«Akademnashr» нашриёти «Истеъдод мактаби» республика ёш ижодкорлари семинарида нашрга тавсия этилган ва «Ижод» фонди томонидан молиялаштирган “Биринчи китобим” рукнидаги олти ёш ижодкор китобларини (ҳар бири 20 000 нусхадан) чоп этди.  Сайтимиз  уларнинг барчасини илк китоб билан муборакбод этади. Бугун ана шу китобларнинг бири — Фозил Фарҳоднинг  «Мактуб» («Maktub») деб номланган ҳикоялар тўпламини сизга тақдим этамиз.

Фозил ФАРҲОД
«МАКТУБ» ТЎПЛАМИДАН  ҲИКОЯЛАР

Фозил Фарҳод ўғли (Фозил Жабборов) 1985 йил 26 августда Сурхондарё вилоятининг Қумқўрғон туманидаги Бўйрабоп қишлоғида туғилган. 2010 йил Ўзбекистон Миллий университетининг журналистика факультетини тамомлаган. Ҳозирда мазкур университетнинг магистратурасида ўқияпти, “Ҳуррият” газетаси мухбири вазифасида ишлаяпти.

МАКТУБ

Барглар бандидан узилиб дарахтлар остига тўшалар, тонгда Боботоғ адирлари томонга учган қарғалар кунботарга қайтарди. Уфқнинг қизармагани эртага совуқ бўлишидан дарак. Шундай кунлар бошланажак дамларда бирор ишга қўл ургим келмас: ер ағдарсам кетмоннинг дастаси синар, боғдан хурмо узсам сатилнинг балдоғи узилиб тушарди. Боиси шу йил университетга киролмай қайтганим. Қалбим тўла алам.

Кеча иккита дераза ойнасини синдирдим, илгари куни укаларимнинг тўпини ёрдим. Бугун эса ҳеч нима сингани, бирор нарса «қўлимдан тушиб кетгани» йўқ. Бироқ…
Супа устида кечки овқат учун энам пиёз тўғраб ўтирар, синглим ўчоқ бошида қозон тагига ўтин қаларди. Хонамга кириб, жавон эшигида осиғлиқ кўйлагимни кўрдим. Эрталаб қандай қўйган бўлсам, шундай турибди. Ҳатто биров қўлини-да теккизмаган: ёқаси кир, ғижим. Бугун қишлоқда тўй бор. Нима кияман энди?

Шарт ортга бурилдим. Эшикдан чиқиб, супа ёнига келдим.
– Уйда совун тугаб қолган экан, болам! – Энам оғзимни очмасимдан фикримни англади.
– Дўкон беш чақирим эмас-ку! – дедим захарханда аралаш. Бундан кўнглим тўлмади чоғи овозимни баландлатдим. – Доим баҳонангиз тайёр. Ҳали унақа дейсиз, ҳали бунақа…
– …

Ўчоқ бошидаги синглим ўртага суқилди:
– Ака, кулранг кўйлагингиз тоза-ку!..
– Сенга нима?

Энам индамасдан пиёз тўғрашда давом этди. Иккала ёноқларини бир-икки томчи ёш кесиб ўтди.
«Пиёздан» – кўнглимдан ўтказдим.
Кўзёшлар сабзи тўғралаётгандаям, картошка тўғралаётгандаям тўхтам билмас, навбатма-навбат энамнинг ажин оралаган ёноқларидан думалаб тушарди. Энам бечора уни билаклари билан артиб қўярди.
«Эй, нодон! Нима қилиб қўйдинг?!»

Энамга яхшилаб разм солдим. Болалигимда жажжи бармоқларим билан сийпалайдиганларим – кулдиргичли ёноқларга ажин тушибди, кулиб турадиган кўзларидаги киприклар сийраклашган, пастроққа тушиб турган рўмоли остидаги ўша қоп-қора сочлар оқара бошлабди. Ҳа-ҳа, қирққа кирмасдан энамнинг сочига оқ, юзларига ажин тушибди.
«Энанг… қариб қопти-я! Нега шу пайтгача пайқамадинг? Қачон рўй берди бу? Наҳотки сочига тушган оқ толаларни энди кўраяпсан? Сочлари-ку рўмол остида, лоақал юзидаги ажинни-да сезмапсан-а? Нега киприклари йўқ? Эҳтимол, тандир тафти куйдиргандир?..»

Тўйга боролмадим. Боролмасдим ҳам. Университетга киролмаганим ҳақида бошқа ўйламасдим. Ўша аламлар ўрнини бошқаси эгаллади. Энди фақат ва фақат энам тўғрисида ўйлардим: юзидаги ажинлари, бошидаги қировлари, қаергадир йўқолган киприклари…

Хафа бўлса ҳар сафар дарров кулиб кетаверадиган энамнинг юзини ўша кеча осмонни тўсган булутлардек маҳзунлик қоплади. Туни билан чақмоқ чақиб чиқди. Эртаси кун бўйи ёмғир ёғди. Энам-да такрор йиғлади. Йиғи кўзёш бўлиб ташқарига чиқмади. Йиғини ичига ютарди. Қалбининг туб-тубига жойларди. Буни сездирмасликка уринса-да, кўзидаги ғамгинлик барини ошкор этарди.

Ҳаракатларим олдингисидан бошқача эди. Энди дераза ойнасиям, кетмон дастасиям синмас, укаларимнинг тўпиям ёрилмас, сатилнинг балдоғиям узилмас, лекин кунларим ўшандагидан-да азобли-дардли ўтарди.

* * *

Қор бурингидан кўп ёғди.
Қор ёққанида доим қувонадиган кўзларим энди бутунлай айрича – ғамгин. Улар деразадан ташқарига тикилса, бош ҳужайраларим энди нима қилиш кераклиги тўғрисидаги ўй билан банд. Дераза ортидаги ҳаёт оппоқ бўлса-да, қалбимнинг ичкариси бунинг акси эди.
Энам доимгидай урчуқ йигириб ўтирарди-ю, барибир нимаси биландир ўзига ўхшамасди. Буни кўриб баттар азобланардим.

* * *

Қиш бўйи айтарли хонамдан чиқмадим.
«Бир оғиз «кечиринг» дея олмадинг-а! Шу сўзни айтиш сен учун шунчалар қийинми?»
«Йўқ!»
«Нега унда айтолмаяпсан?»
«…»
«Ё ғуруринг йўл бермаяптими?»
«…»
Ўрнимдан отилиб турдим-да, энам ўтирган хонага бордим. Печка олдида чой дамлаётган экан. Югуриб бориб қучиб олгим, «энажон, кечиринг!» дегим келаяпти. Бироқ…
«Нега унақа бўлаяпти?»
«…»
Мени тутиб қолаётган бу туйғу менга тамоман номаълум.
«Нима бу? Қандай туйғу ўзи?»
Орқага қайтдим. Нотавонлигимнинг сабабини била олмай овора эдим. Оёқларим кўзлаган манзилимга бошлаб борар, сўнгги нуқтага келганимда мия ҳужайраларимдан керакли сўзни тополмай қийналардим.
«Бир оғиз сўз-ку!»
«…»
«Агар эслаб қололмаётган бўлсанг бир бўлак қоғозга ёзиб ол!»
«Луғат бойлигимда бу сўзнинг бир нечта муқобили мавжуд. Унинг русчасиниям, немисчасиниям, инглизчасиниям биламан. Аммо…»

* * *

Қиш охирлади.
Уйимизга почтачи келди. Ҳарбий хизматга чақирув қоғози қолдирди. Хатни қўлимга тутқазиб кетган почтачини ўзгача нигоҳ билан кузатиб қолдим. У мени жудаям қувонтирди. Гўё кўнглимдаги ўша асир туйғуларни қафасдан озод этгандай.

Туман марказига бориб кўрикдан ўтдим.
«Соғломман!»
Вилоят марказига бориб кўрикдан ўтдим.
«Соғломман!»
«Ура!»

Хурсандман. Энам мендан-да хурсанд. Ўғлим армияга кетаяпти, дея суюниб, ҳаммага мақтанар, менинг хафа қилганимни бутунлай унитиб юборганди. Энамни кузатиб, ушбуни англадим:
«Менинг кўнглим эса негадир барибир ғаш…»
Билсам, журъатимни тўсиб турган ўша туйғулар қалбимни бутунлай тарк этмаган экан.

Армияга жўнадим. Яқинларим, синфдошларим мени тантана билан кузатди.
Поездда кетаётган бўлажак сафдошларимнинг кўзлари қувончга, қалблари орзуларга тўла. Мен эса фақат энам тўғрисида ўйлардим: «Оппоқ сочлари, юзидаги ажинлари, қайларгадир йўқолган киприкларию мендан ранжигани…»

* * *

Илк бора эгнимга ҳарбий либос кийдим. Илк бора шаҳдам қадамлар билан юра бошладим. Илк бора уйимга мактуб ёздим:
«Онажон, мени кечиринг!»

МИҚНОТИС

Тоғай иккинчи хотини билан яшай бошлаганига шу кузакда беш йил тўлади. Бошида кўника олмади, лекин лорсиллаган аёли бир ширин қизалоқ, бир полвон ўғилни туғиб бергач, ўламан саттор, ажрашмайман, деган одам биринчи хотинини унутди-қўйди. Эй, бўлмаса, суйиб олган Зарифаси қандай аёл эди-я: ойдай жамоли, кундай феъли бор эди хокисорнинг. Тоғайга ўзини пойпатак қиларди.

Улар турмуш қуришганида Тоғай тиббиёт институтининг иккинчи курсини энди тамомлаганди. Авваллари қишлоғига йилда бир зўрға қорасини кўрсатган Тоғай уйланди-ю, икки ойда Бўйрабопга қатнайдиган одат чиқарди.

Зарифани суйишдан умрбод чарчамайман, қариганимда ҳам бадимга урмайди, деб ўйларди Тоғай. Лекин тирноққа зор юравергач, институтни тамомлаб, туман шифохонасида иш бошлаган кезлари яқинларнинг гап-сўзидан, одамларнинг ғийбатидан Тоғайнинг боши эгилди, эгачиларининг ота-энамиз сени бизга омонат қолдириб кетган, хотининг ўзи яхши, лекин бу дунёдан ном-нишонсиз ўтиб кетаверасанми, деган қистовига бардоши етмай, бор-эй, деди-да, аёлига йўқол, деб юборганини ўзи ҳам билмай қолди. Шундай хотинини ҳайдашга қандай кўзи қийди, буни Зарифанинг лаш-лушларини мошинага ортишаётганда билди. Ўшанда ҳаммомга кириб, ўкириб-ўкириб йиғлаганларини бўйрабопликлар ҳалигача гапириб юришади. Бечора аёлнинг-ку, Тоғайдан кўнгил узиши осон бўмади. Аёл-да, иложсиз дардини ичига ютди. Хуллас, ҳамманинг ҳаваси келадиган гулдай оила тўзиди-кетди.
Зарифа кетгач, Тоғай икки ҳафта мижжа қоқмади, икки ҳафта туз тотмади, икки ҳафта ишга бормади. Қанча-қанча касалларнинг жонига оро кирган Тоғайнинг энди ўзи бир аҳволда эди…

Учинчи ҳафта тўғри Боймоқлига – қайнотасининг олдига борди-да, ич ёрди. Қайнота ҳам куёвнинг дардини тушунди, талоқ қилмаган бўлсанг, майли, қизим билан яша, лекин ёлғиз қизимни уйингга жўнатиб, опаларингга ем қилдириб қўй-майман, деди. Тоғай қайнотасининг нимага шаъма қилганини тушунди-ю, лекин ичкуёв бўлишга юраги бетламади. Учинчи ҳафтани ҳам бир амаллаб ўтказди-да, ҳеч кимга айтмасдан, нима бўлса бўлди, деб кийимларини йиғиштирди-да, Зарифасининг олдига чопди. Иккаласи бир-бирини кўзёшлар билан қаршилади, бир-бирини кўзёшлар билан кечирди, бир-бирини кўзёшлар билан эркалади…

Бу хабарни Тоғайнинг опалари эшитгач, қуда бўлмишнинг уйига ноғора чалиб келишди. Укамизни иссиқ-совуқ қилгансан, бўлмаса, келиб-келиб қўлтиғингни бошпана қилармиди, дея Зарифага кун беришмади. Бундан безори чиққан Тоғай пешонамга заррабин билан ичкуёв деб ёздирсаларинг ҳам уйга қайтмайман, ўлсам, ўлигим шу ердан чиқади, болам бўлмаса, бирорта мард чиқар мени кўмгани, дегач, авлодимиздан ҳали бундай исноти чиқмаган, дея опалар укасини қарғай-қарғай, уйларига тарқашди.
Тоғай билан Зарифа яна олти ой бир-бирларини еру кўкка ишонмай, ардоқлаб яшашди. Муҳаббат қаршисида ҳатто Тоғайнинг ичкуёвлигиям билинмай кетди. Ҳавас қилгулик шундай кунларнинг бирида ҳеч кимнинг хаёлига келмаган ишлар бўлди.

…Тоғай одатдагидай иш кунини тугатиб, хотинига эрталаб ваъда қилган қизил бошмоқни олиш учун бозорга кетаётганди, гузарда уч-тўрт ошнасини учратди. Улар Тоғайни амаллаб даврага қўшишди, қўярда-қўймай анови зормандадан беш-олти қўл қуйиб беришди. Гап орасида ошналардан бири қачонгача туғмас хотиннинг қўйнида яшайсан, сен тенгиларнинг болалари мактабга борадиган бўлди, бу туришда ўлигинг кўчада қолади, деган гапи унга оғир ботди. Қолганлар ҳам бу гапга қўшилишди. Ваъда қилинган қизил бошмоқ-ку, эсдан чиқди-кетди, лекин қайнотасининг уйини қийналмай топиб келган Тоғайнинг юрагига ошналарининг гапи наштар бўлиб санчилди. Уни бу аҳволда кўрмаган, шу боис ажабсиниб қолган Зарифанинг туғмас хотинлигини Тоғай юзига солди. Ичкуёвлиги эсидан чиқиб, камига уч талоқ қилди. Тоғай эртасига кайфи тарқагач, нима қилиб қўйганини ўйлаб, ич-этини еди. Лекин энди кеч эди. Зарифанинг пиқ-пиқлашига қарамай, қайнона-қайнотасига индамасдан костюмини елкасига ташлади-да, кўчага чиқди. Энди Тоғай учун бу хонадоннинг бири кичик, бири катта зулфини бор қизғиш дарвозаси ёпилди.

Тоғай иложсиз ота уйига қайтди. Орадан бир ой ўтар-ўтмас, битмас ярасига туз сепиб, уни уйлантириш тараддудига тушган гирдикапалак опаларини дарвозадан қувиб солди. Эшикдан ҳайдасанг, тешикдан кириб келаверадиган опалар барибир устун келишди. Нима қилсаларинг ҳам ўзларинг биласизлар, деган Тоғай иккинчи хотинини тўйдан аввал кўрмадиям. Кўнглим йўқ дегандай, бирор ҳафта келинга яқин йўламай, бошқа хонада ётиб юрди. Лекин яна опаларининг қистови билан иккинчи бора чимилдиқ ҳатлади, иккинчи бора аёл нафасини туйди, иккинчи бора гўшангада севилди. Лекин суя олмади. Кўнгил Зарифада қолди. Оҳ, Зарифа, бунчалар оҳанрабо бўлмасанг!..

Турмуш деганлари сўнгги ҳужайраларигача муҳаббатдан лов-лов ёнаётган ошиқни ҳам совитиб қўяркан. Борим-борлиғим, деб суйган Зарифасини унутиш учун Тоғайга бир йил етарли бўлди. Қизалоғи туғилгач, эски хотиралар ҳурмати ҳаққи унга Зарифа деб исм қўйди. Бора-бора у бошқа Зарифа билан овунадиган бўлди. Энди унга ростдан узоқ ўтмиш бўлиб туюладиган даврларни қўмсамай қўйди. Кўзёшларига чўмилиб эркалайдигани – катта Зарифа ҳақидаги хотиралари кичик Зарифа қаршисида эриб бораётганини Тоғайнинг ўзи ҳам сезмасди.

Дард устига чипқон деганларидай, бир-икки йил аввал Зарифанинг ота-онаси изма-из қайтиш қилибди-ю, катта ҳовлида ёлғиз қопти. Узун қулоқ гапларга қараганда бошқа турмуш қилмаптиям.

Бу орада Тоғай шифохонага бош врач бўлиб тайинланди, иккинчи фарзанди дунёга келди. Аммага айланишган, тегирмон тошидай тиним билмас опалар Тоғайдан ҳам кўпроқ қувонишди, ўзидан меросхўр қолдираётган укаларидан кўнгиллари тинчиб, ниҳоят уни тинч қўйиб, ўз рўзғорлари билан овора бўлиб кетишди.
Тоғай энди бутунлай бахтли эди. Одамлар ҳам унинг бурунги муҳаббат саргузаштларини эсдан чиқаришди. Бахт дегани шунча бўлади-да, Тоғай доим уйга шошарди. Бугун ҳам қизалоғининг: «Дада, менга нима оп кейдингиз?» деган саволини, полвонтойининг «ғиғ», деб кулишини қўмсаб, ишдан эртароқ чиқди. Ойлик олган эмасми, бозорга кириб хотини рўйхат қилиб берган чақалоқ учун керакли нарсаларни ва қизалоғининг саволига жавоб бўлгулик совғани олди. Мошинасига ўтириб, энди жойидан жилмоқчи эди, бозор дарвозасида ошналарини учратиб қолди. Улар Тоғайнинг хотини бир қиз, бир ўғил туғиб берганини орқаворатдан эшитишганини унга билдиришди-ю, гинахонлик қилишди. Икки фарзандли бўлганини бир қилиб ювиб беришини сўрашди, Тоғай иложсиз рози бўлди. Улар эски гузарга боришди, ўтиришди, узоқ суҳбатлашиб, анови зормандадан уч-тўрт шишани бўшатиб қўйишди.

Тоғай мошинани ҳайдашга кўзи етиб, йўлда ГАИ учрамасин-да, деб рулга ўтирди. Худога шукр, шаҳардан бехавотир чиқиб олди. Ошналарини қишлоқ-қишлоғига ташлаб, мошинада якка қолди, уловни йўл четида тўхтатиб, бироз мизғиб олгиси келди. Қанча вақт кўзи илинганини билмади-ю, бироқ бир нимадан қўрққандай сапчиб уйғониб кетди. Биринчи хотини Зарифа тушига кирибди, иккаласи оппоқ булутлар оралаб қаергадир югуриб кетаётганмиш, Зарифа худди қоядан-қояга сакраётган оҳудай булутдан-булутга сакрармиш, Тоғай унинг йиқилиб кетишидан қўрқармиш, шунда Зарифага етаман-етаман деганда оёғи тойиб кетибди…

Тушга нималар кирмайди, дея ўзини овутди. Бир зум Зарифани, у билан кечган ширин дамларни ёдга олди… Аммо бу узоқ ўтмиш эканини сезгач, бирдан сергак тортди, идишдан сув ҳўплади, шунда мошинада эканини билди. Лекин нима учун бу ердалигидан ажабланди. Нариги ўриндиқда ётган буюмга ажабсиниб қаради. Бироздан сўнг уни қизи Зарифа учун олганини, буни кўриб у қанчалар хурсанд бўлишини ва ачом-ачом қилиб, юзларидан муччи олишини ўйлаб шу қадар севиндики, қувончи ичига сиғмади. Юзига нимтабассум югурди. Атрофга аланг-лади, қоронғи бўлса-да, ҳар куни ишга қатнайдиган йўл четида турганини билгач, уйига кетаётганини эслади. Калитни бураб, моторни ўт олдирди. У тезликни чунонам оширдики, айни кезда йўл қоидасини бузаётганини хаёлига ҳам келтирмади.

Зарифа ухлаб қолдимикан? Ўғилчаси-чи? Хотини қандай экан, уни кутиб ухламай ўтиргандир-а? Тоғай шу тобда тезроқ уйида бўлиб қолгиси келдики, орадаги ўн беш дақиқалик масофа ўн беш йилдай туюлиб кетди. Узоқ йиллардан буён унга йўлдош бўлиб келаётган таниш йўллар, таниш дарахтлар ҳамроҳлигида иссиқ гўшаси томон учиб борарди. Ўн дақиқада уйида бўлади. Вақт бунчалар секин ўтмаса-я!

Ҳар кунги борадиган жойи бўлса, нега уйига тезроқ ета қолмайди? Нега юраги бунчалар тез ураяпти? Бугун унга нима бўлди? Ҳеч нима бўлгани йўқ! Доим шундай шошган, ахир уни уйида ширинтойлари кутяпти!

Мана, таниш бурилиш, таниш уй, таниш қизғиш дарвоза, таниш зулфинлар… Ярим тун экани, сигнал чалса чақалоғи уйғониб кетишини ўйлаб, дарвозани ўзи очмоқчи бўлди. Лекин ҳар куни очиқ турадиган дарвоза бугун берк эди. Келавермаганим учун хотиним беркитиб қўйган шекилли, деган хаёлга бориб таниш қўнғироқ тугмачасини босди: ж-и-р-и-нг!!! Лекин қўнғироқ товуши негадир бегона! Жуда бегона ҳам эмас, қачонлардир, қаердадир эшитган! Лекин эслолмаяпти!

Тоғай хаёлини йиғишга улгурмай, ичкаридан тобора яқинлаб келаётган қадам товушини эшитди, эшитди-ю, юраги шу қадар тез ура бошладики, шундагина нима қилиб қўйганини англади! Уч-тўрт сониядан сўнг дарвоза дарчасидан суюкли чеҳра бўй кўрсатажагини, ўшанда у на ортга қайта олиши, на ичкари кира олишини ўйларди. Кирай деса, уйида жиблажибонлари ухламай уни кутиб ўтирибди, устига устак, қўлидаги қизил бошмоғи Зарифага кичиклик қилади, кирмай деса, юрагининг аллақаерларида мудраб ётган муҳаббати уйғониб кетди…

    «Akademnashr» nashriyoti «Iste’dod maktabi» respublika yosh ijodkorlari seminarida nashrga tavsiya etilgan va «Ijod» fondi tomonidan moliyalashtirgan “Birinchi kitobim” ruknidagi olti yosh ijodkor kitoblarini (har biri 20 000 nusxadan) chop etdi. Bugun ana shu kitoblarning biri — Fozil Farhod «Maktub» («Maktub») deb nomlangan hikoyalar to’plamini sizga taqdim etamiz.

Fozil FARHOD
«MAKTUB» TO’PLAMIDAN HIKOYALAR

Fozil Farhod o’g’li (Fozil Jabborov) 1985 yil 26 avgustda Surxondaryo viloyatining Qumqo’rg’on tumanidagi Bo’yrabop qishlog’ida tug’ilgan. 2010 yil O’zbekiston Milliy universitetining jurnalistika fakul`tetini tamomlagan. Hozirda mazkur universitetning magistraturasida o’qiyapti, “Hurriyat” gazetasi muxbiri vazifasida shlayapti.

MAKTUB

Barglar bandidan uzilib daraxtlar ostiga to’shalar, tongda Bobotog’ adirlari tomonga uchgan qarg’alar kunbotarga qaytardi. Ufqning qizarmagani ertaga sovuq bo’lishidan darak. Shunday kunlar boshlanajak damlarda biror ishga qo’l urgim kelmas: yer ag’darsam ketmonning dastasi sinar, bog’dan xurmo uzsam satilning baldog’i uzilib tushardi. Boisi shu yil universitetga kirolmay qaytganim. Qalbim to’la alam.
Kecha ikkita deraza oynasini sindirdim, ilgari kuni ukalarimning to’pini yordim. Bugun esa hech nima singani, biror narsa «qo’limdan tushib ketgani» yo’q. Biroq…
Supa ustida kechki ovqat uchun enam piyoz to’g’rab o’tirar, singlim o’choq boshida qozon tagiga o’tin qalardi. Xonamga kirib, javon eshigida osig’liq ko’ylagimni ko’rdim. Ertalab qanday qo’ygan bo’lsam, shunday turibdi. Hatto birov qo’lini-da tekkizmagan: yoqasi kir, g’ijim. Bugun qishloqda to’y bor. Nima kiyaman endi?
Shart ortga burildim. Eshikdan chiqib, supa yoniga keldim.
– Uyda sovun tugab qolgan ekan, bolam! – Enam og’zimni ochmasimdan fikrimni angladi.
– Do’kon besh chaqirim emas-ku! – dedim zaxarxanda aralash. Bundan ko’nglim to’lmadi chog’i ovozimni balandlatdim. – Doim bahonangiz tayyor. Hali unaqa deysiz, hali bunaqa…
– …
O’choq boshidagi singlim o’rtaga suqildi:
– Aka, kulrang ko’ylagingiz toza-ku!..
– Senga nima?
Enam indamasdan piyoz to’g’rashda davom etdi. Ikkala yonoqlarini bir-ikki tomchi yosh kesib o’tdi.
«Piyozdan» – ko’nglimdan o’tkazdim.
Ko’zyoshlar sabzi to’g’ralayotgandayam, kartoshka to’g’ralayotgandayam to’xtam bilmas, navbatma-navbat enamning ajin oralagan yonoqlaridan dumalab tushardi. Enam bechora uni bilaklari bilan artib qo’yardi.
«Ey, nodon! Nima qilib qo’yding?!»
Enamga yaxshilab razm soldim. Bolaligimda jajji barmoqlarim bilan siypalaydiganlarim – kuldirgichli yonoqlarga ajin tushibdi, kulib turadigan ko’zlaridagi kipriklar siyraklashgan, pastroqqa tushib turgan ro’moli ostidagi o’sha qop-qora sochlar oqara boshlabdi. Ha-ha, qirqqa kirmasdan enamning sochiga oq, yuzlariga ajin tushibdi.
«Enang… qarib qopti-ya! Nega shu paytgacha payqamading? Qachon ro’y berdi bu? Nahotki sochiga tushgan oq tolalarni endi ko’rayapsan? Sochlari-ku ro’mol ostida, loaqal yuzidagi ajinni-da sezmapsan-a? Nega kipriklari yo’q? Ehtimol, tandir tafti kuydirgandir?..»
To’yga borolmadim. Borolmasdim ham. Universitetga kirolmaganim haqida boshqa o’ylamasdim. O’sha alamlar o’rnini boshqasi egalladi. Endi faqat va faqat enam to’g’risida o’ylardim: yuzidagi ajinlari, boshidagi qirovlari, qaergadir yo’qolgan kipriklari…
Xafa bo’lsa har safar darrov kulib ketaveradigan enamning yuzini o’sha kecha osmonni to’sgan bulutlardek mahzunlik qopladi. Tuni bilan chaqmoq chaqib chiqdi. Ertasi kun bo’yi yomg’ir yog’di. Enam-da takror yig’ladi. Yig’i ko’zyosh bo’lib tashqariga chiqmadi. Yig’ini ichiga yutardi. Qalbining tub-tubiga joylardi. Buni sezdirmaslikka urinsa-da, ko’zidagi g’amginlik barini oshkor etardi.
Harakatlarim oldingisidan boshqacha edi. Endi deraza oynasiyam, ketmon dastasiyam sinmas, ukalarimning to’piyam yorilmas, satilning baldog’iyam uzilmas, lekin kunlarim o’shandagidan-da azobli-dardli o’tardi.

* * *

Qor buringidan ko’p yog’di.
Qor yoqqanida doim quvonadigan ko’zlarim endi butunlay ayricha – g’amgin. Ular derazadan tashqariga tikilsa, bosh hujayralarim endi nima qilish kerakligi to’g’risidagi o’y bilan band. Deraza ortidagi hayot oppoq bo’lsa-da, qalbimning ichkarisi buning aksi edi.
Enam doimgiday urchuq yigirib o’tirardi-yu, baribir nimasi bilandir o’ziga o’xshamasdi. Buni ko’rib battar azoblanardim.

* * *

Qish bo’yi aytarli xonamdan chiqmadim.
«Bir og’iz «kechiring» deya olmading-a! Shu so’zni aytish sen uchun shunchalar qiyinmi?»
«Yo’q!»
«Nega unda aytolmayapsan?»
«…»
«YO g’ururing yo’l bermayaptimi?»
«…»
O’rnimdan otilib turdim-da, enam o’tirgan xonaga bordim. Pechka oldida choy damlayotgan ekan. Yugurib borib quchib olgim, «enajon, kechiring!» degim kelayapti. Biroq…
«Nega unaqa bo’layapti?»
«…»
Meni tutib qolayotgan bu tuyg’u menga tamoman noma’lum.
«Nima bu? Qanday tuyg’u o’zi?»
Orqaga qaytdim. Notavonligimning sababini bila olmay ovora edim. Oyoqlarim ko’zlagan manzilimga boshlab borar, so’nggi nuqtaga kelganimda miya hujayralarimdan kerakli so’zni topolmay qiynalardim.
«Bir og’iz so’z-ku!»
«…»
«Agar eslab qololmayotgan bo’lsang bir bo’lak qog’ozga yozib ol!»
«Lug’at boyligimda bu so’zning bir nechta muqobili mavjud. Uning ruschasiniyam, nemischasiniyam, inglizchasiniyam bilaman. Ammo…»

* * *

Qish oxirladi.
Uyimizga pochtachi keldi. Harbiy xizmatga chaqiruv qog’ozi qoldirdi. Xatni qo’limga tutqazib ketgan pochtachini o’zgacha nigoh bilan kuzatib qoldim. U meni judayam quvontirdi. Go’yo ko’nglimdagi o’sha asir tuyg’ularni qafasdan ozod etganday.
Tuman markaziga borib ko’rikdan o’tdim.
«Sog’lomman!»
Viloyat markaziga borib ko’rikdan o’tdim.
«Sog’lomman!»
«Ura!»
Xursandman. Enam mendan-da xursand. O’g’lim armiyaga ketayapti, deya suyunib, hammaga maqtanar, mening xafa qilganimni butunlay unitib yuborgandi. Enamni kuzatib, ushbuni angladim:
«Mening ko’nglim esa negadir baribir g’ash…»
Bilsam, jur’atimni to’sib turgan o’sha tuyg’ular qalbimni butunlay tark etmagan ekan.
Armiyaga jo’nadim. Yaqinlarim, sinfdoshlarim meni tantana bilan kuzatdi.
Poezdda ketayotgan bo’lajak safdoshlarimning ko’zlari quvonchga, qalblari orzularga to’la. Men esa faqat enam to’g’risida o’ylardim: «Oppoq sochlari, yuzidagi ajinlari, qaylargadir yo’qolgan kipriklariyu mendan ranjigani…»

* * *

Ilk bora egnimga harbiy libos kiydim. Ilk bora shahdam qadamlar bilan yura boshladim. Ilk bora uyimga maktub yozdim:
«Onajon, meni kechiring!»

MIQNOTIS

Tog’ay ikkinchi xotini bilan yashay boshlaganiga shu kuzakda besh yil to’ladi. Boshida ko’nika olmadi, lekin lorsillagan ayoli bir shirin qizaloq, bir polvon o’g’ilni tug’ib bergach, o’laman sattor, ajrashmayman, degan odam birinchi xotinini unutdi-qo’ydi. Ey, bo’lmasa, suyib olgan Zarifasi qanday ayol edi-ya: oyday jamoli, kunday fe’li bor edi xokisorning. Tog’ayga o’zini poypatak qilardi.

Ular turmush qurishganida Tog’ay tibbiyot institutining ikkinchi kursini endi tamomlagandi. Avvallari qishlog’iga yilda bir zo’rg’a qorasini ko’rsatgan Tog’ay uylandi-yu, ikki oyda Bo’yrabopga qatnaydigan odat chiqardi.

Zarifani suyishdan umrbod charchamayman, qariganimda ham badimga urmaydi, deb o’ylardi Tog’ay. Lekin tirnoqqa zor yuravergach, institutni tamomlab, tuman shifoxonasida ish boshlagan kezlari yaqinlarning gap-so’zidan, odamlarning g’iybatidan Tog’ayning boshi egildi, egachilarining ota-enamiz seni bizga omonat qoldirib ketgan, xotining o’zi yaxshi, lekin bu dunyodan nom-nishonsiz o’tib ketaverasanmi, degan qistoviga bardoshi yetmay, bor-ey, dedi-da, ayoliga yo’qol, deb yuborganini o’zi ham bilmay qoldi. Shunday xotinini haydashga qanday ko’zi qiydi, buni Zarifaning lash-lushlarini moshinaga ortishayotganda bildi. O’shanda hammomga kirib, o’kirib-o’kirib yig’laganlarini bo’yrabopliklar haligacha gapirib yurishadi. Bechora ayolning-ku, Tog’aydan ko’ngil uzishi oson bo’madi. Ayol-da, ilojsiz dardini ichiga yutdi. Xullas, hammaning havasi keladigan gulday oila to’zidi-ketdi.
Zarifa ketgach, Tog’ay ikki hafta mijja qoqmadi, ikki hafta tuz totmadi, ikki hafta ishga bormadi. Qancha-qancha kasallarning joniga oro kirgan Tog’ayning endi o’zi bir ahvolda edi…

Uchinchi hafta to’g’ri Boymoqliga – qaynotasining oldiga bordi-da, ich yordi. Qaynota ham kuyovning dardini tushundi, taloq qilmagan bo’lsang, mayli, qizim bilan yasha, lekin yolg’iz qizimni uyingga jo’natib, opalaringga yem qildirib qo’y-mayman, dedi. Tog’ay qaynotasining nimaga sha’ma qilganini tushundi-yu, lekin ichkuyov bo’lishga yuragi betlamadi. Uchinchi haftani ham bir amallab o’tkazdi-da, hech kimga aytmasdan, nima bo’lsa bo’ldi, deb kiyimlarini yig’ishtirdi-da, Zarifasining oldiga chopdi. Ikkalasi bir-birini ko’zyoshlar bilan qarshiladi, bir-birini ko’zyoshlar bilan kechirdi, bir-birini ko’zyoshlar bilan erkaladi…

Bu xabarni Tog’ayning opalari eshitgach, quda bo’lmishning uyiga nog’ora chalib kelishdi. Ukamizni issiq-sovuq qilgansan, bo’lmasa, kelib-kelib qo’ltig’ingni boshpana qilarmidi, deya Zarifaga kun berishmadi. Bundan bezori chiqqan Tog’ay peshonamga zarrabin bilan ichkuyov deb yozdirsalaring ham uyga qaytmayman, o’lsam, o’ligim shu yerdan chiqadi, bolam bo’lmasa, birorta mard chiqar meni ko’mgani, degach, avlodimizdan hali bunday isnoti chiqmagan, deya opalar ukasini qarg’ay-qarg’ay, uylariga tarqashdi.
Tog’ay bilan Zarifa yana olti oy bir-birlarini yeru ko’kka ishonmay, ardoqlab yashashdi. Muhabbat qarshisida hatto Tog’ayning ichkuyovligiyam bilinmay ketdi. Havas qilgulik shunday kunlarning birida hech kimning xayoliga kelmagan ishlar bo’ldi.

…Tog’ay odatdagiday ish kunini tugatib, xotiniga ertalab va’da qilgan qizil boshmoqni olish uchun bozorga ketayotgandi, guzarda uch-to’rt oshnasini uchratdi. Ular Tog’ayni amallab davraga qo’shishdi, qo’yarda-qo’ymay anovi zormandadan besh-olti qo’l quyib berishdi. Gap orasida oshnalardan biri qachongacha tug’mas xotinning qo’ynida yashaysan, sen tengilarning bolalari maktabga boradigan bo’ldi, bu turishda o’liging ko’chada qoladi, degan gapi unga og’ir botdi. Qolganlar ham bu gapga qo’shilishdi. Va’da qilingan qizil boshmoq-ku, esdan chiqdi-ketdi, lekin qaynotasining uyini qiynalmay topib kelgan Tog’ayning yuragiga oshnalarining gapi nashtar bo’lib sanchildi. Uni bu ahvolda ko’rmagan, shu bois ajabsinib qolgan Zarifaning tug’mas xotinligini Tog’ay yuziga soldi. Ichkuyovligi esidan chiqib, kamiga uch taloq qildi. Tog’ay ertasiga kayfi tarqagach, nima qilib qo’yganini o’ylab, ich-etini yedi. Lekin endi kech edi. Zarifaning piq-piqlashiga qaramay, qaynona-qaynotasiga indamasdan kostyumini yelkasiga tashladi-da, ko’chaga chiqdi. Endi Tog’ay uchun bu xonadonning biri kichik, biri katta zulfini bor qizg’ish darvozasi yopildi.

Tog’ay ilojsiz ota uyiga qaytdi. Oradan bir oy o’tar-o’tmas, bitmas yarasiga tuz sepib, uni uylantirish taraddudiga tushgan girdikapalak opalarini darvozadan quvib soldi. Eshikdan haydasang, teshikdan kirib kelaveradigan opalar baribir ustun kelishdi. Nima qilsalaring ham o’zlaring bilasizlar, degan Tog’ay ikkinchi xotinini to’ydan avval ko’rmadiyam. Ko’nglim yo’q deganday, biror hafta kelinga yaqin yo’lamay, boshqa xonada yotib yurdi. Lekin yana opalarining qistovi bilan ikkinchi bora chimildiq hatladi, ikkinchi bora ayol nafasini tuydi, ikkinchi bora go’shangada sevildi. Lekin suya olmadi. Ko’ngil Zarifada qoldi. Oh, Zarifa, bunchalar ohanrabo bo’lmasang!..

Turmush deganlari so’nggi hujayralarigacha muhabbatdan lov-lov yonayotgan oshiqni ham sovitib qo’yarkan. Borim-borlig’im, deb suygan Zarifasini unutish uchun Tog’ayga bir yil yetarli bo’ldi. Qizalog’i tug’ilgach, eski xotiralar hurmati haqqi unga Zarifa deb ism qo’ydi. Bora-bora u boshqa Zarifa bilan ovunadigan bo’ldi. Endi unga rostdan uzoq o’tmish bo’lib tuyuladigan davrlarni qo’msamay qo’ydi. Ko’zyoshlariga cho’milib erkalaydigani – katta Zarifa haqidagi xotiralari kichik Zarifa qarshisida erib borayotganini Tog’ayning o’zi ham sezmasdi.

Dard ustiga chipqon deganlariday, bir-ikki yil avval Zarifaning ota-onasi izma-iz qaytish qilibdi-yu, katta hovlida yolg’iz qopti. Uzun quloq gaplarga qaraganda boshqa turmush qilmaptiyam.

Bu orada Tog’ay shifoxonaga bosh vrach bo’lib tayinlandi, ikkinchi farzandi dunyoga keldi. Ammaga aylanishgan, tegirmon toshiday tinim bilmas opalar Tog’aydan ham ko’proq quvonishdi, o’zidan merosxo’r qoldirayotgan ukalaridan ko’ngillari tinchib, nihoyat uni tinch qo’yib, o’z ro’zg’orlari bilan ovora bo’lib ketishdi.
Tog’ay endi butunlay baxtli edi. Odamlar ham uning burungi muhabbat sarguzashtlarini esdan chiqarishdi. Baxt degani shuncha bo’ladi-da, Tog’ay doim uyga shoshardi. Bugun ham qizalog’ining: «Dada, menga nima op keydingiz?» degan savolini, polvontoyining «g’ig’», deb kulishini qo’msab, ishdan ertaroq chiqdi. Oylik olgan emasmi, bozorga kirib xotini ro’yxat qilib bergan chaqaloq uchun kerakli narsalarni va qizalog’ining savoliga javob bo’lgulik sovg’ani oldi. Moshinasiga o’tirib, endi joyidan jilmoqchi edi, bozor darvozasida oshnalarini uchratib qoldi. Ular Tog’ayning xotini bir qiz, bir o’g’il tug’ib berganini orqavoratdan eshitishganini unga bildirishdi-yu, ginaxonlik qilishdi. Ikki farzandli bo’lganini bir qilib yuvib berishini so’rashdi, Tog’ay ilojsiz rozi bo’ldi. Ular eski guzarga borishdi, o’tirishdi, uzoq suhbatlashib, anovi zormandadan uch-to’rt shishani bo’shatib qo’yishdi.

Tog’ay moshinani haydashga ko’zi yetib, yo’lda GAI uchramasin-da, deb rulga o’tirdi. Xudoga shukr, shahardan bexavotir chiqib oldi. Oshnalarini qishloq-qishlog’iga tashlab, moshinada yakka qoldi, ulovni yo’l chetida to’xtatib, biroz mizg’ib olgisi keldi. Qancha vaqt ko’zi ilinganini bilmadi-yu, biroq bir nimadan qo’rqqanday sapchib uyg’onib ketdi. Birinchi xotini Zarifa tushiga kiribdi, ikkalasi oppoq bulutlar oralab qaergadir yugurib ketayotganmish, Zarifa xuddi qoyadan-qoyaga sakrayotgan ohuday bulutdan-bulutga sakrarmish, Tog’ay uning yiqilib ketishidan qo’rqarmish, shunda Zarifaga yetaman-yetaman deganda oyog’i toyib ketibdi…

Tushga nimalar kirmaydi, deya o’zini ovutdi. Bir zum Zarifani, u bilan kechgan shirin damlarni yodga oldi… Ammo bu uzoq o’tmish ekanini sezgach, birdan sergak tortdi, idishdan suv ho’pladi, shunda moshinada ekanini bildi. Lekin nima uchun bu yerdaligidan ajablandi. Narigi o’rindiqda yotgan buyumga ajabsinib qaradi. Birozdan so’ng uni qizi Zarifa uchun olganini, buni ko’rib u qanchalar xursand bo’lishini va achom-achom qilib, yuzlaridan muchchi olishini o’ylab shu qadar sevindiki, quvonchi ichiga sig’madi. Yuziga nimtabassum yugurdi. Atrofga alang-ladi, qorong’i bo’lsa-da, har kuni ishga qatnaydigan yo’l chetida turganini bilgach, uyiga ketayotganini esladi. Kalitni burab, motorni o’t oldirdi. U tezlikni chunonam oshirdiki, ayni kezda yo’l qoidasini buzayotganini xayoliga ham keltirmadi.

Zarifa uxlab qoldimikan? O’g’ilchasi-chi? Xotini qanday ekan, uni kutib uxlamay o’tirgandir-a? Tog’ay shu tobda tezroq uyida bo’lib qolgisi keldiki, oradagi o’n besh daqiqalik masofa o’n besh yilday tuyulib ketdi. Uzoq yillardan buyon unga yo’ldosh bo’lib kelayotgan tanish yo’llar, tanish daraxtlar hamrohligida issiq go’shasi tomon uchib borardi. O’n daqiqada uyida bo’ladi. Vaqt bunchalar sekin o’tmasa-ya!

Har kungi boradigan joyi bo’lsa, nega uyiga tezroq yeta qolmaydi? Nega yuragi bunchalar tez urayapti? Bugun unga nima bo’ldi? Hech nima bo’lgani yo’q! Doim shunday shoshgan, axir uni uyida
shirintoylari kutyapti!

Mana, tanish burilish, tanish uy, tanish qizg’ish darvoza, tanish zulfinlar… Yarim tun ekani, signal chalsa chaqalog’i uyg’onib ketishini o’ylab, darvozani o’zi ochmoqchi bo’ldi. Lekin har kuni ochiq turadigan darvoza bugun berk edi. Kelavermaganim uchun xotinim berkitib qo’ygan shekilli, degan xayolga borib tanish qo’ng’iroq tugmachasini bosdi: j-i-r-i-ng!!! Lekin qo’ng’iroq tovushi negadir begona! Juda begona ham emas, qachonlardir, qaerdadir eshitgan! Lekin eslolmayapti!

Tog’ay xayolini yig’ishga ulgurmay, ichkaridan tobora yaqinlab kelayotgan qadam tovushini eshitdi, eshitdi-yu, yuragi shu qadar tez ura boshladiki, shundagina nima qilib qo’yganini angladi! Uch-to’rt soniyadan so’ng darvoza darchasidan suyukli chehra bo’y ko’rsatajagini, o’shanda u na ortga qayta olishi, na ichkari kira olishini o’ylardi. Kiray desa, uyida jiblajibonlari uxlamay uni kutib o’tiribdi, ustiga ustak, qo’lidagi qizil boshmog’i Zarifaga kichiklik qiladi, kirmay desa, yuragining allaqaerlarida mudrab yotgan muhabbati uyg’onib ketdi…