Ишонинг-ишонманг, шундай гаплар мени хурсанд қилади. Демак, мурод ҳосил: ёзганларимиз одамларни лоқайд қолдирмабди, кимнингдир қитиқ-патига тегибди, ғашини қўзғабди, кимдир уларни ўзи кўрган-билган (фақат ўзигина!) ҳаётий манзараларга таққосламоққа интилибди, номувофиқликлар ҳам топишга улгурибди. Демак, одатдаги қолипларга тўғри келмас экан, ўзгача экан — яхши-да! Демак, эски схемалар ёриб чиқилибди, камина бундан бахтиёр — аслида муддао ҳам шу эди.

АВВАЛО, ЎЗИНГИЗГА ИШОНИНГ
Ёзувчи Эркин Аъзам билан суҳбат
Суҳбатдош — Фозил Фарҳод ўғли

       Бу одам билан шунчаки гаплашиб бўлмасди. Менинг назаримда, унинг кўнгил денгизига қайиқ ташлаш учун камида Эрнест Хемингуейнинг Сантягосиники сингари журъат керак эди. Бунинг устига кишида маънавий ҳақ бўлиши лозимлигидан ҳам одам истиҳола қиларди. Шунинг учун узоқ тайёргарлик кўргандайман. Орадан йиллар ўтса-да, ҳозир ҳам бунга тайёр бўлдимми-йўқми, билмадим-у, лекин ёзувчи билан гурунглашиш жудаям мароқли. Суҳбат асносида унинг кўнгил мулкига қанчалик кириб бордик, ташлаган қармоғимизнинг хўраги — тўмтоқ саволларимизнинг даражасига боғлиқ бўлди. Суҳбатдаги камчиликларни ўз гарданимга олган ҳолда Эркин Аъзамдан олган фикру мулоҳазаларимизни сизларга ҳам илиндик.

— Бойсундан Тошкентга келганингизга ҳам ярим асрча вақт бўлай дебди. Ортга қарасангиз нималарни кўрасиз?
— Асосан хатолар эсга тушади… Инжиқлигим оламга машҳур: унча-мунча марраларга ҳам етилгандир-у, лекин нуқул эришилмаганлари, ношудликми, беҳуда ғурурми орқасида йўл қўйилган камчиликлар пушаймонлиги ўртайди одамни. Энди фойдаси йўқ, албатта. Йўлнинг асосий қисми ўтиб бўлинган, ҳадеб орқага қарайверишдан иш чиқмайди. Устоз Асқад Мухторнинг “Собирман” деган шеъри худди мен ҳақимда ёзилгандек. Начора, нимаики топган бўлсак, бари кеч келди, кечикиб келди, ақл ҳам кеч кирди… Дарвоқе, ақл кирдими ўзи? Унда нега кечагина қилинган ишлар, гапирилган гаплар бугун ножўядек, хатодек туюлади? Бугунгилари-чи?.. Худо билади. Бу ҳол қачонгача давом этаркан? Қачон бизга ақл энади? “Век живи — век учис” дейди-ку руслар. Умр дегани шудир-да. Берганига шукур, пешонада бори экан деймиз-да, ошна!

— Соч-соқолингизга оқ оралаганига қарамай, сизни кекса дейишга тил бормайди. Толстой элликдан ҳатлаганда “Иқрорнома”сини ёзган экан. Таққос қиладиган бўлсак, “Иқрорнома”нгиз ёзиладиган вақт келиб бўлган. Малол келмаса, ҳаётий хулосаларингиз ҳақида ҳам айтсангиз…
— “Толстойлик”ка-ку даъво йўқ, биласиз. Аммо бу дегани иқрор-тазарру этгулик ҳеч қандай айбу гуноҳсиз бир мусича эканимизни англатмас — айб ҳам кўп, гуноҳлар ҳам етарли, хижолату пушаймонликлардан қоврилиб юришларни-ку айтманг. Шулар алоҳида китоб қилиб ёзилмагани энди бошқа масала. Айтгандай, синчиклаброқ қаралса, ёзган нарсаларимиздан унча-мунчасининг изини топса бўлар.
Эгам биз бандаларини гуноҳга ботиб яшасин деб яратмагандир-у, синов дунёсидан сип-силлиқ, яккаш зафарлар ила ўтишнинг ҳам иложи йўқ-да. Маҳоват туюлмасин, мен умр йўлини гоҳо миналаштирилган хатар майдонига қиёслагим келади. Одам Ато ҳам бу дунёга илк қадамини нимадан бошлагани маълум…
Гапни ҳазрат Толстойдан бошлаган эдик, Толстой билан давом эттирсак, шундайин авлиёсифат зот ҳам кўз юмар чоғи “бу дунёнинг тагига етолмадим-а” дея армон билан ўтган экан. Одам қанчалик авомфаҳм бўлса, ҳаёт ҳақидаги фикр-тасаввурлари шу қадар аниқ, яъни жўн, саёз бўлади. Эҳтимол, каминанинг қарашлари ҳам шу тоифадандир. Инчунин, унинг бугунги хулосалари дейсизми, ҳаётий тутумлари дейсизми, бундай: ўзингга, фақат ўзингга ишон, ўзингга суянгил, бошқаси бекор! Бошингга келган балони-да ўзингдан кўр, мард бўл! Қолгани — Яратган эгамнинг қаламига боғлиқ.

— Бир домламиз бор. Нуқул шу гапни такрорлагани такрорлаган: ҳамма буюкларнинг шахсий ҳаёти, яъни оиласи буюклиги эвазига барбод бўлган. Тарихга назар ташласак, домла кўпинча ҳақ бўлиб чиқади. Румийнинг “ҳар қандай муяссарият маҳрумиятдир, ҳар қандай маҳрумият муяссариятдир” деган гапи ҳам ўша фикрни қўллайди. Сомерсет Моэмнинг “Ой ва сариқ чақа” романи қаҳрамонининг тақдири ҳам шу гапга исбот. Аммо яна бир масала бор. Балки устозимиз ўзи буюк бўла олмагани учун ҳам шундай таскин қидираётгандир. Лекин ундай десак, бир файласуф акамизнинг “Оила — инсоннинг ўзидан ҳам муқаддас”, деган ҳукми одамни яна ўйлантириб қўяди ва шахсияти “ғариб” буюкларга раҳмингиз кела бошлайди. Айтинг-чи, тақдир сизга бу икки йўлдан бирини танлаш имкониятини берганда қандай йўл тутардингиз? Умуман, буюк бўлиш учун оила қурмаслик ёки оилани барбод қилиш шартмикан?
— Шарт эмасдир… Йўқ, зинҳор шарт эмас. Умуман, буюклик деганда сиз нимани, кимни назарда тутяпсиз? Буюк ёзувчи бўлмоқними? Ёзувчи деганлари ҳам аввало одам-ку. Инсоннинг ўзидан, табиат унга туҳфа этган муқаддас аъмолдан (бурчу масъулият ҳам шунинг ичида) юксакроқ яна нима бор экан?! Ёзувчиларни назарда тутаётган бўлсангиз, ижод йўлида оилавий турмушдан беҳад наф ва фароғат кўрган Достоевский ёки Бунину Булгаковларни, ўзимиздан Ойбегу Абдулла Қаҳҳорларни олинг. Мудом биқинида ҳамкор туриб, асарларини чидам билан ўн марталаб қайта кўчириб берган оилапарвар Софя Андреевнадек аёлдан умрининг сўнгги йилларида норози яшаган Лев Толстой (дунё тартиботидан кўнгли тўлмай ўтган талабчан зот!) Достоевскийнинг рафиқасини кўрганда нима дейди, биларсиз: “Сиз ёзувчининг буюк умр йўлдошисиз!” Қаранг, буюк ёзувчининг эмас, ёзувчининг буюк аёлисиз мазмунида айтилаётир! Гап шундаки, машҳур инсонлар ҳамма замонда ҳам нуфус жиҳатдан саноқлироқ келади, уларнинг тақдиру аъмоли барчанинг кўзи ўнгида, барчанинг оғзида бўлади. Ваҳоланки, ҳаётда бирон бир ном қозонмай ўтаётган аҳли авом орасида оила қурмасдан ёки оиласини барбод этиб юрганлар сон мингта! Буларни ҳисобга олмаймиз, чунки улар жамият назарига тушмаган-да.
Бирор шахсий сабабга кўра ҳаётда тоқ ўтишни лозим кўрганларга эса истисно назари билан қараган маъқул. Буюклик рутбасига бевосита боғлиқ зарур шарт эмасдир бу. Ҳали айтганимиздек, буюклар ҳам тўрт мучаси бут, аммо улар ҳам хом сут эмган бандалар…
Каминага келсак, унча-мунча даъволаримиз бордир, эл қатори дегандай. Лекин шундан ортиқ эмас, ишонинг. Шукур, эс-ҳуш жойида, ҳаддимизни биламиз. Бироқ сиз айтаётган танлов шарти кўндаланг бўлганида ҳам оиладан воз кечиш масаласи хаёлга келмасди-ёв. Тарбиямиз шундай. (Балки шунинг учун буюклик насиб этмагандир?..) Яна қўшсак, русларнинг таъбирини қўллаганда, муайян мақсадга етишув шарти шунга кетган сарфу харажатни қопламоғи даркор. Жайдарироғи эса — эшагидан тушови қиммат бўлмаслиги керак.
Таассуфки, чорраҳа бошида турган одамнинг ҳар доим ҳам мақбул йўлни танламоғи душвор. Қисмат чорраҳаси — “англаб бўлмас сир”.

— Олимлар адабиёт ва санъатга “ҳаётдан бир поғона юқори бўлиши керак” деган талаб қўйишади. Толстой бобо эса асарлари билан ҳаётдан юқорилаган Достоевский ва Шекспирнинг “ақлли” қаҳрамонларини аямай “калтаклаган”. Лекин шунга қарамай на “Телба”, на “Ҳамлет” тарих саҳнасидан тушиб қолди. Қизиғи, учала буюк ҳам ўз ўрнини ҳеч кимга бермай яшаб келмоқда.
Энди пастроққа тушсак, сизнинг асарларингизни ўқиган ёки улар асосида ишланган филмларни кўрганлар орасида ҳам “ҳаётда бунақаси бўлмайди” деган гапларни эшитиб қоламан. Ҳатто бир профессор домла маърузаларининг бирида талабаларига “Паризод” филми бош қаҳрамонини “ким етакласа, шунга қўшилиб кетаверади, бу ўзбек миллатига хос хусусият эмас, ҳаётийликдан узоқ” деб уқтирибди. Бу каби баҳслар шу пайтгача яшаган, яшаяпти, яшайверади. Аммо адабиёту санъатни мезону қолипларга сиғдириб бўлармикан?
— Ишонинг-ишонманг, шундай гаплар мени хурсанд қилади. Демак, мурод ҳосил: ёзганларимиз одамларни лоқайд қолдирмабди, кимнингдир қитиқ-патига тегибди, ғашини қўзғабди, кимдир уларни ўзи кўрган-билган (фақат ўзигина!) ҳаётий манзараларга таққосламоққа интилибди, номувофиқликлар ҳам топишга улгурибди. Демак, одатдаги қолипларга тўғри келмас экан, ўзгача экан — яхши-да! Демак, эски схемалар ёриб чиқилибди, камина бундан бахтиёр — аслида муддао ҳам шу эди. Негаки, сотсреализм чизиб берган андозалар ҳамон адабиётимиз йўлига тўғаноқ бўлиб тургани сир эмас. Ёзилган ҳар бир асарни ўша тоғорага солиб баҳоламоққа ўрганиб қолганмиз: сиғадими, йўқми? Яъни — ҳаётда бўлганми, йўқми? Бадиий асарнинг вазифаси воқеликни айнан акс эттириш, нусхакашлик эмаслиги, ҳаётни, демакки, жумбоқдан-жумбоқ инсон кўнглини тадқиқ этиш, инсон ҳақиқатини кўрсатиб бериш, мухтасар ифодалаганда, у муаллифнинг ҳаёт ҳақидаги қарашлари, фалсафаси, нуқтаи назарининг мажозий инъикоси эканига иқрор бўлмоққа бўйнимиз ёр бермай келаётир. Жаҳон адабиётига бир назар ташлаб кўринг, сизу биз билган ҳаёт мантиғига тушавермайдиган воқеа-ҳодисалару ҳолатлар тасвири қанчадан-қанча! Адабиёт жўн, кундалик воқелик тасвири эмаслиги маълум гап-ку!
Ўша ҳурматли профессоримизнинг қўлларида ўзбек миллатига хос хусусиятлар рўйхати бўлса бордир, аммо бизда у йўқ ва шунисидан мамнунмиз. Чунки биз ўзимиз мансуб миллатнинг бир талай хос қирралари, фазилатларидан хабардор эканимиз ҳолда, уни дунёдаги ҳеч кимдан кам ҳам, зиёд ҳам бўлмаган инсонлар жамияти деб биламиз ва шу жамиятнинг ҳар бир аъзосига аввало тирик инсон, мавжуд эзгу жиҳатлари билан бир қаторда нуқсонлари билан-да жонли, жозибали, мураккаб зот сифатида қараймиз. Ёзмаларимиздаги айрим ғайритабиий ҳолатлар илдизи ана шундан қидирилса, бизнинг­ча, ҳалигидек бир­ёқлама талқинларга ҳожат қолмасди.
“Паризод” масаласида шуни айтиш керакки, ундаги келинчак образи — рамз, тимсол, борингки, эстетик идеалдир, бадиий адабиёт шуларсиз кун кўролмайди-ку. Образлар билан иш тутадиган ёзувчининг бунга ҳақи боргина эмас, бу унинг бурчи, вазифаси. Ўзингиз таъкидлаб турибсиз-ку, “адабиёту санъатни мезону қолипларга сиғдириб бўлармикан?” Шуларга мосланган куни у ўсишдан тўхтайди, нусхакашликка ўтади. Машҳур классик фиғон ила айтган сўзларни эсланг: “Бу дунёси нақадар диққинафас-а, афандилар!”

— Тўғриси, ушбу суҳбат бундан уч йил аввал режалаштирилган эди. Ана-мана дегунча орадан шунча вақт ўтиб кетди. Сизга бермоқчи бўлган саволлар орасида: “Ўша гўзал асарларингиз — “Анойининг жайдари олмаси”, “Отойининг туғилган йили” ҳали-ҳали севиб ўқилади. Бироқ бугун ўқувчилар “Ўткан кунлар”, “Отамдан қолган далалар”, “Лолазор” каби романларнинг шайдоси ва гадоси. Шундай романларни ёзишга қодир бўлган ёзувчимиз шу кунларда кинога ўралашиб қолди…”, деганлари ҳам бор эди. Бугун фикрим ўзгарди. Негаки, санъатни нозик тушунадиган кўпчиликнинг назарида, сизнинг асарларингиз асосида ишланган киноларнинг бирортаси ёмон чиқмаган. Кимнинг қўлига тушса ҳам манаман деган филм бўляпти. Бир билгич дўстимиз айтганидек, бу филмлар ўзбек киносини янги бир юксакликка олиб чиқди, бошқа ўзанга буриб юборди. Фестивалу танловлардан сизга ва бу филмларга оқиб келаётган мукофотлар ҳам буни тасдиқлайди.
— Бўлди, бўлди, саволингизга ўтаверинг.
— Шунга қарамай, романга ҳам қўл урдингиз. Балки тишим яхши ўтмагани учунми ё бошқа бирор сабабми, “Шовқин” мени “Дилхирож”у “Забаржад”, “Қарздор”у “Паризод”чалик ҳайратлантирмади. Минг бора узр сўраган ҳолда шуни айтмоқчиманки, бу асар менга гўё “Эркин Аъзам роман ёзмади” деган гапдан қутулиш учун қоралангандек туюлаверади…
— Узр сўраб овора бўлманг, дўстим, очиқ иқрорингиз учун яна раҳмат сизга. Ҳар кимнинг таъби-да, “кимгадир ёқар лола, ким — атиргул шайдоси”. Диду таъб бобида ҳакам йўқ, инсоннинг энг дахл­сиз ҳуқуқларидан бири ҳам шу.
Аммо “Шовқин” роман ёзиш учунгина битилмагандир. Каминангиз, шукурки, унақа орзу-ҳаваслар палласидан ўтиб бўлган, асарнинг қадру баҳоси унинг пешонасига босилган тамға-жанрига қараб белгиланмаслигига ақли етади, қолаверса, илгари ҳам бу ишга уриниб кўрган. Андак катта кетилса рухсатми? Шу китобни — шундай китобни мен ёзмасам бошқа одам ёзмас эди! Негаки, унда акс этган манзараларга шахсан гувоҳ бўлганман, улар мени кўп замон безовта қилиб, ўйлантириб юрган, ёзилмаса уволдек туюлди. Романнинг қандай чиққани эса бошқа масала. Назаримда, кечаги кунларимиздан нақл этган бу асар воқелик талқини ва персонажларга ёндашув жиҳатидан бирмунча илгарилаб кетиб ёзилган бўлса керак. Бу ҳол яхшиликками ё бошқами, унисини айтолмайман. Нотаниш нарса бир қарашда кишига эриш туюлади, ғашини ҳам келтириши мумкин. Фаҳмимча, сиз мендан яна “Забаржад”у “Паризод”ларни кутган чиқарсиз. Бир кирилган сувга қайтиб кирмоқ беҳудалигини, хусусан, адабиётда бу ҳол фазилат саналмаслигини унутмаслигимиз даркор. Яна ҳам ким билади дейсиз…

— Охирги киноқиссангиз филм қилинганига ҳам, мана, бир йилдан ошибди. Фикримча, ўшандан бери ўзбек киносида жимжитлик. Андишасиз гапирадиган бўлсак, режиссёрлару хос мухлислар сизнинг “оғзингиз”ни пойлаб қолишгандек. Энди уларни ва бизларни қачон хурсанд қиласиз?
— Осмонга кўтарвордингиз-ов. Бировни “хурсанд қила олади”ми, йўқми, айтай: шу яқин кунларда “Хонадон эгаси” номли филм экранга чиқса керак. “Танҳо қайиқ” дегани эса келгуси йил суратга олиниши мўлжалланган. Ҳозирча шу.

— Бир пайтлар Абдулла Қаҳҳорнинг Шукур Холмирзаев ва Ўткир Ҳошимовга ёзган мактублари машҳур бўлган экан. Айтинг-чи, ўзингиз ёшларни ўқиб турасизми, умуман, келажак адабиётидан умидингиз қандай?
— Абдуқаюм Йўлдош, Зулфия Қуролбой қизи, Исажон Султон, Наби Жалолиддин ва яна бошқа нисбатан ёш дўстларимнинг китоблари қўлимга тушса, албатта ўқийман. Яқинда “Жаҳон адабиёти” мажалласида Муҳаммад Шарифнинг бир туркум ҳикояларини ўқиб, ўзим ёзгандек хурсанд бўлдим. Ҳар кўчада, кўринган одамга шуни таърифлаб юрибман ҳозир. (Муаллифига мактуб ёзиш керак эди-я!) “Жаҳонга бўйлашиб” деган рукнда эълон қилинибди. Менимча, рукн тўғри танланган, ҳикоялар шунга муносиб!

— Бугунги ёзувчи “Анна Каренина”ю “Уруш ва тинчлик”ка сиғдирилган мазмунни икки ё уч юз бетлик китобга сиғдиради деган тасаввурим бор. Тан олиш керак, бугунги замон ҳар жиҳатдан, ҳар соҳадан ихчамликни талаб этмоқда. Бу адабиётга ҳам таъсир қилмай қолгани йўқ. Сўнгги пайтларда жаҳон адабиётида, ундан таъсирланган ҳолда ўзбек адабиётида ҳам “модерн” отлиғ жажжи ҳикоялар, ихчам қиссалар, мухтасар романлар ёзиш урфга кирди. Эпик кўламдорликни асар ҳажми билан белгилаш мумкинмикан, умуман, янгиланаётган адабий жараённинг етакчи хусусиятлари қайсилар деб ўйлайсиз?
— Саволларингизга зимдан ўзингиз жавоб бериб қўяркансиз-а! Кузатишларингиз ўринли. Кечаётган тезкор давр руҳига мос адабиётда ҳам экспресслашув, тиғизлашув, ана шунинг ҳисобига ихчамлашув жараёни юз бераётгани бор гап. Эпиклик тушунчаси ҳажмдан мазмуннинг теранлигига кўчаётирки, бу ҳолни фақат олқишламоқ керак. Воқеликнинг сиртқи тасвирига эмас, моҳиятига, ифода усулларию бевосита матнга эътибор кучайгани қувонарли хусусиятлардан десак бўлади. Тўғри-да, юз бетда ифодалаш мумкин бўлган мазмунни икки юз саҳифа қилиб чўзишнинг нима ҳожати бор?! Бу ҳол кечаги замонда — китобнинг ҳажмига қараб қалам ҳақи тўланган шароитда қўл келгандир; ўша даврнинг ёзармонлари ёстиқдек-ёстиқдек “полотно”лар яратишга зўр бердиларки, бугун уларни ўқийдиган сербардош мард қани денг! Бир ёзувчи дўстимнинг ўқиганда киши ичига кириб яшайдиган романлар йўқ, деб қайғургани эсга тушади; беҳисоб воқеа-ҳодисаларни қамрайдиган серқатлам асарларни назарда тутган эди у. Шундай асарни ёзишга вақт қани, уни ўқишга тоқат қани, дейман мен.
Нафсиламри, асар ростакамига қизиқарли, сермазмун бўлса, ўқиётганда унинг ҳажми, неча саҳифадан иборатлиги ҳам кўзингизга кўринмайди. Ҳадеб бир гапни чайнайверадиган, узундан-узоқ, аҳамиятсиз тафсилотлар баёнига қурилган “полотно”лардан худо асрасин! Устоз Абдулла Қаҳҳор айтганидек, унақа нарсаларни дўппингизни ҳидлаб-ҳидлаб ўқимоқдан ўзга чорангиз йўқ. Бугунги куннинг бесабр китобхони эса “дўпписиз” — ўқимайди-қўяқолади, шуники тўғри. Кечаги замондаги кўплаб “полотно”лар ана шундай қисматга лойиқ топилгани бугунги адибларимизга сабоқ бўлиши керак.

Манба: «Ҳуррият» газетаси, декабр, 2013

AVVALO, O‘ZINGIZGA ISHONING
Yozuvchi Erkin A’zam bilan suhbat
Suhbatdosh — Fozil Farhod o’g’li

     Bu odam bilan shunchaki gaplashib bo‘lmasdi. Mening nazarimda, uning ko‘ngil dengiziga qayiq tashlash uchun kamida Ernest Xemingueyning Santyagosiniki singari jur’at kerak edi. Buning ustiga kishida ma’naviy haq bo‘lishi lozimligidan ham odam istihola qilardi. Shuning uchun uzoq tayyorgarlik ko‘rgandayman. Oradan yillar o‘tsa-da, hozir ham bunga tayyor bo‘ldimmi-yo‘qmi, bilmadim-u, lekin yozuvchi bilan gurunglashish judayam maroqli. Suhbat asnosida uning ko‘ngil mulkiga qanchalik kirib bordik, tashlagan qarmog‘imizning xo‘ragi — to‘mtoq savollarimizning darajasiga bog‘liq bo‘ldi. Suhbatdagi kamchiliklarni o‘z gardanimga olgan holda Erkin A’zamdan olgan fikru mulohazalarimizni sizlarga ham ilindik.

— Boysundan Toshkentga kelganingizga ham yarim asrcha vaqt bo‘lay debdi. Ortga qarasangiz nimalarni ko‘rasiz?
— Asosan xatolar esga tushadi… Injiqligim olamga mashhur: uncha-muncha marralarga ham yetilgandir-u, lekin nuqul erishilmaganlari, noshudlikmi, behuda g‘ururmi orqasida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar pushaymonligi o‘rtaydi odamni. Endi foydasi yo‘q, albatta. Yo‘lning asosiy qismi o‘tib bo‘lingan, hadeb orqaga qarayverishdan ish chiqmaydi. Ustoz Asqad Muxtorning “Sobirman” degan she’ri xuddi men haqimda yozilgandek. Nachora, nimaiki topgan bo‘lsak, bari kech keldi, kechikib keldi, aql ham kech kirdi… Darvoqye, aql kirdimi o‘zi? Unda nega kechagina qilingan ishlar, gapirilgan gaplar bugun nojo‘yadek, xatodek tuyuladi? Bugungilari-chi?.. Xudo biladi. Bu hol qachongacha davom etarkan? Qachon bizga aql enadi? “Vek jivi — vek uchis” deydi-ku ruslar. Umr degani shudir-da. Berganiga shukur, peshonada bori ekan deymiz-da, oshna!
— Soch-soqolingizga oq oralaganiga qaramay, sizni keksa deyishga til bormaydi. Tolstoy ellikdan hatlaganda “Iqrornoma”sini yozgan ekan. Taqqos qiladigan bo‘lsak, “Iqrornoma”ngiz yoziladigan vaqt kelib bo‘lgan. Malol kelmasa, hayotiy xulosalaringiz haqida ham aytsangiz…

— “Tolstoylik”ka-ku da’vo yo‘q, bilasiz. Ammo bu degani iqror-tazarru etgulik hech qanday aybu gunohsiz bir musicha ekanimizni anglatmas — ayb ham ko‘p, gunohlar ham yetarli, xijolatu pushaymonliklardan qovrilib yurishlarni-ku aytmang. Shular alohida kitob qilib yozilmagani endi boshqa masala. Aytganday, sinchiklabroq qaralsa, yozgan narsalarimizdan uncha-munchasining izini topsa bo‘lar.
Egam biz bandalarini gunohga botib yashasin deb yaratmagandir-u, sinov dunyosidan sip-silliq, yakkash zafarlar ila o‘tishning ham iloji yo‘q-da. Mahovat tuyulmasin, men umr yo‘lini goho minalashtirilgan xatar maydoniga qiyoslagim keladi. Odam Ato ham bu dunyoga ilk qadamini nimadan boshlagani ma’lum…
Gapni hazrat Tolstoydan boshlagan edik, Tolstoy bilan davom ettirsak, shundayin avliyosifat zot ham ko‘z yumar chog‘i “bu dunyoning tagiga yetolmadim-a” deya armon bilan o‘tgan ekan. Odam qanchalik avomfahm bo‘lsa, hayot haqidagi fikr-tasavvurlari shu qadar aniq, ya’ni jo‘n, sayoz bo‘ladi. Ehtimol, kaminaning qarashlari ham shu toifadandir. Inchunin, uning bugungi xulosalari deysizmi, hayotiy tutumlari deysizmi, bunday: o‘zingga, faqat o‘zingga ishon, o‘zingga suyangil, boshqasi bekor! Boshingga kelgan baloni-da o‘zingdan ko‘r, mard bo‘l! Qolgani — Yaratgan egamning qalamiga bog‘liq.

— Bir domlamiz bor. Nuqul shu gapni takrorlagani takrorlagan: hamma buyuklarning shaxsiy hayoti, ya’ni oilasi buyukligi evaziga barbod bo‘lgan. Tarixga nazar tashlasak, domla ko‘pincha haq bo‘lib chiqadi. Rumiyning “har qanday muyassariyat mahrumiyatdir, har qanday mahrumiyat muyassariyatdir” degan gapi ham o‘sha fikrni qo‘llaydi. Somerset Moemning “Oy va sariq chaqa” romani qahramonining taqdiri ham shu gapga isbot. Ammo yana bir masala bor. Balki ustozimiz o‘zi buyuk bo‘la olmagani uchun ham shunday taskin qidirayotgandir. Lekin unday desak, bir faylasuf akamizning “Oila — insonning o‘zidan ham muqaddas”, degan hukmi odamni yana o‘ylantirib qo‘yadi va shaxsiyati “g‘arib” buyuklarga rahmingiz kela boshlaydi. Ayting-chi, taqdir sizga bu ikki yo‘ldan birini tanlash imkoniyatini berganda qanday yo‘l tutardingiz? Umuman, buyuk bo‘lish uchun oila qurmaslik yoki oilani barbod qilish shartmikan?
— Shart emasdir… Yo‘q, zinhor shart emas. Umuman, buyuklik deganda siz nimani, kimni nazarda tutyapsiz? Buyuk yozuvchi bo‘lmoqnimi? Yozuvchi deganlari ham avvalo odam-ku. Insonning o‘zidan, tabiat unga tuhfa etgan muqaddas a’moldan (burchu mas’uliyat ham shuning ichida) yuksakroq yana nima bor ekan?! Yozuvchilarni nazarda tutayotgan bo‘lsangiz, ijod yo‘lida oilaviy turmushdan behad naf va farog‘at ko‘rgan Dostoyevskiy yoki Buninu Bulgakovlarni, o‘zimizdan Oybegu Abdulla Qahhorlarni oling. Mudom biqinida hamkor turib, asarlarini chidam bilan o‘n martalab qayta ko‘chirib bergan oilaparvar Sofya Andreyevnadek ayoldan umrining so‘nggi yillarida norozi yashagan Lev Tolstoy (dunyo tartibotidan ko‘ngli to‘lmay o‘tgan talabchan zot!) Dostoyevskiyning rafiqasini ko‘rganda nima deydi, bilarsiz: “Siz yozuvchining buyuk umr yo‘ldoshisiz!” Qarang, buyuk yozuvchining emas, yozuvchining buyuk ayolisiz mazmunida aytilayotir! Gap shundaki, mashhur insonlar hamma zamonda ham nufus jihatdan sanoqliroq keladi, ularning taqdiru a’moli barchaning ko‘zi o‘ngida, barchaning og‘zida bo‘ladi. Vaholanki, hayotda biron bir nom qozonmay o‘tayotgan ahli avom orasida oila qurmasdan yoki oilasini barbod etib yurganlar son mingta! Bularni hisobga olmaymiz, chunki ular jamiyat nazariga tushmagan-da.
Biror shaxsiy sababga ko‘ra hayotda toq o‘tishni lozim ko‘rganlarga esa istisno nazari bilan qaragan ma’qul. Buyuklik rutbasiga bevosita bog‘liq zarur shart emasdir bu. Hali aytganimizdek, buyuklar ham to‘rt muchasi but, ammo ular ham xom sut emgan bandalar…
Kaminaga kelsak, uncha-muncha da’volarimiz bordir, el qatori deganday. Lekin shundan ortiq emas, ishoning. Shukur, es-hush joyida, haddimizni bilamiz. Biroq siz aytayotgan tanlov sharti ko‘ndalang bo‘lganida ham oiladan voz kechish masalasi xayolga kelmasdi-yov. Tarbiyamiz shunday. (Balki shuning uchun buyuklik nasib etmagandir?..) Yana qo‘shsak, ruslarning ta’birini qo‘llaganda, muayyan maqsadga yetishuv sharti shunga ketgan sarfu xarajatni qoplamog‘i darkor. Jaydarirog‘i esa — eshagidan tushovi qimmat bo‘lmasligi kerak.
Taassufki, chorraha boshida turgan odamning har doim ham maqbul yo‘lni tanlamog‘i dushvor. Qismat chorrahasi — “anglab bo‘lmas sir”.

— Olimlar adabiyot va san’atga “hayotdan bir pog‘ona yuqori bo‘lishi kerak” degan talab qo‘yishadi. Tolstoy bobo esa asarlari bilan hayotdan yuqorilagan Dostoyevskiy va Shekspirning “aqlli” qahramonlarini ayamay “kaltaklagan”. Lekin shunga qaramay na “Telba”, na “Hamlet” tarix sahnasidan tushib qoldi. Qizig‘i, uchala buyuk ham o‘z o‘rnini hech kimga bermay yashab kelmoqda.
Endi pastroqqa tushsak, sizning asarlaringizni o‘qigan yoki ular asosida ishlangan filmlarni ko‘rganlar orasida ham “hayotda bunaqasi bo‘lmaydi” degan gaplarni eshitib qolaman. Hatto bir professor domla ma’ruzalarining birida talabalariga “Parizod” filmi bosh qahramonini “kim yetaklasa, shunga qo‘shilib ketaveradi, bu o‘zbek millatiga xos xususiyat emas, hayotiylikdan uzoq” deb uqtiribdi. Bu kabi bahslar shu paytgacha yashagan, yashayapti, yashayveradi. Ammo adabiyotu san’atni mezonu qoliplarga sig‘dirib bo‘larmikan?
— Ishoning-ishonmang, shunday gaplar meni xursand qiladi. Demak, murod hosil: yozganlarimiz odamlarni loqayd qoldirmabdi, kimningdir qitiq-patiga tegibdi, g‘ashini qo‘zg‘abdi, kimdir ularni o‘zi ko‘rgan-bilgan (faqat o‘zigina!) hayotiy manzaralarga taqqoslamoqqa intilibdi, nomuvofiqliklar ham topishga ulguribdi. Demak, odatdagi qoliplarga to‘g‘ri kelmas ekan, o‘zgacha ekan — yaxshi-da! Demak, eski sxemalar yorib chiqilibdi, kamina bundan baxtiyor — aslida muddao ham shu edi. Negaki, sotsrealizm chizib bergan andozalar hamon adabiyotimiz yo‘liga to‘g‘anoq bo‘lib turgani sir emas. Yozilgan har bir asarni o‘sha tog‘oraga solib baholamoqqa o‘rganib qolganmiz: sig‘adimi, yo‘qmi? Ya’ni — hayotda bo‘lganmi, yo‘qmi? Badiiy asarning vazifasi voqyelikni aynan aks ettirish, nusxakashlik emasligi, hayotni, demakki, jumboqdan-jumboq inson ko‘nglini tadqiq etish, inson haqiqatini ko‘rsatib berish, muxtasar ifodalaganda, u muallifning hayot haqidagi qarashlari, falsafasi, nuqtai nazarining majoziy in’ikosi ekaniga iqror bo‘lmoqqa bo‘ynimiz yor bermay kelayotir. Jahon adabiyotiga bir nazar tashlab ko‘ring, sizu biz bilgan hayot mantig‘iga tushavermaydigan voqyea-hodisalaru holatlar tasviri qanchadan-qancha! Adabiyot jo‘n, kundalik voqyelik tasviri emasligi ma’lum gap-ku!
O‘sha hurmatli professorimizning qo‘llarida o‘zbek millatiga xos xususiyatlar ro‘yxati bo‘lsa bordir, ammo bizda u yo‘q va shunisidan mamnunmiz. Chunki biz o‘zimiz mansub millatning bir talay xos qirralari, fazilatlaridan xabardor ekanimiz holda, uni dunyodagi hech kimdan kam ham, ziyod ham bo‘lmagan insonlar jamiyati deb bilamiz va shu jamiyatning har bir a’zosiga avvalo tirik inson, mavjud ezgu jihatlari bilan bir qatorda nuqsonlari bilan-da jonli, jozibali, murakkab zot sifatida qaraymiz. Yozmalarimizdagi ayrim g‘ayritabiiy holatlar ildizi ana shundan qidirilsa, bizning­cha, haligidek bir­yoqlama talqinlarga hojat qolmasdi.
“Parizod” masalasida shuni aytish kerakki, undagi kelinchak obrazi — ramz, timsol, boringki, estetik idealdir, badiiy adabiyot shularsiz kun ko‘rolmaydi-ku. Obrazlar bilan ish tutadigan yozuvchining bunga haqi borgina emas, bu uning burchi, vazifasi. O‘zingiz ta’kidlab turibsiz-ku, “adabiyotu san’atni mezonu qoliplarga sig‘dirib bo‘larmikan?” Shularga moslangan kuni u o‘sishdan to‘xtaydi, nusxakashlikka o‘tadi. Mash­hur klassik fig‘on ila aytgan so‘zlarni eslang: “Bu dunyosi naqadar diqqinafas-a, afandilar!”

— To‘g‘risi, ushbu suhbat bundan uch yil avval rejalashtirilgan edi. Ana-mana deguncha oradan shuncha vaqt o‘tib ketdi. Sizga bermoqchi bo‘lgan savollar orasida: “O‘sha go‘zal asarlaringiz — “Anoyining jaydari olmasi”, “Otoyining tug‘ilgan yili” hali-hali sevib o‘qiladi. Biroq bugun o‘quvchilar “O‘tkan kunlar”, “Otamdan qolgan dalalar”, “Lolazor” kabi romanlarning shaydosi va gadosi. Shunday romanlarni yozishga qodir bo‘lgan yozuvchimiz shu kunlarda kinoga o‘ralashib qoldi…”, deganlari ham bor edi. Bugun fikrim o‘zgardi. Negaki, san’atni nozik tushunadigan ko‘pchilikning nazarida, sizning asarlaringiz asosida ishlangan kinolarning birortasi yomon chiqmagan. Kimning qo‘liga tushsa ham manaman degan film bo‘lyapti. Bir bilgich do‘stimiz aytganidek, bu filmlar o‘zbek kinosini yangi bir yuksaklikka olib chiqdi, boshqa o‘zanga burib yubordi. Festivalu tanlovlardan sizga va bu filmlarga oqib kelayotgan mukofotlar ham buni tasdiqlaydi.
— Bo‘ldi, bo‘ldi, savolingizga o‘tavering.
— Shunga qaramay, romanga ham qo‘l urdingiz. Balki tishim yaxshi o‘tmagani uchunmi yo boshqa biror sababmi, “Shovqin” meni “Dilxiroj”u “Zabarjad”, “Qarz­dor”u “Parizod”chalik hayratlantirmadi. Ming bora uzr so‘ragan holda shuni aytmoqchimanki, bu asar menga go‘yo “Erkin A’zam roman yozmadi” degan gapdan qutulish uchun qoralangandek tuyulaveradi…
— Uzr so‘rab ovora bo‘lmang, do‘stim, ochiq iqroringiz uchun yana rahmat sizga. Har kimning ta’bi-da, “kimgadir yoqar lola, kim — atirgul shaydosi”. Didu ta’b bobida hakam yo‘q, insonning eng daxl­siz huquqlaridan biri ham shu.
Ammo “Shovqin” roman yozish uchungina bitilmagandir. Kaminangiz, shukurki, unaqa orzu-havaslar pallasidan o‘tib bo‘lgan, asarning qadru bahosi uning peshonasiga bosilgan tamg‘a-janriga qarab belgilanmasligiga aqli yetadi, qolaversa, ilgari ham bu ishga urinib ko‘rgan. Andak katta ketilsa ruxsatmi? Shu kitobni — shunday kitobni men yozmasam boshqa odam yozmas edi! Negaki, unda aks etgan manzaralarga shaxsan guvoh bo‘lganman, ular meni ko‘p zamon bezovta qilib, o‘ylantirib yurgan, yozilmasa uvoldek tuyuldi. Romanning qanday chiqqani esa boshqa masala. Nazarimda, kechagi kunlarimizdan naql etgan bu asar voqyelik talqini va personajlarga yondashuv jihatidan birmuncha ilgarilab ketib yozilgan bo‘lsa kerak. Bu hol yaxshilikkami yo boshqami, unisini aytolmayman. Notanish narsa bir qarashda kishiga erish tuyuladi, g‘ashini ham keltirishi mumkin. Fahmimcha, siz mendan yana “Zabarjad”u “Parizod”larni kutgan chiqarsiz. Bir kirilgan suvga qaytib kirmoq behudaligini, xususan, adabiyotda bu hol fazilat sanalmasligini unutmasligimiz darkor. Yana ham kim biladi deysiz…

— Oxirgi kinoqissangiz film qilinganiga ham, mana, bir yildan oshibdi. Fikrimcha, o‘shandan beri o‘zbek kinosida jimjitlik. Andishasiz gapiradigan bo‘lsak, rejissyorlaru xos muxlislar sizning “og‘zingiz”ni poylab qolishgandek. Endi ularni va bizlarni qachon xursand qilasiz?
— Osmonga ko‘tarvordingiz-ov. Birovni “xursand qila oladi”mi, yo‘qmi, aytay: shu yaqin kunlarda “Xonadon egasi” nomli film ekranga chiqsa kerak. “Tan­ho qayiq” degani esa kelgusi yil suratga olinishi mo‘ljallangan. Hozircha shu.

— Bir paytlar Abdulla Qahhorning Shukur Xolmirzayev va O‘tkir Hoshimovga yozgan maktublari mashhur bo‘lgan ekan. Ayting-chi, o‘zingiz yoshlarni o‘qib turasizmi, umuman, kelajak adabiyotidan umidingiz qanday?
— Abduqayum Yo‘ldosh, Zulfiya Qurolboy qizi, Isajon Sulton, Nabi Jaloliddin va yana boshqa nisbatan yosh do‘stlarimning kitob­lari qo‘limga tushsa, albatta o‘qiyman. Yaqinda “Jahon adabiyoti” majallasida Muhammad Sharifning bir turkum hikoyalarini o‘qib, o‘zim yozgandek xursand bo‘ldim. Har ko‘chada, ko‘ringan odamga shuni ta’riflab yuribman hozir. (Muallifiga maktub yozish kerak edi-ya!) “Jahonga bo‘ylashib” degan ruknda e’lon qilinibdi. Menimcha, rukn to‘g‘ri tanlangan, hikoyalar shunga munosib!

— Bugungi yozuvchi “Anna Karenina”yu “Urush va tinchlik”ka sig‘dirilgan mazmunni ikki yo uch yuz betlik kitobga sig‘diradi degan tasavvurim bor. Tan olish kerak, bugungi zamon har jihatdan, har sohadan ixchamlikni talab etmoqda. Bu adabiyotga ham ta’sir qilmay qolgani yo‘q. So‘nggi paytlarda jahon adabiyotida, undan ta’sirlangan holda o‘zbek adabiyotida ham “modern” otlig‘ jajji hikoyalar, ixcham qissalar, muxtasar romanlar yozish urfga kirdi. Epik ko‘lamdorlikni asar hajmi bilan belgilash mumkinmikan, umuman, yangilanayotgan adabiy jarayonning yetakchi xususiyatlari qaysilar deb o‘ylaysiz?
— Savollaringizga zimdan o‘zingiz javob berib qo‘yarkansiz-a! Kuzatishlaringiz o‘rinli. Kechayotgan tezkor davr ruhiga mos adabiyotda ham ekspresslashuv, tig‘izlashuv, ana shuning hisobiga ixchamlashuv jarayoni yuz berayotgani bor gap. Epiklik tushunchasi hajmdan mazmunning teranligiga ko‘chayotirki, bu holni faqat olqishlamoq kerak. Voqyelikning sirtqi tasviriga emas, mohiyatiga, ifoda usullariyu bevosita matnga e’tibor kuchaygani quvonarli xususiyatlardan desak bo‘ladi. To‘g‘ri-da, yuz betda ifodalash mumkin bo‘lgan mazmunni ikki yuz sahifa qilib cho‘zishning nima hojati bor?! Bu hol kechagi zamonda — kitobning hajmiga qarab qalam haqi to‘langan sharoitda qo‘l kelgandir; o‘sha davrning yozarmonlari yostiqdek-yostiqdek “polotno”lar yaratishga zo‘r berdilarki, bugun ularni o‘qiydigan serbardosh mard qani deng! Bir yozuvchi do‘stimning o‘qiganda kishi ichiga kirib yashaydigan romanlar yo‘q, deb qayg‘urgani esga tushadi; behisob voqyea-hodisalarni qamraydigan serqatlam asarlarni nazarda tutgan edi u. Shunday asarni yozishga vaqt qani, uni o‘qishga toqat qani, deyman men.
Nafsilamri, asar rostakamiga qiziqarli, sermazmun bo‘lsa, o‘qiyotganda uning hajmi, necha sahifadan iboratligi ham ko‘zingizga ko‘rinmaydi. Hadeb bir gapni chaynayveradigan, uzundan-uzoq, ahamiyatsiz tafsilotlar bayoniga qurilgan “polotno”lardan xudo asrasin! Ustoz Abdulla Qahhor aytganidek, unaqa narsalarni do‘ppingizni hidlab-hidlab o‘qimoqdan o‘zga chorangiz yo‘q. Bugungi kunning besabr kitobxoni esa “do‘ppisiz” — o‘qimaydi-qo‘yaqoladi, shuniki to‘g‘ri. Kechagi zamondagi ko‘plab “polotno”lar ana shunday qismatga loyiq topilgani bugungi adiblarimizga saboq bo‘lishi kerak.

Manba: «Hurriyat» gazetasi, dekabr, 2013