Бу авлод вакиллари орасида тасвир услуби, психологик таҳлилга эга бўлган, воқеликка ва одамларга янгича нигоҳ билан қарай олган, фақат ўзигагина хос бўлган латиф пичинг ва аччиқ кинояга йўғрилган тилга, шева сўзларидан ҳаддан ташқари унумли фойдаланган Мурод  Муҳаммад  Дўст ҳам борки, биз қуйида унинг асарлари тили хусусида фикр юритишга ҳаракат қиламиз.

Адхам Арслонов
ЎЗБЕКЧА ЁЗГАН ЁЗУВЧИ

       Ҳар қандай бадиий асарнинг қиймати адабиётшуносликда бир неча ўлчовлар билан баҳоланиши кўпчилигимизга аён. Муаллиф кўтарган муаммо, психологик таҳлил, шакл ва мазмун уйғунлиги, новаторлик ва ҳоказо. Бундан ташқари, ҳар бир ижодкорнинг (том маънодаги, ҳақиқий ижодкорни назарда тутаяпмиз) ўзигагина хос бўлган тили, оҳанги бўлади. Масалан, Абдулла Орипов ва Усмон Азим оҳанглари бир-бирини деярли такрорламайди. Бу икки улуғ шоир ҳам ўзбек тилида ижод қилмоқда. Лекин сўзларнинг қўлланилиши, ҳатто жарангли ва жарангсиз ундошларнинг оҳангларигача фарқ қилади. Абдулла Орипов назмидан чуқур фалсафийлик, ўйчанлик уфуриб турса, Усмон Азим шеърларида жанговарлик оҳанглари етакчилик қилади. Шунингдек, Абдулла Қодирий насрида латиф, бўёқдор тил кўриниб турса, Абдулла Қаҳҳор ҳикояларида қисқа ҳажмда катта гап айтиш омили юзада қалқиб туради.
Тил – қудратли куч. Бу ҳақда устоз адабиётшунос Иззат Султон шундай ёзади: “Тилнинг бадиий асардаги алоҳида роли яна шунда кўринадики, асарнинг сюжет қурилишида, характерлар тасвирининг чуқурлигида, композициясида нуқсонлар бўлса, ўқувчи ундай асарни ўқиши мумкин, аммо тили нўноқ бўлса, ўқимайди. Тилдан бошқа компонентлари жиҳатидан нуқсонли асарлар адабиёт тарихида анча учрайди. Демак, бундай асарлар яшаши мумкин, фақат уларга ўқувчи ёки мутахассислар томонидан бериладиган баҳо юксак бўлмайди, аммо тил жиҳатидан нўноқ асар адабиётда яшай олмайди. Бундай асар сози бузилган чолғудек, одамнинг ғашини келтиради ва охири ўқувчини, уни ўқишдан воз кечишга мажбур этади. Аксинча, тилнинг равонлиги ва ёрқинлиги баъзан асарнинг мазмунидаги катта камчиликлар (мазмуннинг саёзлиги, ғоянинг бачканалигини) кўзга ташланмайдиган қилиб қўйиши ҳам мумкин” (Султон И. Адабиёт назарияси, “Ўқитувчи”, 1980, 197-бет).  Дарҳақиқат, тили нўноқ ижодкорнинг хоҳ наср хоҳ назм
даги ижод намунасини ўқир эканмиз тез-тез қоқиламиз, тилдаги ғализликлар тишга тегади. Адабиётшунос олим шуни ҳам алоҳида таъкидлайдики, тилнинг равонлиги ва ёрқинлиги асар мазмунидаги катта камчиликларни ҳам ёпиб кетиши мумкин. Шу жиҳатдан ашаддий китобхон ёки адабиётшуносларнинг, фалончи ёзувчининг тилига алданиб қолманг, дея айтган насиҳатомуз гаплари ҳам диққатга сазовор.
ХХ асрннинг 70-80 йилларида ўзбек адабиётига кириб келган авлод вакиллари (Тоғай  Мурод, Усмон Азим, Эркин Аъзам, Эшқобил Шукур, Муҳаммад Раҳмон ва ҳоказо) халқимиз тили имкониятлари янада катта эканлигини яна бир карра исботладилар. Бу авлод вакиллари орасида тасвир услуби, психологик таҳлилга эга бўлган, воқеликка ва одамларга янгича нигоҳ билан қарай олган, фақат ўзигагина хос бўлган латиф пичинг ва аччиқ кинояга йўғрилган тилга, шева сўзларидан ҳаддан ташқари унумли фойдаланган Мурод  Муҳаммад  Дўст ҳам борки, биз қуйида унинг асарлари тили хусусида фикр юритишга ҳаракат қиламиз.
Адиб асарлари матнида халқимиз томонидан ишлатиладиган иборалар ва сўз ўйинлари, пичинглар кўплаб учрайди. Масалан, “Галатепага қайтиш ёхуд саодатманд Ғайбаров ҳикояти” романида шундай тавсифловчи иборалар учрайди: “Дамида ош пишган пайтлари”, “эчкини туя десам ҳам ишонишарди” ёки “Дашту далаларда” ҳикоясида “Ери нақ метин – чўкич тегса, чақин чиқади”, “Бир ўзи кетса гўрга эди, қизчани ҳам етаклаб кетди”, “гўёки бор алами танидан ҳовурдек кўтарилиб, бутун ертўлани тўлдираётгандай эди”, “… бир бошимда бир куним, мен ҳам сенсиз улоқиб кетмасман!..”, “безовта, беором, миясига қурт тушган қўчқордек ҳовлини гир айланиб югурди”, “афт-башарасининг кулга юмалаган тойхардан фарқи кам”, “Айтиб қўяй, менга кўп шох қилаверма, бўлмаса, нақ чангингни чиқараман!” “Тоза томиринг сувга етган бўлсаям сенсирамай гапир” ва ҳоказо. Бундай мисолларни Мурод Муҳаммад Дўст асарларидан кўплаб келтириш мумкин. Албатта, ёзувчининг бундай иборалардан фойдаланиши бежизга эмас
. Бу авлод ижодкорларида ўз илдизларига қайтиш, оддий халқ вакилларини қандайдир ижобий, салбий образларга ажратиб ташлаб эмас аслидагидай, инсоний тасвирлаш тенденсиялари кучайди. Шу боис ҳам, биз киммиз, кимларнинг авлодимиз, илдизларимиз қаерда? каби саволларга жавоб топиш ўша давр ижодкорлари учун кун тартибидаги биринчи масала эди.
Бу тенденсия Мурод Муҳаммад Дост ижодида ҳам яққол кўзга ташланади. “Мустафо” қиссаси, “Дашту далаларда” ҳикояси, “Галатепага қайтиш” ва ниҳоят “Лолазор” романларида бу фикримизга далилларни топамиз. Ва энг асосийси, образ ва персонажлар ҳақиқий ўзбекча гапириш керак эди. Бу фикримиз бироз кулгули туюлса-да, ўз даври учун бу муҳим омил эди. Чунки, байналмилалчилик шиори остида ўн беш давлат элатлари бир-бирларига янада аралаш-қуралаш бўлиб кетишдики, нутқимизда соф туркийлик йўқолди ва бу ҳолат матбуот, адабий, тасвирий, драматик асарларда ҳам ўз ифодасини топди ёки шунга мажбур қилинди. Натижада, ўзбек русга ҳам, украинга ҳам ўхшаб гапира бошлади. Айниқса, адабиётда. Миллий характерлар яратиш деярли тўхтаб қолди. Калласига шапка қўндирсанг русга, қалпоқ кийдирсанг ўзбекка ўхшаб қоладиган образлар яратилиши авж олди. Энг ёмони эса тилшунослигимиз ҳам рус тили қонуниятлари қолипларига мослаб яратилди. Мана шундай вазиятда 70-80 йиллар авлоди адабиётга кириб к
элди. Бир-биридан бетакрор образлар, иборалар, шевага хос сўзлар адабиётга, матбуотга кенг кўламда кириб кела бошлади ва бунда катта ҳажмдаги ишни М. М. Дўст бажарди, десак алсо муболаға бўлмас. Фикримизни далиллаймиз. Адибнинг “Лолазор” романини диққат билан ўқиган ўқувчи, деярли ҳар бир бетда бирорта халқ иборасига дуч келади. Масалан, “Аввал аёлнинг кўнглини олиб, кейин қўл солинг”, “кўнгиллари ийганини сезиб турардим”, “енгил тортди”, “кўнгли тинчимайди”, “кўз қиймаяпти”, “”қўлдан келганча”, “бузоққа ўхшаб етовда юради”, “кўнглини оғритмаса”, “қандай бош кўтариб юрамиз?”, “елкаси ивиб терламаса” ва ҳоказо. Биз бор-йўғи икки варақдан топганларимизни санаб ўтдик холос. Бундан ташқари, шевага хос сўзлар ҳам усталик билан роман матнига сингдириб юборилганки, буни фақат катта, жуда катта истеъдодга эга бўлган ижодкоргина эплай олади. Масалан, “тоштовон этик”, “туяқудуқ”, “гурунг”, “тақрон”, “тойхари”, “эскартиш”, “қоратўри” ва ҳоказо. “Бу воситалар баъзан етук, б
аъзан эса куртак ҳолда халқ тилининг ўзида мавжуддир. Ёзувчи шу воситаларни ўрганади ва уларни мукаммаллаштиради, айрим ҳолларда янги тил воситаларини кашф этиб, халқ тилини бойитади” (Султон И. Адабиёт назарияси, “Ўқитувчи”, 1980, 207-бет). Адиб халқимиз тилида мавжуд сўз ва ибораларни, ташбеҳларни яхши ўзлаштирган. Яъни, у халқни яхши билади. Шунинг учун ҳам унинг ёзганларида сунъийлик, сўзбозлик қилиш, баёнчиликка берилиб кетиш каби ҳолатлар деярли учрамайди. асарлари бир нафасда ўқилади.

“ОСМОН МЕЗОНЛАРДАН ЙИЛТИРАР ЭДИ”

     Қайсидир тузук асар, хоҳ назм, хоҳ насрда бўлсин, мутолааси давомида айрим ўринларда туйғулар, ҳису эҳтирослар, аччиқ изтиробу қувончлар қалбни қамраб олади. Бундай пайтларда ижодкор туйганларининг жуда оз қисмини ҳис этсакда, муҳими ниманидир ҳис этамиз. Баъзан бундай ҳолат ортиқ даражада кечадики, қаҳқаҳаю кўзёшлар бунга мисол.
Адабиётшуносликда асардаги бундай кайфиятларни ҳосил қилувчи ўринларни пафос атамаси билан атайдилар. Баъзида эса ижод намунаси бутунлигича пафос устига қурилган бўлади. Бу ҳолатга, айниқса, шеъриятда кўп марталаб дуч келамиз. Масалан, Усмон Азимнинг “Дашт ҳақида баллада”, “Буюмлар ҳақида баллада”, “Эҳтиёткор одам”, “Бир дарахтнинг сўнгги қўшиғи”, “Ёмғир ҳақида баллада” шеърларида. Бу шеърларнинг баланд эҳтирос билан ёзилганига, ҳар бир туйғунинг пафос даражасига кўтарилганига уларни ўқиш давомида амин бўламиз. Насрда ҳам бундай ҳолатни кузатиш мумкин. Бизнинг назаримизда немис ёзувчиси Эрих Мария Ремаркнинг икки жаҳон уруши орасидаги мураккаб даврдан ҳикоя қилувчи “Уч оғайни” романи тўлиқлигича пафос измида ёзилган. Унда пафоснинг деярли барча турлари — драматизм (ижтимоий аҳвол, Роберт Локамп ва унинг дўстлари мураккаб ҳаёт йўли ва ҳоказо), комизм (уруш устидан ҳажвия қилинган ўринлар, персонаж ва образлар ўртасида кечадиган мулоқотларда), героизм (дўстининг суюклиси ҳаётини сақлаб қолиш учун энг азиз нарсаси “Карл”ни сотиб юборган Кестер, ўлимга маҳкум қизни севиб қолган, унинг ҳаёти бир дақиқа бўлсин чўзилиши учун жонини жабборга берган Роберт Локамп ҳаракатларида), трагизм (ишсизлик оқибатлари, айрим персонажларга асар бошида берилган таърифларда, якунда Патриция Холманнинг ўлими билан боғлиқ ўринларда), лирик ёки романтик (Р. Локамп ҳаётига муҳаббатнинг ташрифи, йигит ва қиз ўртасида кечинмалар тасвирланган ўринларда) кабилари бор.
Серқатлам ўзбек адабиётида ҳам юқорида тилга олинган ҳолатни учратишимиз мумкин. Айниқса, Мурод Муҳаммад Дўст ижодида. Адибнинг катта таланти ўзининг бор бўйи билан кўринган “Лолазор” романини таҳлил доирамизга киритамиз.
Асар “Осмон мезонлардан йилтирар эди” деган сирлигина гап билан бошланади. Бошида бироз ғалати туюладиган бу гап роман мутолааси давомида тушунарли бўлиб бораверади. Бу жумла — калит жумла, назаримизда. Назар Яхшибоевнинг бутун ҳаётини ўзи топган мана шу ташбеҳига менгзаса бўлади. Асарнинг кейинги бир ўрнида “Яхшибоевнинг кўнглига ўрнашиб қолган манзара” келтирилади: “… мезонлар кўкка учди, томларнинг бўғотларига, дарахт шохларига, симларга, симёғочларга илашди, тағин учди, токи куз шамоллари келтирган ёмғирларда ивиб, секин-секин узилиб-чўзилиб-чириб битмагунча учаверди” . Эътибор қилинг, жумла уч нуқта билан бошланган. Бу Назар Яхшибоевнинг болалиги ва ўзи айтганидай “тоза пайтлари”га ишорадай туюлади. Унинг болалиги бошқа қишлоқ болаларники каби кечган. “Умрида сўкинмган, ҳаётий гапларни китобий, китобий гапларни ҳаётий деб ўйлайдиган биограф олим”га айтмаганидай узоқ вақтгача иштон ҳам кўрмаган. Фақатгина “ҳайҳот билан эвоҳни биладиган” пайтлари ўтиб, дорилфунунни ҳам битириб, “Ошнонинг ортидан имиллаб йўлга тушди” (“мезонлар кўкка учди”). Ўзининг қатъиятсизлигию (Олияни кутмагни, очеркаларни қаторлаштириши) дўсти ёрдами биланми, тазйиқи биланми тепароқдаги поғоналарга оёқ қўя бошлади (“томларнинг бўғотларига, дархт шохларига, симларга, симёғочларга илашди, тағин учди”). Қариб, на оиласидан, на кўнглидан ҳаловат тополмай, Муҳсина хоним ва Аввалбекдан кўрарини кўргандан сўнг, айниқса Қурбонойнинг умри сўнгидаги даҳшатли иқрорини тинглаб (“токи куз шамоллари келтирган ёмғирларда ивиб”), Ошною (касалхонага келганида) Муяссар хоним (Зоҳид билан Ошнонинг уйига борганда, олтин буюст совға қилинганда) билан олишганидан, дўсти билан бир кунда вафот этди (“секин-секин узилиб-чўзилиб-чириб битмагунча учаверди”). Назар Яхшибоев — кўзга йилтираб кўринадиган, осмонда учиб юрган гўё оқ мезон. У чиришга маҳкум.
Биз фақат бўртиб кўринган жиҳатларнигина нақл этдик холос. Аслида, бутун бошли романни мана шу жумлага олиб келиб боғлаш, мана шу боғликликни таҳлил этиш мумкин. Энди унинг пафосга тегишли қирраларини кўриб чиқамиз. Кўчирманинг туб илдизига эътибор қилган одам, унда фожианинг руҳини аниқ ва тиниқ кўради. Бир одам туғилди, яшади, ўлди. Қолганларникидан анча-мунча фарқ қиладиган ҳаёти давомида дарахт шохларию симёғочларга, томнинг бўғотларига илашди. Ўзи айтганидай енгилига ўрганиб ўзи ҳам енгиллашди. Шунчалик даражадаки, учишдан ўзга иложи йўқ эди. Чиригунча, эплаганча учди ҳам. Ҳаёти якунини билгани ҳолда, ўзидан ҳеч бўлмаса латифа қолдиришга ҳаракат қилган (нашриётга қўнғироқ қилиши, очеркасини ёмон ёзган болани танқид қилиши), ўз номини қолдириш учун қишлоғида боғ яратган, ўз яқинларию хотинидан меҳрни пулга сотиб олишга мажбур бўлган, келган порани шогирдларига тарқатиб, қиёматда ўзига шерик қилишга уринган шахс фожиаси. Мана —трагик пафос. Бундай ўринларни романда кўплаб учратиш мумкин. Айниқса, ўлим тўшагида ётган Қурбонойнинг палатисидан ва Ошнонинг уйидан Муяссар хоним билан “суҳбат”дан қайтаётган пайтдаги Яхшибоевнинг пичинг тўла ўйларида (511-бет) нафақат шахс, балки бутун бошли халқнинг фожиаси зўр маҳорат билан акс эттирилганки, бу ўринлар ҳам трагик пафосга яхшигина мисол бўлади.
Балки бу фикримиз нотўғридир, лекин Мурод Муҳаммад Дўст ижодига нисбатан “пичинг пафос” атамасини ишлатсак бўлар. Сабабки, ёзувчи ижодида пичинг пафос даражасига олиб чиқилган. Масалан, 304 бет. Юқори қисми.
“Лолазор”да пафоснинг комик туридан жуда ўринли ва кенг фойдаланилган. Фикримизга мисолни асарнинг ҳар бир бетидан келтириш мумкин  (64-65-бетлар).
Лирк-романтик пафос ҳам романда юз кўрсатган. Масалан, Яхшибоев ва Муҳсина хонимнинг танишган кезлари, турмуш қуришганининг илк даврларида, ижарачи кампирнинг уйидаги манзараларда. Айниқса, Олиянинг қамоққа кетиши олдидан, сўнгги марта кўришганларидаги ҳолатни ифодаловчи топиб айтилган бир гап бор: “Улар бир-бирларини кўз ёшларига беланиб севдилар”.
Қаҳрамонона пафос бор десак, бироз муболаға бўларку, лекин Яхшибоевнинг Хорунга қилган тантилиги, дўстлиги акс этган лавҳалар бундай фикр айтишимизга ҳам имкон берадигандай. Лекин бу ҳолатларни қаҳрамонлик дейиш кам юмшоқ айтганда эриш туюлади.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, ХХ асрнинг 80 йиллари охирида нашр этилган “Лолазор” пафос учун яхши мавзу бўла олади. Чунки Мурод Муҳаммад Дўст ижоди ўзбек адабиётшунослигида кўплаб баҳсу мунозараларга мавзу бўлган эрса-да, унинг асарлари ҳақида кўплаб ишлар амалга оширилган, мақолаю тақризлар, суҳбатлар эълон қилинган бўлса-да, деярли очилмаган қўриқ даражасида турибди.

Adham Arslonov
O’ZBEKCHA YOZGAN YOZUVCHI

    Har qanday badiiy asarning qiymati adabiyotshunoslikda bir necha o’lchovlar bilan baholanishi ko’pchiligimizga ayon. Muallif ko’targan muammo, psixologik tahlil, shakl va mazmun uyg’unligi, novatorlik va hokazo. Bundan tashqari, har bir ijodkorning (tom ma’nodagi, haqiqiy ijodkorni nazarda tutayapmiz) o’zigagina xos bo’lgan tili, ohangi bo’ladi. Masalan, Abdulla Oripov va Usmon Azim ohanglari bir-birini deyarli takrorlamaydi. Bu ikki ulug’ shoir ham o’zbek tilida ijod qilmoqda. Lekin so’zlarning qo’llanilishi, hatto jarangli va jarangsiz undoshlarning ohanglarigacha farq qiladi. Abdulla Oripov nazmidan chuqur falsafiylik, o’ychanlik ufurib tursa, Usmon Azim she’rlarida jangovarlik ohanglari yetakchilik qiladi. Shuningdek, Abdulla Qodiriy nasrida latif, bo’yoqdor til ko’rinib tursa, Abdulla Qahhor hikoyalarida qisqa hajmda katta gap aytish omili yuzada qalqib turadi.
Til – qudratli kuch. Bu haqda ustoz adabiyotshunos Izzat Sulton shunday yozadi: “Tilning badiiy asardagi alohida roli yana shunda ko’rinadiki, asarning syujet qurilishida, xarakterlar tasvirining chuqurligida, kompozitsiyasida nuqsonlar bo’lsa, o’quvchi unday asarni o’qishi mumkin, ammo tili no’noq bo’lsa, o’qimaydi. Tildan boshqa komponentlari jihatidan nuqsonli asarlar adabiyot tarixida ancha uchraydi. Demak, bunday asarlar yashashi mumkin, faqat ularga o’quvchi yoki mutaxassislar tomonidan beriladigan baho yuksak bo’lmaydi, ammo til jihatidan no’noq asar adabiyotda yashay olmaydi. Bunday asar sozi buzilgan cholg’udek, odamning g’ashini keltiradi va oxiri o’quvchini, uni o’qishdan voz kechishga majbur etadi. Aksincha, tilning ravonligi va yorqinligi ba’zan asarning mazmunidagi katta kamchiliklar (mazmunning sayozligi, g’oyaning bachkanaligini) ko’zga tashlanmaydigan qilib qo’yishi ham mumkin” (Sulton I. Adabiyot nazariyasi, “O’qituvchi”, 1980, 197-bet). Darhaqiqat, tili no’noq ijodkorning xoh nasr xoh nazmdagi ijod namunasini o’qir ekanmiz tez-tez qoqilamiz, tildagi g’alizliklar tishga tegadi. Adabiyotshunos olim shuni ham alohida ta’kidlaydiki, tilning ravonligi va yorqinligi asar mazmunidagi katta kamchiliklarni ham yopib ketishi mumkin. Shu jihatdan ashaddiy kitobxon yoki adabiyotshunoslarning, falonchi yozuvchining tiliga aldanib qolmang, deya aytgan nasihatomuz gaplari ham diqqatga sazovor.
XX asrnning 70-80 yillarida o’zbek adabiyotiga kirib kelgan avlod vakillari (Tog’ay Murod, Usmon Azim, Erkin A’zam, Eshqobil Shukur, Muhammad Rahmon va hokazo) xalqimiz tili imkoniyatlari yanada katta ekanligini yana bir karra isbotladilar. Bu avlod vakillari orasida tasvir uslubi, psixologik tahlilga ega bo’lgan, voqelikka va odamlarga yangicha nigoh bilan qaray olgan, faqat o’zigagina xos bo’lgan latif piching va achchiq kinoyaga yo’g’rilgan tilga, sheva so’zlaridan haddan tashqari unumli foydalangan Murod Muhammad Do’st ham borki, biz quyida uning asarlari tili xususida fikr yuritishga harakat qilamiz.
Adib asarlari matnida xalqimiz tomonidan ishlatiladigan iboralar va so’z o’yinlari, pichinglar ko’plab uchraydi. Masalan, “Galatepaga qaytish yoxud saodatmand G’aybarov hikoyati” romanida shunday tavsiflovchi iboralar uchraydi: “Damida osh pishgan paytlari”, “echkini tuya desam ham ishonishardi” yoki “Dashtu dalalarda” hikoyasida “Yeri naq metin – cho’kich tegsa, chaqin chiqadi”, “Bir o’zi ketsa go’rga edi, qizchani ham yetaklab ketdi”, “go’yoki bor alami tanidan hovurdek ko’tarilib, butun yerto’lani to’ldirayotganday edi”, “… bir boshimda bir kunim, men ham sensiz uloqib ketmasman!..”, “bezovta, beorom, miyasiga qurt tushgan qo’chqordek hovlini gir aylanib yugurdi”, “aft-basharasining kulga yumalagan toyxardan farqi kam”, “Aytib qo’yay, menga ko’p shox qilaverma, bo’lmasa, naq changingni chiqaraman!” “Toza tomiring suvga yetgan bo’lsayam sensiramay gapir” va hokazo. Bunday misollarni Murod Muhammad Do’st asarlaridan ko’plab keltirish mumkin. Albatta, yozuvchining bunday iboralardan foydalanishi bejizga emas. Bu avlod ijodkorlarida o’z ildizlariga qaytish, oddiy xalq vakillarini qandaydir ijobiy, salbiy obrazlarga ajratib tashlab emas aslidagiday, insoniy tasvirlash tendensiyalari kuchaydi. Shu bois ham, biz kimmiz, kimlarning avlodimiz, ildizlarimiz qayerda? kabi savollarga javob topish o’sha davr ijodkorlari uchun kun tartibidagi birinchi masala edi.
Bu tendensiya Murod Muhammad Dost ijodida ham yaqqol ko’zga tashlanadi. “Mustafo” qissasi, “Dashtu dalalarda” hikoyasi, “Galatepaga qaytish” va nihoyat “Lolazor” romanlarida bu fikrimizga dalillarni topamiz. Va eng asosiysi, obraz va personajlar haqiqiy o’zbekcha gapirish kerak edi. Bu fikrimiz biroz kulguli tuyulsa-da, o’z davri uchun bu muhim omil edi. Chunki, baynalmilalchilik shiori ostida o’n besh davlat elatlari bir-birlariga yanada aralash-quralash bo’lib ketishdiki, nutqimizda sof turkiylik yo’qoldi va bu holat matbuot, adabiy, tasviriy, dramatik asarlarda ham o’z ifodasini topdi yoki shunga majbur qilindi. Natijada, o’zbek rusga ham, ukrainga ham o’xshab gapira boshladi. Ayniqsa, adabiyotda. Milliy xarakterlar yaratish deyarli to’xtab qoldi. Kallasiga shapka qo’ndirsang rusga, qalpoq kiydirsang o’zbekka o’xshab qoladigan obrazlar yaratilishi avj oldi. Eng yomoni esa tilshunosligimiz ham rus tili qonuniyatlari qoliplariga moslab yaratildi. Mana shunday vaziyatda 70-80 yillar avlodi adabiyotga kirib keldi. Bir-biridan betakror obrazlar, iboralar, shevaga xos so’zlar adabiyotga, matbuotga keng ko’lamda kirib kela boshladi va bunda katta hajmdagi ishni M. M. Do’st bajardi, desak also mubolag’a bo’lmas. Fikrimizni dalillaymiz. Adibning “Lolazor” romanini diqqat bilan o’qigan o’quvchi, deyarli har bir betda birorta xalq iborasiga duch keladi. Masalan, “Avval ayolning ko’nglini olib, keyin qo’l soling”, “ko’ngillari iyganini sezib turardim”, “yengil tortdi”, “ko’ngli tinchimaydi”, “ko’z qiymayapti”, “”qo’ldan kelgancha”, “buzoqqa o’xshab yetovda yuradi”, “ko’nglini og’ritmasa”, “qanday bosh ko’tarib yuramiz?”, “yelkasi ivib terlamasa” va hokazo. Biz bor-yo’g’i ikki varaqdan topganlarimizni sanab o’tdik xolos. Bundan tashqari, shevaga xos so’zlar ham ustalik bilan roman matniga singdirib yuborilganki, buni faqat katta, juda katta iste’dodga ega bo’lgan ijodkorgina eplay oladi. Masalan, “toshtovon etik”, “tuyaquduq”, “gurung”, “taqron”, “toyxari”, “eskartish”, “qorato’ri” va hokazo. “Bu vositalar ba’zan yetuk, ba’zan esa kurtak holda xalq tilining o’zida mavjuddir. Yozuvchi shu vositalarni o’rganadi va ularni mukammallashtiradi, ayrim hollarda yangi til vositalarini kashf etib, xalq tilini boyitadi” (Sulton I. Adabiyot nazariyasi, “O’qituvchi”, 1980, 207-bet). Adib xalqimiz tilida mavjud so’z va iboralarni, tashbehlarni yaxshi o’zlashtirgan. Ya’ni, u xalqni yaxshi biladi. Shuning uchun ham uning yozganlarida sun’iylik, so’zbozlik qilish, bayonchilikka berilib ketish kabi holatlar deyarli uchramaydi. asarlari bir nafasda o’qiladi.

“OSMON MEZONLARDAN YILTIRAR EDI”

Qaysidir tuzuk asar, xoh nazm, xoh nasrda bo’lsin, mutolaasi davomida ayrim o’rinlarda tuyg’ular, hisu ehtiroslar, achchiq iztirobu quvonchlar qalbni qamrab oladi. Bunday paytlarda ijodkor tuyganlarining juda oz qismini his etsakda, muhimi nimanidir his etamiz. Ba’zan bunday holat ortiq darajada kechadiki, qahqahayu ko’zyoshlar bunga misol.
Adabiyotshunoslikda asardagi bunday kayfiyatlarni hosil qiluvchi o’rinlarni pafos atamasi bilan ataydilar. Ba’zida esa ijod namunasi butunligicha pafos ustiga qurilgan bo’ladi. Bu holatga, ayniqsa, she’riyatda ko’p martalab duch kelamiz. Masalan, Usmon Azimning “Dasht haqida ballada”, “Buyumlar haqida ballada”, “Ehtiyotkor odam”, “Bir daraxtning so’nggi qo’shig’i”, “Yomg’ir haqida ballada” she’rlarida. Bu she’rlarning baland ehtiros bilan yozilganiga, har bir tuyg’uning pafos darajasiga ko’tarilganiga ularni o’qish davomida amin bo’lamiz. Nasrda ham bunday holatni kuzatish mumkin. Bizning nazarimizda nemis yozuvchisi Erix Mariya Remarkning ikki jahon urushi orasidagi murakkab davrdan hikoya qiluvchi “Uch og’ayni” romani to’liqligicha pafos izmida yozilgan. Unda pafosning deyarli barcha turlari — dramatizm (ijtimoiy ahvol, Robert Lokamp va uning do’stlari murakkab hayot yo’li va hokazo), komizm (urush ustidan hajviya qilingan o’rinlar, personaj va obrazlar o’rtasida kechadigan muloqotlarda), geroizm (do’stining suyuklisi hayotini saqlab qolish uchun eng aziz narsasi “Karl”ni sotib yuborgan Kester, o’limga mahkum qizni sevib qolgan, uning hayoti bir daqiqa bo’lsin cho’zilishi uchun jonini jabborga bergan Robert Lokamp harakatlarida), tragizm (ishsizlik oqibatlari, ayrim personajlarga asar boshida berilgan ta’riflarda, yakunda Patritsiya Xolmanning o’limi bilan bog’liq o’rinlarda), lirik yoki romantik (R. Lokamp hayotiga muhabbatning tashrifi, yigit va qiz o’rtasida kechinmalar tasvirlangan o’rinlarda) kabilari bor.
Serqatlam o’zbek adabiyotida ham yuqorida tilga olingan holatni uchratishimiz mumkin. Ayniqsa, Murod Muhammad Do’st ijodida. Adibning katta talanti o’zining bor bo’yi bilan ko’ringan “Lolazor” romanini tahlil doiramizga kiritamiz.
Asar “Osmon mezonlardan yiltirar edi” degan sirligina gap bilan boshlanadi. Boshida biroz g’alati tuyuladigan bu gap roman mutolaasi davomida tushunarli bo’lib boraveradi. Bu jumla — kalit jumla, nazarimizda. Nazar Yaxshiboyevning butun hayotini o’zi topgan mana shu tashbehiga mengzasa bo’ladi. Asarning keyingi bir o’rnida “Yaxshiboyevning ko’ngliga o’rnashib qolgan manzara” keltiriladi: “… mezonlar ko’kka uchdi, tomlarning bo’g’otlariga, daraxt shoxlariga, simlarga, simyog’ochlarga ilashdi, tag’in uchdi, toki kuz shamollari keltirgan yomg’irlarda ivib, sekin-sekin uzilib-cho’zilib-chirib bitmaguncha uchaverdi” . E’tibor qiling, jumla uch nuqta bilan boshlangan. Bu Nazar Yaxshiboyevning bolaligi va o’zi aytganiday “toza paytlari”ga ishoraday tuyuladi. Uning bolaligi boshqa qishloq bolalarniki kabi kechgan. “Umrida so’kinmgan, hayotiy gaplarni kitobiy, kitobiy gaplarni hayotiy deb o’ylaydigan biograf olim”ga aytmaganiday uzoq vaqtgacha ishton ham ko’rmagan. Faqatgina “hayhot bilan evohni biladigan” paytlari o’tib, dorilfununni ham bitirib, “Oshnoning ortidan imillab yo’lga tushdi” (“mezonlar ko’kka uchdi”). O’zining qat’iyatsizligiyu (Oliyani kutmagni, ocherkalarni qatorlashtirishi) do’sti yordami bilanmi, tazyiqi bilanmi teparoqdagi pog’onalarga oyoq qo’ya boshladi (“tomlarning bo’g’otlariga, darxt shoxlariga, simlarga, simyog’ochlarga ilashdi, tag’in uchdi”). Qarib, na oilasidan, na ko’nglidan halovat topolmay, Muhsina xonim va Avvalbekdan ko’rarini ko’rgandan so’ng, ayniqsa Qurbonoyning umri so’ngidagi dahshatli iqrorini tinglab (“toki kuz shamollari keltirgan yomg’irlarda ivib”), Oshnoyu (kasalxonaga kelganida) Muyassar xonim (Zohid bilan Oshnoning uyiga borganda, oltin buyust sovg’a qilinganda) bilan olishganidan, do’sti bilan bir kunda vafot etdi (“sekin-sekin uzilib-cho’zilib-chirib bitmaguncha uchaverdi”). Nazar Yaxshiboyev — ko’zga yiltirab ko’rinadigan, osmonda uchib yurgan go’yo oq mezon. U chirishga mahkum.
Biz faqat bo’rtib ko’ringan jihatlarnigina naql etdik xolos. Aslida, butun boshli romanni mana shu jumlaga olib kelib bog’lash, mana shu bog’liklikni tahlil etish mumkin. Endi uning pafosga tegishli qirralarini ko’rib chiqamiz. Ko’chirmaning tub ildiziga e’tibor qilgan odam, unda fojianing ruhini aniq va tiniq ko’radi. Bir odam tug’ildi, yashadi, o’ldi. Qolganlarnikidan ancha-muncha farq qiladigan hayoti davomida daraxt shoxlariyu simyog’ochlarga, tomning bo’g’otlariga ilashdi. O’zi aytganiday yengiliga o’rganib o’zi ham yengillashdi. Shunchalik darajadaki, uchishdan o’zga iloji yo’q edi. Chiriguncha, eplagancha uchdi ham. Hayoti yakunini bilgani holda, o’zidan hech bo’lmasa latifa qoldirishga harakat qilgan (nashriyotga qo’ng’iroq qilishi, ocherkasini yomon yozgan bolani tanqid qilishi), o’z nomini qoldirish uchun qishlog’ida bog’ yaratgan, o’z yaqinlariyu xotinidan mehrni pulga sotib olishga majbur bo’lgan, kelgan porani shogirdlariga tarqatib, qiyomatda o’ziga sherik qilishga uringan shaxs fojiasi. Mana — tragik pafos. Bunday o’rinlarni romanda ko’plab uchratish mumkin. Ayniqsa, o’lim to’shagida yotgan Qurbonoyning palatisidan va Oshnoning uyidan Muyassar xonim bilan “suhbat”dan qaytayotgan paytdagi Yaxshiboyevning piching to’la o’ylarida (511-bet) nafaqat shaxs, balki butun boshli xalqning fojiasi zo’r mahorat bilan aks ettirilganki, bu o’rinlar ham tragik pafosga yaxshigina misol bo’ladi.
Balki bu fikrimiz noto’g’ridir, lekin Murod Muhammad Do’st ijodiga nisbatan “piching pafos” atamasini ishlatsak bo’lar. Sababki, yozuvchi ijodida piching pafos darajasiga olib chiqilgan. Masalan, 304 bet. Yuqori qismi.
“Lolazor”da pafosning komik turidan juda o’rinli va keng foydalanilgan. Fikrimizga misolni asarning har bir betidan keltirish mumkin. 64-65-betlar.
Lirk-romantik pafos ham romanda yuz ko’rsatgan. Masalan, Yaxshiboyev va Muhsina xonimning tanishgan kezlari, turmush qurishganining ilk davrlarida, ijarachi kampirning uyidagi manzaralarda. Ayniqsa, Oliyaning qamoqqa ketishi oldidan, so’nggi marta ko’rishganlaridagi holatni ifodalovchi topib aytilgan bir gap bor: “Ular bir-birlarini ko’z yoshlariga belanib sevdilar”.
Qahramonona pafos bor desak, biroz mubolag’a bo’larku, lekin Yaxshiboyevning Xorunga qilgan tantiligi, do’stligi aks etgan lavhalar bunday fikr aytishimizga ham imkon beradiganday. Lekin bu holatlarni qahramonlik deyish kam yumshoq aytganda erish tuyuladi.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, XX asrning 80 yillari oxirida nashr etilgan “Lolazor” pafos uchun yaxshi mavzu bo’la oladi. Chunki Murod Muhammad Do’st ijodi o’zbek adabiyotshunosligida ko’plab bahsu munozaralarga mavzu bo’lgan  ersa-da, uning asarlari haqida ko’plab ishlar amalga oshirilgan, maqolayu taqrizlar, suhbatlar e’lon qilingan bo’lsa-da, deyarli ochilmagan qo’riq darajasida turibdi.

Manba: facebookdagi «Таассурот» sahifasi