6 март — Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий туғилган кун.
Шоир аслида ким? У ўз халқининг маънавий-маърифий ганжиналарини асраб-авайлаб, янада бойитувчи хазинабон, ўз даврининг нафасини, шукуҳини кейинги даврларга элтувчи тарихчи ва чароғбон, ниҳоят, келажакка томон қадам ташлаётган Ватанининг олдинги сафларида кетаётган руҳбондир. Шоир ўз Тилининг луғат бойлигини, салоҳиятини оширувчи, адабий-эстетик ҳодисаларни бирлаштириб, инсоният шу пайтгача эришган тафаккур мақомининг симметрияларини кашф қила оладиган, башариятни уйғотувчи Комил Инсондир.
Гуландом Тоғаева
УЙҒОҚЛИККА ДАЪВАТКОР ИЖОД
Гуландом Тоғаева 1972 йилнинг 1 январида Сурхондарё вилояти, Денов (ҳозирги Олтинсой) туманидаги Катта Вахшивор қишлоғида таваллуд топган. 1989-94 йилларда Ўзбекистон Миллий университети журналистика факултетида таҳсил олган. Кейинги йилларда “Чақмоқ хўрсиниқлари”(1995), “Муҳаббат асри”(2004) каби шеърий китобларим чоп этилган. 1999 йили “Шуҳрат” медалига сазовор бўлган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.2007 йили “Ўзбек матбуотида тасаввуф таълимотининг ёритилиши: муаммолари, тамойиллари ва шакллари” мавзуида номзодлик ишини ҳимоя қилган. Ҳозирда Ўзбекистон телерадиокомпаниясида фаолият юритмоқда.
Ҳаётда қанчалик қулайликлар кўпаймасин, электрон воситалар бизни қанчалик қуршаб олмасин, ижодкор сўзининг, қаламининг мавқеи асло пасайгани йўқ. Зеро, донишмандлар инсон қалбини “олами кубро”, яъни “олам ичидаги энг катта олам”, деб аташган. Ўзи жисман заиф бўлса-да, фикри-шуури осмондаги юлдузларга етадиган Инсон қалам билан янада шарафланди, обрў-эътибор, эъзоз топди.
Шоир аслида ким? У ўз халқининг маънавий-маърифий ганжиналарини асраб-авайлаб, янада бойитувчи хазинабон, ўз даврининг нафасини, шукуҳини кейинги даврларга элтувчи тарихчи ва чароғбон, ниҳоят, келажакка томон қадам ташлаётган Ватанининг олдинги сафларида кетаётган руҳбондир. Шоир ўз Тилининг луғат бойлигини, салоҳиятини оширувчи, адабий-эстетик ҳодисаларни бирлаштириб, инсоният шу пайтгача эришган тафаккур мақомининг симметрияларини кашф қила оладиган, башариятни уйғотувчи Комил Инсондир.
Ҳар бир шоир ўз навбатида, қайси даражада бўлмасин, шунга интилиб келган. Ўзбек адабиёти тарихига назар солсак ҳам, ана шу тамойилнинг белгиларини кўрамиз. Тўғри, адабиёт ишига кўп даврларда синфийлик нуқтаи назаридан ёндашилди, адабий анъана ва методлар, адабий ютуқлар партиявий жиҳатдан баҳоланди. Лекин ўзбек адабиётида яратилган ҳақиқий асарлар ўз ҳаётчанлигини йўқотмади. Чунки зоҳиран синфийлик характерига эгадек туюлган бу асарларнинг ўз руҳи, ички мазмунида умуминсонийлик концепцияси, жаҳон халқларини бахтли, фаровон ва аҳил кўриш ғоялари мужассам эди.
Буни жадид даври адабиёти вакиллари ижодини ўрганганимизда ҳам кузатишимиз мумкин. Фитрат, Ҳамза, Авлоний, Ибрат, Тавалло, Сидқий, Чўлпон кабилар ижоди ҳақида сўзлаганда адабиёт ўз даврининг бадиий инъикоси, бу ижодкорлар эса ўзи яшаб турган воқеликнинг онгли, ҳушёр аъзоси бўлганлигининг гувоҳи бўламиз. Ҳа, ҳақиқий ижодкор чор-атрофдаги воқеа-ҳодисаларга шунчаки гувоҳ эмас, балки уларни баҳолай олувчи тарозубон, мисоли олтинни мисдан ажрата олувчи заргар каби ҳақиқатни ёлғондан ажрата олувчи нозик кузатувчидир.
Жумладан, ўзбек жадид маърифатпарварларининг забардаст вакили Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ҳаёти ҳам катта ташвишларга йўғрилган бўлса-да, ўзбек миллий адабиётида чуқур из қолдиришга эришди. Аввало, шоир жадид адабиёти ўз олдига қўйган улкан вазифаларни чин дилдан ҳис этди ва элни маърифат, кенг дунёвий илмга чақирди, истибдодга қарши маърифат билан курашиш зарурлигини англаб, ўз асарларида интеллектуал руҳни намоён этди.
Мустақиллик йилларига келиб, Ҳамза ижоди ва ҳаётига объектив ёндашилган мақолалар, тадқиқотлар матбуотда эълон қилинди. Улар сирасига таниқли олимлар Наим Каримовнинг “Ҳамзани ким ўлдирган?”, “Ҳамза ва мухторият”, О.Шарафиддиновнинг “Истибдод қурбони”, Б.Қосимовнинг «Янги тафаккур: изланишлар, машаққатлар», Л.Қаюмовнинг «Биз билмаган Ҳамза» ва тадқиқотчи Абдумалик Ёқубнинг «Тикансиз гул: жадидчилик ва Ҳамза» каби мақолаларни киритишимиз мумкин.
Мустақиллик йилларигача шоир ижодига бир томонлама, субъектив ёндашув мавжуд бўлган. Шоир ижодини баҳолашда социалистик реализм методига асосланилган. Ҳатто шоирнинг диний-дунёвий қарашларига ҳам “атеистик” ёрлиқ ёпиштирилган.
Аммо Ҳамза ижодининг руҳиятига, ички мазмунига чуқур назар ташласак, бундай тафсилга ҳожат қолмайди.
Ё илоҳо, сангадур ҳамду сано,
Қодиро, ҳайю тавоно зулаъло.
Ҳам қадимсан, ҳам азал, лоязал,
Ворлиғингга йўқ сани ҳеч интиҳо.
Ворлиғингга ул шаҳодат верғуси,
Ой ила хуршиду ҳам арзу само.
Бир сифотинг қулҳу оллоҳу аҳад,
Йўқ шеригинг, яккасан, ё раббано.
Шоирнинг “Тўла асарлар тўплами” дан ўрин олган ушбу ғазали муножот руҳида ёзилган бўлиб, Яратганнинг бирлигию, улуғлиги ва сифатларига эътибор қаратади. Шу билан бирга ожиз ва шикаста қалбнинг дил изҳорларини қаламга олади. Ҳам азал, ҳам боқий бўлган, аввал ва охирда мавжуд бўлган Раббининг сифатларини бир-бир айтар экан, ҳатто ою қуёш ҳам Сенинг борлигингга гувоҳдир, деб шукрона келтиради.
У диндорларни танқид қилар экан, динга эмас, мутаассиб, бидъатчи уламоларга қарши чиқади, диний аҳкомларни ўз фойдасига талқин қилувчи, фуқаро ғамидан ўз роҳатини устун қўювчиларни танқид тиғи остига олади. Олим Т.Зуфаров ҳамда тадқиқотчи Ш.Амоновлар олиб бораётган тадқиқотларда кўрсатилишича, шоирнинг турғунлик йиллари чоп этилган “Мукаммал асарлар тўплами” да ҳам, “Тўла асарлар тўплами” да ҳам уни асл манбаларга солиштирганда қатор матний тафовутлар борлиги кўзга ташланади. Олим Т.Зуфаров таъкидича, бу тафовутлар уч хил шаклда намоён бўлади: қисқартиришлар (яъни, шоир шеърларидаги мисра ва сатрлар асоссиз равишда тушириб қолдирилган), ўзгартиришлар (шоир қўллаган “битсун”,” қисун” каби сўзлар “битсин”, “ қисин” тарзида ўзлартирилиб, замонавийлаштирилган) ва маънавий ўзгачаликлар (маъносига эътибор берилмай ўзгартирилган сўзлар). Тадқиқотчи Ш.Амонов тўғри айтганидек, бу матний тафовутлар ўша пайтдаги ҳукмрон мафкура таъсирида юзага келган.
Шоирнинг 1988 йилда чоп этилган “Тўла асарлар тўплами” 2-жилдида эълон қилинган “Эски Турон” деб номланувчи халқ ашуласининг поэтик интонацион хусусиятлари асосида ёзилган ”Дармон истариз” деб номланувчи ашула матнида ҳам ўзгаришлар мавжуд :
Эй мусулмонлар, қачон биз дарда дармон истариз,
Бу қоронғу кечамизга моҳи тобон истариз,
Биз ватан авлодина илм ила урфон истариз,
Ёдгори қолгудек ислома унвон истариз,
Эй мусулмонлар, келинглар хатми Қуръон истариз.
Миллата шавкат, тараққий, шаъну даврон истариз.
Ш.Амонов таъкидлашича, ушбу ашула нақоратидаги “хатми Қуръон истариз” сўзлари асл матнда “ҳукми Қуръон истариз” экан. “Хатми Қуръон” — бу Қуръонни хатм қилиш, қироат билан ўқиш демакдир. “Ҳукми Қуръон истариз” деганда маъно юки янада ортиб, шоир мусулмонларни Қуръон ҳукмлари, аҳкомлари асосида яшашга чақираётгани англашилади.
Яна бир ўринда шоирнинг “Дардига дармон истамас” шеърида:
«Жамшид» у «Зарқум», «Баёз» аҳли салоҳни илгида,
Ё ақоид, ё ҳадис, тасвири Қуръон истамас,
Ухлама, кўп ўзбек эли, асри тараққий вақтида, –
дейилади. Асл матнда ”тасвири Қуръон “эмас, балки “тафсири Қуръон истамас” бўлар экан. Бунда ҳам мисра мазмуни бир сўзни алмаштириш билан катта ўзгаришларга учраган.
Миллат учун жон куйдириш, уни ижтимоий онгли бўлишини чин дилдан исташ, жаҳолат ва бидъатларга қарши маърифат билан курашишга чорлаш Ҳамза ижодиётининг асл меҳвари эди. 1915 йилдаёқ «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси»нинг биринчи бўлими тузилиб, Қўқонда тошбосмада чоп этилиши ундаги асарлар миллий ўзига хосликни намоён этиши, илм ва тарбиявий нуқтаи назаридан катта аҳамият касб этиши бежиз эмас эди. Биргина “Йиғла,Туркистон” номли шеъри катта фалсафий-маърифий мазмунни ифода қилади:
Йиғла, йиғла, Туркистон, йиғла, Туркистон,
Руҳсиз танлар тебрансун, йиғла, Туркистон,
Тургил дарддан, жисмингни соғла, Туркистон,
Дониш ўтига бағринг доғла, Туркистон,
Белга ҳиммат камарин боғла, Туркистон,
Маърифатга етмоқни чоғла, Туркистон.
Ҳамза ижодининг лейтмотивини миллатга ўз оғир ҳолини англатиш, уни кенг дунёга янгича, юксак маърифий назар билан қарашга ундаш туйғуси ташкил қилади. Шу боис ҳам бу йўлда барчамиз, уламолардан тортиб боёнларгача, оддий фуқародан то амалдоргача бирлашиб миллат учун жон куйдиришга бел боғлайлик, дея мурожаат қилади. Буни “Яшил гул” тўпламига кирган шеърлардан ҳам билиш мумкин:
Ҳақ йўлида жон берсак, бўлсак миллат қурбони,
Дин хизматина кирсак, бўлсак миллат қурбони.
Келинглар, диндошлар, бир иттифоқ этайлик,
Мактаб очуб, илм ўқуб, шояд олға кетайлик.
Шоир “илмсизлик”ни бир жароҳат деб билади, уни зўраймасдан олдини олишликка ундайди:
Зўраймасдан жароҳат, даво қилинг, даволат,
То етмасдан фалокат, бўлсак миллат қурбони.
Миллат дардини теран томирлар билан ҳис қилиш шоирлик рутбасига ўта катта масъулият бағишлайди. Асрдан асрга қадам ташлаш чоғида Туркистон бошига келган кулфатлар, мустамлакачилик келтирган балолар ва бунга яраша миллат ибрат оладиган, улар эргашадиган уламоларнинг бефарқлиги, бойларнинг ҳам ўз миллати ривожи учун қадам ташламаслиги, натижада ёш-яланглар тарбиясидаги ноқисликлар, билимсизликнинг авж олиши, бунинг оқибатида ижтимоий ҳуқуқсизлик келиб чиқиши, бутун жаҳон тараққиёти юз бериб турган пайтдаги даврларда ўлкадаги бу бошбошдоқликлар ҳушёр қалбли шоирнинг энг катта дарду аламига айланган эди. Бу қайғу бутун жадид маърифатпарварлари учун ҳам умуминсоний қайғуга айланди. Ва шу даврда яратилган ҳар бир шеър, насрий ёхуд драматик асарлар ўзида ташиётган асл маънолар жавҳари ана шундан иборат эди.
Манба: «Ёшлик» журнали, 2009, № 6
Gulandom Tog’aeva
UYG’OQLIKKA DA’VATKOR IJOD
Gulandom Tog’aeva 1972 yilning 1 yanvarida Surxondaryo viloyati, Denov (hozirgi Oltinsoy) tumanidagi Katta Vaxshivor qishlog’ida tavallud topgan. 1989-94 yillarda O’zbekiston Milliy universiteti jurnalistika fakultetida tahsil olgan. Keyingi yillarda “Chaqmoq xo’rsiniqlari”(1995), “Muhabbat asri”(2004) kabi she’riy kitoblarim chop etilgan. 1999 yili “Shuhrat” medaliga sazovor bo’lgan. O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi.2007 yili “O’zbek matbuotida tasavvuf ta’limotining yoritilishi: muammolari, tamoyillari va shakllari” mavzuida nomzodlik ishini himoya qilgan. Hozirda O’zbekiston teleradiokompaniyasida faoliyat yuritmoqda.
Hayotda qanchalik qulayliklar ko’paymasin, elektron vositalar bizni qanchalik qurshab olmasin, ijodkor so’zining, qalamining mavqei aslo pasaygani yo’q. Zero, donishmandlar inson qalbini “olami kubro”, ya’ni “olam ichidagi eng katta olam”, deb atashgan. O’zi jisman zaif bo’lsa-da, fikri-shuuri osmondagi yulduzlarga yetadigan Inson qalam bilan yanada sharaflandi, obro’-e’tibor, e’zoz topdi.
Shoir aslida kim? U o’z xalqining ma’naviy-ma’rifiy ganjinalarini asrab-avaylab, yanada boyituvchi xazinabon, o’z davrining nafasini, shukuhini keyingi davrlarga eltuvchi tarixchi va charog’bon, nihoyat, kelajakka tomon qadam tashlayotgan Vatanining oldingi saflarida ketayotgan ruhbondir. Shoir o’z Tilining lug’at boyligini, salohiyatini oshiruvchi, adabiy-estetik hodisalarni birlashtirib, insoniyat shu paytgacha erishgan tafakkur maqomining simmetriyalarini kashf qila oladigan, bashariyatni uyg’otuvchi Komil Insondir.
Har bir shoir o’z navbatida, qaysi darajada bo’lmasin, shunga intilib kelgan. O’zbek adabiyoti tarixiga nazar solsak ham, ana shu tamoyilning belgilarini ko’ramiz. To’g’ri, adabiyot ishiga ko’p davrlarda sinfiylik nuqtai nazaridan yondashildi, adabiy an’ana va metodlar, adabiy yutuqlar partiyaviy jihatdan baholandi. Lekin o’zbek adabiyotida yaratilgan haqiqiy asarlar o’z hayotchanligini yo’qotmadi. Chunki zohiran sinfiylik xarakteriga egadek tuyulgan bu asarlarning o’z ruhi, ichki mazmunida umuminsoniylik kontseptsiyasi, jahon xalqlarini baxtli, farovon va ahil ko’rish g’oyalari mujassam edi.
Buni jadid davri adabiyoti vakillari ijodini o’rganganimizda ham kuzatishimiz mumkin. Fitrat, Hamza, Avloniy, Ibrat, Tavallo, Sidqiy, Cho’lpon kabilar ijodi haqida so’zlaganda adabiyot o’z davrining badiiy in’ikosi, bu ijodkorlar esa o’zi yashab turgan voqelikning ongli, hushyor a’zosi bo’lganligining guvohi bo’lamiz. Ha, haqiqiy ijodkor chor-atrofdagi voqea-hodisalarga shunchaki guvoh emas, balki ularni baholay oluvchi tarozubon, misoli oltinni misdan ajrata oluvchi zargar kabi haqiqatni yolg’ondan ajrata oluvchi nozik kuzatuvchidir.
Jumladan, o’zbek jadid ma’rifatparvarlarining zabardast vakili Hamza Hakimzoda Niyoziy hayoti ham katta tashvishlarga yo’g’rilgan bo’lsa-da, o’zbek milliy adabiyotida chuqur iz qoldirishga erishdi. Avvalo, shoir jadid adabiyoti o’z oldiga qo’ygan ulkan vazifalarni chin dildan his etdi va elni ma’rifat, keng dunyoviy ilmga chaqirdi, istibdodga qarshi ma’rifat bilan kurashish zarurligini anglab, o’z asarlarida intellektual ruhni namoyon etdi.
Mustaqillik yillariga kelib, Hamza ijodi va hayotiga ob’ektiv yondashilgan maqolalar, tadqiqotlar matbuotda e’lon qilindi. Ular sirasiga taniqli olimlar Naim Karimovning “Hamzani kim o’ldirgan?”, “Hamza va muxtoriyat”, O.Sharafiddinovning “Istibdod qurboni”, B.Qosimovning «Yangi tafakkur: izlanishlar, mashaqqatlar», L.Qayumovning «Biz bilmagan Hamza» va tadqiqotchi Abdumalik Yoqubning «Tikansiz gul: jadidchilik va Hamza» kabi maqolalarni kiritishimiz mumkin.
Mustaqillik yillarigacha shoir ijodiga bir tomonlama, sub’ektiv yondashuv mavjud bo’lgan. Shoir ijodini baholashda sotsialistik realizm metodiga asoslanilgan. Hatto shoirning diniy-dunyoviy qarashlariga ham “ateistik” yorliq yopishtirilgan.
Ammo Hamza ijodining ruhiyatiga, ichki mazmuniga chuqur nazar tashlasak, bunday tafsilga hojat qolmaydi.
YO iloho, sangadur hamdu sano,
Qodiro, hayyu tavono zula’lo.
Ham qadimsan, ham azal, loyazal,
Vorlig’ingga yo’q sani hech intiho.
Vorlig’ingga ul shahodat verg’usi,
Oy ila xurshidu ham arzu samo.
Bir sifoting qulhu ollohu ahad,
Yo’q sheriging, yakkasan, yo rabbano.
Shoirning “To’la asarlar to’plami” dan o’rin olgan ushbu g’azali munojot ruhida yozilgan bo’lib, Yaratganning birligiyu, ulug’ligi va sifatlariga e’tibor qaratadi. Shu bilan birga ojiz va shikasta qalbning dil izhorlarini qalamga oladi. Ham azal, ham boqiy bo’lgan, avval va oxirda mavjud bo’lgan Rabbining sifatlarini bir-bir aytar ekan, hatto oyu quyosh ham Sening borligingga guvohdir, deb shukrona keltiradi.
U dindorlarni tanqid qilar ekan, dinga emas, mutaassib, bid’atchi ulamolarga qarshi chiqadi, diniy ahkomlarni o’z foydasiga talqin qiluvchi, fuqaro g’amidan o’z rohatini ustun qo’yuvchilarni tanqid tig’i ostiga oladi. Olim T.Zufarov hamda tadqiqotchi SH.Amonovlar olib borayotgan tadqiqotlarda ko’rsatilishicha, shoirning turg’unlik yillari chop etilgan “Mukammal asarlar to’plami” da ham, “To’la asarlar to’plami” da ham uni asl manbalarga solishtirganda qator matniy tafovutlar borligi ko’zga tashlanadi. Olim T.Zufarov ta’kidicha, bu tafovutlar uch xil shaklda namoyon bo’ladi: qisqartirishlar (ya’ni, shoir she’rlaridagi misra va satrlar asossiz ravishda tushirib qoldirilgan), o’zgartirishlar (shoir qo’llagan “bitsun”,” qisun” kabi so’zlar “bitsin”, “ qisin” tarzida o’zlartirilib, zamonaviylashtirilgan) va ma’naviy o’zgachaliklar (ma’nosiga e’tibor berilmay o’zgartirilgan so’zlar). Tadqiqotchi SH.Amonov to’g’ri aytganidek, bu matniy tafovutlar o’sha paytdagi hukmron mafkura ta’sirida yuzaga kelgan.
Shoirning 1988 yilda chop etilgan “To’la asarlar to’plami” 2-jildida e’lon qilingan “Eski Turon” deb nomlanuvchi xalq ashulasining poetik intonatsion xususiyatlari asosida yozilgan ”Darmon istariz” deb nomlanuvchi ashula matnida ham o’zgarishlar mavjud
:
Ey musulmonlar, qachon biz darda darmon istariz,
Bu qorong’u kechamizga mohi tobon istariz,
Biz vatan avlodina ilm ila urfon istariz,
Yodgori qolgudek isloma unvon istariz,
Ey musulmonlar, kelinglar xatmi Qur’on istariz.
Millata shavkat, taraqqiy, sha’nu davron istariz.
SH.Amonov ta’kidlashicha, ushbu ashula naqoratidagi “xatmi Qur’on istariz” so’zlari asl matnda “hukmi Qur’on istariz” ekan. “Xatmi Qur’on” — bu Qur’onni xatm qilish, qiroat bilan o’qish demakdir. “Hukmi Qur’on istariz” deganda ma’no yuki yanada ortib, shoir musulmonlarni Qur’on hukmlari, ahkomlari asosida yashashga chaqirayotgani anglashiladi.
Yana bir o’rinda shoirning “Dardiga darmon istamas” she’rida:
«Jamshid» u «Zarqum», «Bayoz» ahli salohni ilgida,
YO aqoid, yo hadis, tasviri Qur’on istamas,
Uxlama, ko’p o’zbek eli, asri taraqqiy vaqtida, –
deyiladi. Asl matnda ”tasviri Qur’on “emas, balki “tafsiri Qur’on istamas” bo’lar ekan. Bunda ham misra mazmuni bir so’zni almashtirish bilan katta o’zgarishlarga uchragan.
Millat uchun jon kuydirish, uni ijtimoiy ongli bo’lishini chin dildan istash, jaholat va bid’atlarga qarshi ma’rifat bilan kurashishga chorlash Hamza ijodiyotining asl mehvari edi. 1915 yildayoq «Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar majmuasi»ning birinchi bo’limi tuzilib, Qo’qonda toshbosmada chop etilishi undagi asarlar milliy o’ziga xoslikni namoyon etishi, ilm va tarbiyaviy nuqtai nazaridan katta ahamiyat kasb etishi bejiz emas edi. Birgina “Yig’la,Turkiston” nomli she’ri katta falsafiy-ma’rifiy mazmunni ifoda qiladi:
Yig’la, yig’la, Turkiston, yig’la, Turkiston,
Ruhsiz tanlar tebransun, yig’la, Turkiston,
Turgil darddan, jismingni sog’la, Turkiston,
Donish o’tiga bag’ring dog’la, Turkiston,
Belga himmat kamarin bog’la, Turkiston,
Ma’rifatga yetmoqni chog’la, Turkiston.
Hamza ijodining leytmotivini millatga o’z og’ir holini anglatish, uni keng dunyoga yangicha, yuksak ma’rifiy nazar bilan qarashga undash tuyg’usi tashkil qiladi. Shu bois ham bu yo’lda barchamiz, ulamolardan tortib boyonlargacha, oddiy fuqarodan to amaldorgacha birlashib millat uchun jon kuydirishga bel bog’laylik, deya murojaat qiladi. Buni “Yashil gul” to’plamiga kirgan she’rlardan ham bilish mumkin:
Haq yo’lida jon bersak, bo’lsak millat qurboni,
Din xizmatina kirsak, bo’lsak millat qurboni.
Kelinglar, dindoshlar, bir ittifoq etaylik,
Maktab ochub, ilm o’qub, shoyad olg’a ketaylik.
Shoir “ilmsizlik”ni bir jarohat deb biladi, uni zo’raymasdan oldini olishlikka undaydi:
Zo’raymasdan jarohat, davo qiling, davolat,
To yetmasdan falokat, bo’lsak millat qurboni.
Millat dardini teran tomirlar bilan his qilish shoirlik rutbasiga o’ta katta mas’uliyat bag’ishlaydi. Asrdan asrga qadam tashlash chog’ida Turkiston boshiga kelgan kulfatlar, mustamlakachilik keltirgan balolar va bunga yarasha millat ibrat oladigan, ular ergashadigan ulamolarning befarqligi, boylarning ham o’z millati rivoji uchun qadam tashlamasligi, natijada yosh-yalanglar tarbiyasidagi noqisliklar, bilimsizlikning avj olishi, buning oqibatida ijtimoiy huquqsizlik kelib chiqishi, butun jahon taraqqiyoti yuz berib turgan paytdagi davrlarda o’lkadagi bu boshboshdoqliklar hushyor qalbli shoirning eng katta dardu alamiga aylangan edi. Bu qayg’u butun jadid ma’rifatparvarlari uchun ham umuminsoniy qayg’uga aylandi. Va shu davrda yaratilgan har bir she’r, nasriy yoxud dramatik asarlar o’zida tashiyotgan asl ma’nolar javhari ana shundan iborat edi.
Manba: «Yoshlik» jurnali, 2009, № 6
