo lider bo‘lolmaydi. Ojiz bo‘ladi.
Aslida, inson uchun yer yaxshi. Boisi, inson yer farzandi.
Ammo u zot yerga qanoat qilmaydi. U yuksaklarni ko‘zlaydi. U fazoga talpinadi,
U zot ko‘tarilish uchun narvon izlaydi. Narvon deya, vatanparvar qiyofasida vatanfurushlik qiladi, xalqparvar qiyofasida xalqfurushlik qiladi. Narvon deya, mol-dunyo tarqatadi, jon kuydiradi.
Oxir-oqibat, narvon topadi. Uzun-uzun narvon. Yigirma-o‘ttiz zinapoyali narvon.
U zot ana shu narvondan yuqori ko‘tariladi,. U tevarakka dimog‘i bilan qaraydi. U ulug‘vor-ulug‘vor qaraydi. U buyukona-buyukona qaraydi.
Go‘yo, u cho‘qqi, barcha — yer. Go‘yo, u ulug‘, barcha — faqir. Go‘yo, u buyuk, barcha — chivin.
Birodar, ana shu narvon… siz yig‘ajak imzolar! Ana shu narvon… siz qo‘yajak imzolar!
Uzun-uzun. Qavat-kavat. Bir imzo — bir zina, bir zina — bir imzo. Bir, ikki, uch… yigirma beshta imzo. Demak, yigirma beshta zina!
Lider ana shu narvon zinalar — imzolaringizga oyoq tirab mansabga ko‘tariladi. Lider narvon zinalar — imzolaringizga oyoq qo‘yib shon-shuhrat cho‘qqisiga yuqorilaydi. Lider narvon zinalar -imzolaringizga oyoq tirab g‘animlaridan o‘ch oladi.
Siz… zinapoya bo‘lasiz!
Axir, bnr imzo ostida bir shoir yelkasi yotadi. Bir imzo ostida bir adib boshi yotadi. Bir imzo ostida bir olim ko‘kragi yotadi.
Lider… shoirona yelkangizga oyog‘ini qo‘yib ko‘taryladi. Lider… adibona boshingizga oyog‘ini bosib yuqorilaydi. Lider olnmona ko‘kragingizga oyog‘ini tirab ko‘tariladi.
Shunday, siz zinapoya bo‘lasiz.
Imzolar — zinalar, zinalar — imzolar…
Matbuotlarda Zina-zina shoirona imzolar, Zina-zina adibona imzolar! Yuqori idoralarda qator-qator shoirona imzolar, qator-qator adibona imzolar! Arxivlarda qavat-qavat shoirona imzolar, qavat-qavat adibona imzolar!
Birodar, adabiyot imzo san’ati emas, yo‘q, adabiyot imzo san’ati emas!
Siz imzo emas, siz — so‘z yig‘ing. Siz arizaga emas, siz — asarga imzo qo‘ying.
Ana shu asaringizii narvon qilib — yuqori ko‘tariling. Oyoqlaringiz ostida imzongiz emas — asaringiz bo‘lsin!
El-yurtda qachon qayta qurish bo‘ladi?
Xar banda o‘z aravasini o‘zi tortsa – el-yurtda qayta qurish bo‘ladi. Har banda o‘z aravasini o‘zi tortsa – el-yurt boy ham obod bo‘ladi.
Birodar, sizning aravangie — adabiyot!
Birodar, shoir imzosi kulgi bo‘lmish ushbu kunda siz o‘z imzongizni avaylang.
El sizni bir ko‘rish uchun yog‘ilib kelsin. El sizdan dastxat olish uchun navbatda tursin. El dastxatingiz bilan faxrlansin.
Birodar, adib imzosi sharmisor bo‘lmish ushbu kunda siz o‘z imzongizni qadrlang.
El sizni kutib olish uchun peshvoz chiqsin. El sizdan dastxat so‘rasin. El dastxatingizni uyi to‘riga quysin.
Birodar, qalamkash imzosi oyoq osti bo‘lmish ushbu kunda siz o‘z imzongizni ko‘z qorachig‘ingizda olib yuring.
3. Samarqand minoralari olisdan cho‘p misol ko‘rinadi. Go‘yo, ushlasa kaftga sig‘adi. Yaqinroqdan esa kallaklangan tut misol ko‘rinadi. Go‘yo, quchoqlasa quchoqqa sig‘adi.
Oldidan bahaybatdan-bahaybat minora bo‘lib ko‘rinadi. Kaft tugul, aqlga sig‘maydi. Quchoq tugul, xayolga sig‘maydi.
Minora uchidan yer sayin kengayib keladi. Yerga kelib yo‘g‘onlashadi. Minora joyi ulkan gumbaz bo‘ladi. Inson gumbaz poyida bir ushoq bo‘lib qoladi.
Ana shu gumbaz poydevor minoralarni asrlar osha ko‘tarib keldi. Umr ato etib keldi.
Badiiy asar-da misoli bir minora. Asarni-da o‘z poydevori bo‘ladi. Asar umri ana shu poydevordan bino bo‘ladi.
Asar poydevori — til.
Tag‘in bir til bor. Bu — og‘iz til. Go‘dak kaftiday lahim et. Suyaksiz et,
Ijod olamida bir toifa qalamkashlar bo‘ladi. Ular asari… harflardan iborat bo‘ladi. Tuzsiz so‘zlardan iborat bo‘ladi. Betayin so‘zlardan iborat bo‘ladi.
Bu qalamkashlarni og‘iz tili esa… asfalt yo‘lday bo‘ladi. Og‘iz tili asfalt yo‘lday uzun ham cheksiz bo‘ladi. Og‘iz tili asfalt yo‘lday qop-qora ham qo‘lansa bo‘ladi.
Birodar, til- dil, dil — til. Farqi — bir harf, bittagina harf.
Bunday qalamkashlar umriyam asfalt yo‘lday ezilib o‘tadi. Umri qishda muzlab o‘tadi. Umri yozda kuyib o‘tadi.
Bunday qalamkashlarda tan-sog‘lik bo‘lmaydi. Bet-bosh bo‘lmaydi. Rang-ro‘y bo‘lmaydi. Ust-bosh bo‘lmaydi.
Birodar, yomon til yo jonga uradi, yo imonga uradi!
Bundaylar har so‘zini oylab o‘ylaydi. Har so‘zini haftalab o‘ylaydi. Har so‘zini kunlab o‘ylaydi. Uylab-o‘ylab gap tarqatadi, gap sotadi, gap sasiydi.
Gapi aylanib o‘ziga kelsa — u bez bo‘lib tura beradk, u tonib tura beradi. “Qanaqa gap?”- deydi. “Men bilmayman”, deydi. «Tilni suyagi bormi, gapiraveradig‘da”, deydi.
Bundaylar ijodini jamlasa bir jild bo‘ladi, ig‘vosini jamlasa-o‘n jild bo‘ladi!
Bundaylar maqsadlariga qanday erishadi? Bundaydar… salom-aliqsa otashnafas bo‘ladi. Muomalada “odamni joni” bo‘ladi. Ulfatchilikni qotiradi. “Do‘stim”, “o‘rtoq”, deya o‘pishib ko‘rishadi. Duoi fotihani boplaydi. “Janob”, “taqsir”, deya so‘zamol bo‘ladi.
Birodar, seni menlar nimadan boshlanadi? Bir og‘iz ig‘vodan boshlanadi. Bir-birlari aro tish qayrashlar nimadan boshlanadi? Bir og‘iz fisq-fasoddan boshlanadi. O‘zaro g‘animlik nimadan boshlanadi? Bir og‘iz fitnadan boshlanadi.
Tayoq etdan o‘tadi, so‘z suyakdan o‘tadi.
Birodar, jahon urushlariyam… fitnadan boshlanib edi!
Hayot til bilan boshlanadi, hayot til bilan ado bo‘ladi. Shu bois, hayotga kelajak insonni: “tili chiqibda”, deydi. Hayotdan ketajak insonni; chtildan qolibdi», deydi.
Birodar, qalamkashni suydiradigan — asari tili, qalamkashli kuydiradigan — og‘iz tili!
1993
Manba: www.togaymurod.uz
