Вақт ва пулни иқтисод қилиш учун оддий, жайдари гаплар, қисқартма терминлар, абревиатуралардан фойдаланиш авж олди ва бу амалиёт ўзига хос қоидага айланиб улгурди. Биз интернет тилини компьютер соҳасидаги мутахассислар, ўсмирлар, талабалар ва идора хизматчилари ишлатадилар. Назаримда, келажакда бу тилдан фойдаланувчилардоираси янада кенгаяди. Глобаллашувнинг таъсиришу бўлса керак-да! Ишқилиб, бора-бора ёшлар “4” рақами кириллча “ч” ёки “ш” ҳарфи лотинча “w”дан келиб чиққан деб ўйламасалар бўлди.
Фозил Фарҳод ўғли
МАКТУБНИНГ УМРИ ТУГАДИМИ?
Инсон кўксида юрак отлиғ кўприкка менгзаш мумкин бўлган аъзо бор. У кўприкдан миллион йиллардан буён миллиардлаб шарҳи аёну ноаён кечинмалар, яна миллиардлаб мавҳуму мубҳам туйғулар – йўловчилар ўтади.
Турмуш ташвишлари етовидаги Одам авлодлари айрим йўловчиларнинг қадам тошувларини сеза олади, холос. Шунда англашга уринилган изтироб қадам товушларини дўсту яқинларига, биродару суюкли инсонига етказишга шошилади. Қани энди, бу дилдаги кечинмалар тезда тилга кўча қолса! Йўқ, инсон ўз туйғуларини севганларининг кўзига боқиб сўзлашга ҳамиша ҳам қодир эмас. Шунда унга мактуб ёрдамга келади.
Мактуб илк бора қай асрда ва қай тилда битилган, қай шаклу усулда ёзилган билмадигу, бироқ уни илк ёзган одам инсоният учун шу қадар улуғ ихтиро қилаётганини тўла англамагани аниқ. Негаки, шу вақтга қадар туйғуларни маълум шаклга солиб бўлса-да, хат каби ифода этадиган восита бўлмаган. Неча асрки, мактуб инсон кечинмаларини кўкси куймай бағрида жо қилиб келаётган эди. Бироқ тараққиёт отлиғ улкан “машина” қисмлари – телефон, компьютер, интернет янглиғ воситалар майдонга чиқди-ю, хатжилдга солинган туйғуларимизнинг, қоғозга тўкилган кечинмаларимизнинг ариғига сув ўтмай қўйди.
Тўғри, ўтган аср давомида яратилган бу янги воситалар инсоният тарихида мисли кўрилмаган ўзгаришларни содир этганидан кўз юмиб бўлмайди. Бу воситалар одамзотга буюк имкониятлар эшикларини очиб берди. Узоғини яқин, оғирини енгил қилди. Бундан икки юз йил олдин бундай имкониятлар ҳақида гапириш эртак айтиш билан баробар эди.
Энди хат ёзиш учун қоғозу сиёҳ, марка-ю хатжилд сарф қилинмайди. Илгари ҳафталар, ойлар давомида етиб борадиган мактублар энди бир неча сонияда дунёнинг нариги бурчагига узатиладиган бўлди. Буларнинг бари вақт ва пулни тежашга олиб келади. Лекин инсоният тарихдаги ҳар бир ихтиро учун каттагина ўлпон тўлагани каби бунда ҳам сезиларли йўқотишлар қилди, оқибатда сиёҳу қоғоздан виртуал шаклга кўчган туйғулар тўмтоқлашди, кечинмалар сохталашди.
Навоийнинг замондошларига, Толстойнинг биродарларига чопару почта орқали йўллаган мактублари қаерда-ю, бугунги ёзувчиларнинг ижтимоий тармоғу телефон, “chat”у “whats app” орқали дўстларига битаётган қурама хатлари қаерда? (Оддий одамларни айтмаса ҳам бўлади! Бу ҳақда сал кейинроқ тўхталамиз.) Навоий хатлари йиғиндиси “Муншаот” деб номланиб, уни неча асрким минглаб адабиёт мухлислари ўрганмоқда, миллионлаб китобхон севиб ўқимоқда. Толстойнинг хатлари ҳам аллақачон адабиёт мулкига айланиб, қанча-қанча тилларга таржима қилиниб, миллионлаб ўқувчини мафтун этмоқда. Ҳар икки ижодкорнинг хатларини кўздан кечираркансиз, адиб шахсиятидан бохабар бўласиз, давр руҳиятига рўбаро келасиз.
Қаранг, мактуб илгари маданиятнинг шу қадар юксак кўринишига айланганки, Шарқда, яъни туркий тиллар классик шеъриятида хат алоҳида жанр сифатида шаклланган, бадиий асар даражасига кўтарилган.
Адабий манбаларда қайд этилишича, ўзбек мумтоз адабиётида бу жанрнинг илк намунаси шоир Хоразмий ижодида кўринади. Унинг 1353 йилда яратган “Муҳаббатнома”си ўзбек адабиётининг муҳаббатни ифодалаган илк йирик асарларидан бири бўлиб, унда ошиқнинг маъшуқага бўлган дил изҳорлари, оташин севгиси, бу йўлда чеккан изтироблари тасвирланади.
Адабиётимизда сўнгра “Муҳаббатнома” таъсирида Хўжандийнинг “Латофатнома”, Амирийнинг “Даҳнома”, Сайид Аҳмаднинг “Таашуқнома” сингари асарларияратилди.
Кейинчалик шоирларимизнинг назм ёки насрда баён этилган саргузаштлари, сафар таассуротлари, ички кечинмаларини ифод этган бадиий, илмий, мемуар ва бошқа нома жанридаги асарлари пайдо бўлди. Бобурнинг “Бобурнома”си ҳам мактубдай ўқилади. Муқимийнинг шеърий мактублари-ю, “Саёҳатнома”си, Фурқатнинг Муқимийга ёзган хати, Абдулла Қодирийнинг “Московдан хатлар” деб аталувчи туркум хатлари бунга мисолдир.
Ғарб адабиётида, тўғрироғи, Оврўпа насрида хат эпистоляр жанр сифатида шаклланди. Асосан шоиру ёзувчилар, файласуфу сиёсатчилар, бастакору илм аҳлининг бир-бирига ёзган мактублари адабиётнинг мулкига айлана бошлади. Масалан, Сенеканинг Луцилийга битган номалари, инглиз давлат арбоби, дипломат ҳамда ёзувчи Честерфилднинг “Фарзандга мактублар”, жаҳон фалсафий тафаккури ўсишига улкан ҳисса қўшган немис файласуфи Фридрих Нитшенинг онасига, синглисига, дўстига ёзган хатлари, руснинг буюк танқидчиси В.Белинскийнинг “Гоголга хат” мақоласи ва бошқа шу каби хат ва хат шаклидаги асарлар аллақачон адабиёт мулкига айланиб улгурди.
Буюкларни қўя турайлик. Оддий одамларнинг – ошиқнинг севиклисига, аскарнинг онасига ёзган мактубларини бир эсланг! Узоқ манзилда ўқиётган ўғилга онанинг ёзган хатини ёдга олайлик. Ундан она қалбининг тафти сезилиб турарди. Аҳволлашишдан ташқариунинг мактубидан дунёнинг хабарини билиб олса бўлади. Қишлоқда ким уйлангани-ю, ким турмушга чиққани, ким туғилгани-ю, ким бу дунёни тарк этганигача битилган. Қаранг, хат қанча вазифани бажарган ўша кезлар. Тағин денг, шунча хабарни ёзиб ҳам битганларидан кўнгли тўлмай “яна нимани ҳам ёзай” деб мактубига якун ясаган оналаримиз.
Мактуб ёзишда яна бир анъана бўлган ўшанда. “Хатимда хатолар бўлса, узр” дейилган. Эндичи? Энди одамлар бир-бирига битаётган хатини ёппасига “хато” ёзишмоқда.
Мана унинг ёрқин намунаси:
“-Salom, So1a! Iwlar qalay? (Салом, Собира! Ишлар қалай?)
— Yaxwi, uzing4i, 3qun? (Яхши, ўзинг-чи, Учқун?)
— Zur! (Зўр)
— …
-…
— 4ar4ama! (Чарчама!)
— Ok! (Яхши!)”.
Ҳа бир нарсанинг қулайидан қулайига ўтиб ўрганган Одам авлоди неча аср изтиробларига йўлдош, туйғуларга сирдош бўлиб келган мактубни аста-секин енгил-елпи нағмаларга алмаштира бошлади: симли телефон ихтиро қилингач, нома йўллашни камайтирди, интернету қўл телефони яратилгач, қоғозу сиёҳ, марка-ю, хатжилтни бир четга суриб, мана шундай кичик-кичик СМС ёзишга ўтиб олди.
“XXI аср ёзуви” саналаётган бу қурама тил, афсуски, қўл телефону интернетдан фойдаланаётган ҳар бир ёшнинг “қалб изҳорлари” воситасига айланмоқда, улар дил розларини бир-бирига шу тилда ифодалашмоқда. Аввалги адабиий тилда битилган аскар мактублари, муҳаббат мактублари, соғинч мактублари, табрик мактублари ўрнини энди телефону интернет тилида ёзилаётган юқоридагидай қурама хатлар эгалламоқда.
Бу қурама тил ҳақида кўпчилик олимлар бош қотиришмоқда. Ҳатто интернетнинг ҳаётимиздан кенг ўрин олишини ёқловчи мутахассислар ҳам бундан хавотирланишмоқда. Университетдаги дарс пайтида устозларимиздан бирининг айтган гапи ҳеч эсимдан чиқмайди:
— Адабий тил ва интернет тили ўртасида тафовут бўлиши табиий. Абдулла Қодирий, Чўлпон, Абдулла Қаҳҳор асарлари тили, шубҳасиз, соф ўзбек адабий тили намунаси, сизу биз сўзлашадиган тил эса… Афсус! Ҳар бир миллатнинг шунда афсуси бор. Инглизлар Шекспир, французлар Гюго Бальзак, немислар Гёте, испанлар Сервантес, ҳиндлар Тагор тили қани деб оҳ урадилар. Бугун жаҳоннинг деярли барча юртларида адабий тилда жуда тор доиралардагина фойдаланилади. Кейинги пайтларда эса яна ҳам мужмал “планктон” тили шаклланиб бормоқда. Ҳатто интернетда бу тилдан кенг фойдаланилади. Нега? Чунки интернетда ишлаш учун пул тўлаймиз. Вақт ва пулни иқтисод қилиш учун оддий, жайдари гаплар, қисқартма терминлар, абревиатуралардан фойдаланиш авж олди ва бу амалиёт ўзига хос қоидага айланиб улгурди. Биз интернет тилини компьютер соҳасидаги мутахассислар, ўсмирлар, талабалар ва идора хизматчилари ишлатадилар. Назаримда, келажакда бу тилдан фойдаланувчилардоираси янада кенгаяди. Глобаллашувнинг таъсиришу бўлса керак-да! Ишқилиб, бора-бора ёшлар “4” рақами кириллча “ч” ёки “ш” ҳарфи лотинча “w”дан келиб чиққан деб ўйламасалар бўлди.
Дарҳақиқат, ёшлар Собирдаги “бир”ни “1” шаклида (Co1a) ёки “Учқундаги “уч”ни “3” шаклида (3қун) ёзиб, бир Собирдан, уч Учқундан келиб чиққан деб юрмасалар бўлгани! Бу ҳақда хоҳлаганча баҳслашиш, тортишиш мумкин, аммо асалнинг ҳам ози ширин деганларидай фикрларимизга шу ерда якун ясасак.
Ойни этак билан ёпиб бўлмайди дейишади. Ким нима деса десин, одамлар яқин келажакда бу қурама тилдан зерикади ва туйғуларини ифода этадиган янги восита қидиришга тушади. Шунда жавондаги бадиий китобларни тита бошлайди ва Фарҳоднинг Ширинга, Шириннинг Фарҳодга, Лайлининг Мажнунга, Мажнуннинг Лайлига, Кумушнинг Отабекка, Раънонинг Анварга йўллаган мактубларини топиб ўқийди. Кейин ёзажак номаларини ўшалар тилида ёза бошлайдики, шунда уларнинг ички кечинмалари, бедор туйғулари, бесар хаёллари рўй-рост номаларида бўй кўрсата бошлайди. Мен эса ҳозироқ қишлоғимга – уйимга – отамга соф ўзбек адабий тилида хат ёзишни ният қилдим: “Ассалому алайкум, отажон!…”
“Маънавий ҳаёт” журнали 2014 йил 2-сонидан олинди.
Fozil Farhod o’g’li
MAKTUBNING UMRI TUGADIMI?
Inson ko’ksida yurak otlig’ ko’prikka mengzash mumkin bo’lgan a’zo bor. U ko’prikdan million yillardan buyon milliardlab sharhi ayonu noayon kechinmalar, yana milliardlab mavhumu mubham tuyg’ular – yo’lovchilar o’tadi.
Turmush tashvishlari yetovidagi Odam avlodlari ayrim yo’lovchilarning qadam toshuvlarini seza oladi, xolos. Shunda anglashga urinilgan iztirob qadam tovushlarini do’stu yaqinlariga, birodaru suyukli insoniga yetkazishga shoshiladi. Qani endi, bu dildagi kechinmalar tezda tilga ko’cha qolsa! Yo’q, inson o’z tuyg’ularini sevganlarining ko’ziga boqib so’zlashga hamisha ham qodir emas. Shunda unga maktub yordamga keladi.
Maktub ilk bora qay asrda va qay tilda bitilgan, qay shaklu usulda yozilgan bilmadigu, biroq uni ilk yozgan odam insoniyat uchun shu qadar ulug’ ixtiro qilayotganini to’la anglamagani aniq. Negaki, shu vaqtga qadar tuyg’ularni ma’lum shaklga solib bo’lsa-da, xat kabi ifoda etadigan vosita bo’lmagan. Necha asrki, maktub inson kechinmalarini ko’ksi kuymay bag’rida jo qilib kelayotgan edi. Biroq taraqqiyot otlig’ ulkan “mashina” qismlari – telefon, komp`yuter, internet yanglig’ vositalar maydonga chiqdi-yu, xatjildga solingan tuyg’ularimizning, qog’ozga to’kilgan kechinmalarimizning arig’iga suv o’tmay qo’ydi.
To’g’ri, o’tgan asr davomida yaratilgan bu yangi vositalar insoniyat tarixida misli ko’rilmagan o’zgarishlarni sodir etganidan ko’z yumib bo’lmaydi. Bu vositalar odamzotga buyuk imkoniyatlar eshiklarini ochib berdi. Uzog’ini yaqin, og’irini yengil qildi. Bundan ikki yuz yil oldin bunday imkoniyatlar haqida gapirish ertak aytish bilan barobar edi.
Endi xat yozish uchun qog’ozu siyoh, marka-yu xatjild sarf qilinmaydi. Ilgari haftalar, oylar davomida yetib boradigan maktublar endi bir necha soniyada dunyoning narigi burchagiga uzatiladigan bo’ldi. Bularning bari vaqt va pulni tejashga olib keladi. Lekin insoniyat tarixdagi har bir ixtiro uchun kattagina o’lpon to’lagani kabi bunda ham sezilarli yo’qotishlar qildi, oqibatda siyohu qog’ozdan virtual shaklga ko’chgan tuyg’ular to’mtoqlashdi, kechinmalar soxtalashdi.
Navoiyning zamondoshlariga, Tolstoyning birodarlariga choparu pochta orqali yo’llagan maktublari qaerda-yu, bugungi yozuvchilarning ijtimoiy tarmog’u telefon, “chat”u “whats app” orqali do’stlariga bitayotgan qurama xatlari qaerda? (Oddiy odamlarni aytmasa ham bo’ladi! Bu haqda sal keyinroq to’xtalamiz.) Navoiy xatlari yig’indisi “Munshaot” deb nomlanib, uni necha asrkim minglab adabiyot muxlislari o’rganmoqda, millionlab kitobxon sevib o’qimoqda. Tolstoyning xatlari ham allaqachon adabiyot mulkiga aylanib, qancha-qancha tillarga tarjima qilinib, millionlab o’quvchini maftun etmoqda. Har ikki ijodkorning xatlarini ko’zdan kechirarkansiz, adib shaxsiyatidan boxabar bo’lasiz, davr ruhiyatiga ro’baro kelasiz.
Qarang, maktub ilgari madaniyatning shu qadar yuksak ko’rinishiga aylanganki, Sharqda, ya’ni turkiy tillar klassik she’riyatida xat alohida janr sifatida shakllangan, badiiy asar darajasiga ko’tarilgan.
Adabiy manbalarda qayd etilishicha, o’zbek mumtoz adabiyotida bu janrning ilk namunasi shoir Xorazmiy ijodida ko’rinadi. Uning 1353 yilda yaratgan “Muhabbatnoma”si o’zbek adabiyotining muhabbatni ifodalagan ilk yirik asarlaridan biri bo’lib, unda oshiqning ma’shuqaga bo’lgan dil izhorlari, otashin sevgisi, bu yo’lda chekkan iztiroblari tasvirlanadi.
Adabiyotimizda so’ngra “Muhabbatnoma” ta’sirida Xo’jandiyning “Latofatnoma”, Amiriyning “Dahnoma”, Sayid Ahmadning “Taashuqnoma” singari asarlariyaratildi.
Keyinchalik shoirlarimizning nazm yoki nasrda bayon etilgan sarguzashtlari, safar taassurotlari, ichki kechinmalarini ifod etgan badiiy, ilmiy, memuar va boshqa noma janridagi asarlari paydo bo’ldi. Boburning “Boburnoma”si ham maktubday o’qiladi. Muqimiyning she’riy maktublari-yu, “Sayohatnoma”si, Furqatning Muqimiyga yozgan xati, Abdulla Qodiriyning “Moskovdan xatlar” deb ataluvchi turkum xatlari bunga misoldir.
G’arb adabiyotida, to’g’rirog’i, Ovro’pa nasrida xat epistolyar janr sifatida shakllandi. Asosan shoiru yozuvchilar, faylasufu siyosatchilar, bastakoru ilm ahlining bir-biriga yozgan maktublari adabiyotning mulkiga aylana boshladi. Masalan, Senekaning Lutsiliyga bitgan nomalari, ingliz davlat arbobi, diplomat hamda yozuvchi Chesterfildning “Farzandga maktublar”, jahon falsafiy tafakkuri o’sishiga ulkan hissa qo’shgan nemis faylasufi Fridrix Nitshening onasiga, singlisiga, do’stiga yozgan xatlari, rusning buyuk tanqidchisi V.Belinskiyning “Gogolga xat” maqolasi va boshqa shu kabi xat va xat shaklidagi asarlar allaqachon adabiyot mulkiga aylanib ulgurdi.
Buyuklarni qo’ya turaylik. Oddiy odamlarning – oshiqning seviklisiga, askarning onasiga yozgan maktublarini bir eslang! Uzoq manzilda o’qiyotgan o’g’ilga onaning yozgan xatini yodga olaylik. Undan ona qalbining tafti sezilib turardi. Ahvollashishdan tashqariuning maktubidan dunyoning xabarini bilib olsa bo’ladi. Qishloqda kim uylangani-yu, kim turmushga chiqqani, kim tug’ilgani-yu, kim bu dunyoni tark etganigacha bitilgan. Qarang, xat qancha vazifani bajargan o’sha kezlar. Tag’in deng, shuncha xabarni yozib ham bitganlaridan ko’ngli to’lmay “yana nimani ham yozay” deb maktubiga yakun yasagan onalarimiz.
Maktub yozishda yana bir an’ana bo’lgan o’shanda. “Xatimda xatolar bo’lsa, uzr” deyilgan. Endichi? Endi odamlar bir-biriga bitayotgan xatini yoppasiga “xato” yozishmoqda.
Mana uning yorqin namunasi:
“-Salom, So1a! Iwlar qalay? (Salom, Sobira! Ishlar qalay?)
— Yaxwi, uzing4i, 3qun? (Yaxshi, o’zing-chi, Uchqun?)
— Zur! (Zo’r)
— …
-…
— 4ar4ama! (Charchama!)
— Ok! (Yaxshi!)”.
Ha bir narsaning qulayidan qulayiga o’tib o’rgangan Odam avlodi necha asr iztiroblariga yo’ldosh, tuyg’ularga sirdosh bo’lib kelgan maktubni asta-sekin yengil-yelpi nag’malarga almashtira boshladi: simli telefon ixtiro qilingach, noma yo’llashni kamaytirdi, internetu qo’l telefoni yaratilgach, qog’ozu siyoh, marka-yu, xatjiltni bir chetga surib, mana shunday kichik-kichik SMS yozishga o’tib oldi.
“XXI asr yozuvi” sanalayotgan bu qurama til, afsuski, qo’l telefonu internetdan foydalanayotgan har bir yoshning “qalb izhorlari” vositasiga aylanmoqda, ular dil rozlarini bir-biriga shu tilda ifodalashmoqda. Avvalgi adabiiy tilda bitilgan askar maktublari, muhabbat maktublari, sog’inch maktublari, tabrik maktublari o’rnini endi telefonu internet tilida yozilayotgan yuqoridagiday qurama xatlar egallamoqda.
Bu qurama til haqida ko’pchilik olimlar bosh qotirishmoqda. Hatto internetning hayotimizdan keng o’rin olishini yoqlovchi mutaxassislar ham bundan xavotirlanishmoqda. Universitetdagi dars paytida ustozlarimizdan birining aytgan gapi hech esimdan chiqmaydi:
— Adabiy til va internet tili o’rtasida tafovut bo’lishi tabiiy. Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Abdulla Qahhor asarlari tili, shubhasiz, sof o’zbek adabiy tili namunasi, sizu biz so’zlashadigan til esa… Afsus! Har bir millatning shunda afsusi bor. Inglizlar Shekspir, frantsuzlar Gyugo Bal`zak, nemislar Gyote, ispanlar Servantes, hindlar Tagor tili qani deb oh uradilar. Bugun jahonning deyarli barcha yurtlarida adabiy tilda juda tor doiralardagina foydalaniladi. Keyingi paytlarda esa yana ham mujmal “plankton” tili shakllanib bormoqda. Hatto internetda bu tildan keng foydalaniladi. Nega? Chunki internetda ishlash uchun pul to’laymiz. Vaqt va pulni iqtisod qilish uchun oddiy, jaydari gaplar, qisqartma terminlar, abreviaturalardan foydalanish avj oldi va bu amaliyot o’ziga xos qoidaga aylanib ulgurdi. Biz internet tilini komp`yuter sohasidagi mutaxassislar, o’smirlar, talabalar va idora xizmatchilari ishlatadilar. Nazarimda, kelajakda bu tildan foydalanuvchilardoirasi yanada kengayadi. Globallashuvning ta’sirishu bo’lsa
kerak-da! Ishqilib, bora-bora yoshlar “4” raqami kirillcha “ch” yoki “sh” harfi lotincha “w”dan kelib chiqqan deb o’ylamasalar bo’ldi.
Darhaqiqat, yoshlar Sobirdagi “bir”ni “1” shaklida (Co1a) yoki “Uchqundagi “uch”ni “3” shaklida (3qun) yozib, bir Sobirdan, uch Uchqundan kelib chiqqan deb yurmasalar bo’lgani! Bu haqda xohlagancha bahslashish, tortishish mumkin, ammo asalning ham ozi shirin deganlariday fikrlarimizga shu yerda yakun yasasak.
Oyni etak bilan yopib bo’lmaydi deyishadi. Kim nima desa desin, odamlar yaqin kelajakda bu qurama tildan zerikadi va tuyg’ularini ifoda etadigan yangi vosita qidirishga tushadi. Shunda javondagi badiiy kitoblarni tita boshlaydi va Farhodning Shiringa, Shirinning Farhodga, Laylining Majnunga, Majnunning Layliga, Kumushning Otabekka, Ra’noning Anvarga yo’llagan maktublarini topib o’qiydi. Keyin yozajak nomalarini o’shalar tilida yoza boshlaydiki, shunda ularning ichki kechinmalari, bedor tuyg’ulari, besar xayollari ro’y-rost nomalarida bo’y ko’rsata boshlaydi. Men esa hoziroq qishlog’imga – uyimga – otamga sof o’zbek adabiy tilida xat yozishni niyat qildim: “Assalomu alaykum, otajon!…”
“Ma’naviy hayot” jurnali 2014 yil 2-sonidan olindi.
