Тагорни санъаткор «табиб» деб таърифлаш жоиз. Унинг асарлари инсон руҳи хасталиклари ва қалб жароҳатларини даволашга хизмат этиши билан ғоятда эътиборли. Тагор тушунчасида босқинчилик юзага чиқарган “ташаббус», келгиндилар олиб келган тартиб-қоидалар халқ ахлоқи ва маънавий соғлиғини емириб, ҳинд Руҳини мажруҳлантирадиган касалликдай нарсалар эди.

Иброҳим Ҳаққул
ҲИНД ВИЖДОНИ

Рабиндранат Тагор ҳинд адабиётининг энг йирик санъаткорларидан бири. Тагорни дунё билади. Буюк шоир, ёзувчи, драматург, файласуф, маърифатчи ва тенгсиз ватанпарвар сифатида Тагор жаҳон фуқаросидир. У ҳинд бадиий тафаккурини янги ва юксак поғонага кўтаришда Сўзни виждон овозига айлантирган адиб. Тагорнинг ижод тажрибалари, бошдан-охир Ҳақиқат ва Жасорат тажрибалари. Тагорнинг жасорати босқинчиликка қарши чиқишданмас, босқинчиларни танишдан бошланади. “Босқинчилар жуда кўп дунёга келиб туради, – деган эди адиб, лекин уларни бирданига пайқаш мумкин эмас, замон ва макон жиҳатидан шароит бўлмагандан кейин улар кўп вақтгача ўзларини билдирмасдан юрадилар». Лекин инглиз мустамлакачиларининг асл башараларини танишда Тагор ҳеч пайт хато қилмаган. Бунда у туғилиб вояга етган оила муҳитининг роли ва таъсири ҳам жуда катта эди.
Ёзувчи 1861 йил 7 майда Бенгалиянинг пойтахти Калкутта шаҳрида дунёга келган. Тагорга бағишланган адабиётларда қайд этилишича, унинг бобоси Дварканатх XIX аср бошларида яшаган ҳинд маърифатпарвари Раммохан Ройнинг яқин дўсти ва сафдоши бўлган. Ёзувчининг отаси, акалари, оналари дунёқарашлари кенг, билимдон ва талантли кишилар эдилар. Тагор хотиралар китоби ва мақолаларида отаси тўғрисида кўпгина миннатдорчилик сўзларини ёзиб қолдирган. У бир ўринда кўр-кўрона инглизпарастлик авж олган шароитларда ҳам отаси болаларини ажнабий мактабларда ўқитмаганлиги, агар шундай ҳодиса содир бўлганида, биринчи дарсдаёқ ўттиз икки маънавий тишидан ажралиши мумкин эканлигини гапирган. Она тилига муҳаббат ва эътиқод ёзувчида мана шундай бошланган. Ва у сўнгги нафасигача бенгал тилининг эрки ҳамда ривожи учун тинимсиз курашган. Бугина эмас. Мустамлакачилар ҳинд халқи орасида ўз тилларининг мавқеини кўтариш орқали «қони ва танининг ранги бўйича ҳинди», лекин «диди, ахлоқи ва ақлининг хусусияти бўйича ғирт инглиз бўлган» зиёлилар табақасини юзага келтиришдан ғоятда манфаатдор эдилар. Бу – уларнинг таълим-тарбиядан кўзлаган ички сиёсатлари бўлиб, бундай найрангларни ҳам Тагор аёвсиз фош қилганди. Шунинг учун Тагор дунёқарашида миллий тилга эҳтиром – миллатга, ватанга, тарих ва келажакка садоқат билан теппа-тенг тушунчадир.
Тарихдан аёнки, инглиз савдогарлари ҳиндларни бўйсундириб олмоқ мақсади билан 1757 йилда Ҳиндистонга илк қадамларини босган эдилар. Шундан бошлаб қадимий ҳинд тупроғи қарийб икки юз йил давомида инглиз буржуазияси оёғи остида қолди. Ҳиндистон иқтисодий жиҳатдан талон-тарож қилинди, маданий ва маънавий имтиёзлари исканжага олинди. ХVIII асрнинг 70-80-йилларида инглиз мустамлакачиларига қарши Бангол деққонларининг дастлабки катта қўзғолонлари бўлди. Кейин аста-секин бутун Ҳиндистон зулм-зўрликка қарши кураш, ҳужумкор қўзғолонлар ўчоғига айлана борди. Мамлакат бойликларининг таланиши, миллий ғурурнинг янчилишига ҳинд халқи ортиқ тоқат қилолмай қолди. Ҳиндистондаги миллий уйгониш ҳаракатлари 90-йиллардан сўнг Тагор ижодиётида озодликнинг янги уфқларини очди, янги-янги ғоявий тўлқинлар олиб кирди.
Мана, кўкда қуёш. У бор. «Аммо унинг файзи йўқ». Мана, тунги ой. Унинг ўзи бору, аммо нури сўниқдир». Хонадонларда ҳаёт кезиб юргандай. Бироқ бахт йўқдир уларда. Бир замонлар улуғ Ҳиндистон Тагорнинг кўз ўнгида мана шундай манзараларда гавдаланиб турган. У ўз асарларида бахтсизликнинг ҳинд хонадонларида бекиниб олиш сабабларини чуқур текширади. Халқ онгидаги қолоқлик ва нодонлик иллатлари ҳам шу бахтсизликнинг узайишига хизмат қилаётгалигини ёзувчи жуда кўп ўринларда ҳаққоний эътироф этади. Унингча, эскирган карашлар, аллақачон умрини яшаб бўлган урф-одатлар тузоғидан қутила олмаган халқ бамисоли оқишдан тўхтаётган дарёдир:

Адо бўлар қотиб қолган халқ,
Анъаналар ботқоғи аро…

Тагор улкан руҳиятли шоир. Насрда ҳам у шоирлик эҳтиросига содиқ қолади. Ёзувчининг кўпчилик ҳикояларидаги маънолар шеърий оҳанглар бағридан жой топгандай. Умрида Гангни кўрмаган одам ҳам Тагор романларидаги оҳангларда бу азим дарёнинг қудратли оқими ва ундаги эркинликни тасаввур эта олади деб ўйлайман. “Адабиёт сўз билан ифода қилолмаган нарсасини оҳанг билан ифодалайди. Оҳанг сўзлардаги ғам-ғуссаларга жон бағишлайди», – деганди у. Адиб оҳанг орқали сўз ва сувратларни жонлантириш услубидан ижодида кенг фойдаланган. Бу “услуб”ни қўллаш унинг қалб эҳтиёжи. Балки шунинг учун Тагор тасвиридаги табиат манзаралари, романтик хаёллар, руҳий сувратлар рангин бўёқлари билангинамас, мусиқий оҳанглари билан ҳам фавқулодда умидбахшдир. Аммо энг умидбахши, у яратган қаҳрамонлар қалбидаги Эътиқод оҳанглари. Уларнинг томирида хун талашган Виждон товушларидир.
Тагор инглиз мустамлакачиларига қарши кураш қуроли тарзида икки нарсага қайта-қайта урғу беради. Булардан бири – эркин Руҳ. Иккинчиси – маърифатли Ақл. «Бизнинг юртимиз Ақл ҳурлигидан аллақачонлар жудо этилган. У фақат салтанатинимас, саволлар бермоқ шижоатинн ҳам йўқотди». Бу – Тагорнинг сўзлари. Худди шу парокандалик ва ақлий танбаллик мамлакатда тафаккурли кишиларнинг озайиб кетишига сабаб бўлганди. Фикрли одамларнинг борлари ҳам «янги ҳақиқатларни ахтариш билан эмас, эски ақидалар муҳофазаси билан» банд эдилар. Ёзувчини қийнаган катта муаммолардан бири мана шудир.
Тагорни санъаткор «табиб» деб таърифлаш жоиз. Унинг асарлари инсон руҳи хасталиклари ва қалб жароҳатларини даволашга хизмат этиши билан ғоятда эътиборли. Тагор тушунчасида босқинчилик юзага чиқарган “ташаббус», келгиндилар олиб келган тартиб-қоидалар халқ ахлоқи ва маънавий соғлиғини емириб, ҳинд Руҳини мажруҳлантирадиган касалликдай нарсалар эди.
Тагор «Муддао» тўпламидаги шеърларидан бирида:

Ғафлат уйқусида ётибди юртим
Бежон ва беҳуш…
Ҳаёт дарёдаги ожиз қайиқдай
Сузар маёқсиз…

деган ҳасрат сўзларини битган эди. Хўш, бир вақтлар шу қадар ғафлатга чўккан Ҳиндистон ўз эрки, озодлигини инглизларнинг ёвуз панжасидан қандай қилиб тортиб олди? Бунинг сабаблари кўп. Мен шулардан биттасини алоҳида таъкидлаб ўтмоқчиман.
Абдулла Қаҳҳор Тагорга бағишланган мақоласида ёзган: “Мустамлакачилик фақат мамлакатни ғорат қилмайди, ундан ҳам ёмонроғи одамларни, халқни руҳан ғорат қилади, шундай қиладики, қул ҳаётини кечираётган, инсонга номуносиб ҳаёт кечираётган одамда шу ҳаётга қарши норозилик, исён руҳи буткул сўнади». Исён руҳидан маҳрум оломонни хоҳлаганча эзиш, исталган йўлда таққирлаш мумкин. У чидайверади. Чидам – эрксизликнинг иккинчи бир номи. Чидам – юрт туйғуси топталган халқнинг яшаш тарзи, қон-қонига сингиб кетган манфур одати. Тагор ҳар бир асарида ана шу одатнинг илдизига болта урган. Қул ҳаётини кечираётган юртдошларига нодонлик, ғофилликларининг туб сабабларини образли манзараларда тасвирлаб кўрсатган. Ҳиндлар инглиз мустамлакачилари устидан бирданига ғалаба қилгани йўқ. Бунинг учун икки асрлик узоқ муддат керак бўлди. Шу вақт мобайнида ҳинд халқи, аввало, ўзининг устидан ўзи ғолибликка эришди Яъни, тафаккур тараққиётига тўсиқ бўлаётган қолоқ ақида ва анъаналарга кескин барҳам берилди: қўрқоқлик, мутелик сўқмоқларидан жасорат ва миллий ғурур йўлларига чиқилди:
Курашда ора йўлда тўхташ – Тагор нуқтаи назари учун ёт нарса. Шу боис ҳам ёзувчи яратган характерлар фикр ва амалиётда бир-бирларини тўлдириб борадилар. “Гоурмаҳон” романининг қаҳрамони Гора қайсидир фазилатлари билан Шошибушонга яқин ва маслакдош. У ҳам Шошига ўхшаб нурга, зиёга талпинади. Бироқ «Чин Ҳиндистон сиймоси, улуғвор Ҳиндистон сиймоси»дан унинг қалби ва ҳаёт йўли буткул мунаввардир. У эътиқодда собит. “Ҳиндистоннинг нималигига ақлинг етадими? Уни қандай бўлса шу ҳолича тасаввур қила оласанми? Мана, сен кеча-кундуз шу Ҳиндистонни деб ишлайсан, қани айт-чи, бу Ҳиндистон ўзи қанақа?» Бундай саволларга Горада жавоблар аниқ. Унинг улуғ мақсади, биринчи галда, она халқини ақли пастлик ва жаҳолат ботқоғидан қутқариш. Бунингсиз у озодликни тасаввур этолмайди. У бағрида келишувчанлик, заррача бўлсин, ҳақсизлик туйғуларини яширган Ақлга инонмасликка чақиради. Чунки бундай Ақл ташқи воқеликдаги алдов ва ёвузликлар билан олишувда ҳам муғомбирлик қилади. Гора инглизларнинг ғояларини қабул қилишни хўрлик ҳисобламайди, аммо, айни пайтда бу ғоялар халқнинг ўз қадр-қимматини ҳис қилишга ёрдам беролмаслигини теран биларди. Билгани учун ҳам масканлар ва “эрталаб соат ўндан кеч соат бешгача “қўл” бўшамайдиган жойларда – маҳкама ва корхоналарда Ҳиндистон йўқлигини куйиниб сўзлаган.

   Tagorni san’atkor «tabib» deb ta’riflash joiz. Uning asarlari inson ruhi xastaliklari va qalb jarohatlarini davolashga xizmat etishi bilan g’oyatda e’tiborli. Tagor tushunchasida bosqinchilik yuzaga chiqargan “tashabbus», kelgindilar olib kelgan tartib-qoidalar xalq axloqi va ma’naviy sog’lig’ini yemirib, hind Ruhini majruhlantiradigan kasallikday narsalar edi.

Ibrohim Haqqul
HIND VIJDONI

Rabindranat Tagor hind adabiyotining eng yirik san’atkorlaridan biri. Tagorni dunyo biladi. Buyuk shoir, yozuvchi, dramaturg, faylasuf, ma’rifatchi va tengsiz vatanparvar sifatida Tagor jahon fuqarosidir. U hind badiiy tafakkurini yangi va yuksak pog’onaga ko’tarishda So’zni vijdon ovoziga aylantirgan adib. Tagorning ijod tajribalari, boshdan-oxir Haqiqat va Jasorat tajribalari. Tagorning jasorati bosqinchilikka qarshi chiqishdanmas, bosqinchilarni tanishdan boshlanadi. “Bosqinchilar juda ko’p dunyoga kelib turadi, – degan edi adib, lekin ularni birdaniga payqash mumkin emas, zamon va makon jihatidan sharoit bo’lmagandan keyin ular ko’p vaqtgacha o’zlarini bildirmasdan yuradilar». Lekin ingliz mustamlakachilarining asl basharalarini tanishda Tagor hech payt xato qilmagan. Bunda u tug’ilib voyaga yetgan oila muhitining roli va ta’siri ham juda katta edi.
Yozuvchi 1861 yil 7 mayda Bengaliyaning poytaxti Kalkutta shahrida dunyoga kelgan. Tagorga bag’ishlangan adabiyotlarda qayd etilishicha, uning bobosi Dvarkanatx XIX asr boshlarida yashagan hind ma’rifatparvari Rammoxan Royning yaqin do’sti va safdoshi bo’lgan. Yozuvchining otasi, akalari, onalari dunyoqarashlari keng, bilimdon va talantli kishilar edilar. Tagor xotiralar kitobi va maqolalarida otasi to’g’risida ko’pgina minnatdorchilik so’zlarini yozib qoldirgan. U bir o’rinda ko’r-ko’rona inglizparastlik avj olgan sharoitlarda ham otasi bolalarini ajnabiy maktablarda o’qitmaganligi, agar shunday hodisa sodir bo’lganida, birinchi darsdayoq o’ttiz ikki ma’naviy tishidan ajralishi mumkin ekanligini gapirgan. Ona tiliga muhabbat va e’tiqod yozuvchida mana shunday boshlangan. Va u so’nggi nafasigacha bengal tilining erki hamda rivoji uchun tinimsiz kurashgan. Bugina emas. Mustamlakachilar hind xalqi orasida o’z tillarining mavqeini ko’tarish orqali «qoni va tanining rangi bo’yicha hindi», lekin «didi, axloqi va aqlining xususiyati bo’yicha g’irt ingliz bo’lgan» ziyolilar tabaqasini yuzaga keltirishdan g’oyatda manfaatdor edilar. Bu – ularning ta’lim-tarbiyadan ko’zlagan ichki siyosatlari bo’lib, bunday nayranglarni ham Tagor ayovsiz fosh qilgandi. Shuning uchun Tagor dunyoqarashida milliy tilga ehtirom – millatga, vatanga, tarix va kelajakka sadoqat bilan teppa-teng tushunchadir.
Tarixdan ayonki, ingliz savdogarlari hindlarni bo’ysundirib olmoq maqsadi bilan 1757 yilda Hindistonga ilk qadamlarini bosgan edilar. Shundan boshlab qadimiy hind tuprog’i qariyb ikki yuz yil davomida ingliz burjuaziyasi oyog’i ostida qoldi. Hindiston iqtisodiy jihatdan talon-taroj qilindi, madaniy va ma’naviy imtiyozlari iskanjaga olindi. XVIII asrning 70-80-yillarida ingliz mustamlakachilariga qarshi Bangol deqqonlarining dastlabki katta qo’zg’olonlari bo’ldi. Keyin asta-sekin butun Hindiston zulm-zo’rlikka qarshi kurash, hujumkor qo’zg’olonlar o’chog’iga aylana bordi. Mamlakat boyliklarining talanishi, milliy g’ururning yanchilishiga hind xalqi ortiq toqat qilolmay qoldi. Hindistondagi milliy uygonish harakatlari 90-yillardan so’ng Tagor ijodiyotida ozodlikning yangi ufqlarini ochdi, yangi-yangi g’oyaviy to’lqinlar olib kirdi.
Mana, ko’kda quyosh. U bor. «Ammo uning fayzi yo’q». Mana, tungi oy. Uning o’zi boru, ammo nuri so’niqdir». Xonadonlarda hayot kezib yurganday. Biroq baxt yo’qdir ularda. Bir zamonlar ulug’ Hindiston Tagorning ko’z o’ngida mana shunday manzaralarda gavdalanib turgan. U o’z asarlarida baxtsizlikning hind xonadonlarida bekinib olish sabablarini chuqur tekshiradi. Xalq ongidagi qoloqlik va nodonlik illatlari ham shu baxtsizlikning uzayishiga xizmat qilayotgaligini yozuvchi juda ko’p o’rinlarda haqqoniy e’tirof etadi. Uningcha, eskirgan karashlar, allaqachon umrini yashab bo’lgan urf-odatlar tuzog’idan qutila olmagan xalq bamisoli oqishdan to’xtayotgan daryodir:

Ado bo’lar qotib qolgan xalq,
An’analar botqog’i aro…

Tagor ulkan ruhiyatli shoir. Nasrda ham u shoirlik ehtirosiga sodiq qoladi. Yozuvchining ko’pchilik hikoyalaridagi ma’nolar she’riy ohanglar bag’ridan joy topganday. Umrida Gangni ko’rmagan odam ham Tagor romanlaridagi ohanglarda bu azim daryoning qudratli oqimi va undagi erkinlikni tasavvur eta oladi deb o’ylayman. “Adabiyot so’z bilan ifoda qilolmagan narsasini ohang bilan ifodalaydi. Ohang so’zlardagi g’am-g’ussalarga jon bag’ishlaydi», – degandi u. Adib ohang orqali so’z va suvratlarni jonlantirish uslubidan ijodida keng foydalangan. Bu “uslub”ni qo’llash uning qalb ehtiyoji. Balki shuning uchun Tagor tasviridagi tabiat manzaralari, romantik xayollar, ruhiy suvratlar rangin bo’yoqlari bilanginamas, musiqiy ohanglari bilan ham favqulodda umidbaxshdir. Ammo eng umidbaxshi, u yaratgan qahramonlar qalbidagi E’tiqod ohanglari. Ularning tomirida xun talashgan Vijdon tovushlaridir.
Tagor ingliz mustamlakachilariga qarshi kurash quroli tarzida ikki narsaga qayta-qayta urg’u beradi. Bulardan biri – erkin Ruh. Ikkinchisi – ma’rifatli Aql. «Bizning yurtimiz Aql hurligidan allaqachonlar judo etilgan. U faqat saltanatinimas, savollar bermoq shijoatinn ham yo’qotdi». Bu – Tagorning so’zlari. Xuddi shu parokandalik va aqliy tanballik mamlakatda tafakkurli kishilarning ozayib ketishiga sabab bo’lgandi. Fikrli odamlarning borlari ham «yangi haqiqatlarni axtarish bilan emas, eski aqidalar muhofazasi bilan» band edilar. Yozuvchini qiynagan katta muammolardan biri mana shudir.
Tagorni san’atkor «tabib» deb ta’riflash joiz. Uning asarlari inson ruhi xastaliklari va qalb jarohatlarini davolashga xizmat etishi bilan g’oyatda e’tiborli. Tagor tushunchasida bosqinchilik yuzaga chiqargan “tashabbus», kelgindilar olib kelgan tartib-qoidalar xalq axloqi va ma’naviy sog’lig’ini yemirib, hind Ruhini majruhlantiradigan kasallikday narsalar edi.
Tagor «Muddao» to’plamidagi she’rlaridan birida:

G’aflat uyqusida yotibdi yurtim
Bejon va behush…
Hayot daryodagi ojiz qayiqday
Suzar mayoqsiz…

degan hasrat so’zlarini bitgan edi. Xo’sh, bir vaqtlar shu qadar g’aflatga cho’kkan Hindiston o’z erki, ozodligini inglizlarning yovuz panjasidan qanday qilib tortib oldi? Buning sabablari ko’p. Men shulardan bittasini alohida ta’kidlab o’tmoqchiman.
Abdulla Qahhor Tagorga bag’ishlangan maqolasida yozgan: “Mustamlakachilik faqat mamlakatni g’orat qilmaydi, undan ham yomonrog’i odamlarni, xalqni ruhan g’orat qiladi, shunday qiladiki, qul hayotini kechirayotgan, insonga nomunosib hayot kechirayotgan odamda shu hayotga qarshi norozilik, isyon ruhi butkul so’nadi». Isyon ruhidan mahrum olomonni xohlagancha ezish, istalgan yo’lda taqqirlash mumkin. U chidayveradi. Chidam – erksizlikning ikkinchi bir nomi. Chidam – yurt tuyg’usi toptalgan xalqning yashash tarzi, qon-qoniga singib ketgan manfur odati. Tagor har bir asarida ana shu odatning ildiziga bolta urgan. Qul hayotini kechirayotgan yurtdoshlariga nodonlik, g’ofilliklarining tub sabablarini obrazli manzaralarda tasvirlab ko’rsatgan. Hindlar ingliz mustamlakachilari ustidan birdaniga g’alaba qilgani yo’q. Buning uchun ikki asrlik uzoq muddat kerak bo’ldi. Shu vaqt mobaynida hind xalqi, avvalo, o’zining ustidan o’zi g’oliblikka erishdi Ya’ni, tafakkur taraqqiyotiga to’siq bo’layotgan qoloq aqida va an’analarga keskin barham berildi: qo’rqoqlik, mutelik so’qmoqlaridan jasorat va milliy g’urur yo’llariga chiqildi:
Kurashda ora yo’lda to’xtash – Tagor nuqtai nazari uchun yot narsa. Shu bois ham yozuvchi yaratgan xarakterlar fikr va amaliyotda bir-birlarini to’ldirib boradilar. “Gourmahon” romanining qahramoni Gora qaysidir fazilatlari bilan Shoshibushonga yaqin va maslakdosh. U ham Shoshiga o’xshab nurga, ziyoga talpinadi. Biroq «Chin Hindiston siymosi, ulug’vor Hindiston siymosi»dan uning qalbi va hayot yo’li butkul munavvardir. U e’tiqodda sobit. “Hindistonning nimaligiga aqling yetadimi? Uni qanday bo’lsa shu holicha tasavvur qila olasanmi? Mana, sen kecha-kunduz shu Hindistonni deb ishlaysan, qani ayt-chi, bu Hindiston o’zi qanaqa?» Bunday savollarga Gorada javoblar aniq. Uning ulug’ maqsadi, birinchi galda, ona xalqini aqli pastlik va jaholat botqog’idan qutqarish. Buningsiz u ozodlikni tasavvur etolmaydi. U bag’rida kelishuvchanlik, zarracha bo’lsin, haqsizlik tuyg’ularini yashirgan Aqlga inonmaslikka chaqiradi. Chunki bunday Aql tashqi voqelikdagi aldov va yovuzliklar bilan olishuvda ham mug’ombirlik qiladi. Gora inglizlarning g’oyalarini qabul qilishni xo’rlik hisoblamaydi, ammo, ayni paytda bu g’oyalar xalqning o’z qadr-qimmatini his qilishga yordam berolmasligini teran bilardi. Bilgani uchun ham maskanlar va “ertalab soat o’ndan kech soat beshgacha “qo’l” bo’shamaydigan joylarda – mahkama va korxonalarda Hindiston yo’qligini kuyinib so’zlagan.