Ўтган асрнинг 60-йиллари адабиётимизда Рауф Парфи деган жиддий поэтик ҳодиса рўй берди. Шоир “Энг узоқ ёзилган таржимаи ҳол”ида биринчи “шеърий асар”ини 1953 йилнинг 5 мартида (10 ёшида) ёзганини айтади. “Энди қандай яшаймиз?” сарлавҳали бу марсия-шеър бадиий савияси, кимга бағишланганидан қатъи назар, мурғак юракнинг туб-тубидан отилиб чиққан нидо – рост қайғу эканига шубҳа йўқ. Шоир илк ижодини марсиядан бошлагани бежиз эмасдир…
Беҳзод Фазлиддин
СЎЗ САЛТАНАТИ
(Рауф Парфи поэтик оламига бир назар)
Рауф Парфи янги ўзбек шеъриятида ижоди энг кўп баҳс-мунозараларга сабаб бўлган шоирлардан. Бу наинки унинг ўзига хос, бир қарашда ўта ғалат феъл-атвори акс этган ижодиёти, балки шеърларидаги айрича маъно товланишлари, шакл ва ифода воситаларига ҳам алоқадор.
Ўтган асрнинг 60-йиллари адабиётимизда Рауф Парфи деган жиддий поэтик ҳодиса рўй берди. Шоир “Энг узоқ ёзилган таржимаи ҳол”ида биринчи “шеърий асар”ини 1953 йилнинг 5 мартида (10 ёшида) ёзганини айтади. “Энди қандай яшаймиз?” сарлавҳали бу марсия-шеър бадиий савияси, кимга бағишланганидан қатъи назар, мурғак юракнинг туб-тубидан отилиб чиққан нидо – рост қайғу эканига шубҳа йўқ. Шоир илк ижодини марсиядан бошлагани бежиз эмасдир. Бу ҳазин (ғамгин эмас!) рауфона оҳанг шоир сифатида шакллангандан кейин ҳам унинг бутун ижодига хос белги бўлиб қолди. Рауф Парфининг турфа мавзу, турли йўналишдаги шеърларида ана шу мунгли оҳангни илғаш қийин эмас.
Асқад Мухтор “Шарқ юлдузи” журналида шоирга оқ йўл тилаб ёзган сўзбошисида Рауф Парфи ҳеч кимникига ўхшамаган овоз билан куйлай бошлаганини эътироф этади. Лекин “айни пайтда унда Усмон Носир руҳини, Ҳамид Олимжон сурурини, Чўлпон ғуссасини, Ойбек закосини туйиш мумкин”( Мирпўлат Мирзо) эди.
Рауф Парфи шеъриятимизга дастлаб ёмғир оҳанглари билан кириб келди. Унинг илк шеърлари дилга сурур бахш этгувчи ёмғир наволаридай ёқимли, қор парчалари мисол нафис, табиатнинг ўзидек жозиб эди. Яъники, ижодининг дастлабки паллаларида у кўпроқ романтикага мойил ошиқ, япроқлар шивирини тинглай биладиган соҳир қалб соҳиби, деразаси ёнига қўнган ғариб ва паришон қушча ҳолига йиғлайдиган кўкси тиниқ нозиктаъб шоир йигит эди. Аввалги шеърларида туйғулар, эҳтирослар дарёси тўлиб-тошиб мавж урса, 80-йиллардан бошлаб асарларида безовта Руҳ, Тафаккур туғёнлари етакчилик қилади. Яна бошқачароқ айтганда, унинг тўнғич шеърлари интим лириканинг нодир намуналари бўлса, кейинги ижодида фалсафий-интеллектуал йўналиш устуворлик касб этди.
Шоир ўша пайтлариёқ “бир телбалик руҳига ҳоким” эканини англаб етган эди. Аммо бу қандай телбалик? У умр бўйи шу саволга жавоб излади. “Бир қушча сайрайди менинг руҳимда”, деб ёзади бир шеърида. Лекин бу қушчанинг исмини билмайди. Йиллар ўтиб, давр долғалари, тузум тўфонлари аро ўша қушчанинг сайроғи янада кучайиб, овози тиниқлашди ва шоир бу руҳ қушининг номини топгандек бўлди. Уни чексиз зулму адолатсизликлардан кўкси қонга тўлган она Туркистон деб, эрки топталган қутлуғ маконга, шунинг баробарида, дунёдаги жаҳолат тиғидан юраги тилка-пора бўлган жамики юртларга ҳамдард, аммо чорасиз Инсон, исёнкор Руҳ деб ҳам аташ мумкин. Бир сўз билан Ҳуррият деб аталса, хато бўлмас.
“Рауф Парфи ҳар бир шеърида одамнинг мураккаб руҳий дунёсидаги бирон ҳолатни тутиб олиб, суратлайди. Бу – қийин ижодий процесс. Лекин Рауфнинг сатрларида бу қийналиш билинмайди, улар гўё осон кўчгандек равон, табиий, самимий. Бу шеърларда декларативлик ҳам, насиҳат ҳам, иллюстрация ҳам, дидактив яланғочлик ҳам йўқ. Улар шоирнинг завқ дунёсидан туғилган. Агар бу дунё тобора кенгайса, тўлқин урса, инсоний эҳтирос ва гражданлик ҳислари билан янада бойиса, Рауф Парфи, шубҳасиз, ҳассос шоир бўлади”. (Шарқ юлдузи. 1966 йил 1-сон, 137-бет.) Устод адиб Асқад Мухторнинг бу фикрлари, албатта, Рауф Парфи ижоди ҳақидаги дастлабки тиниқ таассуротлар эди. Шоирнинг навбатдаги тўпламларида унинг ҳеч кимникига ўхшамаган овози тобора дадиллаша борди. Ҳассос шоир бўлишига умид билдирилган Рауф Парфи ижоди ҳақида Асқад Мухтор орадан сал кам 20 йил ўтиб шундай ёзади: “Рауф Парфи – яралари очиқ, дардли шоир. Унда ҳазинлик кўп, ора-чора шунчаки марсия ҳам ёзиб ташлайди, тушкунлик аломатлари ҳам учрайди. Мен буни шоирнинг айбига йўймасдим. Шоир инсоний дардлардан холи бўлолмайди. Рауф Парфи эса, шоир сифатида, ўзлигини тўлароқ ифодалашга интилади, шу маънода рўйирост”. (“Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, 1984 йил 20 январь.) “Шеър – шоирнинг ижтимоий виждони” сарлавҳали мазкур мақолада Асқад Мухтор Рауф Парфи ижодини етарлича таҳлил қилиб берди, шоирни айрим ғоябозлардан ҳимоя этиб, у ҳақдаги энг асосий гапни айта олди: “Рауф Парфи ҳиссиёт воситасида тафаккур қилувчи, кучли, беҳаловат шоир”.
Рауф Парфи ҳали ёш шоир “тамға”сидан қутулмай туриб шеъриятимизда шаклий янгиликлар қилиб улгурганди. А-б-а-б-а тартиб-шаклидаги шеърлари, япон шеъриятидан илҳом олган экспериментлари – хокку-учликлари, айниқса, санъаткорона сонетлари шундай дейишга асос беради. Тўғри, шоир ижодида бу йўналишларнинг барчаси ҳам муваффақиятли чиқмади. Бироқ кейинги давр шеъриятини яратажак авлод бадиий тафаккурига кучли таъсир кўрсатди. Назаримизда, ўз даврининг илғор фикрли адиби Асқад Мухтор Рауф Парфидаги ана шу жиҳат – поэзиянинг имкониятларини кенгайтириш, дунё мумтоз маданий сарчашмаларидан озиқланган нодир асарлар яратиш, ўз навбатида, адабиётимизни жаҳоний миқёсга олиб чиқиш борасидаги дадил қадамларига кўпроқ хайрихоҳ эди. Жаҳон халқлари поэзиясидан етарли даражада бохабар шоир “Карвон йўли” (1968), “Акс садо” (1970), “Тасвир” (1973), “Хотирот” (1975), “Кўзлар” (1978), “Қайтиш” (1981), “Сабр дарахти” (1986) каби тўпламлари билан янги ўзбек шеъриятини устози орзу қилган ана шу чўққига олиб чиқди.
Рауф Парфи ижодида шеър асл санъат даражасига кўтарилади. Ҳазми осон “адабиёт”га ўрганган китобхон унинг шеърларидан уч-тўрттасини ўқиб “зерика” бошласа ҳам, ажаб эмас. Бу шеърларни қайта-қайта ўқиш, маъно жилваларини кашф эта билиш керак. Бунинг учун ўқувчи маълум тайёргарликка эга бўлиши лозим.
Рауф Парфининг чоп этилган тўпламлари жамланса, ҳажман у қадар катта меросни ташкил этмайди. Аммо ҳар ишда моҳиятни англашга интилган шоирнинг кафтдек китобчалари миллий шеъриятимиз, адабиётимиз тараққиётида ўз ўрнига эга. Жаҳон адабиёти нодир намуналаридан қилган таржималари ҳам алоҳида ҳодиса. Рауф Парфи Байроннинг “Манфред”, Нозим Ҳикматнинг “Инсон манзаралари”, Маҳмуд Ҳодийнинг “Озодлик лавҳалари”, Карло Каладзенинг “Денгиз хаёли”, Александр Дюманинг “Уч сарбоз”, Александр Твардовскийнинг “Хотира ҳуқуқи” асарларини, Бертолд Брехт, Йоҳаннес Бехер, Пабло Неруда ҳамда замонавий турк шоирлари шеърларини ўзбек тилига моҳирона таржима қилган.
Негадир аксарият манбаларда, ҳатто, ўз тўпламларида ҳам, шоирнинг бир неча “туғилган йили” бор, китоблари нашр қилинган йилларда чалкашликлар мавжуд. Бу ҳам бежиз бўлмаса керак. Гўё Рауф Парфининг бизнинг кўзимиз билан қараганда ўта тартибсиз туюлган ҳаётига ишора қилинаётгандек. (Ғалати парадокс, шоир барча қолипларни инкор этган ҳолда ич-ичдан ўта тартибли ижодий ҳаёт кечирган экан!)
Рауф Парфи – туйғуларни сувратлантира олгувчи моҳир рассом, табиат тилининг таржимони, шу билан бирга, закий, ҳассос мутафаккир. Унинг шеърлари ҳам мана шу икки қутб теварагида туташади; бири-биридан улги олади. Сўз мусаввири Рауф Парфи шеърларида кузги боғлар шивири эшитилади, шамоллар шовуллайди, юлдузлар қўшиқ айтади. Осмонда Ой шуъла сочаётгани йўқ, бу – навога айланган сўзлар. Шоирнинг валломат тоғлардан юксакдаги ҳаётга тўймаган кўзлари сўзлайди. (Умуман, Рауф Парфи ижодида кўз образи кўп учрайди. Ҳатто бир тўплами “Кўзлар” деб аталганини билсангиз керак.)
“Инсон қалбининг гўзаллиги, ранг-баранг туйғулари Рауф Парфи шеърлари мундарижасини ташкил қилади. Ана шу туйғуларни у тимсоллар орқали, ҳаракатдаги деталлар орқали ифодалайди”, дейилади шоирнинг “Тасвир” тўпламидаги аннотацияда. Албатта, ижоднинг катта йўли бошидаги ёш шоир, аввало, ўз қалби, тоза туйғуларига суянади. Шундан бўлса керак, аксарият ёш шоирлар илк қадамларини соф лирик шеърлар билан бошлайди. Хусусан, Рауф Парфида бу ҳолат яққол кўзга ташланганини айтиб ўтдик. Шоир ижодида тобора фалсафийлик илдиз отиб, катта ижтимоий-фалсафий хулосаларни шеърга сингдириб юбориш руҳи кучайди.
Рауф Парфи шеърлари инсоннинг ўта мураккаб табиати, беқарор ўзлигидан баҳс этади. Теранроқ назар ташланса, бу шеърларда ўнлаб муаллиф “мен”ини кўриш мумкин. Лекин улар орасида икки “мен” алоҳида ажралиб туради: бири – ўта беозор, ҳалим, кўнгилчан, баъзан яшаётганим, мавжудлигим билан малол келмаяпманми, дегандек, устига устак, ўзидан ҳеч қониқмайди, лирик-сентимент; иккинчиси – шиддатли, кескир сўзли, аҳди қатъий, эътиқодида собит, муросасиз… Баъзан ўша бечора, хастадил, дардчил Рауфга ён берасиз, гоҳида ўжар, курашчан, мардонавор Рауф Парфига эргашасиз. Шоир услубида ҳам, асосан, ўша “икки Рауф” бўй кўрсатади. Бири – туйғулар мусаввири, романтик, иккинчиси – зеҳни ўткир, руҳи безовта мутафаккир. “Рауф Парфи ижоди шеърият, рассомлик ва мусиқа санъатининг ғоят муваффақиятли синтезига ўхшайди”, – деб ёзади Раҳимжон Раҳмат шоир ижоди ҳақидаги “Жаннат соғинчи” мақоласида. Лекин, назаримизда, шоирнинг фалсафий-интеллектуал шеърларида мусиқавийлик деярли сезилмайди. Бу йўналишдаги назмий намуналарида у кўпроқ замон, олам ва одам тўғрисида мулоҳаза юритаётган, тафаккур тилида сўзлаётган шахс қиёфасида намоён бўлади.
Шоир шеърларида ақл ўргатмайди, насиҳат қилмайди; ёрилади, ўз-ўзидан шикоят қилади. Ёзилмаган шеъри – Дилини очгиси келади.
Шеър – эътиқод. Шеър – комиллик истаган иймон. Шеър – шоирнинг ўз-ўзига қўйган ташхиси. Шеър – оҳангга йўғрилган тавба. Шеър – шоир виждони. Шеър – … Таъриф давом этаверади. Аслида, шеър – шоирнинг ўзидир. Шу маънода ҳар бир чинакам истеъдод бу таърифларни янгилайди. Айтиш жоиз бўлса, ҳеч қандай услуб йўқ, магар шоирнинг ўзи услуб, ижодкорнинг “ўз”и – унинг йўлидир. Инсон ўзига муносабатда рост бўлиши, Сўзда рост туриши керак. Ижодда ўзингни ўзингдек кўрсатиш, аслинг каби кўриниш (бу ерда ижодий эътиқод назарда тутилмоқда) – ноёб истеъдод билан баб-баробар ҳақиқат кўзига тик қарай олишдек камёб хислатга ҳам эга бўлиш деганидир. Инсон, хусусан, ижодкор ўрганиш, изланиш учун ўзидан, ўз дунёсидан ортиқроқ “объект” топа олмаса керак. Рауф Парфи поэтик оламига бўйлар эканмиз, шеър – шахсият деган ибора хаёлдан ўтади. Шоирнинг шахси шундоғича шеърига кўчиб қўя қолгандек.
Яна, Рауф Парфини ўқиб шеър фақат Дард бўлса керак, деган ўй кечади хаёлдан. Шеърнинг яна бир номи Дардмикан ё? Шоирнинг ҳар сатридан Дард “ҳид”и келаётгандек.
Рауф Парфи шеъриятимизга ҳассос руҳ, тоза туйғулар тилида сўзловчи тиниқ Дардни олиб кирди. “Фақат шоиргагина ярашади дард”, – дейди унинг ўзи. “Шоирнинг онаси изтироб, ахир”, дея куйиниб сўзлайди:
Йўқ, шоир деб қарама атай,
Ҳукм этмакка шошилма бир оз.
Мен куйиниб севаман, нетай?
Мен куйиниб сўзлайман, холос.
Ана шу “куйиниш”нинг даражаси шоир ижодий эътиқодини ҳам белгилаб беради.
Рауф Парфи шеърларида Дарднинг ўзи детал ҳам. Унинг битикларида Дард ўз ҳолидан ўзи арз қилади.
Менинг эса аччиқ ғамлардан
Тортиб кетди кўзларим хира,
деб ёзади яна бир шеърида. Унинг лирик қаҳрамони “ўйлайвериб ўйларни ҳам қийнаб юборади”.
“Дунё бунча қаро, чиркин, бунча ваҳший бўлмаса!”. Мана Рауф Парфининг кўплаб шеърларини зоҳирий тушунгандан кейинги илк таассурот. Аммо сермаъно сатрлар бағридан англашиладики, дунёнинг ўзи айни шундай! Муқаддас манбаларда бу дунё ҳаёти алдов матоҳи экани бот-бот таъкидланади. Дунёни ишвагар, ғаддор, бевафо аёл, маккор кампир қиёфасида тасвирлаш туркий халқлар адабиётида бунгача ҳам бор эди. Рауф Парфида энди дунё “бир пиёла ғам”(“Ҳой, бола-бола…”)га дўнади. Аммо “тугатиб бўлмас ҳеч бу дардни ичиб”(“Оғриқ”). Уни тинглаб кўринг:
Қасдинг борми менда, эй, сўнгсиз қайғу,
Дунё – дунё эмас, дунё бу – яра?!
Наҳот бу жароҳат собитдир мангу.
Шоир бошқа бир шеърида Сўзни ҳеч тузалмас ярага менгзаган эди(“Йўловчи”). Демак, дунё бу – Сўз, Сўз бу – дунё. Рауф Парфи наздида, ҳаммадан қолгувчи бу дунё – армон саҳроси, алам чўли ва… шунга муқобил тарзда Иймон йўлидир.
Ишонч йўқ ҳеч кимга. Бу қандай Дунё,
Яшаб яшолмайсан, бу қизиқ,
Ташлаб ташламайсан, ундан қизиқроқ.
Ростдан ҳам, баъзан “яшамагиси” келиб кетади одамнинг. Бунча бешафқат, мураккаб, ғалатфеъл бўлмаса Инсон аталмиш олий хилқат?!
Шу маънода “Бу ердан кетайлик, фақат кетайлик”, дейиш азобини ҳис қилиш ҳар қандай кўнгилга ҳам насиб этавермаса керак. “Бу ерда” қолгандан кўра “оташин музлар”да исиниб, ёнғинли дарёда қулоч отиш осон, афзалроқдир. У ерларда шоирни ёруғ юлдузлар чамани чорлаётир. Шу тариқа шоҳ ҳам, гадо ҳам унинг ўзи. Лирик қаҳрамон “меҳрибон елларнинг қанотларида” ўқувчини ўз оламига етаклайди:
У ерга қаро куч йўламас асло,
Булутлар қайғудан кетмас қорайиб.
Бу ясанган дунё – оламлар олами Юракдир.
Унинг лирик қаҳрамони Дунёга, эҳтимол, дунёдошларига аччиқма-аччиқ “атай қалтис дордан юради”. Шоирнинг муҳаббат лирикасида ҳам дард, бахтга қондош бахтсизлик, армонли севги изтироблари ифодасини кўрамиз. Беихтиёр унинг тилида айтамиз: “Мунча ғамгин бўлмаса ўйлар!”
Шоир ижодида азоби сўздан сўзга кўчаётган, шеърдан шеърга дарди улканлаша бораётган шахс қиёфаси анча аниқ намоён бўлади. Баъзи ўринларда у билан баҳслашгингиз келади. Ахир, ҳаёт бу қадар қора эмас-ку! Ёруғ кунлар кўп-ку, ахир! Аммо мунис, дилгир шеърлар чеҳрасидаги синиқлик шу қадар табиий, самимийки, беихтиёр ўзингда унга хайрихоҳлик сезасан. Шоир кайфияти ўқувчига юқмай қолмайди.
Рауф Парфи ижодида фожеъ оҳанг етакчилик қилади; аксарият ҳолларда дастлабки сатрларда уч берган дарднинг юки финалда янада ортади. Шоир ишора қилганидек, аллақачон “дунёнинг лақаби ҳасрат” бўлиб улгурган. Аммо умидсизлик аро умидворлик ҳамиша дилга таскин беради.
Аслида маъюслик ҳам ибодат. Рауф Парфи ижодида бу ҳол сифатга, фазилатга эврилди; шеърларини нурлантирувчи катта кучга айланди.
“Кўзларимда порлар қора нур”, дейди у бир шеърида(“Ёмғир эмас, марварид ёғар…”). Ушбу шеър лирик қаҳрамонининг кечаси ёққан ёмғир наволаридан масрур қалби ёмғир шаклида сув сингари жилдираб оқаётган шод ва беармон кечага ҳамоҳанг:
Баргларда рақс этар шаббода.
Ўйнар сабо шаклинда кеча,
Тун булутга кўтариб бода
Афсоналар айтар тонггача.
Бирдан шеър ўз “кайфият”ини ўзгартиради; бир қарашда шодумон ва хушнуд туюлган кеча тўсатдан машъум хаёлга айланади:
Танизорим игна учинда,
Кўзларимда порлар қора нур.
Менга кеча ёмғир ичинда
Машъум хаёл каби кўринур,
Рухсорини ювган кечада
Мен билмаган яланғоч шуур.
Рауф Парфида аксарият ҳолларда шеър финали шу тарзда бўлади – асар фожиона якунланади. “Тушунган, англаган инсон ҳамиша оғриқ, фожиа билан яшайди, – деган эди шоирнинг ўзи. – Агар таъбир жоиз бўлса, шундай айтиш мумкин – фожиа инсон билан туғилган аниқ нарса”.
Рауф Парфи ижодидан етарлича бохабар ўқувчи унинг бутун асарларида ўзини ўзи кўндиролмаётган исёнкор руҳ кезиб юрганини сезмай қолмаса керак. Бироқ бу шунчаки пессимистик кайфиятнинг поэтик ифода – ҳосиласи эмас, аср кишиси, давр одамлари фожеий ҳаётининг юксак санъат даражасидаги бадиий аксидир. Рауф Парфи бир суҳбатида шундай деган эди: “Ички бир туйғу билан сезганман: жуда кўп нарсани ҳис этиб, англаб турган зотнинг ҳаёти қийин кечади. Ҳаётни жуда қисқа қилиб бўлиб олиб, буёғи меники, нариги ёғи билан ярим тийинлик ишим йўк, дейдиган одам бахтлидир. У ўзини улкан фожеадан ажратиб олди. Уйга кириб эшикни ёпди, ўша ондаёқ дунёни унутди. У – оддий одам. У – ҳайвон каби бахтли. У ўз қалбини ўлимга ҳукм этди. Санъаткорнинг ҳислари, ҳатто уни қамаб қўйсангиз ҳам ташқарида юради. Санъаткорнинг миясида олам фожеаси айланади”. Шундай экан, шоирнинг трагик пафос асосига қурилган санъат асарларини зинҳор бадбинликка йўймаслик лозим. Баъзан у “Ёрилди фалакда офтобим, моҳим” дейиш даражасигача борса-да, қалбининг қайсидир пучмоқларида мангу Умид яшайди; руҳониятидаги бир чимдим Нур бутун ижодига ёруғлик бағишлайди.
Шоирнинг кўплаб шеърлари чуқур психологизм билан тўйинган. Рауф Парфида кўпинча сатрлар – мисраларнинг ўзи яхлит шеърга айланади: Ҳар нарсани кўрар осмоннинг кўзи; Ёмғир эмас, марварид ёғар; Баҳор юзларингда барқарор; Ёзилмаган шеър эрур дилим; Сувга чўккан чўғдек сўзларим; Вужудим яллиғланар нафасингдан; Оғир севганимдан рашким ҳам оғир; Сувга чўкиб кетган болам, ёшлигим; Бахтдан тўйиб кетган соқов оломон…
Унинг битикларида бир ўқишда унча сингишмайдиган қуйидаги мисра-иборалар-да кўп учрайди: “Хаёлимни қонга қорурман”, “Кўзларимда юмалоқ севги”, “Юрак чапак чалади чанқоқ”, “Бошингда ғамларнинг тошлари синди”, “Фарёд чекар кўзингда севинч”, “Юрагимнинг жасади”, “Кўзингдаги тошни ғижирлатма, бас”, “Ўпиб хаёлингни қонайди дардим”… Хаёлнинг қонга қорилиши, юрак жасади, кўзда тош ғижирлаши, ҳавоси сўриб олинган ҳаво… Буни фақат шоиргина ҳис қилиши, айнан шу тарзда қабул қилиши мумкин. Шундай “маънисиз маъни” қабилидаги сатрлар ҳам унинг ижодий оригиналлигини таъминлайди.
Мана бу бандга эътибор қаратайлик:
Аланга чақнайди кўзимда,
Ўтлар мени ташлади тилиб.
Севги, севги менинг бўғзимда,
Калимага келмайди тилим.
Қизиқ, нега лирик қаҳрамон кўзида аланга чақнайди-ю, тили калимага келмайди? Шеър номини (“Яна ажиб тушлар кўрибман…”) эътиборга оладиган бўлсак, ҳаммаси англашилгандек бўлади. Шоир ажиб тушларини моддийлаштираётир; бошқа бир шеърида айтганидек, кўзидан маъно ўқишимизни истамоқда. Шоир кўплаб шеърларида шу тарзда тафаккурни ички нигоҳга қаратади.
Бутун умр ўйлар банд этар,
Биздан айри тушмас бир замон.
Ўйларимиз ширин Ватандир,
Ўйларимиз бир аччиқ жаҳон.
Ушбу тўртлик умрбод руҳи, қалби, онгу шуури бедор Инсон суврати ва сийратига муносиб чизги. Яхши-ёмон, ширин-аччиқ ўйларни фақат бир умр фикрлаш, ўйлашга маҳкум шахсгина Ватан тута олади.
Сўз, сўзсиз, мўъжиза. Рауф Парфи бу мўъжизадан янги мўъжизалар яратади. Аммо шоирни зору абгор этган ҳам шу Сўз. Шоир унга телбаларча эргашади, излайди, талпинади, юкинади. Шу маънода “Сўз – Ватан” деган шоирни (“Она тилим”) тушуниш мумкин. У Сўзда яшайди; қувонади, азоб чекади… шунда жон беради.
Улуғ Тангри инсонга Сўз неъматини бериб барча махлуқотдан уни ортиқ қилди. Сўзнинг мислсиз имконияти қора тупроқ, бир томчи ҳақир сув – нутфадан пайдо бўлган одамзодни шариф этди. Сўзнинг илоҳий қудратига комил ишонч – шоир ҳаётий эътиқодининг муҳим белгиси. Рауф Парфи шеърларини ўқигач, Сўзнинг ранги, таъми, ҳиди, юраги, жони… ва руҳи борлигини теранроқ ҳис қиламиз. Ва яна англаган бўламиз: сўз – амалдир.
“Яшамакни ўргатар сўзлар”, дейди шоир. Борлиқдаги барча-барча мавжудот Сўз билан тирик. Болари гулдан гулга ўтиб сўз йиғиб юргандек гўё. Шунинг учунми, шоирга болари сўздони бир ажиб туюлади. Ҳатто “қўлларимиз фикрчан сўзлардир”. Шоир наздида, Ер шарининг ўзи олижаноб сўзлардан иборат муқаддас бир китоб. (Ушбу шеър “Сўзлар” деб аталади.) Шоир худди шу сарлавҳали яна бир шеърида ухлаб ётган қадимий сўзларни уйғотиб, паноҳ тилайди.
Рауф Парфи умрбод сўз “таъқиб”ида яшаганига иқрор ўлароқ, “Сўзлар – турган-битгани оғу” деб юборганини билмай қолади. “Беркинаман ҳар хил сўзлардан”, – давом этади шоир (“Мана шундоқ кечар кунларим…”).
Ахир (шоир):
Парвонадек учсин қаерга,
Қаерларга қочсин ўзидан.
Аммо тақдирдан қочиб бўлармиди! Айниқса, нафас олишидан тортиб тийиқсиз тушларигача Сўзга чирмаб ташланган шоир қаёққа боради:
Сўзламайман, дейман. Сўзлайман,
Сўзларимнинг ортидан эргашаман
Қаро гўргача.
Сўзни енгган ҳам, сўзга енгилган ҳам унинг ўзи. Мана шоирни енгган сўзлар: Ёмғир, Шамол, Япроқ, Хазон, Кеча, Кундуз, Ос(и)мон, Қуёш, Ой, Тонг, Нур, Cўз, Тоғ… Бу сўзлар Рауф Парфи шеърларида бутунича образга айланади.
“Сўз кимёси” муаллифи Ян Парандовский айтадики: “Қотиб қолган қайғу-андуҳларни, таассуфларни, хавотирликлар, ғашлик ва ғазабни сўзга ишониб топшириш руҳан покланмоқ демакдир. Баъзан эса бу нобуд бўлишдан ёки жинни бўлиб қолишдан сақлаб қоладиган ягона чорадир”. Яна, шу адиб фикрича, “Сўз орзунинг эгиз оғасидир, у сизга шундай бир сирли эшикни очиб берадики, бу эшик орқали сиз истаган вақтингизда эркинликка чиқа олишингиз мумкин. Сўз ёрдамида кишини диққинафас қилиб юборадиган замондан, зериктирувчи манзарадан, чидаб бўлмайдиган турмуш шароитидан, ниҳоят, ўз-ўзингдан осонгина қочиб қутулиш мумкин”.
Бу битик-хулосаларни ҳеч иккиланмай Рауф Парфи ҳаёти ва ижодига ҳам дахлдор деса бўлади. “Сўзнинг гулханида руҳим исинди” – деб айтиш учун шоир ёки шоиртабиат бўлишнинг ўзи камлик қилади. Бунинг учун инсон юраги, бутун вужуди, руҳи – бор-буди билан сўзлар салтанати аро асир бўлиши керак.
Сўзнинг гулханида руҳим исинди,
Ул юлдуз, ойларнинг сўзин ўқирдим.
Лабларим ёрилди, тишларим синди,
Хаёлимдан олтин қафас тўқирдим…
Чўлпонона руҳда битилган ушбу сонетига шоир миллат эрки, Сўз ва иймон йўлида шаҳид кетган устозининг “Хаёлимдан олтин қафас тўқидим” сатрини бошсўз (эпиграф) қилиб олади. Дарвоқе, бу нимаси? Шоирнинг ўзи олов, турган-битгани оташ эди-ку?
Мана, бир пайтлари (1977) нима деб ёзганди у:
Чарс-чарс ёнаверар нимжон олов,
Қўлларимни қалайман,
Бегона эмасмиз, ҳарқалай.
Ўз ҳарорати билан ҳатто нимжон оловларни-да эсанкиратган олов-оташ шоирнинг ўзи энди дийдирамоқда. Нажот эса яна ўша кўҳна Сўз диёрида. Сабаби аниқ: Сўз оташгоҳи қошида унча-мунча сўзсуярнинг ёнишлари ҳечдир. Бу ерда бошқа бир сабаб ҳам борга ўхшайди. Икки шеър ёзилган вақт оралиғида роппа-роса йигирма тўрт йил турибди – 1977–2001. Шоир писанд қилмаётган, қўллари(эҳтимол, ундан тўкилаётган сўзлари)ни қалаб алангалатмоқчи бўлаётган нимжон олов ўша қирчиллаган оташқалб йигит назарида акс этганди. Сўз гулханида руҳи исинган эса борган сари Улуғ Калом олдида ўз сўзлари ҳеч эканини теранроқ англаб етаётган, “олтмишини тепаётган” нуроний шоир, ўз айтишича, ҳорғин йўловчи эди. Айни дам у ўзининг Сўзга лойиқ ёки номуносиблигидан ёзғираётир:
Улар ким?! Мен Сўзни севдим. Мен – хароб,
Лойиқманми Сўзга, билмадим, нетай?
Рауф Парфи бундай арзномалар – ўз-ўзига айбномаларни қанчалик кўпайтириб, хароб ҳолидан ёзғирмасин, Яратган дарвеш шоирни айнан Сўз воситасида асраганига ҳам шак-шубҳа йўқ. Шу тарзда шеър, умуман, сўз нажот фариштасига айланади.
Сўзга мубтало шоирга Сўзнинг ўзи чора ҳам эди.
Агар юрак ёриб қилсам ошкор –
Сўзларим зулмга отилган ўқдир.
Чин шоирлар шеърни ҳаёт, тириклик шарти деб билганлари ҳолда ҳаётни ҳам энг гўзал, бенуқсону баркамол шеърга айлантириш илинжида машаққат чекадилар. Ерга сиғмаган улкан қалбли шоир осонгина шеърга сиға олади. Шеър ичида яшаш, сўзларга қарам каби кун кечириш шуниси билан завқли, шуниси билан фожиали! Шеърдан кейинги шеърга ўхшамаган ҳаёт-чи? Ташқарига чиқиб яна ўша бадбин кўзлар, нурсиз юзлару буқаламун қиёфаларга дуч келиш азоби оғир. Шунданми, Рауф Парфи умр бўйи шеър ичида, сўзлар қуршовида бўлди. Ўз иқрорича, бир умр шоир деган ном уни таъқиб этди.
Шеър – комиллик истаган иймон. Чинакам шоир сўнгги нафасига қадар унинг камоли йўлида заҳмат чекади. Ҳақиқий шоирлар “Худонинг эркатойлари” эмас, ҳақ сўзга масъул жафокаш, жигархун бандалари, ҳақиқатнинг ердаги ҳимоячиларидир. Рауфчасига айтсак, “Фақат шоир хақли бахтсиз бўлмоққа”. “Чин шоир юрагида тугун, қўл-оёқларида занжир билан туғилади. У қеч қачон “шароит”га мослаша олмайди. У ёнга ҳам, бу ёнга ҳам юра олмайди, юрагидаги нурли тугун, қўл-оёғидаги тилло занжир уни қўйиб юбормайди. Шароитга мослашган заҳоти ўлади”. Рауф Парфи мана шу аччиқ, аммо шарафли қисматни матонат билан яшаб ўтган кам сонли шоирлардандир. Баъзи адабиётшунослар, адибу мухлислар Рауф Парфи ҳаёти ва ижодининг ана шу хос жиҳатига алоҳида урғу бериш билан бирга, ўзлари сезган-сезмаган ҳолда уни шоир сифатида идеаллаштиришга мойиллик билдирадилар. Бу эса шоиримизнинг ўзига ҳам ёқмаган бўларди, албатта. Негаки, шоир қавми кўпчилик назаридаги елкасида қаноти бор фаришта эмас…
Шеър – дуо. Ҳадисда: “Дуо – бу айни ибодат”, дейилади. Шеър ёзиш – ибодат. (Бу ўринда сўз “ясаш” билан шуғулланиш назарда тутилмаяпти!) Рауф Парфи каби шоирлар шунчаки образли гап айтиш учун оқ қоғозни жойнамозга ўхшатмайди. Шеър ёзаётганда шоир ҳақ, шеър туғ(ил)аётганда шоир пок. Шеър ўқиётганда шеърхоннинг ўзи ҳам покланар, эҳтимол. Шоирнинг ўзи шундай дейди: “Ҳар бир одамнинг Оллоҳга мурожаат қиладиган пок бир макони, жойнамози бўлиши лозим. Оқ қоғоз – шоирнинг жойнамози. Оқ қоғози бўлмаган шоир имонидан айрилади, Оллоҳни унутади. Санъатнинг барча турлари: мусиқами, рассомликми, шоирликми – барчаси Оллоҳга муножот шаклидир. Шеър ёзиш покланиш дегани. Покланишга доим тайёрман”.
Шоирга шундай-шундай яшайсан, деб шарт қўйиб бўладими? Абдулла Орипов таъбири билан айтганда, фақат ўлганидагина рамкага тушадиган шоир – улуғ Инсон қалби, ҳаёти билан ҳазиллашиб бўлмайди. Бундайларга қарата Рауф Парфи шундай жавоб беради: “Ёлғиз ўзим – халқман, ўзим оломон, Мен шоирман, ахир, шоҳман, эй банда”.
Рауф Парфи ижодида Сўз идеал даражасига кўтарилади. Шоирнинг эстетик идеали дунёни уйғотувчи, руҳиятни покловчи Сўздир, дея баҳо берсак, янглиш фикр айтмаган бўламиз, эҳтимол.
Бир сўз бор,
Ҳақиқат сўзидан ҳам юксак,
Ҳақиқатнинг ўзидан ҳам юксак
Бир сўз бор…
Шеър кўп нуқта билан якунланади – шоир ўша бир сўзни айтмайди. Балки, бу сўзни унинг ўзи ҳам билмас. Аммо шуниси аниқки, ҳар бир юрак, айниқса, ижодкор қалбнинг барча тўқилган ҳақиқатлардан-да юксак ўз Сўзи бор. Шоир ҳали ўзи ҳам билмаган ана шу ғайбий Сўз ортидан умрбод эргашади, муқаддас Сўзга талпинади. Бироқ Рауф Парфининг ўзи тан олиб айтганидек, “Биз аслида сўз билан ифода қилиб бўлмайдиган нарсани (яъни, Руҳни – Б.Ф.) сўзга айлантирмоқчи бўляпмиз. Барибир, у Сўзни тополмаймиз, биз фақат ўралашамиз”.
Ғунчалар пуштиранг ва заъфар
Зангори япроқлар шаҳрида.
Ғунчалар орзумдек ҳар сафар,
Ғунчалар қалбимнинг бағрида.
Қалбимнинг бағрида бир жаҳон
Ғаройиб эртаклар айтади.
Мен қайтиб келмасман ҳеч қачон,
Ғунчалар, албатта, қайтади.
Шоирнинг ажойиб топилмасини сезаяпсизми? У гўзаллик, ёруғлик, умуман, эзгуликни абстракт тушунчалар, сийқа таърифлардан қутқариб, бизга – нигоҳимизга пуштиранг (ва заъфар) ғунчалар этиб тақдим этмоқда. Энди уларни фақатгина кўриб, завқ олиш эмас, ифоридан баҳраманд бўлиш, ҳатто пешонасидан ўпиш мумкин. Ҳа, ғаройиб эртакка ўхшайди бу! Аммо энг муҳими, ҳассос шоир бизни бунга ишонтира олди. Қалб гулшанида ғунчалаётган орзуларига ошно эта билди.
Шоирнинг поэтик имкониятлари кенглиги, ҳолат-кечинмани товушлар бағрига сингдира олиши “Ёмғир ёғар…”, “Ташқарида шовуллар шамол…” сингари шеърларида яққол кўринади. Ушбу шеърларда товушлар товланишлари (“ғ”, “ш”) ажиб поэтик кайфият ҳосил этади. Шу ўринда Баҳодир Содиқовнинг шоир ҳақидаги мана бу сўзларига қўшилгимиз келади: “Унда (Рауф Парфида – Б. Ф.) ҳар бир фикрнинг ўз ранги бор, оҳанг, бўёғи бор. Фикр пластикаси ранг ва ҳаракат пластикаси билан қўшилиб кетади”. Баҳодир Содиқов. Кўзлардаги дунё/Ўзбек адабий танқиди. Тошкент, “Turon-iqbol”, 2011. 455-бет.)
Аммо Рауф Парфи ижодиётида мақсад сўз, санъатга ўхшаса-да (“санъат – санъат учун” тамойилини ёдга олайлик), давр, замон, инсоният тақдири ҳеч қачон бу идеал соясида қолиб кетмайди. Аксинча, баъзан давр кайфиятининг ўзи сўзларни йўлга бошлайди. Рауф Парфининг аксар шеърлари, хусусан, ижодининг салмоқли қисмини эгаллаган сонетлари инсониятнинг чигал тақдири, миллат дарди, давр руҳидан озиқланади. Акс ҳолда, шоир шунчаки интим ҳислар куйчисига айланар, сатрлари бу қадар сертаъсир бўлмасди.
Мана бу тўрт сатрдангина иборат шеърда шоир шамол образида бутун башариятнинг аччиқ қисматини очиб бераётганга ўхшайди:
Шовуллайди шамол, увлайди,
На тиним бор, на уйқу унда.
Аламини ёза билмайди,
Шодлигин ҳам этолмас удда.
Ахир, ҳамма уринишлари бекор кетаётган аросат дунёдаги Одам (Шамол) шовуллаш ва увлашдан бошқа нима ҳам қилсин? Шеърдаги шамол образини умр, шамолдай аросатда қолган жумлаи жаҳон маъносида ҳам тушуниш мумкин.
Шу ўринда айтиб ўтиш керакки, Шамол образи Рауф Парфи ижодида алоҳида аҳамиятга эга: бу образ зиммасига муҳим маъно-мазмун, бадиий юк ортилган. “Шамолга осилиб яшадим”, дейди шоир. Мантиқ кўчаларига қўйилган қизил чироқларга парво қилмай, йўлни кесиб ўтаётган йўловчи ҳолатига тушгандек бўласиз: ахир, қандай қилиб шамолга осилиб яшаш мумкин? Хулосага шошилмайлик. Ҳақиқий поэзиянинг қудрати мана шундай ўта нозик ва қалтис маъно товланишларида намоён бўлади.
Шоирнинг шамолини хоҳланг олис-олис орзулар деб тушунинг, хоҳланг улкан дардлар, тўзондан иборат ҳаёт деб қабул қилинг, хоҳланг Эрк деб билинг… ҳақингиз кетмайди. Бизнингча, шоирни кўпроқ шамолдаги озод руҳ мафтун этган бўлса керак. Аммо ўта ҳур кўринган шамолнинг-да ихтиёри ўзида эмас – бутун оламлар Соҳибининг измида.
Шоирнинг “Шамоллар” сарлавҳали шеърида эса бу образ янада мукаммаллашади. Сарбастда битилган ушбу шеър қийин ўқилади. Шеърнинг бошланишиёқ шамол шовқинини бергандек бўлади: “Шамоллар бошимда айланур”.
Шеър давомидан англаш мумкинки, лирик қаҳрамон бошида айланаётган шунчаки шамол эмас, “одамларнинг, ватанларнинг шамоллар шаклида ҳайқириқ овози”дир. Шу тариқа ювилган кийимлар осиладиган дор – дорбоз томоша кўрсатадиган ва яна энг гўзал фикрлар осилган дорга; чўян – ошхонадаги қозон – осколкага; темир (Fe) – жонга… айланади. Чунки шоир нарсаларга нарсадай қарай олмаяпти. Бунга шамоллар онаси бўлган ўз асри сабаб. (“Шамоллар онаси, ҳей асрим”.) Шеър “шамоллар пойида” хазондек синаётган нотавон одамзоднинг аччиқ қисматига марсия ўлароқ янграйди.
Шеър ниҳоясида шамоллар бўронга айланади.
Шоир бошқа бир шеърида шамолларни “долғаларнинг шошқин оқимида шиддат ила юзаётган” кеманинг дарғасига ўхшатади.
Рауф Парфи ижодида метафора-шеърлар кўп учрайди. Бу унинг ижодий индивидуаллигини таъминловчи асосий воситалардан. Шоир ижодининг ушбу хос белгисини Асқад Мухтор шундай эътироф этганди: “Рауф Парфи поэзияда мураккаб ва динамик метафоралар усулини танлади. Унда айрим образларгина эмас, балки бутун шеър метафора ҳаракатига қурилади, метафора поэтик тилга, образ мантиқига, шеърий тафаккур бойлигига айланади”. Аммо метафора шеърни сунъийлаштириш, сўз ясаш эвазига бўлмаслиги керак. Буни унутган шоир шеър оламини шунчаки мавҳумот билан “бойитади”, холос. Баъзан метафора мантиқсизликка олиб келиши мумкин. Шу маънода Рауф Парфининг айрим ноқуйма тизмаларида меъёр бузилганини ҳам қайд этиб ўтиш жоиз.
Шеърни эътиқодга тенглаштирдик. Биз эътиқодни кўпинча тор маънода, диний истилоҳ ўрнида тушунамиз. Иймон-эътиқод биз ўйлагандан кўра кенгроқ, теранроқ тушунча. Хусусан, Рауф Парфи ижодида бу хос сўзларнинг моҳияти бир қадар очилади. Шоир вафотидан сўнг чоп этилган тўпламларидан бири “Иймон асири” деб номланиши бежиз эмас. “Иймон – Рауф Парфи учун тор бир тушунча ёки фақат диний эътиқод маъносидагина эмас, бу – ҳамма нарса, бу бир ибтидо, тазарру, муҳаббат, бу – дунёни англашдаги асосий мезондир, – дейилади интернет сайтларидан бирида ушбу китоб ҳақида ёзилган мақолада.
Рауф Парфи жуда кўп шеърларида бутун оламларнинг Яратувчиси, инсон Руҳининг якто эгаси – Аллоҳга мурожаат қилади. Айниқса, умрининг сўнгги йилларида Яратганга муножот унинг шеърларида ошкора тус олди. Бу тавба-шеърларида у абгор ҳолидан ёзғиради, Сўз сўрайди. Бот-бот башарият буюкларини ёд этиб, улар руҳи билан мулоқот қилади. Устоз деб билгани Чўлпонга ҳасрат қилади. Шу ўринда айтиш жоизки, Рауф Парфи ижодида Чўлпон шахси алоҳида ўринга эга. У ихлос қўйган, устоз дея талпинган буюклар сирасида, табиийки, Чўлпон ҳам бор эди. Чўлпон – Ойбек – Усмон Носир – Рауф Парфи. XX аср ўзбек шеъриятида мана шу квартет ҳам ижодий, ҳам ҳаётий эътиқод жиҳатдан бир-бирини тўлдирди, руҳий яқинлик касб этди; бу эса адабиётимиз тараққиётида муҳим босқич бўлди. Бу “мен”лар бир-бирига шундай яқин, шу билан бирга, бетакрор эдики, адабиётимизнинг ўтган асри ютуқларини уларсиз тасаввур қилиш мумкин эмас. Шу маънода профессор Наим Каримовнинг қуйидаги фикри ўринлидир: “Ҳозирги ўзбек шеъриятидаги Чўлпон анъаналари хусусида сўз борганда, Рауф Парфи номини тилга олмаслик номардлик бўлурди. Унинг ижоди – ҳозирги шеъриятимиздаги соф чўлпонона ҳодиса. Унинг туйғулари қанчалик тиниқ бўлса, шунчалик дардлидир”.
Рауф Парфи “Оғриқ” шеърини “Кўкрак қафасимиз – нажот қалъаси!” сатри билан якунлайди. Бу не дегани? Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) “Тақво мана бу ердадир” дея муборак кўксиларини кўрсатган эканлар. Демак, нажот – тақвода, Иймонга кафил бўлгувчи Сўзда. Сўз бор экан, унинг Рауф Парфи каби дарвеш-фидойилари ҳам тирикдир.
Behzod Fazliddin
SO’Z SALTANATI
(Rauf Parfi poetik olamiga bir nazar)
Rauf Parfi yangi o’zbek she’riyatida ijodi eng ko’p bahs-munozaralarga sabab bo’lgan shoirlardan. Bu nainki uning o’ziga xos, bir qarashda o’ta g’alat fe’l-atvori aks etgan ijodiyoti, balki she’rlaridagi ayricha ma’no tovlanishlari, shakl va ifoda vositalariga ham aloqador.
O’tgan asrning 60-yillari adabiyotimizda Rauf Parfi degan jiddiy poetik hodisa ro’y berdi. Shoir “Eng uzoq yozilgan tarjimai hol”ida birinchi “she’riy asar”ini 1953 yilning 5 martida (10 yoshida) yozganini aytadi. “Endi qanday yashaymiz?” sarlavhali bu marsiya-she’r badiiy saviyasi, kimga bag’ishlanganidan qat’i nazar, murg’ak yurakning tub-tubidan otilib chiqqan nido – rost qayg’u ekaniga shubha yo’q. Shoir ilk ijodini marsiyadan boshlagani bejiz emasdir. Bu hazin (g’amgin emas!) raufona ohang shoir sifatida shakllangandan keyin ham uning butun ijodiga xos belgi bo’lib qoldi. Rauf Parfining turfa mavzu, turli yo’nalishdagi she’rlarida ana shu mungli ohangni ilg’ash qiyin emas.
Asqad Muxtor “Sharq yulduzi” jurnalida shoirga oq yo’l tilab yozgan so’zboshisida Rauf Parfi hech kimnikiga o’xshamagan ovoz bilan kuylay boshlaganini e’tirof etadi. Lekin “ayni paytda unda Usmon Nosir ruhini, Hamid Olimjon sururini, Cho’lpon g’ussasini, Oybek zakosini tuyish mumkin”( Mirpo’lat Mirzo) edi.
Rauf Parfi she’riyatimizga dastlab yomg’ir ohanglari bilan kirib keldi. Uning ilk she’rlari dilga surur baxsh etguvchi yomg’ir navolariday yoqimli, qor parchalari misol nafis, tabiatning o’zidek jozib edi. Ya’niki, ijodining dastlabki pallalarida u ko’proq romantikaga moyil oshiq, yaproqlar shivirini tinglay biladigan sohir qalb sohibi, derazasi yoniga qo’ngan g’arib va parishon qushcha holiga yig’laydigan ko’ksi tiniq nozikta’b shoir yigit edi. Avvalgi she’rlarida tuyg’ular, ehtiroslar daryosi to’lib-toshib mavj ursa, 80-yillardan boshlab asarlarida bezovta Ruh, Tafakkur tug’yonlari yetakchilik qiladi. Yana boshqacharoq aytganda, uning to’ng’ich she’rlari intim lirikaning nodir namunalari bo’lsa, keyingi ijodida falsafiy-intellektual yo’nalish ustuvorlik kasb etdi.
Shoir o’sha paytlariyoq “bir telbalik ruhiga hokim” ekanini anglab yetgan edi. Ammo bu qanday telbalik? U umr bo’yi shu savolga javob izladi. “Bir qushcha sayraydi mening ruhimda”, deb yozadi bir she’rida. Lekin bu qushchaning ismini bilmaydi. Yillar o’tib, davr dolg’alari, tuzum to’fonlari aro o’sha qushchaning sayrog’i yanada kuchayib, ovozi tiniqlashdi va shoir bu ruh qushining nomini topgandek bo’ldi. Uni cheksiz zulmu adolatsizliklardan ko’ksi qonga to’lgan ona Turkiston deb, erki toptalgan qutlug’ makonga, shuning barobarida, dunyodagi jaholat tig’idan yuragi tilka-pora bo’lgan jamiki yurtlarga hamdard, ammo chorasiz Inson, isyonkor Ruh deb ham atash mumkin. Bir so’z bilan Hurriyat deb atalsa, xato bo’lmas.
“Rauf Parfi har bir she’rida odamning murakkab ruhiy dunyosidagi biron holatni tutib olib, suratlaydi. Bu – qiyin ijodiy protsess. Lekin Raufning satrlarida bu qiynalish bilinmaydi, ular go’yo oson ko’chgandek ravon, tabiiy, samimiy. Bu she’rlarda deklarativlik ham, nasihat ham, illyustratsiya ham, didaktiv yalang’ochlik ham yo’q. Ular shoirning zavq dunyosidan tug’ilgan. Agar bu dunyo tobora kengaysa, to’lqin ursa, insoniy ehtiros va grajdanlik hislari bilan yanada boyisa, Rauf Parfi, shubhasiz, hassos shoir bo’ladi”. (Sharq yulduzi. 1966 yil 1-son, 137-bet.) Ustod adib Asqad Muxtorning bu fikrlari, albatta, Rauf Parfi ijodi haqidagi dastlabki tiniq taassurotlar edi. Shoirning navbatdagi to’plamlarida uning hech kimnikiga o’xshamagan ovozi tobora dadillasha bordi. Hassos shoir bo’lishiga umid bildirilgan Rauf Parfi ijodi haqida Asqad Muxtor oradan sal kam 20 yil o’tib shunday yozadi: “Rauf Parfi – yaralari ochiq, dardli shoir. Unda hazinlik ko’p, ora-chora shunchaki marsiya ham yozib tashlaydi, tushkunlik alomatlari ham uchraydi. Men buni shoirning aybiga yo’ymasdim. Shoir insoniy dardlardan xoli bo’lolmaydi. Rauf Parfi esa, shoir sifatida, o’zligini to’laroq ifodalashga intiladi, shu ma’noda ro’yirost”. (“O’zbekiston adabiyoti va san’ati”, 1984 yil 20 yanvar`.) “She’r – shoirning ijtimoiy vijdoni” sarlavhali mazkur maqolada Asqad Muxtor Rauf Parfi ijodini yetarlicha tahlil qilib berdi, shoirni ayrim g’oyabozlardan himoya etib, u haqdagi eng asosiy gapni ayta oldi: “Rauf Parfi hissiyot vositasida tafakkur qiluvchi, kuchli, behalovat shoir”.
Rauf Parfi hali yosh shoir “tamg’a”sidan qutulmay turib she’riyatimizda shakliy yangiliklar qilib ulgurgandi. A-b-a-b-a tartib-shaklidagi she’rlari, yapon she’riyatidan ilhom olgan eksperimentlari – xokku-uchliklari, ayniqsa, san’atkorona sonetlari shunday deyishga asos beradi. To’g’ri, shoir ijodida bu yo’nalishlarning barchasi ham muvaffaqiyatli chiqmadi. Biroq keyingi davr she’riyatini yaratajak avlod badiiy tafakkuriga kuchli ta’sir ko’rsatdi. Nazarimizda, o’z davrining ilg’or fikrli adibi Asqad Muxtor Rauf Parfidagi ana shu jihat – poeziyaning imkoniyatlarini kengaytirish, dunyo mumtoz madaniy sarchashmalaridan oziqlangan nodir asarlar yaratish, o’z navbatida, adabiyotimizni jahoniy miqyosga olib chiqish borasidagi dadil qadamlariga ko’proq xayrixoh edi. Jahon xalqlari poeziyasidan yetarli darajada boxabar shoir “Karvon yo’li” (1968), “Aks sado” (1970), “Tasvir” (1973), “Xotirot” (1975), “Ko’zlar” (1978), “Qaytish” (1981), “Sabr daraxti” (1986) kabi to’plamlari bilan yangi o’zbek she’riyatini ustozi orzu qilgan ana shu cho’qqiga olib chiqdi.
Rauf Parfi ijodida she’r asl san’at darajasiga ko’tariladi. Hazmi oson “adabiyot”ga o’rgangan kitobxon uning she’rlaridan uch-to’rttasini o’qib “zerika” boshlasa ham, ajab emas. Bu she’rlarni qayta-qayta o’qish, ma’no jilvalarini kashf eta bilish kerak. Buning uchun o’quvchi ma’lum tayyorgarlikka ega bo’lishi lozim.
Rauf Parfining chop etilgan to’plamlari jamlansa, hajman u qadar katta merosni tashkil etmaydi. Ammo har ishda mohiyatni anglashga intilgan shoirning kaftdek kitobchalari milliy she’riyatimiz, adabiyotimiz taraqqiyotida o’z o’rniga ega. Jahon adabiyoti nodir namunalaridan qilgan tarjimalari ham alohida hodisa. Rauf Parfi Bayronning “Manfred”, Nozim Hikmatning “Inson manzaralari”, Mahmud Hodiyning “Ozodlik lavhalari”, Karlo Kaladzening “Dengiz xayoli”, Aleksandr Dyumaning “Uch sarboz”, Aleksandr Tvardovskiyning “Xotira huquqi” asarlarini, Bertold Brext, Yohannes Bexer, Pablo Neruda hamda zamonaviy turk shoirlari she’rlarini o’zbek tiliga mohirona tarjima qilgan.
Negadir aksariyat manbalarda, hatto, o’z to’plamlarida ham, shoirning bir necha “tug’ilgan yili” bor, kitoblari nashr qilingan yillarda chalkashliklar mavjud. Bu ham bejiz bo’lmasa kerak. Go’yo Rauf Parfining bizning ko’zimiz bilan qaraganda o’ta tartibsiz tuyulgan hayotiga ishora qilinayotgandek. (G’alati paradoks, shoir barcha qoliplarni inkor etgan holda ich-ichdan o’ta tartibli ijodiy hayot kechirgan ekan!)
Rauf Parfi – tuyg’ularni suvratlantira olguvchi mohir rassom, tabiat tilining tarjimoni, shu bilan birga, zakiy, hassos mutafakkir. Uning she’rlari ham mana shu ikki qutb tevaragida tutashadi; biri-biridan ulgi oladi. So’z musavviri Rauf Parfi she’rlarida kuzgi bog’lar shiviri eshitiladi, shamollar shovullaydi, yulduzlar qo’shiq aytadi. Osmonda Oy shu’la sochayotgani yo’q, bu – navoga aylangan so’zlar. Shoirning vallomat tog’lardan yuksakdagi hayotga to’ymagan ko’zlari so’zlaydi. (Umuman, Rauf Parfi ijodida ko’z obrazi ko’p uchraydi. Hatto bir to’plami “Ko’zlar” deb atalganini bilsangiz kerak.)
“Inson qalbining go’zalligi, rang-barang tuyg’ulari Rauf Parfi she’rlari mundarijasini tashkil qiladi. Ana shu tuyg’ularni u timsollar orqali, harakatdagi detallar orqali ifodalaydi”, deyiladi shoirning “Tasvir” to’plamidagi annotatsiyada. Albatta, ijodning katta yo’li boshidagi yosh shoir, avvalo, o’z qalbi, toza tuyg’ulariga suyanadi. Shundan bo’lsa kerak, aksariyat yosh shoirlar ilk qadamlarini sof lirik she’rlar bilan boshlaydi. Xususan, Rauf Parfida bu holat yaqqol ko’zga tashlanganini aytib o’tdik. Shoir ijodida tobora falsafiylik ildiz otib, katta ijtimoiy-falsafiy xulosalarni she’rga singdirib yuborish ruhi kuchaydi.
Rauf Parfi she’rlari insonning o’ta murakkab tabiati, beqaror o’zligidan bahs etadi. Teranroq nazar tashlansa, bu she’rlarda o’nlab muallif “men”ini ko’rish mumkin. Lekin ular orasida ikki “men” alohida ajralib turadi: biri – o’ta beozor, halim, ko’ngilchan, ba’zan yashayotganim, mavjudligim bilan malol kelmayapmanmi, degandek, ustiga ustak, o’zidan hech qoniqmaydi, lirik-sentiment; ikkinchisi – shiddatli, keskir so’zli, ahdi qat’iy, e’tiqodida sobit, murosasiz… Ba’zan o’sha bechora, xastadil, dardchil Raufga yon berasiz, gohida o’jar, kurashchan, mardonavor Rauf Parfiga ergashasiz. Shoir uslubida ham, asosan, o’sha “ikki Rauf” bo’y ko’rsatadi. Biri – tuyg’ular musavviri, romantik, ikkinchisi – zehni o’tkir, ruhi bezovta mutafakkir. “Rauf Parfi ijodi she’riyat, rassomlik va musiqa san’atining g’oyat muvaffaqiyatli sinteziga o’xshaydi”, – deb yozadi Rahimjon Rahmat shoir ijodi haqidagi “Jannat sog’inchi” maqolasida. Lekin, nazarimizda, shoirning falsafiy-intellektual she’rlarida musiqaviylik deyarli sezilmaydi. Bu yo’nalishdagi nazmiy namunalarida u ko’proq zamon, olam va odam to’g’risida mulohaza yuritayotgan, tafakkur tilida so’zlayotgan shaxs qiyofasida namoyon bo’ladi.
Shoir she’rlarida aql o’rgatmaydi, nasihat qilmaydi; yoriladi, o’z-o’zidan shikoyat qiladi. Yozilmagan she’ri – Dilini ochgisi keladi.
She’r – e’tiqod. She’r – komillik istagan iymon. She’r – shoirning o’z-o’ziga qo’ygan tashxisi. She’r – ohangga yo’g’rilgan tavba. She’r – shoir vijdoni. She’r – … Ta’rif davom etaveradi. Aslida, she’r – shoirning o’zidir. Shu ma’noda har bir chinakam iste’dod bu ta’riflarni yangilaydi. Aytish joiz bo’lsa, hech qanday uslub yo’q, magar shoirning o’zi uslub, ijodkorning “o’z”i – uning yo’lidir. Inson o’ziga munosabatda rost bo’lishi, So’zda rost turishi kerak. Ijodda o’zingni o’zingdek ko’rsatish, asling kabi ko’rinish (bu yerda ijodiy e’tiqod nazarda tutilmoqda) – noyob iste’dod bilan bab-barobar haqiqat ko’ziga tik qaray olishdek kamyob xislatga ham ega bo’lish deganidir. Inson, xususan, ijodkor o’rganish, izlanish uchun o’zidan, o’z dunyosidan ortiqroq “ob’ekt” topa olmasa kerak. Rauf Parfi poetik olamiga bo’ylar ekanmiz, she’r – shaxsiyat degan ibora xayoldan o’tadi. Shoirning shaxsi shundog’icha she’riga ko’chib qo’ya qolgandek.
Yana, Rauf Parfini o’qib she’r faqat Dard bo’lsa kerak, degan o’y kechadi xayoldan. She’rning yana bir nomi Dardmikan yo? Shoirning har satridan Dard “hid”i kelayotgandek.
Rauf Parfi she’riyatimizga hassos ruh, toza tuyg’ular tilida so’zlovchi tiniq Dardni olib kirdi. “Faqat shoirgagina yarashadi dard”, – deydi uning o’zi. “Shoirning onasi iztirob, axir”, deya kuyinib so’zlaydi:
Yo’q, shoir deb qarama atay,
Hukm etmakka shoshilma bir oz.
Men kuyinib sevaman, netay?
Men kuyinib so’zlayman, xolos.
Ana shu “kuyinish”ning darajasi shoir ijodiy e’tiqodini ham belgilab beradi.
Rauf Parfi she’rlarida Dardning o’zi detal ham. Uning bitiklarida Dard o’z holidan o’zi arz qiladi.
Mening esa achchiq g’amlardan
Tortib ketdi ko’zlarim xira,
deb yozadi yana bir she’rida. Uning lirik qahramoni “o’ylayverib o’ylarni ham qiynab yuboradi”.
“Dunyo buncha qaro, chirkin, buncha vahshiy bo’lmasa!”. Mana Rauf Parfining ko’plab she’rlarini zohiriy tushungandan keyingi ilk taassurot. Ammo serma’no satrlar bag’ridan anglashiladiki, dunyoning o’zi ayni shunday! Muqaddas manbalarda bu dunyo hayoti aldov matohi ekani bot-bot ta’kidlanadi. Dunyoni ishvagar, g’addor, bevafo ayol, makkor kampir qiyofasida tasvirlash turkiy xalqlar adabiyotida bungacha ham bor edi. Rauf Parfida endi dunyo “bir piyola g’am”(“Hoy, bola-bola…”)ga do’nadi. Ammo “tugatib bo’lmas hech bu dardni ichib”(“Og’riq”). Uni tinglab ko’ring:
Qasding bormi menda, ey, so’ngsiz qayg’u,
Dunyo – dunyo emas, dunyo bu – yara?!
Nahot bu jarohat sobitdir mangu.
Shoir boshqa bir she’rida So’zni hech tuzalmas yaraga mengzagan edi(“Yo’lovchi”). Demak, dunyo bu – So’z, So’z bu – dunyo. Rauf Parfi nazdida, hammadan qolguvchi bu dunyo – armon sahrosi, alam cho’li va… shunga muqobil tarzda Iymon yo’lidir.
Ishonch yo’q hech kimga. Bu qanday Dunyo,
Yashab yasholmaysan, bu qiziq,
Tashlab tashlamaysan, undan qiziqroq.
Rostdan ham, ba’zan “yashamagisi” kelib ketadi odamning. Buncha beshafqat, murakkab, g’alatfe’l bo’lmasa Inson atalmish oliy xilqat?!
Shu ma’noda “Bu yerdan ketaylik, faqat ketaylik”, deyish azobini his qilish har qanday ko’ngilga ham nasib etavermasa kerak. “Bu yerda” qolgandan ko’ra “otashin muzlar”da isinib, yong’inli daryoda quloch otish oson, afzalroqdir. U yerlarda shoirni yorug’ yulduzlar chamani chorlayotir. Shu tariqa shoh ham, gado ham uning o’zi. Lirik qahramon “mehribon yellarning qanotlarida” o’quvchini o’z olamiga yetaklaydi:
U yerga qaro kuch yo’lamas aslo,
Bulutlar qayg’udan ketmas qorayib.
Bu yasangan dunyo – olamlar olami Yurakdir.
Uning lirik qahramoni Dunyoga, ehtimol, dunyodoshlariga achchiqma-achchiq “atay qaltis dordan yuradi”. Shoirning muhabbat lirikasida ham dard, baxtga qondosh baxtsizlik, armonli sevgi iztiroblari ifodasini ko’ramiz. Beixtiyor uning tilida aytamiz: “Muncha g’amgin bo’lmasa o’ylar!”
Shoir ijodida azobi so’zdan so’zga ko’chayotgan, she’rdan she’rga dardi ulkanlasha borayotgan shaxs qiyofasi ancha aniq namoyon bo’ladi. Ba’zi o’rinlarda u bilan bahslashgingiz keladi. Axir, hayot bu qadar qora emas-ku! Yorug’ kunlar ko’p-ku, axir! Ammo munis, dilgir she’rlar chehrasidagi siniqlik shu qadar tabiiy, samimiyki, beixtiyor o’zingda unga xayrixohlik sezasan. Shoir kayfiyati o’quvchiga yuqmay qolmaydi.
Rauf Parfi ijodida foje’ ohang yetakchilik qiladi; aksariyat hollarda dastlabki satrlarda uch bergan dardning yuki finalda yanada ortadi. Shoir ishora qilganidek, allaqachon “dunyoning laqabi hasrat” bo’lib ulgurgan. Ammo umidsizlik aro umidvorlik hamisha dilga taskin beradi.
Aslida ma’yuslik ham ibodat. Rauf Parfi ijodida bu hol sifatga, fazilatga evrildi; she’rlarini nurlantiruvchi katta kuchga aylandi.
“Ko’zlarimda porlar qora nur”, deydi u bir she’rida(“Yomg’ir emas, marvarid yog’ar…”). Ushbu she’r lirik qahramonining kechasi yoqqan yomg’ir navolaridan masrur qalbi yomg’ir shaklida suv singari jildirab oqayotgan shod va bearmon kechaga hamohang:
Barglarda raqs etar shabboda.
O’ynar sabo shaklinda kecha,
Tun bulutga ko’tarib boda
Afsonalar aytar tonggacha.
Birdan she’r o’z “kayfiyat”ini o’zgartiradi; bir qarashda shodumon va xushnud tuyulgan kecha to’satdan mash’um xayolga aylanadi:
Tanizorim igna uchinda,
Ko’zlarimda porlar qora nur.
Menga kecha yomg’ir ichinda
Mash’um xayol kabi ko’rinur,
Ruxsorini yuvgan kechada
Men bilmagan yalang’och shuur.
Rauf Parfida aksariyat hollarda she’r finali shu tarzda bo’ladi – asar fojiona yakunlanadi. “Tushungan, anglagan inson hamisha og’riq, fojia bilan yashaydi, – degan edi shoirning o’zi. – Agar ta’bir joiz bo’lsa, shunday aytish mumkin – fojia inson bilan tug’ilgan aniq narsa”.
Rauf Parfi ijodidan yetarlicha boxabar o’quvchi uning butun asarlarida o’zini o’zi ko’ndirolmayotgan isyonkor ruh kezib yurganini sezmay qolmasa kerak. Biroq bu shunchaki pessimistik kayfiyatning poetik ifoda – hosilasi emas, asr kishisi, davr odamlari fojeiy hayotining yuksak san’at darajasidagi badiiy aksidir. Rauf Parfi bir suhbatida shunday degan edi: “Ichki bir tuyg’u bilan sezganman: juda ko’p narsani his etib, anglab turgan zotning hayoti qiyin kechadi. Hayotni juda qisqa qilib bo’lib olib, buyog’i meniki, narigi yog’i bilan yarim tiyinlik ishim yo’k, deydigan odam baxtlidir. U o’zini ulkan fojeadan ajratib oldi. Uyga kirib eshikni yopdi, o’sha ondayoq dunyoni unutdi. U – oddiy odam. U – hayvon kabi baxtli. U o’z qalbini o’limga hukm etdi. San’atkorning hislari, hatto uni qamab qo’ysangiz ham tashqarida yuradi. San’atkorning miyasida olam fojeasi aylanadi”. Shunday ekan, shoirning tragik pafos asosiga qurilgan san’at asarlarini zinhor badbinlikka yo’ymaslik lozim. Ba’zan u “Yorildi falakda oftobim, mohim” deyish darajasigacha borsa-da, qalbining qaysidir puchmoqlarida mangu Umid yashaydi; ruhoniyatidagi bir chimdim Nur butun ijodiga yorug’lik bag’ishlaydi.
Shoirning ko’plab she’rlari chuqur psixologizm bilan to’yingan. Rauf Parfida ko’pincha satrlar – misralarning o’zi yaxlit she’rga aylanadi: Har narsani ko’rar osmonning ko’zi; Yomg’ir emas, marvarid yog’ar; Bahor yuzlaringda barqaror; Yozilmagan she’r erur dilim; Suvga cho’kkan cho’g’dek so’zlarim; Vujudim yallig’lanar nafasingdan; Og’ir sevganimdan rashkim ham og’ir; Suvga cho’kib ketgan bolam, yoshligim; Baxtdan to’yib ketgan soqov olomon…
Uning bitiklarida bir o’qishda uncha singishmaydigan quyidagi misra-iboralar-da ko’p uchraydi: “Xayolimni qonga qorurman”, “Ko’zlarimda yumaloq sevgi”, “Yurak chapak chaladi chanqoq”, “Boshingda g’amlarning toshlari sindi”, “Faryod chekar ko’zingda sevinch”, “Yuragimning jasadi”, “Ko’zingdagi toshni g’ijirlatma, bas”, “O’pib xayolingni qonaydi dardim”… Xayolning qonga qorilishi, yurak jasadi, ko’zda tosh g’ijirlashi, havosi so’rib olingan havo… Buni faqat shoirgina his qilishi, aynan shu tarzda qabul qilishi mumkin. Shunday “ma’nisiz ma’ni” qabilidagi satrlar ham uning ijodiy originalligini ta’minlaydi.
Mana bu bandga e’tibor qarataylik:
Alanga chaqnaydi ko’zimda,
O’tlar meni tashladi tilib.
Sevgi, sevgi mening bo’g’zimda,
Kalimaga kelmaydi tilim.
Qiziq, nega lirik qahramon ko’zida alanga chaqnaydi-yu, tili kalimaga kelmaydi? She’r nomini (“Yana ajib tushlar ko’ribman…”) e’tiborga oladigan bo’lsak, hammasi anglashilgandek bo’ladi. Shoir ajib tushlarini moddiylashtirayotir; boshqa bir she’rida aytganidek, ko’zidan ma’no o’qishimizni istamoqda. Shoir ko’plab she’rlarida shu tarzda tafakkurni ichki nigohga qaratadi.
Butun umr o’ylar band etar,
Bizdan ayri tushmas bir zamon.
O’ylarimiz shirin Vatandir,
O’ylarimiz bir achchiq jahon.
Ushbu to’rtlik umrbod ruhi, qalbi, ongu shuuri bedor Inson suvrati va siyratiga munosib chizgi. Yaxshi-yomon, shirin-achchiq o’ylarni faqat bir umr fikrlash, o’ylashga mahkum shaxsgina Vatan tuta oladi.
So’z, so’zsiz, mo»jiza. Rauf Parfi bu mo»jizadan yangi mo»jizalar yaratadi. Ammo shoirni zoru abgor etgan ham shu So’z. Shoir unga telbalarcha ergashadi, izlaydi, talpinadi, yukinadi. Shu ma’noda “So’z – Vatan” degan shoirni (“Ona tilim”) tushunish mumkin. U So’zda yashaydi; quvonadi, azob chekadi… shunda jon beradi.
Ulug’ Tangri insonga So’z ne’matini berib barcha maxluqotdan uni ortiq qildi. So’zning mislsiz imkoniyati qora tuproq, bir tomchi haqir suv – nutfadan paydo bo’lgan odamzodni sharif etdi. So’zning ilohiy qudratiga komil ishonch – shoir hayotiy e’tiqodining muhim belgisi. Rauf Parfi she’rlarini o’qigach, So’zning rangi, ta’mi, hidi, yuragi, joni… va ruhi borligini teranroq his qilamiz. Va yana anglagan bo’lamiz: so’z – amaldir.
“Yashamakni o’rgatar so’zlar”, deydi shoir. Borliqdagi barcha-barcha mavjudot So’z bilan tirik. Bolari guldan gulga o’tib so’z yig’ib yurgandek go’yo. Shuning uchunmi, shoirga bolari so’zdoni bir ajib tuyuladi. Hatto “qo’llarimiz fikrchan so’zlardir”. Shoir nazdida, Yer sharining o’zi olijanob so’zlardan iborat muqaddas bir kitob. (Ushbu she’r “So’zlar” deb ataladi.) Shoir xuddi shu sarlavhali yana bir she’rida uxlab yotgan qadimiy so’zlarni uyg’otib, panoh tilaydi.
Rauf Parfi umrbod so’z “ta’qib”ida yashaganiga iqror o’laroq, “So’zlar – turgan-bitgani og’u” deb yuborganini bilmay qoladi. “Berkinaman har xil so’zlardan”, – davom etadi shoir (“Mana shundoq kechar kunlarim…”).
Axir (shoir):
Parvonadek uchsin qaerga,
Qaerlarga qochsin o’zidan.
Ammo taqdirdan qochib bo’larmidi! Ayniqsa, nafas olishidan tortib tiyiqsiz tushlarigacha So’zga chirmab tashlangan shoir qayoqqa boradi:
So’zlamayman, deyman. So’zlayman,
So’zlarimning ortidan ergashaman
Qaro go’rgacha.
So’zni yenggan ham, so’zga yengilgan ham uning o’zi. Mana shoirni yenggan so’zlar: Yomg’ir, Shamol, Yaproq, Xazon, Kecha, Kunduz, Os(i)mon, Quyosh, Oy, Tong, Nur, Co’z, Tog’… Bu so’zlar Rauf Parfi she’rlarida butunicha obrazga aylanadi.
“So’z kimyosi” muallifi Yan Parandovskiy aytadiki: “Qotib qolgan qayg’u-anduhlarni, taassuflarni, xavotirliklar, g’ashlik va g’azabni so’zga ishonib topshirish ruhan poklanmoq demakdir. Ba’zan esa bu nobud bo’lishdan yoki jinni bo’lib qolishdan saqlab qoladigan yagona choradir”. Yana, shu adib fikricha, “So’z orzuning egiz og’asidir, u sizga shunday bir sirli eshikni ochib beradiki, bu eshik orqali siz istagan vaqtingizda erkinlikka chiqa olishingiz mumkin. So’z yordamida kishini diqqinafas qilib yuboradigan zamondan, zeriktiruvchi manzaradan, chidab bo’lmaydigan turmush sharoitidan, nihoyat, o’z-o’zingdan osongina qochib qutulish mumkin”.
Bu bitik-xulosalarni hech ikkilanmay Rauf Parfi hayoti va ijodiga ham daxldor desa bo’ladi. “So’zning gulxanida ruhim isindi” – deb aytish uchun shoir yoki shoirtabiat bo’lishning o’zi kamlik qiladi. Buning uchun inson yuragi, butun vujudi, ruhi – bor-budi bilan so’zlar saltanati aro asir bo’lishi kerak.
So’zning gulxanida ruhim isindi,
Ul yulduz, oylarning so’zin o’qirdim.
Lablarim yorildi, tishlarim sindi,
Xayolimdan oltin qafas to’qirdim…
Cho’lponona ruhda bitilgan ushbu sonetiga shoir millat erki, So’z va iymon yo’lida shahid ketgan ustozining “Xayolimdan oltin qafas to’qidim” satrini boshso’z (epigraf) qilib oladi. Darvoqe, bu nimasi? Shoirning o’zi olov, turgan-bitgani otash edi-ku?
Mana, bir paytlari (1977) nima deb yozgandi u:
Chars-chars yonaverar nimjon olov,
Qo’llarimni qalayman,
Begona emasmiz, harqalay.
O’z harorati bilan hatto nimjon olovlarni-da esankiratgan olov-otash shoirning o’zi endi diydiramoqda. Najot esa yana o’sha ko’hna So’z diyorida. Sababi aniq: So’z otashgohi qoshida uncha-muncha so’zsuyarning yonishlari hechdir. Bu yerda boshqa bir sabab ham borga o’xshaydi. Ikki she’r yozilgan vaqt oralig’ida roppa-rosa yigirma to’rt yil turibdi – 1977–2001. Shoir pisand qilmayotgan, qo’llari(ehtimol, undan to’kilayotgan so’zlari)ni qalab alangalatmoqchi bo’layotgan nimjon olov o’sha qirchillagan otashqalb yigit nazarida aks etgandi. So’z gulxanida ruhi isingan esa borgan sari Ulug’ Kalom oldida o’z so’zlari hech ekanini teranroq anglab yetayotgan, “oltmishini tepayotgan” nuroniy shoir, o’z aytishicha, horg’in yo’lovchi edi. Ayni dam u o’zining So’zga loyiq yoki nomunosibligidan yozg’irayotir:
Ular kim?! Men So’zni sevdim. Men – xarob,
Loyiqmanmi So’zga, bilmadim, netay?
Rauf Parfi bunday arznomalar – o’z-o’ziga aybnomalarni qanchalik ko’paytirib, xarob holidan yozg’irmasin, Yaratgan darvesh shoirni aynan So’z vositasida asraganiga ham shak-shubha yo’q. Shu tarzda she’r, umuman, so’z najot farishtasiga aylanadi.
So’zga mubtalo shoirga So’zning o’zi chora ham edi.
Agar yurak yorib qilsam oshkor –
So’zlarim zulmga otilgan o’qdir.
Chin shoirlar she’rni hayot, tiriklik sharti deb bilganlari holda hayotni ham eng go’zal, benuqsonu barkamol she’rga aylantirish ilinjida mashaqqat chekadilar. Yerga sig’magan ulkan qalbli shoir osongina she’rga sig’a oladi. She’r ichida yashash, so’zlarga qaram kabi kun kechirish shunisi bilan zavqli, shunisi bilan fojiali! She’rdan keyingi she’rga o’xshamagan hayot-chi? Tashqariga chiqib yana o’sha badbin ko’zlar, nursiz yuzlaru buqalamun qiyofalarga duch kelish azobi og’ir. Shundanmi, Rauf Parfi umr bo’yi she’r ichida, so’zlar qurshovida bo’ldi. O’z iqroricha, bir umr shoir degan nom uni ta’qib etdi.
She’r – komillik istagan iymon. Chinakam shoir so’nggi nafasiga qadar uning kamoli yo’lida zahmat chekadi. Haqiqiy shoirlar “Xudoning erkatoylari” emas, haq so’zga mas’ul jafokash, jigarxun bandalari, haqiqatning yerdagi himoyachilaridir. Raufchasiga aytsak, “Faqat shoir xaqli baxtsiz bo’lmoqqa”. “Chin shoir yuragida tugun, qo’l-oyoqlarida zanjir bilan tug’iladi. U qech qachon “sharoit”ga moslasha olmaydi. U yonga ham, bu yonga ham yura olmaydi, yuragidagi nurli tugun, qo’l-oyog’idagi tillo zanjir uni qo’yib yubormaydi. Sharoitga moslashgan zahoti o’ladi”. Rauf Parfi mana shu achchiq, ammo sharafli qismatni matonat bilan yashab o’tgan kam sonli shoirlardandir. Ba’zi adabiyotshunoslar, adibu muxlislar Rauf Parfi hayoti va ijodining ana shu xos jihatiga alohida urg’u berish bilan birga, o’zlari sezgan-sezmagan holda uni shoir sifatida ideallashtirishga moyillik bildiradilar. Bu esa shoirimizning o’ziga ham yoqmagan bo’lardi, albatta. Negaki, shoir qavmi ko’pchilik nazaridagi yelkasida qanoti bor farishta emas…
She’r – duo. Hadisda: “Duo – bu ayni ibodat”, deyiladi. She’r yozish – ibodat. (Bu o’rinda so’z “yasash” bilan shug’ullanish nazarda tutilmayapti!) Rauf Parfi kabi shoirlar shunchaki obrazli gap aytish uchun oq qog’ozni joynamozga o’xshatmaydi. She’r yozayotganda shoir haq, she’r tug'(il)ayotganda shoir pok. She’r o’qiyotganda she’rxonning o’zi ham poklanar, ehtimol. Shoirning o’zi shunday deydi: “Har bir odamning Ollohga murojaat qiladigan pok bir makoni, joynamozi bo’lishi lozim. Oq qog’oz – shoirning joynamozi. Oq qog’ozi bo’lmagan shoir imonidan ayriladi, Ollohni unutadi. San’atning barcha turlari: musiqami, rassomlikmi, shoirlikmi – barchasi Ollohga munojot shaklidir. She’r yozish poklanish degani. Poklanishga doim tayyorman”.
Shoirga shunday-shunday yashaysan, deb shart qo’yib bo’ladimi? Abdulla Oripov ta’biri bilan aytganda, faqat o’lganidagina ramkaga tushadigan shoir – ulug’ Inson qalbi, hayoti bilan hazillashib bo’lmaydi. Bundaylarga qarata Rauf Parfi shunday javob beradi: “Yolg’iz o’zim – xalqman, o’zim olomon, Men shoirman, axir, shohman, ey banda”.
Rauf Parfi ijodida So’z ideal darajasiga ko’tariladi. Shoirning estetik ideali dunyoni uyg’otuvchi, ruhiyatni poklovchi So’zdir, deya baho bersak, yanglish fikr aytmagan bo’lamiz, ehtimol.
Bir so’z bor,
Haqiqat so’zidan ham yuksak,
Haqiqatning o’zidan ham yuksak
Bir so’z bor…
She’r ko’p nuqta bilan yakunlanadi – shoir o’sha bir so’zni aytmaydi. Balki, bu so’zni uning o’zi ham bilmas. Ammo shunisi aniqki, har bir yurak, ayniqsa, ijodkor qalbning barcha to’qilgan haqiqatlardan-da yuksak o’z So’zi bor. Shoir hali o’zi ham bilmagan ana shu g’aybiy So’z ortidan umrbod ergashadi, muqaddas So’zga talpinadi. Biroq Rauf Parfining o’zi tan olib aytganidek, “Biz aslida so’z bilan ifoda qilib bo’lmaydigan narsani (ya’ni, Ruhni – B.F.) so’zga aylantirmoqchi bo’lyapmiz. Baribir, u So’zni topolmaymiz, biz faqat o’ralashamiz”.
G’unchalar pushtirang va za’far
Zangori yaproqlar shahrida.
G’unchalar orzumdek har safar,
G’unchalar qalbimning bag’rida.
Qalbimning bag’rida bir jahon
G’aroyib ertaklar aytadi.
Men qaytib kelmasman hech qachon,
G’unchalar, albatta, qaytadi.
Shoirning ajoyib topilmasini sezayapsizmi? U go’zallik, yorug’lik, umuman, ezgulikni abstrakt tushunchalar, siyqa ta’riflardan qutqarib, bizga – nigohimizga pushtirang (va za’far) g’unchalar etib taqdim etmoqda. Endi ularni faqatgina ko’rib, zavq olish emas, iforidan bahramand bo’lish, hatto peshonasidan o’pish mumkin. Ha, g’aroyib ertakka o’xshaydi bu! Ammo eng muhimi, hassos shoir bizni bunga ishontira oldi. Qalb gulshanida g’unchalayotgan orzulariga oshno eta bildi.
Shoirning poetik imkoniyatlari kengligi, holat-kechinmani tovushlar bag’riga singdira olishi “Yomg’ir yog’ar…”, “Tashqarida shovullar shamol…” singari she’rlarida yaqqol ko’rinadi. Ushbu she’rlarda tovushlar tovlanishlari (“g’”, “sh”) ajib poetik kayfiyat hosil etadi. Shu o’rinda Bahodir Sodiqovning shoir haqidagi mana bu so’zlariga qo’shilgimiz keladi: “Unda (Rauf Parfida – B. F.) har bir fikrning o’z rangi bor, ohang, bo’yog’i bor. Fikr plastikasi rang va harakat plastikasi bilan qo’shilib ketadi”. Bahodir Sodiqov. Ko’zlardagi dunyo/O’zbek adabiy tanqidi. Toshkent, “Turon-iqbol”, 2011. 455-bet.)
Ammo Rauf Parfi ijodiyotida maqsad so’z, san’atga o’xshasa-da (“san’at – san’at uchun” tamoyilini yodga olaylik), davr, zamon, insoniyat taqdiri hech qachon bu ideal soyasida qolib ketmaydi. Aksincha, ba’zan davr kayfiyatining o’zi so’zlarni yo’lga boshlaydi. Rauf Parfining aksar she’rlari, xususan, ijodining salmoqli qismini egallagan sonetlari insoniyatning chigal taqdiri, millat dardi, davr ruhidan oziqlanadi. Aks holda, shoir shunchaki intim hislar kuychisiga aylanar, satrlari bu qadar serta’sir bo’lmasdi.
Mana bu to’rt satrdangina iborat she’rda shoir shamol obrazida butun bashariyatning achchiq qismatini ochib berayotganga o’xshaydi:
Shovullaydi shamol, uvlaydi,
Na tinim bor, na uyqu unda.
Alamini yoza bilmaydi,
Shodligin ham etolmas udda.
Axir, hamma urinishlari bekor ketayotgan arosat dunyodagi Odam (Shamol) shovullash va uvlashdan boshqa nima ham qilsin? She’rdagi shamol obrazini umr, shamolday arosatda qolgan jumlai jahon ma’nosida ham tushunish mumkin.
Shu o’rinda aytib o’tish kerakki, Shamol obrazi Rauf Parfi ijodida alohida ahamiyatga ega: bu obraz zimmasiga muhim ma’no-mazmun, badiiy yuk ortilgan. “Shamolga osilib yashadim”, deydi shoir. Mantiq ko’chalariga qo’yilgan qizil chiroqlarga parvo qilmay, yo’lni kesib o’tayotgan yo’lovchi holatiga tushgandek bo’lasiz: axir, qanday qilib shamolga osilib yashash mumkin? Xulosaga shoshilmaylik. Haqiqiy poeziyaning qudrati mana shunday o’ta nozik va qaltis ma’no tovlanishlarida namoyon bo’ladi.
Shoirning shamolini xohlang olis-olis orzular deb tushuning, xohlang ulkan dardlar, to’zondan iborat hayot deb qabul qiling, xohlang Erk deb biling… haqingiz ketmaydi. Bizningcha, shoirni ko’proq shamoldagi ozod ruh maftun etgan bo’lsa kerak. Ammo o’ta hur ko’ringan shamolning-da ixtiyori o’zida emas – butun olamlar Sohibining izmida.
Shoirning “Shamollar” sarlavhali she’rida esa bu obraz yanada mukammallashadi. Sarbastda bitilgan ushbu she’r qiyin o’qiladi. She’rning boshlanishiyoq shamol shovqinini bergandek bo’ladi: “Shamollar boshimda aylanur”.
She’r davomidan anglash mumkinki, lirik qahramon boshida aylanayotgan shunchaki shamol emas, “odamlarning, vatanlarning shamollar shaklida hayqiriq ovozi”dir. Shu tariqa yuvilgan kiyimlar osiladigan dor – dorboz tomosha ko’rsatadigan va yana eng go’zal fikrlar osilgan dorga; cho’yan – oshxonadagi qozon – oskolkaga; temir (Fe) – jonga… aylanadi. Chunki shoir narsalarga narsaday qaray olmayapti. Bunga shamollar onasi bo’lgan o’z asri sabab. (“Shamollar onasi, hey asrim”.) She’r “shamollar poyida” xazondek sinayotgan notavon odamzodning achchiq qismatiga marsiya o’laroq yangraydi.
She’r nihoyasida shamollar bo’ronga aylanadi.
Shoir boshqa bir she’rida shamollarni “dolg’alarning shoshqin oqimida shiddat ila yuzayotgan” kemaning darg’asiga o’xshatadi.
Rauf Parfi ijodida metafora-she’rlar ko’p uchraydi. Bu uning ijodiy individualligini ta’minlovchi asosiy vositalardan. Shoir ijodining ushbu xos belgisini Asqad Muxtor shunday e’tirof etgandi: “Rauf Parfi poeziyada murakkab va dinamik metaforalar usulini tanladi. Unda ayrim obrazlargina emas, balki butun she’r metafora harakatiga quriladi, metafora poetik tilga, obraz mantiqiga, she’riy tafakkur boyligiga aylanadi”. Ammo metafora she’rni sun’iylashtirish, so’z yasash evaziga bo’lmasligi kerak. Buni unutgan shoir she’r olamini shunchaki mavhumot bilan “boyitadi”, xolos. Ba’zan metafora mantiqsizlikka olib kelishi mumkin. Shu ma’noda Rauf Parfining ayrim noquyma tizmalarida me’yor buzilganini ham qayd etib o’tish joiz.
She’rni e’tiqodga tenglashtirdik. Biz e’tiqodni ko’pincha tor ma’noda, diniy istiloh o’rnida tushunamiz. Iymon-e’tiqod biz o’ylagandan ko’ra kengroq, teranroq tushuncha. Xususan, Rauf Parfi ijodida bu xos so’zlarning mohiyati bir qadar ochiladi. Shoir vafotidan so’ng chop etilgan to’plamlaridan biri “Iymon asiri” deb nomlanishi bejiz emas. “Iymon – Rauf Parfi uchun tor bir tushuncha yoki faqat diniy e’tiqod ma’nosidagina emas, bu – hamma narsa, bu bir ibtido, tazarru, muhabbat, bu – dunyoni anglashdagi asosiy mezondir, – deyiladi internet saytlaridan birida ushbu kitob haqida yozilgan maqolada.
Rauf Parfi juda ko’p she’rlarida butun olamlarning Yaratuvchisi, inson Ruhining yakto egasi – Allohga murojaat qiladi. Ayniqsa, umrining so’nggi yillarida Yaratganga munojot uning she’rlarida oshkora tus oldi. Bu tavba-she’rlarida u abgor holidan yozg’iradi, So’z so’raydi. Bot-bot bashariyat buyuklarini yod etib, ular ruhi bilan muloqot qiladi. Ustoz deb bilgani Cho’lponga hasrat qiladi. Shu o’rinda aytish joizki, Rauf Parfi ijodida Cho’lpon shaxsi alohida o’ringa ega. U ixlos qo’ygan, ustoz deya talpingan buyuklar sirasida, tabiiyki, Cho’lpon ham bor edi. Cho’lpon – Oybek – Usmon Nosir – Rauf Parfi. XX asr o’zbek she’riyatida mana shu kvartet ham ijodiy, ham hayotiy e’tiqod jihatdan bir-birini to’ldirdi, ruhiy yaqinlik kasb etdi; bu esa adabiyotimiz taraqqiyotida muhim bosqich bo’ldi. Bu “men”lar bir-biriga shunday yaqin, shu bilan birga, betakror ediki, adabiyotimizning o’tgan asri yutuqlarini ularsiz tasavvur qilish mumkin emas. Shu ma’noda professor Naim Karimovning quyidagi fikri o’rinlidir: “Hozirgi o’zbek she’riyatidagi Cho’lpon an’analari xususida so’z borganda, Rauf Parfi nomini tilga olmaslik nomardlik bo’lurdi. Uning ijodi – hozirgi she’riyatimizdagi sof cho’lponona hodisa. Uning tuyg’ulari qanchalik tiniq bo’lsa, shunchalik dardlidir”.
Rauf Parfi “Og’riq” she’rini “Ko’krak qafasimiz – najot qal’asi!” satri bilan yakunlaydi. Bu ne degani? Payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.) “Taqvo mana bu yerdadir” deya muborak ko’ksilarini ko’rsatgan ekanlar. Demak, najot – taqvoda, Iymonga kafil bo’lguvchi So’zda. So’z bor ekan, uning Rauf Parfi kabi darvesh-fidoyilari ham tirikdir.
