Сизга тақдим этилаётган ҳикоя инсоният ҳаётидаги энг мудҳиш ҳодисалардан бири бўлмиш урушнинг яна бир даҳшати – жиноятга мойил бўлмаган, жиноят қилиш хаёлига ҳам келмаган одамни-да ўзи истамаган ҳолда жиноятга етаклаши ҳақида: бу мавзу дунё тобора маданийлашиб бораётган бугунги кунларда янаям долзарблашгани таассуфланарли (Таржимондан).

Ги де МОПАССАН
СОВАЖ КАМПИР
Рус тилидан Нодира АФОҚОВА таржимаси.

МОПАССАН (Maupassant) Ги (тўлиқ номи Анри Рене Альбер Ги) де (1850.5.8, Турвилясюр-Арк яқинидаги Миромениль қалъаси —1893.6.7, Париж) — француз ёзувчиси, Руан лицейини тугатган. 1870—71 й.ларда франко-прус урушида қатнашган, Ги де Мопассан Флобернинг шогирди, рус алиби Иван Тургеневни устоз санаб, унга бағишлаб мақолалар ёзган. Адабиётга 1880 й.да шеърлар тўплами ва «Дўндиқ» новелласи б-н кириб келган. У 6 роман,18 ҳикоялар тўплами, очерк ва пьесалар, кўплаб мақолалар ва б. асарлар муаллифи. Мопассан ижоди учун турмушни объектив тасвирлаш, тилининг содда (табиий) ва таъсирчанлиги, «ҳаётни ўзиданда ишончли тасвирлаш», қаҳрамонлар образини уларнинг характер ва хис-туйғулари орқали яратишга интилиш характерли. Мопассан маънавий қашшоқ, мунофиқ кишилар образининг бутун бир силсиласини яратган («Жавоҳирот», «Оила бағрида»,«Васиятнома» «Бочкача», «Иблис» ва б.). Унинг «Дайди», «Шкаф», «Гадой» каби новеллаларида турмуш қаърига улоқтирилган нотавонлар ҳаёти тасвирланган. Муҳаббатни мол-дунёдан иборат деб билувчи, шу боис ҳар қадамда ўзини сотишга тайёр аёллар образи «Иветта»,«Ҳаққоний тарих» ва б. асарларида маҳорат б-н чизилган. Мопассан соф муҳаббат («Ой ёғдуси», «Бахт»)ни куйлайди ва маънавий юксак оддий кишиларни қадрлайди («Симон ота», «Мартен қизалоғи»), ватанпарвар ва жасоратли инсонларни тараннум этади («Дўндиқ», «Мадмуазель Фифи», «Милон амаки»). Унинг «Ҳаёт» (1883), «Азизим» (1885), «Монт-Ориоль» (1886), «Пьер ва Жан» (1887—88) каби романларида умумбашарий мавзулар, мансабпарастлар қисмати, бойлик орттиришга хуруж қилиш юксак маҳорат билан тасвирлаб берилган. «Ўлимдек кучли» (1889), «Бизнинг қалб» (1890) романларида эса психологик руҳ кучли. «Ҳаёт»,«Азизим» романлари (Иброҳим Ғафуров таржимаси) ва бир қанча ҳикоялари ўзбек тилига таржима қилинган (Ўзбекистон Миллий энциклопедиясидан).

Жорж ПУШЕга бағишланади

I

Вирелонга келмаганимга ҳам бус-бутун 15 йил бўлиб қолди. Кузда ов қилиш учун ўша ёққа – ошнам Сервалникига қараб йўл олдим. Ошнам пруссаклар томонидан вайрон қилинган амлокида, ниҳоят, қайта уй-жой тиклашга қарор қилган эди.

Менга бу жойлар жуда-жуда ёқади. Рўйи заминнинг шундай ажойиб кунжи-каваклари борки, фақат кўзни яйратиш учун яратилгандай. Бу жойларни кўзларинг билан севасан. Бизнинг – она-Заминни севгувчи кишиларнинг ўз жилғаларимиз, ўрмон, кўл ва тепаликларимиз бўладики, уларни – худди ҳаётингдаги фараҳли онлар сингари меҳр ва ҳаяжон билан эсга оласан киши. Ҳатто баъзан шундай бўладики, роҳатижон кунларнинг бирида қандайдир-бир кичкина ўрмон ёхуд жарлик ёхуд гулларга кўмилган чорбоғни кўриб қоласану, худдики баҳор тонгида кўчада – ёрқин байрамона либосда учратиб қолиб, сўнграси ёнгинангдан ўтиб кетган бахт сингари бутун тананг ва қалбинг билан тийиқсиз соғинч-ла қўмсаганинг аёл тимсоли каби бир умр қалбингда сақлаб қолиш учун унга қайтиб келасан.

Ўрмончалар билан қопланган, қонтомирлари каби тўрт тарафга тармоқлаб кетган сойлар кесиб ўтган Вирелоннинг ҳар бир гўшаси менга қадрли эди. Бу сойлардан қисқичбақа, гулмоҳи ва илонбалиқлар овлашади. Жаннатнинг нақ ўзи! Айрим жойларида эса чўмилса ҳам бўлади, бинобарин, сой ёқалаб уюлиб ётган шағаллар орасида тўсатдан балиқчиқуш учраб қолиши ҳам ҳеч гапмас.
Мен олдинда кетаётган икки итимни кўздан қочирмасдан эчкидай енгил юриб борар, Серваль эса юз метрлар чапроқда йўнғичқазорни диққат билан кўздан кечирарди. Мен Содрей ўрмони чегараси бўлмиш бутазорни айланиб ўтдиму, вайрон қилинган кулбага кўзим тушди.

Бирданига бу уйни охирги марта – 1869 йилда қай ҳолда кўрганим хотирамга келди. Ўшанда уй токлар билан ўралган, саранжом-саришта, пиллапоя устидаги соябонда товуқлар тизилган эди.
Дунёда вайрон бўлган уйнинг мудҳиш ва хароба қолдиқларидан қайғулироқ нарса бормикан?

Яна бир нарса хотирамда жонланди: зерикарли кунларнинг бирида мазкур кулбанинг бекаси бўлмиш кампир мени бир қадаҳ шароб билан сийлаган, Серваль йўл-йўлакай уй соҳиблари ҳақида гапириб берган эди.
Унинг ҳикоя қилишича, қари броконьер бўлмиш ота қишлоқ миршаблари томонидан ўлдирилган. Ўғли – мен уни қачондир бир пайт кўрган эдим – баланд бўйли, озғин йигитча; у ҳам ёввойи қушларга қирон солувчи ашаддий ишқибоз сифатида донг таратган. Уларни Соваж лар дейишарди.

Бу уларнинг фамилиясими ёки лақабми – билмайман.
Мен Сервални чақирдим. У одатдаги турнаюриши билан шошилиб келди.
— Уй соҳибларига нима бўлди? – сўрадим ундан.

Шунда Серваль қуйидагиларни ҳикоя қилиб берди.

II

Уруш бошланиши билан Соважларнинг ўша пайтда 33 ёшда бўлган кичик ўғли онасини якка-ёлғиз қолдириб кўнгилли бўлиб жангга жўнаб кетди. Ҳеч ким кампирга ачинмади, чунки ҳамма унинг пулдор хотин эканлигини биларди. Шундай қилиб, кампир қишлоқдан унча узоқ бўлмаган жойда, ўрмон этагида жойлашган хилват уйда сўппайиб бир ўзи қолаверди.

Айни пайтда бу тетик камирнинг ўзи ҳам баланд бўйли, суякдор бўлиб, ўғли ва эри билан бир авлоддан, кўп кулмас ва ҳазил-мазақ қилмасди. Умуман олганда эса, деҳқон аёллар камдан-кам кулади. Кўп кулиш эркакларнинг иши. Хотинларнинг ҳузунли ва маҳдуд қалбида маъюс, рўшноликсиз турмуши тажассум топган. Эркак киши баъзан сершовқин қовоқхонада вақтичоғлик қилади, хотин киши эса ҳар доим хафаҳол, жиддий кўринишда бўлади – унинг юз мускуллари кулгидан қисқаришга ҳечам мослашмаган.

Соваж кампир ўз уйида одатдагича яшаб юраверди. Тез орада уйни қор босди. У ҳафтада бир кун қишлоққа нон ва гўшт олиш учун тушар, кейин яна уйига қайтарди. Бўрилар ҳақида гап чиқиши билан кампир ўғлининг занглаган, қўндоғи ейилиб кетган милтиғини елкасига осиб уйдан чиқди; қор босган йўлдан катта-катта одим отиб, шошилиб борар экан, унинг новча, сал букчайган қадди-қомати ғалати кўринар, кампирнинг бошини ўраб, унинг оппоқ сочларини бегона кўзлардан пана қилиб турган бош кийими оша милтиқнинг стволи чиқиб турарди.

Мана, пруссаклар қишлоққа кирган кун ҳам келди. Уларни хонадонларнинг моддий ҳол-аҳволига қараб тақсимлаб чиқишди. Соваж кампир пулдор ҳисобланарди, шунга кўра унинг уйига тўрт немисни жойлаштиришди.

Бу йигитлар хушбичим, баданлари оппоқ, малла-сарғиш соқолли, кўккўз, ҳарбий юришларнинг машаққатига қарамай биққа семиз, ғолибларга хос равишда сулҳпарвар эдилар. Улар жойлашиб олгач, имкон даражасида кампирнинг хизматини қилишга, уни рўзғор харажати ва югур-югурларидан қутултиришга ҳаракат қилдилар. Эрталаблари кампир то нонушта тайёрлаганча бу йигитлар мундирларини ечволиб, қиш кунининг ўткир ёруғида шимолликларга хос қизғиш-оқ баданларини яланғочлаб, шалоплаганча қудуқ сувида ювинишарди. Чойдан кейин уйни йиғиштирар, ошхонанинг полини ювиб чиқар, ўтин ёрар, картошка тозалар, чойшабларни ювар – хуллас, ҳавас қилгулик ўғиллардек хўжалик ташвишида бўлардилар. Аммо камирнинг хаёлидан ўз ўғли кетмас; у ўзининг озғин, қоракўз, қирғийбурун, қуюқ қора мўйлови даҳанининг икки четида осилиб турган ўғли ҳақида ўйлагани-ўйлаган эди. У деярли ҳар куни қўноқларидан:
— Билмайсизларми, йигирма учинчи француз полки қаёққа ғойиб бўлганикин, пиёдалар полки? Менинг ўғлим ўша ерда хизмат қилади, — деб сўрашини қўймасди.

— Бизники билмайди, мутлақо билмайди, — дейишарди йигитлар. Кейин эса кампирнинг ўғлини соғингани, ташвиш чекаётганини ҳис этарак – уйда уларни ҳам оналари кутиб ётибди, ахир – кўнглини топишга ҳаракат қилардилар. Айни пайтда капирнинг ўзи ҳам душманнинг бу тўрт вакилига мурувватли эди, негаки, душманга ватанпарварларча нафрат фақатгина юқори табақа кишиларигагина хосдир – бу туйғу оддий деҳқонларга бегона. Бу нафрат йўқсилларга, яъни қашшоқлиги учун ва ҳар қандай ортиқча чиқим оғир қайғу ҳисобланганидан уруш жуда қимматга тушадиганларга, оммавий равишда ҳалок этиладиганларга, тўп еми бўлиб хизмат қиладиганларга – улар кўпчиликни ташкил қилишади – бегонадир. Ниҳоят, бу нафрат урушнинг шафқатсиз кулфатларидан ҳаммадан кўп азоб чекадиганларга бегонадир, чунки улар ҳаммадан заифроқ, ночорроқ, демакки, бардошлари ҳам шунга яраша – улар на жанговар ғурурни, на ор-номус масалаларидаги инжаликни, на ғолиб миллатни ҳам, мағлубини ҳам ярим йилдаёқ хонавайрон қиладиган сиёсий ҳисоб-китобларни тушунадилар.

Соваж кампирнинг немислари ҳақида қишлоқда: “Мана, кимнинг омади чопган!” дейишарди.
Кунлардан бир кун, кампирнинг бир ўзи уйда экан, қир устида узоқдан кимнингдир шу тарафга қараб келаётганини кўриб қолди. Тезда уни таниб олди – қишлоқ почтачиси. Почтачи кампирга хат олиб келибди. Кампир ғилофдан тикиш-илиш қилганда тақадиган ойнагини олиб тақди, хатни ўқиди:

“Соваж хоним! Мазкур хат орқали Сизга қайғули хабарни маълум қилмоқдаман. Ўғлингиз Виктор кеча бомба портлашидан ҳалок бўлди, аниқ қилиб айтганда, бомба уни икки бўлак қилиб ташлади. Мен унинг яқинида эдим, чунки биз иккимиз ротада доим бирга юрардик. У менга сиз ҳақингизда гапириб, мабодо бирор фалокатга йўлиқса, сизга дарҳол хабар қилишимни доим тайинлар эди. Мен унинг чўнтагидан соатини олиб қўйдим, уруш тугагач Сизга етказаман.
Дўстона салом билан 23-пиёдалар полкининг иккинчи разрядли солдати Сезар Риво.”
Хат уч ҳафта олдин ёзилганди.

Кампир йиғламади. У қимир этмай ўтириб қолди, шу даражада ўзини йўқотган ва гангиган эдики, ғам-аламни ҳам ҳис этмай қўйди. “Мана, Викторни ҳам ўлдиришди” деб ўйлади у. Кейин кўзларига ёш қалқиб чиқди, юрагини изтироб тўлдирди. Мудҳиш ва ўртагич фикру хаёллар ёприлиб кела бошлади. Бундан кейин энди ҳеч қачон, ҳеч қачон уни ўпа олмайди; ўз дилбандини, тойчоғини ўпа олмайди. Миршаблар отасини, пруссаклар эса ўғлини ўлдиришди. Бомба уни иккига бўлиб ташлади. Унинг кўз олдида бир манзара жонланди, даҳшатли манзара: ўғлининг боши учиб кетади, кўзлари эса очиқ, мўйловларини худди жаҳли чиққан пайтларидаги сингари тишлаб олган. Унинг танасини қаёққа гумдон қилишди? Ҳеч бўлмаганда, худди пешонасидаги ўқ билан эрининг жасадини берганларидай, ўғлиникини ҳам беришсайди.
Шу пайт ғўнғир-ғўнғир овоз эшитилди. Пруссаклар қишлоқдан қайтиб келишганди. Кампир хатни шоша-пиша чўнтагига тиқди-да, келганларни хотиржам кутиб олди, юзи одатдагидек – у кўзларини артиб олишга улгурганди. Немислар семизгина қуён олиб келганларидан – ўғирлаганлар албатта – завқланиб хахолашар, ҳадемай маззали емиш насиб қилажагини имо-ишора билан тушунтирардилар.
Кампир шу заҳотиёқ нонушта тайёрлашга тутинди. Аммо қуённи сўйишга – худдики бу ишни биринчи марта қилаётгандай! – ҳеч юрак қилмади. Солдатлардан бири қуённинг бошига бир мушт тушириб, ишни бажарди.

Қуён жон таслим қилгандан кейин кампир қонталош танадан терини шилиб ажратди; аммо қўлларидан томчилаб турган иссиқ қоннинг туси – бирпас ўтмай қон совиди ва ивиб қолди – кампирни қалтиратиб юборди; кўз олдига танаси ҳали дириллаб турган мана шу жонивор сингари тилка-пора бўлган ва қонига беланган ўғли келди.

У ўз пруссаклари билан бирга столга ўтирди, аммо томоғидан ҳеч нарса ўтмади. Пруссаклар эса унга парво ҳам қилмай қуённи паққос туширишди. Кампир индамай кўз қири билан уларга қараб туриб хаёлан бир режа тузди, аммо унинг чеҳраси шундай хотиржам эдики, ўтирганлар ҳеч нарсани пайқамадилар.
— Сизлар билан бир уйда, бир ойдан бери бирга яшаймиз, — деди у бирданига, — мен эса отларингизни ҳам билмайман.

Йигитлар уни дарров тушуниб, исмларини айтдилар. Лекин кампирга бошқа нарса керак эди: у йигитларнинг исми шарифи ва уй адресини қоғозга ёзиб олди; кейин каттакон бурни устига ойнагини қўндириб нотаниш ҳарфларга бирпас қараб турди-да, қоғозни қатлаб, ўғлининг ўлими ҳақидаги хат турган чўнтагига тиқди. Нонушта тугагач:
— Сизлар учун бир иш қилай, — деди ва немислар ётадиган чордоққа хашак таший бошлади. Улар кампирнинг қилиғига ҳайрон бўлишганди, имо билан шундай қилса иссиқроқ бўлишини тушунтирди. Немислар ҳам кампирга кўмаклаша кетиб, то сомон томгача похол уйиб ташладилар. Шу тариқа хушбўй ва иссиқ похол ёйиб ташланган расмана уй пайдо бўлди, ана энди мазза қилиб ухлаш мумкин.

Тушлик пайтида кампирнинг яна ҳеч нарса емаганини кўриб пруссаклардан бири бесаранжом бўлиб қолди. Кампир ичи санчиб турганини баҳона қилди. Кейин исиниб олиш учун олов ёқди, тўрттала немис эса кечқурун ҳар доимгидай чордоққа тиралган нарвонга тармашиб ётоқларига чиқиб кетишди.

Чордоқ эшиги ёпилиши билан кампир тиркалма нарвонни олиб қўйди, кейин эшикни ғийқиллатмай очди, ҳовлидан сомон ташиб ошхонани тўлдирди. У қорда ялангоёқ сассиз-садосиз юрар, тиқ этган товуш чиқармас, дам-бадам ухлаётган аскарларнинг хуррагига қулоқ тутарди.

Энди етар, деб ҳисоблагач, бир боғ сомонни олди-ю, ўчоққа тутди; сомон олишгач, уни бошқа боғларнинг устига ёйиб ташлади. Кейин уйдан чиқиб, кузата бошлади. Кулба ичи бирдан ёришиб кетди-ю, дарҳол зўр бир гулхан аланга олди. Уй улкан ўчоққа ўхшар, аланга тор деразага урилар ва кўзни қамаштирганча қорга тушар эди.

Шу пайтда юқоридан, чордоқдан қаттиқ қичқириқ эшитилди, дам ўтмай қичқириқ сурункали уввосга, юрак-бағирни ўтагувчи фарёд ва ўлим талвасасига эврилди. Сўнг эса, ичкарида шифт қулаб тушгач, олов қуюни лоп этиб чордоққа ўрлади, сомон томдан отилиб чиқди ва улкан фавворадай кўкка кўтарилди; бутун уй ёнар эди.

Энди ичкаридан фақат оловнинг гувиллаши, деворларнинг ёрилиши ва чордоқ синчининг қулаши эшитиларди. Бирдан том қулаб тушди ва чўққа айланган уйдан ҳавога тутун билан бирга бир даста учқун ҳам отилиб чиқди.  Оловдан ёришиб кетган оппоқ қир худдики қирмизи жилвали кумушранг рўйжадай товланарди.
Узоқдан қўнғироқ овози эшитилди.

Соваж кампир ўзининг вайрон бўлган уйи олдида ҳаракатсиз ўтирар, немислардан бирортасининг қочиб чиқишидан эҳтимол қилиб, қўлига милтиқ, ўғлининг милтиғини ушлаб олган эди.
Ҳаммаси тугаганига ишонч ҳосил қилгач, у милтиқни оловга отиб юборди. Портлаш эшитилди.

Ҳаммаёқдан одамлар югуриб кела бошлашди – деҳқонлар, пруссаклар. Бу пайтда кампир қаноат ҳосил қилганча, тўнка устида осойишта ўтирарди. Француз тилида французлардай гапирадиган немис офицери ундан сўради:
— Қани сизнинг қўноқларингиз?
Кампир суяклари чиққан қўлини ўчиб бораётган арғувон ёнғинга томон узатиб:
— Ўша ерда, ичкарида! – деди дағал товуш билан.

Одамлар уни ўраб келишди. Пруссак сўради:
— Уй нима бўлиб ёнди?
— Уни мен ёқиб юбордим.

Унга ишонмадилар, кулфатдан кампирнинг эси оғиб қолган деган қарорга келдилар. Шунда у атрофини зич ўраб олганларга бўлган-турганини бошдан-охир – хат олганидан бошлаб уй билан бирга ёниб кетган одамларнинг сўнгги фарёдигача – ҳаммасини айтиб берди. У кўнглидан нималар ўтганини ҳам, нималар қилганини ҳам батафсил айтиб берди. Гапини тугатгач, киссасидан иккита қоғоз чиқарди, оловнинг сўнгги ёғдуларида уларни фарқлаб олиш учун ойнагини тақди, кейин эса қоғозлардан бирини кўрсатиб:
— Мана бу хат Викторнинг ўлими ҳақида, — деди.

Иккинчисини кўрсатиб, буруқсиб ётган харобага ишора қилди-да, деди:
— Мана бу уларнинг исми, уларнинг уйига ёзишга керак бўлади.
Қоғозни ўзининг елкасидан ушлаб турган офицерга хотиржамлик билан узатар экан қўшиб қўйди:
— Қандай бўлган бўлса, шундай деб ёзинг; уларнинг ота-оналарига бу ишни мен – Соваж лақабли Виктуар Симон қилганимни айтишни ҳам унутманг!

Офицер немис тилида кўрсатма берди. Кампирни ушлаб, ҳали совиб улгурмаган уйининг деворига тик қўйдилар. Кейин 12 киши 20 метрлик масофада унинг рўпарасида шошилинч тизилди.
У қимир этмади, у тушунди, кутиб турди.

Команда берилди, кетидан шу заҳотиёқ бараварига ўқ гумбурлади, кейин эса кечиккан яна бир ўқ овози эшитилди.
Кампир йиқилмади. У оёқлари дармонсизланганидан чалишган алпозда ўтириб қолди.
Прусс офицери унинг ёнига келди. Кампир қарийб икки бўлак бўлган, жониқиб сиқилган қўлида эса қонга бўялган хатни ушлаб турарди.

Дўстим Серваль қўшимча қилди:
— Шундай қилиб, немислардан ўч олиш учун ўшанда менинг мулкимдаги уйни вайрон қилишганди.

Мен эса кулбада ёниб кетган ўша тўрт ёқимтой йигитнинг онаизори ҳақида ҳамда мана шу девор тагида отиб ташланган яна бир онаизорнинг шафқатсиз қаҳрамонлиги ҳақида ўйлар эдим.  Ва мен ердан ҳали ҳам қурумдан қорайиб ётган тошни олдим.

   Sizga taqdim etilayotgan hikoya insoniyat hayotidagi eng mudhish hodisalardan biri bo’lmish urushning yana bir dahshati – jinoyatga moyil bo’lmagan, jinoyat qilish xayoliga ham kelmagan odamni-da o’zi istamagan holda jinoyatga yetaklashi haqida: bu mavzu dunyo tobora madaniylashib borayotgan bugungi kunlarda yanayam dolzarblashgani taassuflanarli (Tarjimondan).

Gi de MOPASSAN
SOVAJ KAMPIR
Rus tilidan Nodira AFOQOVA tarjimasi.

MOPASSAN (Maupassant) Gi (to’liq nomi Anri Rene Al`ber Gi) de (1850.5.8, Turvilyasyur-Ark yaqinidagi Miromenil` qal’asi —1893.6.7, Parij) — frantsuz yozuvchisi, Ruan litseyini tugatgan.
1870—71 y.larda franko-prus urushida qatnashgan, Gi de Mopassan Floberning shogirdi, rus alibi Ivan Turgenevni ustoz sanab, unga bag’ishlab maqolalar yozgan. Adabiyotga 1880 y.da she’rlar to’plami va «Do’ndiq» novellasi b-n kirib kelgan. U 6 roman,18 hikoyalar to’plami, ocherk va p`esalar, ko’plab maqolalar va b. asarlar muallifi. Mopassan ijodi uchun turmushni ob’ektiv tasvirlash, tilining sodda (tabiiy) va ta’sirchanligi, «hayotni o’zidanda ishonchli tasvirlash», qahramonlar obrazini ularning xarakter va xis-tuyg’ulari orqali yaratishga intilish xarakterli. Mopassan ma’naviy qashshoq, munofiq kishilar obrazining butun bir silsilasini yaratgan («Javohirot», «Oila bag’rida»,«Vasiyatnoma» «Bochkacha», «Iblis» va b.). Uning «Daydi», «Shkaf», «Gadoy» kabi novellalarida turmush qa’riga uloqtirilgan notavonlar hayoti tasvirlangan. Muhabbatni mol-dunyodan iborat deb biluvchi, shu bois har qadamda o’zini sotishga tayyor ayollar obrazi «Ivetta»,«Haqqoniy tarix» va b. asarlarida mahorat b-n chizilgan. Mopassan sof muhabbat («Oy yog’dusi», «Baxt»)ni kuylaydi va ma’naviy yuksak oddiy kishilarni qadrlaydi («Simon ota», «Marten qizalog’i»), vatanparvar va jasoratli insonlarni tarannum etadi («Do’ndiq», «Madmuazel` Fifi», «Milon amaki»). Uning «Hayot» (1883), «Azizim» (1885), «Mont-Oriol`» (1886), «P`er va Jan» (1887—88) kabi romanlarida umumbashariy mavzular, mansabparastlar qismati, boylik orttirishga xuruj qilish yuksak mahorat bilan tasvirlab berilgan. «O’limdek kuchli» (1889), «Bizning qalb» (1890) romanlarida esa psixologik ruh kuchli. «Hayot»,«Azizim» romanlari (Ibrohim G’afurov tarjimasi) va bir qancha hikoyalari o’zbek tiliga tarjima qilingan (O’zbekiston Milliy entsiklopediyasidan).

Jorj PUSHEga bag’ishlanadi

I

Virelonga kelmaganimga ham bus-butun 15 yil bo’lib qoldi. Kuzda ov qilish uchun o’sha yoqqa – oshnam Servalnikiga qarab yo’l oldim. Oshnam prussaklar tomonidan vayron qilingan amlokida, nihoyat, qayta uy-joy tiklashga qaror qilgan edi.

Menga bu joylar juda-juda yoqadi. Ro’yi zaminning shunday ajoyib kunji-kavaklari borki, faqat ko’zni yayratish uchun yaratilganday. Bu joylarni ko’zlaring bilan sevasan. Bizning – ona-Zaminnisevguvchi kishilarning o’z jilg’alarimiz, o’rmon, ko’l va tepaliklarimiz bo’ladiki, ularni – xuddi hayotingdagi farahli onlar singari mehr va hayajon bilan esga olasan kishi. Hatto ba’zan shunday bo’ladiki, rohatijon kunlarning birida qandaydir-bir kichkina o’rmon yoxud jarlik yoxud gullarga ko’milgan chorbog’ni ko’rib qolasanu, xuddiki bahor tongida ko’chada – yorqin bayramona libosda uchratib qolib, so’ngrasi yonginangdan o’tib ketgan baxt singari butun tanang va qalbing bilan tiyiqsiz sog’inch-la qo’msaganing ayol timsoli kabi bir umr qalbingda saqlab qolish uchun unga qaytib kelasan.

O’rmonchalar bilan qoplangan, qontomirlari kabi to’rt tarafga tarmoqlab ketgan soylar kesib o’tgan Virelonning har bir go’shasi menga qadrli edi. Bu soylardan qisqichbaqa, gulmohi va ilonbaliqlar ovlashadi. Jannatning naq o’zi! Ayrim joylarida esa cho’milsa ham bo’ladi, binobarin, soy yoqalab uyulib yotgan shag’allar orasida to’satdan baliqchiqush uchrab qolishi ham hech gapmas.
Men oldinda ketayotgan ikki itimni ko’zdan qochirmasdan echkiday yengil yurib borar, Serval` esa yuz metrlar chaproqda yo’ng’ichqazorni diqqat bilan ko’zdan kechirardi. Men Sodrey o’rmoni chegarasi bo’lmish butazorni aylanib o’tdimu, vayron qilingan kulbaga ko’zim tushdi.

Birdaniga bu uyni oxirgi marta – 1869 yilda qay holda ko’rganim xotiramga keldi. O’shanda uy toklar bilan o’ralgan, saranjom-sarishta, pillapoya ustidagi soyabonda tovuqlar tizilgan edi.
Dunyoda vayron bo’lgan uyning mudhish va xaroba qoldiqlaridan qayg’uliroq narsa bormikan?

Yana bir narsa xotiramda jonlandi: zerikarli kunlarning birida mazkur kulbaning bekasi bo’lmish kampir meni bir qadah sharob bilan siylagan, Serval` yo’l-yo’lakay uy sohiblari haqida gapirib bergan edi.
Uning hikoya qilishicha, qari brokon`er bo’lmish ota qishloq mirshablari tomonidan o’ldirilgan. O’g’li – men uni qachondir bir payt ko’rgan edim – baland bo’yli, ozg’in yigitcha; u ham yovvoyi qushlarga qiron soluvchi ashaddiy ishqiboz sifatida dong taratgan. Ularni Sovaj lar deyishardi.

Bu ularning familiyasimi yoki laqabmi – bilmayman.
Men Servalni chaqirdim. U odatdagi turnayurishi bilan shoshilib keldi.
— Uy sohiblariga nima bo’ldi? – so’radim undan.

Shunda Serval` quyidagilarni hikoya qilib berdi.

II

Urush boshlanishi bilan Sovajlarning o’sha paytda 33 yoshda bo’lgan kichik o’g’li onasini yakka-yolg’iz qoldirib ko’ngilli bo’lib jangga jo’nab ketdi. Hech kim kampirga achinmadi, chunki hamma uning puldor xotin ekanligini bilardi. Shunday qilib, kampir qishloqdan uncha uzoq bo’lmagan joyda, o’rmon etagida joylashgan xilvat uyda so’ppayib bir o’zi qolaverdi.

Ayni paytda bu tetik kamirning o’zi ham baland bo’yli, suyakdor bo’lib, o’g’li va eri bilan bir avloddan, ko’p kulmas va hazil-mazaq qilmasdi. Umuman olganda esa, dehqon ayollar kamdan-kam kuladi. Ko’p kulish erkaklarning ishi. Xotinlarning huzunli va mahdud qalbida ma’yus, ro’shnoliksiz turmushi tajassum topgan. Erkak kishi ba’zan sershovqin qovoqxonada vaqtichog’lik qiladi, xotin kishi esa har doim xafahol, jiddiy ko’rinishda bo’ladi – uning yuz muskullari kulgidan qisqarishga hecham moslashmagan.

Sovaj kampir o’z uyida odatdagicha yashab yuraverdi. Tez orada uyni qor bosdi. U haftada bir kun qishloqqa non va go’sht olish uchun tushar, keyin yana uyiga qaytardi. Bo’rilar haqida gap chiqishi bilan kampir o’g’lining zanglagan, qo’ndog’i yeyilib ketgan miltig’ini yelkasiga osib uydan chiqdi; qor bosgan yo’ldan katta-katta odim otib, shoshilib borar ekan, uning novcha, sal bukchaygan qaddi-qomati g’alati ko’rinar, kampirning boshini o’rab, uning oppoq sochlarini begona ko’zlardan pana qilib turgan bosh kiyimi osha miltiqning stvoli chiqib turardi.

Mana, prussaklar qishloqqa kirgan kun ham keldi. Ularni xonadonlarning moddiy hol-ahvoliga qarab taqsimlab chiqishdi. Sovaj kampir puldor hisoblanardi, shunga ko’ra uning uyiga to’rt nemisni joylashtirishdi.

Bu yigitlar xushbichim, badanlari oppoq, malla-sarg’ish soqolli, ko’kko’z, harbiy yurishlarning mashaqqatiga qaramay biqqa semiz, g’oliblarga xos ravishda sulhparvar edilar. Ular joylashib olgach, imkon darajasida kampirning xizmatini qilishga, uni ro’zg’or xarajati va yugur-yugurlaridan qutultirishga harakat qildilar. Ertalablari kampir to nonushta tayyorlagancha bu yigitlar mundirlarini yechvolib, qish kunining o’tkir yorug’ida shimolliklarga xos qizg’ish-oq badanlarini yalang’ochlab, shaloplagancha quduq suvida yuvinishardi. Choydan keyin uyni yig’ishtirar, oshxonaning polini yuvib chiqar, o’tin yorar, kartoshka tozalar, choyshablarni yuvar – xullas, havas qilgulik o’g’illardek xo’jalik tashvishida bo’lardilar. Ammo kamirning xayolidan o’z o’g’li ketmas; u o’zining ozg’in, qorako’z, qirg’iyburun, quyuq qora mo’ylovi dahanining ikki chetida osilib turgan o’g’li haqida o’ylagani-o’ylagan edi. U deyarli har kuni qo’noqlaridan:
— Bilmaysizlarmi, yigirma uchinchi frantsuz polki qayoqqa g’oyib bo’lganikin, piyodalar polki? Mening o’g’lim o’sha yerda xizmat qiladi, — deb so’rashini qo’ymasdi.

— Bizniki bilmaydi, mutlaqo bilmaydi, — deyishardi yigitlar. Keyin esa kampirning o’g’lini sog’ingani, tashvish chekayotganini his etarak – uyda ularni ham onalari kutib yotibdi, axir – ko’nglini topishga harakat qilardilar. Ayni paytda kapirning o’zi ham dushmanning bu to’rt vakiliga muruvvatli edi, negaki, dushmanga vatanparvarlarcha nafrat faqatgina yuqori tabaqa kishilarigagina xosdir – bu tuyg’u oddiy dehqonlarga begona. Bu nafrat yo’qsillarga, ya’ni qashshoqligi uchun va har qanday ortiqcha chiqim og’ir qayg’u hisoblanganidan urush juda qimmatga tushadiganlarga, ommaviy ravishda halok etiladiganlarga, to’p yemi bo’lib xizmat qiladiganlarga – ular ko’pchilikni tashkil qilishadi – begonadir. Nihoyat, bu nafrat urushning shafqatsiz kulfatlaridan hammadan ko’p azob chekadiganlarga begonadir, chunki ular hammadan zaifroq, nochorroq, demakki, bardoshlari ham shunga yarasha – ular na jangovar g’ururni, na or-nomus masalalaridagi injalikni, na g’olib millatni ham, mag’lubini ham yarim yildayoq xonavayron qiladigan siyosiy hisob-kitoblarni tushunadilar.

Sovaj kampirning nemislari haqida qishloqda: “Mana, kimning omadi chopgan!” deyishardi.
Kunlardan bir kun, kampirning bir o’zi uyda ekan, qir ustida uzoqdan kimningdir shu tarafga qarab kelayotganini ko’rib qoldi. Tezda uni tanib oldi – qishloq pochtachisi. Pochtachi kampirga xat olib kelibdi. Kampir g’ilofdan tikish-ilish qilganda taqadigan oynagini olib taqdi, xatni o’qidi:

“Sovaj xonim! Mazkur xat orqali Sizga qayg’uli xabarni ma’lum qilmoqdaman. O’g’lingiz Viktor kecha bomba portlashidan halok bo’ldi, aniq qilib aytganda, bomba uni ikki bo’lak qilib tashladi. Men uning yaqinida edim, chunki biz ikkimiz rotada doim birga yurardik. U menga siz haqingizda gapirib, mabodo biror falokatga yo’liqsa, sizga darhol xabar qilishimni doim tayinlar edi. Men uning cho’ntagidan soatini olib qo’ydim, urush tugagach Sizga yetkazaman.
Do’stona salom bilan 23-piyodalar polkining ikkinchi razryadli soldati Sezar Rivo.”
Xat uch hafta oldin yozilgandi.

Kampir yig’lamadi. U qimir etmay o’tirib qoldi, shu darajada o’zini yo’qotgan va gangigan ediki, g’am-alamni ham his etmay qo’ydi. “Mana, Viktorni ham o’ldirishdi” deb o’yladi u. Keyin ko’zlariga yosh qalqib chiqdi, yuragini iztirob to’ldirdi. Mudhish va o’rtagich fikru xayollar yoprilib kela boshladi. Bundan keyin endi hech qachon, hech qachon uni o’pa olmaydi; o’z dilbandini, toychog’ini o’pa olmaydi. Mirshablar otasini, prussaklar esa o’g’lini o’ldirishdi. Bomba uni ikkiga bo’lib tashladi. Uning ko’z oldida bir manzara jonlandi, dahshatli manzara: o’g’lining boshi uchib ketadi, ko’zlari esa ochiq, mo’ylovlarini xuddi jahli chiqqan paytlaridagi singari tishlab olgan. Uning tanasini qayoqqa gumdon qilishdi? Hech bo’lmaganda, xuddi peshonasidagi o’q bilan erining jasadini berganlariday, o’g’linikini ham berishsaydi.

Shu payt g’o’ng’ir-g’o’ng’ir ovoz eshitildi. Prussaklar qishloqdan qaytib kelishgandi. Kampir xatni shosha-pisha cho’ntagiga tiqdi-da, kelganlarni xotirjam kutib oldi, yuzi odatdagidek – u ko’zlarini artib olishga ulgurgandi. Nemislar semizgina quyon olib kelganlaridan – o’g’irlaganlar albatta – zavqlanib xaxolashar, hademay mazzali yemish nasib qilajagini imo-ishora bilan tushuntirardilar.
Kampir shu zahotiyoq nonushta tayyorlashga tutindi. Ammo quyonni so’yishga – xuddiki bu ishni birinchi marta qilayotganday! – hech yurak qilmadi. Soldatlardan biri quyonning boshiga bir musht tushirib, ishni bajardi.

Quyon jon taslim qilgandan keyin kampir qontalosh tanadan terini shilib ajratdi; ammo qo’llaridan tomchilab turgan issiq qonning tusi – birpas o’tmay qon sovidi va ivib qoldi – kampirni qaltiratib yubordi; ko’z oldiga tanasi hali dirillab turgan mana shu jonivor singari tilka-pora bo’lgan va qoniga belangan o’g’li keldi.

U o’z prussaklari bilan birga stolga o’tirdi, ammo tomog’idan hech narsa o’tmadi. Prussaklar esa unga parvo ham qilmay quyonni paqqos tushirishdi. Kampir indamay ko’z qiri bilan ularga qarab turib xayolan bir reja tuzdi, ammo uning chehrasi shunday xotirjam ediki, o’tirganlar hech narsani payqamadilar.
— Sizlar bilan bir uyda, bir oydan beri birga yashaymiz, — dedi u birdaniga, — men esa otlaringizni ham bilmayman.

Yigitlar uni darrov tushunib, ismlarini aytdilar. Lekin kampirga boshqa narsa kerak edi: u yigitlarning ismi sharifi va uy adresini qog’ozga yozib oldi; keyin kattakon burni ustiga oynagini qo’ndirib notanish harflarga birpas qarab turdi-da, qog’ozni qatlab, o’g’lining o’limi haqidagi xat turgan cho’ntagiga tiqdi. Nonushta tugagach:
— Sizlar uchun bir ish qilay, — dedi va nemislar yotadigan chordoqqa xashak tashiy boshladi. Ular kampirning qilig’iga hayron bo’lishgandi, imo bilan shunday qilsa issiqroq bo’lishini tushuntirdi. Nemislar ham kampirga ko’maklasha ketib, to somon tomgacha poxol uyib tashladilar. Shu tariqa xushbo’y va issiq poxol yoyib tashlangan rasmana uy paydo bo’ldi, ana endi mazza qilib uxlash mumkin.

Tushlik paytida kampirning yana hech narsa yemaganini ko’rib prussaklardan biri besaranjom bo’lib qoldi. Kampir ichi sanchib turganini bahona qildi. Keyin isinib olish uchun olov yoqdi, to’rttala nemis esa kechqurun har doimgiday chordoqqa tiralgan narvonga tarmashib yotoqlariga chiqib ketishdi.

Chordoq eshigi yopilishi bilan kampir tirkalma narvonni olib qo’ydi, keyin eshikni g’iyqillatmay ochdi, hovlidan somon tashib oshxonani to’ldirdi. U qorda yalangoyoq sassiz-sadosiz yurar, tiq etgan tovush chiqarmas, dam-badam uxlayotgan askarlarning xurragiga quloq tutardi.

Endi yetar, deb hisoblagach, bir bog’ somonni oldi-yu, o’choqqa tutdi; somon olishgach, uni boshqa bog’larning ustiga yoyib tashladi. Keyin uydan chiqib, kuzata boshladi. Kulba ichi birdan yorishib ketdi-yu, darhol zo’r bir gulxan alanga oldi. Uy ulkan o’choqqa o’xshar, alanga tor derazaga urilar va ko’zni qamashtirgancha qorga tushar edi.

Shu paytda yuqoridan, chordoqdan qattiq qichqiriq eshitildi, dam o’tmay qichqiriq surunkali uvvosga, yurak-bag’irni o’taguvchi faryod va o’lim talvasasiga evrildi. So’ng esa, ichkarida shift qulab tushgach, olov quyuni lop etib chordoqqa o’rladi, somon tomdan otilib chiqdi va ulkan favvoraday ko’kka ko’tarildi; butun uy yonar edi.

Endi ichkaridan faqat olovning guvillashi, devorlarning yorilishi va chordoq sinchining qulashi eshitilardi. Birdan tom qulab tushdi va cho’qqa aylangan uydan havoga tutun bilan birga bir dasta uchqun ham otilib chiqdi.
Olovdan yorishib ketgan oppoq qir xuddiki qirmizi jilvali kumushrang ro’yjaday tovlanardi.
Uzoqdan qo’ng’iroq ovozi eshitildi.

Sovaj kampir o’zining vayron bo’lgan uyi oldida harakatsiz o’tirar, nemislardan birortasining qochib chiqishidan ehtimol qilib, qo’liga miltiq, o’g’lining miltig’ini ushlab olgan edi.
Hammasi tugaganiga ishonch hosil qilgach, u miltiqni olovga otib yubordi. Portlash eshitildi.

Hammayoqdan odamlar yugurib kela boshlashdi – dehqonlar, prussaklar. Bu paytda kampir qanoat hosil qilgancha, to’nka ustida osoyishta o’tirardi. Frantsuz tilida frantsuzlarday gapiradigan nemis ofitseri undan so’radi:
— Qani sizning qo’noqlaringiz?
Kampir suyaklari chiqqan qo’lini o’chib borayotgan arg’uvon yong’inga tomon uzatib:
— O’sha yerda, ichkarida! – dedi dag’al tovush bilan.

Odamlar uni o’rab kelishdi. Prussak so’radi:
— Uy nima bo’lib yondi?
— Uni men yoqib yubordim.

Unga ishonmadilar, kulfatdan kampirning esi og’ib qolgan degan qarorga keldilar. Shunda u atrofini zich o’rab olganlarga bo’lgan-turganini boshdan-oxir – xat olganidan boshlab uy bilan birga yonib ketgan odamlarning so’nggi faryodigacha – hammasini aytib berdi. U ko’nglidan nimalar o’tganini ham, nimalar qilganini ham batafsil aytib berdi. Gapini tugatgach, kissasidan ikkita qog’oz chiqardi, olovning so’nggi yog’dularida ularni farqlab olish uchun oynagini taqdi, keyin esa qog’ozlardan birini ko’rsatib:
— Mana bu xat Viktorning o’limi haqida, — dedi.

Ikkinchisini ko’rsatib, buruqsib yotgan xarobaga ishora qildi-da, dedi:
— Mana bu ularning ismi, ularning uyiga yozishga kerak bo’ladi.
Qog’ozni o’zining yelkasidan ushlab turgan ofitserga xotirjamlik bilan uzatar ekan qo’shib qo’ydi:
— Qanday bo’lgan bo’lsa, shunday deb yozing; ularning ota-onalariga bu ishni men – Sovaj laqabli Viktuar Simon qilganimni aytishni ham unutmang!

Ofitser nemis tilida ko’rsatma berdi. Kampirni ushlab, hali sovib ulgurmagan uyining devoriga tik qo’ydilar. Keyin 12 kishi 20 metrlik masofada uning ro’parasida shoshilinch tizildi.
U qimir etmadi, u tushundi, kutib turdi.

Komanda berildi, ketidan shu zahotiyoq baravariga o’q gumburladi, keyin esa kechikkan yana bir o’q ovozi eshitildi.
Kampir yiqilmadi. U oyoqlari darmonsizlanganidan chalishgan alpozda o’tirib qoldi.
Pruss ofitseri uning yoniga keldi. Kampir qariyb ikki bo’lak bo’lgan, joniqib siqilgan qo’lida esa qonga bo’yalgan xatni ushlab turardi.

Do’stim Serval  qo’shimcha qildi:
— Shunday qilib, nemislardan o’ch olish uchun o’shanda mening mulkimdagi uyni vayron qilishgandi.

Men esa kulbada yonib ketgan o’sha to’rt yoqimtoy yigitning onaizori haqida hamda mana shu devor tagida otib tashlangan yana bir onaizorning shafqatsiz qahramonligi haqida o’ylar edim.  Va men yerdan hali ham qurumdan qorayib yotgan toshni oldim.