Шарқда авлиёлар ҳақида тазкира битиш, уларнинг мақомат ва маноқибларини ёзиш анъанага айланган. Жумладан, Абу Абдураҳмон Муҳаммад ибн Ҳусайн ас-Суламийнинг “Табақоти суфия”, Хожа Абдуллоҳ Ансорийнинг “Манозил ус-сойирин”, Фаридуддин Атторнинг “Тазкират ул-авлиё”, Абдураҳмон Жомийнинг “Нафаҳот ул-унс”, Алишер Навоийнинг “Насойим ул-муҳаббат”, Муҳаммад Сиддиқ Рушдийнинг “Тазкират ул-авлиёи туркий” каби китобларини кўрсатиш мумкин.

Акмал Саидов
ШАРҚНИ АНГЛАШ ЙЎЛИ

Амир Темур ўзининг “Тузуклари”да мана бундай сўзларни ёзган: “Сайидлар, уламо, шайхлар ва фозилларни ўзимга яқинлаштирдим. Улар менинг саройимга доим келиб-кетиб, мажлисларимни безаб турдилар. Диний, ҳуқуқий, ақлий масалаларни ўртага ташлаб, қимматли фикрлар билдиришарди. Ҳалол ва ҳаромга оид масалаларни мен улардан ўргандим”.

Ўзбек тасаввуфшунослигига улкан ҳисса қўшган, профессор Нажмиддин Комилов “тасаввуф мусулмон Шарқи мамлакатлари ижтимоий ва маънавий ҳаётига чуқур кириб борди; фан, маданият ва адабиёт ривожига катта ижобий таъсир кўрсатди. XI асрдан бошлаб Шарқнинг деярли барча нуфузли шоир ва ёзувчилари, мутафаккир ва олимлари тасаввуфдан озиқланиб, унинг инсонпарварлик ва ҳақсеварлик ғояларидан руҳланганлар”, деб ёзганидек, тасаввуф адабиётини ўрганмасдан туриб, нафақат ўрта асрлар мусулмон Шарқи маданий ҳаёти, балки Шарқнинг ўзини ҳам англаш қийин.

Тасаввуф тарихида катта из қолдирган улуғ мутасаввуф ва мутафаккир шоир – Муҳаммад Абу Бакр ибн Иброҳим – Шайх Аттори Нишопурийдир. Унинг серқирра ва бой бадиий ижоди илоҳий маърифат ғояларининг битмас-туганмас хазинаси бўлиб, Ҳақ ва ҳақиқат асрорини кашф этиш, Мутлақ руҳ билан Қудсий комил инсон руҳи орасидаги муносабат ва моҳиятни англаб етишга ҳидоят этувчи буюк бир даъватномадай жаранглаб келди.

Фаридуддин Атторнинг асарларидан айримлари бизга қадар етиб келган, бир нечтаси чоп этилган. Рисолалар мундарижаси ва мазмуни ҳар хил: тафсир ва калом, ҳадис ва фиқҳ, шеърият ҳамда тасаввуф. Шундай бўлса-да, Шайх Аттор тасаввуф илми тарихида, шубҳасиз, катта ўрин тутган ва ислом маданиятига улкан ҳисса қўшган буюк сиймолардан биридир.

Улуғ сўфий ва шоир Фаридуддин Атторнинг “буюк Шахси ҳам, ижодиёти ҳам илҳом ва ибрат махзанидир. Унинг Шахси – асарларига, асарлари – шахсиятига эшик очади. Бу маърифат, ишқ, руҳоният, санъат “эшиги”дан фақат алоҳида қалам соҳиблари эмас, бутун бошли миллат ижодкорлари ичкарилай олганлиги хайратланарли, албатта”, деб ёзади тасаввуфшунос олим Иброҳим Ҳаққул.

Шайх Аттор руҳни севган; дин ва ахлоқнинг куч-қувватига суянган; маърифат, ишқ ва бадиий ижод завқини ниҳоятда юксак қадрлаган. Абдураҳмон Жомий “унинг маснавияти ва ғазалларида тавҳид асрори ва руҳ завқияти билан вужудият ҳақиқати шу қадар кўп ифодаланганки, бу тоифанинг ҳеч бирининг сўзида топилмайди”, деб ёзган.

Алишер Навоий шайх Фаридуддин Атторни самимий ифтихор туйғуси билан “Фонийлик Кўҳиқофининг анқоси, жамики қушлар тилининг доноси, шариат йўлларининг пешвоси, тариқат авлиёларнинг қиблагоҳи, ҳидоят шамъи билан қалбларни нурлантирувчи, ҳақиқат сирларининг кашфиётчиси, нозиклик нурларининг мазҳари, маърифат аҳлларининг тождори” деб таърифлаган.

“Лисон ут-тайр” достонида шундай мисралар бор:

Наср ила чун “Тазкира” мавжуд этиб,
Авлиё арвоҳини хушнуд этиб.

Ҳар бирининг руҳидан юз тийра зот,
Жон топиб ичкон киби оби ҳаёт.

Шуни таъкидлаш лозимки, “Тазкират-ул авлиё” Фаридуддин Атторнинг бирдан-бир насрий шаклида ёзилган асари бўлиб, унда кўплаб авлиёларнинг ижод йўллари ёритилган. Шайх Атторнинг ушбу асари тасаввуф таълимотининг тараққиёт жараёни ва ғоявий асосларини тадқиқ этишда муҳим бирламчи манба сифатида улкан аҳамиятга эгадир.

Таниқли шоир ва таржимон Мирзо Кенжабек Фаридуддин Атторнинг 72 нафар авлиё ва валийлар ҳаёти баён этган “Тазкират-ул авлиё” асарининг туркча таржимасини табдил этиб, ўзбек тилида ҳам чоп эттирди ҳамда айрим зикрлари эса “Сино” журналида босилди.

Яқинда Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи Фаридуддин Атторнинг “Тазкират ул-авлиё” асарини шарқшунос олимлар М. Ҳасаний, Ҳ. Алимов, Н. Ҳасаний, А. Мадраимов томонидан аслиятдан таржима қилинган китобни чоп этди. Ушбу китобда тасаввуф шайхлари, авлиёларнинг ҳаёти, кашфу кароматлари, ҳамда турли тасаввуфий истилоҳлар батафсил баён этилган. Шу билан бирга, тазкирада тасаввуфий алломаларнинг ҳаётий тажрибаси ва тарихий воқеалар, уларнинг ибратли кечмишлари ҳақида ҳикоя, мисол ва нақллар келтирилади. Чиндан ҳам китобдан ўрин олган тарихий лавҳалар жуда жонли ва таъсирчанлиги билан асарни юксак бадиий ижод намунаси даражасига кўтарган. Ушбу тазкира тарихий манбадан кўра бадиий асар сифатида қимматли ҳамда тасаввуф тарихи ва назарияси, амалиётини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади.

Шайх Аттор “Тазкират-ул авлиё”нинг “Аллоҳнинг ҳамди” қисмида қайд этадики, авлиёларнинг сўзи киши қалбининг малҳами ва руҳининг қувватидир, кимки авлиё сўзини дилига жо этса, У Қуръони карим ва ҳадиси шарифларнинг мағзига эшик очади, ўзининг ҳолати, ахлоқини, қилаётган ишларининг яхши-ёмонлигини ўйлайдиган бўлиб қолади ва ҳаёт, охират, инсонийлик хусусида мулоҳаза юритиб, ички оламини тартибга солади.

Шарқда авлиёлар ҳақида тазкира битиш, уларнинг мақомат ва маноқибларини ёзиш анъанага айланган. Жумладан, Абу Абдураҳмон Муҳаммад ибн Ҳусайн ас-Суламийнинг “Табақоти суфия”, Хожа Абдуллоҳ Ансорийнинг “Манозил ус-сойирин”, Фаридуддин Атторнинг “Тазкират ул-авлиё”, Абдураҳмон Жомийнинг “Нафаҳот ул-унс”, Алишер Навоийнинг “Насойим ул-муҳаббат”, Муҳаммад Сиддиқ Рушдийнинг “Тазкират ул-авлиёи туркий” каби китобларини кўрсатиш мумкин.

Профессор Ҳамиджон Ҳомидий шу қадимий бадиий тазкирачилик анъаналарини давом эттириб, сўфий шайхлари, орифлар ва валий инсонларнинг ҳаёти ва асарларини ўрганиб чиқиб, “Тасаввуф алломалари” номли китобни нашр эттирди. “Шарқ” НМАК томонидан чоп этилган ушбу китобда Фаридуддин Аттор ижодий меросига ҳам муносиб ўрин берилган.

Ўзбекистон халқ шоири ва моҳир таржимон Жамол Камол томонидан Фаридуддин Атторнинг машҳур 6 та – “Мантиқу ут-тайр”, “Илоҳийнома”, “Асрорнома”, “Панднома”, “Булбулнома” ва “Уштурнома” – достонини таржима қилиб, нашр этилиши – маънавий ҳаётимизда катта воқеа бўлди ва ушбу китоблар маънавий поклик, маърифий камолот йўлида хизмат қилмоқда. Бундан ташқари, Ж. Камол таржимасида мутасаввуф шоирнинг “Ҳикматлар ва ҳикоятлар”и ҳам нашр этилган.

Шу анъананинг давоми ўлароқ, олим ва таржимон Эргаш Очилов Шайх Атторнинг 134 та рубоийсини таржима қилиб, икки тўпламда чоп эттирди. Шеъриятнинг кичик, аммо сермаъно бу жанри шайх Аттор ижодида муҳим ўрин тутган. Унинг “Мухторномаси” 5000 та рубоийни ўз ичига олади. Албатта, улардан барчаси бизгача етиб келмаган. Асарнинг Эронда чоп этилган сўнги нашрида, иловалар билан қўшиб ҳисоблаганда 2279 рубоий берилган.

Фаридуддин Атторнинг қўлёзма асарлари дунёнинг турли мамлакатлари (Эрон, Англия, Франция, Ҳиндистон, Афғонистон, Россия, Тожикистон ва Ўзбекистон)да сақланмоқда. Абу Райҳон Беруний номли Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида Шайх Атторнинг “Мантиқ ут-тайр”, “Илоҳийнома”, “Мусибатнома”, “Асрорнома”, “Уштурнома”, “Панднома”, “Жавҳар уз-зот”, “Хусрав ва Гул”, “Вуслатнома”, “Тазкират ул-авлиё” ва шеърлари тўплами мавжуд.

Машҳур инглиз шарқшуноси Рейнольд Николсон 1905 йилда чоп эттирган “Тазкират ул-авлиё”нинг нашрига ёзган сўзбошисида Шайх Атторнинг ҳаёти ва бой ижодий мероси ҳақида кенг маълумотлар берган.

Али Мирансорийнинг аниқлашича, дунё кутубхоналарида “Тазкират ул-авлиё”нинг 186 тага яқин қўлёзмалари мавжуд. Шулардан энг қадимий нусха – ҳижрий 627 йилда китоб қилинган “Тазкират-ул авлиё” асари Қоҳиранинг “Дорул-китоб” кутубхонасида сақланмоқда. Яна бир қадимий нусха – ҳижрий 670 йилда кўчирилган “Тазкират-ул авлиё” нусхаси бўлиб, Афғонистонда, ҳижрий 692 йилда кўчирилган нусхаси эса Туркиядаги “Пир Хидон” кутубхонасида бор.

Ўз ўрнида Фаридуддин Атторнинг шоҳ асарларидан бўлмиш “Тазкират ул-авлиё” асарини аслиятдан таржима қилган олимларимиз Маҳмуд Ҳасаний, Ҳамидулла Аминов, Абдусамад Ҳасаний, Абдумажид Мадраимов ҳамда нашриёт муҳаррирларига ўқувчига шундай гўзал китоб тақдим этганликлари учун бу улуғ сиймонинг бир мухлиси, ўқувчиси сифатида ўз миннатдорчилигимни билдирмоқчиман.

Шайх Атторнинг айрим асарларининг таржималари ва ҳозирги замон ўзбек атторшунослиги ҳақидаги фикримизни якунларканмиз, шуни қайд этишни лозим, деб ўйлаймиз. Фаридуддин Аттор дунёси чин маъноси билан ажойиб бир сирлар хазинаси экан, бу хазинага назар ташлаган ҳар бир одам Атторнинг сўздаги каромати, сеҳр кучидан ҳайратланмай қолмайди.

Манба: “Китоб дунёси” газетасининг 2013 йил 27 февраль 4 (151) -сони

Akmal Saidov
SHARQNI ANGLASH YO’LI

Amir Temur o’zining “Tuzuklari”da mana bunday so’zlarni yozgan: “Sayidlar, ulamo, shayxlar va fozillarni o’zimga yaqinlashtirdim. Ular mening saroyimga doim kelib-ketib, majlislarimni bezab turdilar. Diniy, huquqiy, aqliy masalalarni o’rtaga tashlab, qimmatli fikrlar bildirishardi. Halol va haromga oid masalalarni men ulardan o’rgandim”.

O’zbek tasavvufshunosligiga ulkan hissa qo’shgan, professor Najmiddin Komilov “tasavvuf musulmon Sharqi mamlakatlari ijtimoiy va ma’naviy hayotiga chuqur kirib bordi; fan, madaniyat va adabiyot rivojiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi. XI asrdan boshlab Sharqning deyarli barcha nufuzli shoir va yozuvchilari, mutafakkir va olimlari tasavvufdan oziqlanib, uning insonparvarlik va haqsevarlik g’oyalaridan ruhlanganlar”, deb yozganidek, tasavvuf adabiyotini o’rganmasdan turib, nafaqat o’rta asrlar musulmon Sharqi madaniy hayoti, balki Sharqning o’zini ham anglash qiyin.

Tasavvuf tarixida katta iz qoldirgan ulug’ mutasavvuf va mutafakkir shoir – Muhammad Abu Bakr ibn Ibrohim – Shayx Attori Nishopuriydir. Uning serqirra va boy badiiy ijodi ilohiy ma’rifat g’oyalarining bitmas-tuganmas xazinasi bo’lib, Haq va haqiqat asrorini kashf etish, Mutlaq ruh bilan Qudsiy komil inson ruhi orasidagi munosabat va mohiyatni anglab yetishga hidoyat etuvchi buyuk bir da’vatnomaday jaranglab keldi.

Fariduddin Attorning asarlaridan ayrimlari bizga qadar yetib kelgan, bir nechtasi chop etilgan. Risolalar mundarijasi va mazmuni har xil: tafsir va kalom, hadis va fiqh, she’riyat hamda tasavvuf. Shunday bo’lsa-da, Shayx Attor tasavvuf ilmi tarixida, shubhasiz, katta o’rin tutgan va islom madaniyatiga ulkan hissa qo’shgan buyuk siymolardan biridir.

Ulug’ so’fiy va shoir Fariduddin Attorning “buyuk Shaxsi ham, ijodiyoti ham ilhom va ibrat maxzanidir. Uning Shaxsi – asarlariga, asarlari – shaxsiyatiga eshik ochadi. Bu ma’rifat, ishq, ruhoniyat, san’at “eshigi”dan faqat alohida qalam sohiblari emas, butun boshli millat ijodkorlari ichkarilay olganligi xayratlanarli, albatta”, deb yozadi tasavvufshunos olim Ibrohim Haqqul.

Shayx Attor ruhni sevgan; din va axloqning kuch-quvvatiga suyangan; ma’rifat, ishq va badiiy ijod zavqini nihoyatda yuksak qadrlagan. Abdurahmon Jomiy “uning masnaviyati va g’azallarida tavhid asrori va ruh zavqiyati bilan vujudiyat haqiqati shu qadar ko’p ifodalanganki, bu toifaning hech birining so’zida topilmaydi”, deb yozgan.

Alisher Navoiy shayx Fariduddin Attorni samimiy iftixor tuyg’usi bilan “Foniylik Ko’hiqofining anqosi, jamiki qushlar tilining donosi, shariat yo’llarining peshvosi, tariqat avliyolarning qiblagohi, hidoyat sham’i bilan qalblarni nurlantiruvchi, haqiqat sirlarining kashfiyotchisi, noziklik nurlarining mazhari, ma’rifat ahllarining tojdori” deb ta’riflagan.

“Lison ut-tayr” dostonida shunday misralar bor:

Nasr ila chun “Tazkira” mavjud etib,
Avliyo arvohini xushnud etib.

Har birining ruhidan yuz tiyra zot,
Jon topib ichkon kibi obi hayot.

Shuni ta’kidlash lozimki, “Tazkirat-ul avliyo” Fariduddin Attorning birdan-bir nasriy shaklida yozilgan asari bo’lib, unda ko’plab avliyolarning ijod yo’llari yoritilgan. Shayx Attorning ushbu asari tasavvuf ta’limotining taraqqiyot jarayoni va g’oyaviy asoslarini tadqiq etishda muhim birlamchi manba sifatida ulkan ahamiyatga egadir.

Taniqli shoir va tarjimon Mirzo Kenjabek Fariduddin Attorning 72 nafar avliyo va valiylar hayoti bayon etgan “Tazkirat-ul avliyo” asarining turkcha tarjimasini tabdil etib, o’zbek tilida ham chop ettirdi hamda ayrim zikrlari esa “Sino” jurnalida bosildi.

Yaqinda G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Fariduddin Attorning “Tazkirat ul-avliyo” asarini sharqshunos olimlar M. Hasaniy, H. Alimov, N. Hasaniy, A. Madraimov tomonidan asliyatdan tarjima qilingan kitobni chop etdi. Ushbu kitobda tasavvuf shayxlari, avliyolarning hayoti, kashfu karomatlari, hamda turli tasavvufiy istilohlar batafsil bayon etilgan. Shu bilan birga, tazkirada tasavvufiy allomalarning hayotiy tajribasi va tarixiy voqealar,ularning ibratlikechmishlari haqida hikoya, misol va naqllar keltiriladi. Chindan ham kitobdan o’rin olgan tarixiy lavhalar juda jonli va ta’sirchanligi bilan asarni yuksak badiiy ijod namunasi darajasiga ko’targan. Ushbu tazkira tarixiy manbadan ko’ra badiiy asar sifatida qimmatli hamda tasavvuf tarixi va nazariyasi, amaliyotini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Shayx Attor “Tazkirat-ul avliyo”ning “Allohning hamdi” qismida qayd etadiki, avliyolarning so’zi kishi qalbining malhami va ruhining quvvatidir, kimki avliyo so’zini diliga jo etsa, U Qur’oni karim va hadisi shariflarning mag’ziga eshik ochadi, o’zining holati, axloqini, qilayotgan ishlarining yaxshi-yomonligini o’ylaydigan bo’lib qoladi va hayot, oxirat, insoniylik xususida mulohaza yuritib, ichki olamini tartibga  soladi.

Sharqda avliyolar haqida tazkira bitish, ularning maqomat va manoqiblarini yozish an’anaga aylangan. Jumladan, Abu Abdurahmon Muhammad ibn Husayn as-Sulamiyning “Tabaqoti sufiya”, Xoja Abdulloh Ansoriyning “Manozil us-soyirin”, Fariduddin Attorning “Tazkirat ul-avliyo”, Abdurahmon Jomiyning “Nafahot ul-uns”, Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat”, Muhammad Siddiq Rushdiyning “Tazkirat ul-avliyoi turkiy” kabi kitoblarini ko’rsatish mumkin.

Professor Hamidjon Homidiy shu qadimiy badiiy tazkirachilik an’analarini davom ettirib, so’fiy shayxlari, oriflar va valiy insonlarning hayoti va asarlarini o’rganib chiqib, “Tasavvuf allomalari” nomli kitobni nashr ettirdi. “Sharq” NMAK tomonidan chop etilgan ushbu kitobda Fariduddin Attor ijodiy merosiga ham munosib o’rin berilgan.

O’zbekiston xalq shoiri va mohir tarjimon Jamol Kamol tomonidan Fariduddin Attorning mashhur 6 ta – “Mantiqu ut-tayr”, “Ilohiynoma”, “Asrornoma”, “Pandnoma”, “Bulbulnoma” va “Ushturnoma” – dostonini tarjima qilib, nashr etilishi – ma’naviy hayotimizda katta voqea bo’ldi va ushbu kitoblar ma’naviy poklik, ma’rifiy kamolot yo’lida xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, J. Kamol tarjimasida mutasavvuf shoirning “Hikmatlar va hikoyatlar”i ham nashr etilgan.

Shu an’ananing davomi o’laroq, olim va tarjimon Ergash Ochilov Shayx Attorning 134 ta ruboiysini tarjima qilib, ikki to’plamda chop ettirdi. She’riyatning kichik, ammo serma’no bu janri shayx Attor ijodida muhim o’rin tutgan. Uning “Muxtornomasi” 5000 ta ruboiyni o’z ichiga oladi. Albatta, ulardan barchasi bizgacha yetib kelmagan. Asarning Eronda chop etilgan so’ngi nashrida, ilovalar bilan qo’shib hisoblaganda 2279 ruboiy berilgan.

Fariduddin Attorning qo’lyozma asarlari dunyoning turli mamlakatlari (Eron, Angliya, Frantsiya, Hindiston, Afg’oniston, Rossiya, Tojikiston va O’zbekiston)da saqlanmoqda. Abu Rayhon Beruniy nomli Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida Shayx Attorning “Mantiq ut-tayr”, “Ilohiynoma”, “Musibatnoma”, “Asrornoma”, “Ushturnoma”, “Pandnoma”, “Javhar uz-zot”, “Xusrav va Gul”, “Vuslatnoma”, “Tazkirat ul-avliyo” va she’rlari to’plami mavjud.

Mashhur ingliz sharqshunosi Reynol`d Nikolson 1905 yilda chop ettirgan “Tazkirat ul-avliyo”ning nashriga yozgan so’zboshisida Shayx Attorning hayoti va boy ijodiy merosi haqida keng ma’lumotlar bergan.

Ali Miransoriyning aniqlashicha, dunyo kutubxonalarida “Tazkirat ul-avliyo”ning 186 taga yaqin qo’lyozmalari mavjud. Shulardan eng qadimiy nusxa – hijriy 627 yilda kitob qilingan “Tazkirat-ul avliyo” asari Qohiraning “Dorul-kitob” kutubxonasida saqlanmoqda. Yana bir qadimiy nusxa – hijriy 670 yilda ko’chirilgan “Tazkirat-ul avliyo” nusxasi bo’lib, Afg’onistonda, hijriy 692 yilda ko’chirilgan nusxasi esa Turkiyadagi “Pir Xidon” kutubxonasida bor.

O’z o’rnida Fariduddin Attorning shoh asarlaridan bo’lmish “Tazkirat ul-avliyo” asarini asliyatdan tarjima qilgan olimlarimiz Mahmud Hasaniy, Hamidulla Aminov, Abdusamad Hasaniy, Abdumajid Madraimov hamda nashriyot muharrirlariga o’quvchiga shunday go’zal kitob taqdim etganliklari uchun bu ulug’ siymoning bir muxlisi, o’quvchisi sifatida o’z minnatdorchiligimni bildirmoqchiman.

Shayx Attorning ayrim asarlarining tarjimalari va hozirgi zamon o’zbek attorshunosligi haqidagi fikrimizni yakunlarkanmiz, shuni qayd etishni lozim, deb o’ylaymiz. Fariduddin Attor dunyosi chin ma’nosi bilan ajoyib bir sirlar xazinasi ekan, bu xazinaga nazar tashlagan har bir odam Attorning so’zdagi karomati, sehr kuchidan hayratlanmay qolmaydi.

Manba: “Kitob dunyosi” gazetasining 2013 yil 27 fevral` 4 (151) -soni