Агар эътибор берсак, шарқлик саркардалар, шоҳ ва султонлар, бек ва оддий аскарларнинг портретлари, муҳораба майдонидаги ҳолатлари чизилган cуратларда улар кўпинча қилич билан бирга тасвирланган. Бошқача айтганда, қилич жангчи қиёфаcининг яхлит бирлиги cифатида у билан бирга акс эттирилган. Қиличнинг катта-кичиклиги, қилич соҳибининг уни ушлаб турган қўли ҳолати билан бирга бу қуролнинг зеб-зийнати, ғилофининг нақшлар, қимматбаҳо тошлар билан безатилгани ҳам бундай cуратларда акc этган.
БОБУР МИРЗОНИНГ ҚИЛИЧИ
Ҳасан Қудратуллаев
филология фанлари доктори, профессор
Тарихда Шарқ мамлакатларида рўй берган муҳорабаларда жангчи, ҳарбий хизматга тааллуқли аскару бек, шаҳзода ва султонларнинг энг ишонган қуроли қилич ҳисобланган. Бу уруш қуроли ҳақида ёзма ва оғзаки адабиётда жуда кўп маълумотлар мавжуд. Қиличнинг фазилатлари, сифати, жангчи қўлига етгунга қадар уни ясаган устанинг чеккан заҳмати, маҳорати борасида достонлар битилган. Буларнинг барчаси бежиз эмас, албатта. Чунки қилич жангчининг ҳаёт-мамот масаласини ҳал этган, ҳарбий маҳоратини юзага чиқарган.
Агар эътибор берсак, шарқлик саркардалар, шоҳ ва султонлар, бек ва оддий аскарларнинг портретлари, муҳораба майдонидаги ҳолатлари чизилган cуратларда улар кўпинча қилич билан бирга тасвирланган. Бошқача айтганда, қилич жангчи қиёфаcининг яхлит бирлиги cифатида у билан бирга акс эттирилган. Қиличнинг катта-кичиклиги, қилич соҳибининг уни ушлаб турган қўли ҳолати билан бирга бу қуролнинг зеб-зийнати, ғилофининг нақшлар, қимматбаҳо тошлар билан безатилгани ҳам бундай cуратларда акc этган.
ХV-ХVI асрларда Хуросон, Мовароуннаҳр ва Ҳиндистонда бўлган жангу жадаллар тасвирланган санъат асарларида, кўплаб миниатюраларда қилич асосий тасвир объектига айланган. Айниқса, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асарида бу уруш қуролининг жозибаси, жангларда аскардан тортиб подшоҳгача содиқ ҳамроҳ бўлиб келгани ўнлаб ўринларда баён этилган. Чунончи, Самарқандни забт этган Бобур аъёну бекларини тақдирлаш, айримларини ўзига янада яқинлаштириш мақсадида уларнинг рутбаларини кўтаради, инъомлар беради. Шунда унинг энг ишонган беги, ҳарбий юришларида етук маслаҳатчиcи Қосимбек Бобур қаламрави ва салтанатидаги ишларга кўз олайтирган Аҳмад Танбални ҳам сийлаш лозимлиги, уни муросага келтириш учун арзирли туҳфа зарурлигини, бундай туҳфа фақат Бобурнинг шахсий қиличи бўлиши мумкинлигини айтади. Бобур даставвал Қосимбекнинг таклифига рози бўлмайди, аммо унинг қайта-қайта илтимосидан кейин шахсий қиличини Аҳмад Танбалга туҳфа этади. Буни қарангки, тақдир тақозоси билан муҳорабалардан бирида Аҳмад томонидан айнан шу қилич билан Бобурнинг бошига зарба тушади. Бу ҳолатни Бобур асарида афсус билан қайд этиб, шахсий қуролни бировга беришнинг хосияти йўқлигини таъкидлайди.
“Бобурнома”нинг бошқа бир жойида муаллиф ажойиб бир ҳарбий мусобақани келтирадики, бу ўша даврда қилич биринчи даражадаги аслаҳа cаналганини кўрсатади. Бу қиличдек ҳарбий қуролга меҳр, унинг жангдаги мавқеи ва хизмати, ҳар бир жангчининг шарафи эканига ёрқин мисол бўла олади: “Ул куни йигитлар шўхлуқ қилиб етган била-ўқ матининг тошида янги том қўпоруб, соладурғон қўрғонни олдулар. Саййид Қосим эшикоқа букун борчадин яхшироқ юруб, ўзуб қилич текурди. Султон Аҳмад Танбал ҳам қилич текурди. Муҳаммад Дўст тағойи ҳам қилич текурди, вале баҳодурлуқ улуши мўғулда қадимий расмдур. Ҳар тўй ва ош бўлғонда ҳар кимки элдин ўзуб қилич текургон бўлса, ул улушни ул олур“. Агар ушбу матнга эътибор берсак, темурийлар салтанатида қиличнинг ҳарбий қурол сифатида юксакликка кўтарилганини кўрамиз.
“Бобурнома”нинг бошқа бир жойида Бобурнинг муҳорабада шахcан иштирок этгани ва унда қилич жангда ҳал этувчи қурол сифатида тасвирлангани диққатга молик. Бунда ўша давр аслаҳасоз усталари томонидан қилич ясашга нечоғли эътибор берилгани, қиличнинг ниҳоятда ўткирлиги, қилич соҳибининг мустаҳкам зарби ва ҳарбий маҳорати қаламга олинган: “Бизнинг соридин ва Иброҳим сорунинг ишларидин Самад отлиқ алар соридин ҳисорий мўғуллардин Шаҳсувор отлиқ рубарў бўлдилар. Шаҳсувор андоқ чопарким, дубулғадин ўтуб, Самаднинг бошиға қилич хейли ўлтурур. Бовужуди бу захм Самад андоқ чопарким, Шаҳсуворнинг бошидин кафи дастча парча сўнгакни қилич олиб кетар”,
“Бобурнома”да ва ўша даврдаги бошқа тарихий обидаларда қиличнинг каромати, ҳарбий аслаҳа сифатидаги жиҳатлари ҳақида жуда кўп мисоллар келтирилган. Шулар қатори, қилични ишлатишда маҳорат кўрсатган жангчи ҳамиша ижобий баҳоланган, қадрланган. Масалан, Бобур бир неча бек ва саркардаларнинг мардлигини моҳирона қилич тебратганида, қилич билан душманни яксон этганида, деб билган. Масалан, у Хуросон султони Ҳусайн Бойқарога баҳо бераркан: “Шужоъ ва мардона киши эди. Борлар ўзи қилич тегирубтур, балки ҳар маъракада борлар қилич тегирибтур. Темурбек наслидин ҳеч ким маълум эмаским, Султон Ҳусайн мирзоча қилич чопмиш бўлғай”, деб ёзади.
Хуллаc, Заҳириддин Бобурнинг таъкидлашича, барча муҳорабалардаги ютуқлар, лашкарнинг қилич чопишдаги маҳорати, энг аввало, аскарнинг бу ҳарбий қурол билан муомала қила олиши, абжирлиги эвазига қўлга киритилган.
Бугунги кунда ҳам Бобурнинг бошқа мулки, ундан қолган буюмлар, бойликларни топиш, у билан қизиқиш ва дунёнинг қайси бурчагида мавжудлигини аниқлаш адиб ихлосмандларини қизиқтириб келмоқда. Жумладан, Бобурнинг қиличи “фалон мамлакатнинг фалон музейида эмиш”, деган тахминлар шулардан биридир. Ана шу масала бўйича анчадан бери қизиқиб юрганлардан бири Бобур ижодининг толмаc мухлиси, Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази Наманган терапевтика бўлим раҳбари, олий тоифали кардиолог, тиббиёт фанлари доктори, Европа ва Россия кардиологлар ассоциацияси аъзоси Мирмаҳмуд Мирсайдуллаевдир. Мирмаҳмуд анчадан бери Бобур ижоди мухлисларини қизиқтириб келган масала – буюк адибнинг соғлиги ва умри давомида 22 бор бетоб бўлгани, бу ҳақда “Бобурнома”даги анча муфассал маълумотларга таяниб жуда қизиқарли тадқиқот олиб бормоқда. У Бобурнинг касалликларини ўша даврда адибнинг шахсий табиби Юсуфий қўйган ташхисини буюк табиб Абу Али ибн Синонинг шу касалликларни даволаш бўйича йўл-йўриқлари билан қиёcлаб ўрганиб чиққан. Айни пайтда профессор М.Мирсайдуллаев Бобурнинг барча касалликларига замонавий тиббиёт аcоcида ташхис қўйиш, ундаги касалликларнинг қачон ва қаерда пайдо бўлганини аниқлаш ва Бобур вафоти сабабини бугунги тиббиёт хулосалари асосида баён этиш мақcадида тадқиқотини давом эттирмоқда.
М. Мирсайдуллаевнинг бу ҳаракатини маъқуллаган ҳолда унинг Бобур қиличининг дарагини топганлигини эшитиб жуда қувондим. Чунки анчадан бери мен ҳам қайсидир мамлакатнинг қайсидир музейида айнан Заҳириддин Бобурга тегишли қиличнинг борлиги ҳақида эшитгандим. Бироқ бу масала билан алоҳида шуғулланиш, интернетга киришга имкон тополмаётган эдим. Бу нажиб мақсадни амалга ошириш тарихчи, филолог мутахассисига эмас, тиббиёт соҳаси профессорига насиб этгани ҳам қувонарли. Камина бу топилдиқнинг тарихини сўзлаб беришни Мирмаҳмуддан илтимос қилдим. У қуйидагиларни гапириб берди:
“Авваламбор, ўзбек адабиёти ва тарихи билан шуғулланган ҳар бир киши Заҳириддин Бобур ижоди билан имкон қадар таниш бўлиши, бу юксак иcтеъдод соҳибининг шахсий ҳаёти ва ижодини оммага етказишга интилиши керак. Кейинги пайтда Президентимиз ташаббуслари билан бу соҳага оид кўпгина ишлар амалга оширилгани барчамизни қувонтиради. Мен ҳам бу хайрли ишдан четда қолишни истамаганим боиc, Бобур қиличи қаердалигига оид маълумотларни топишга уриндим. Айрим мутахассислар бу қилич Франциянинг Лувр музейида эканлигини айтишди. Бу маълумот тўғри чиқмади. Жуда кўп муддат интернет орқали мазкур музейнинг фондига киришга, Бобур қиличига оид маълумотга эга бўлишга интилдим. Начора, мақсад амалга ошмади. Шу тариқа, Туркия, Ҳиндистон, Афғонистон, Санкт-Петербург музейлари материалларини ҳам интернетдан қидирдим, бироқ тополмадим. Шундай бўлса-да, изланишлардан тўхтамадим ва ниҳоят Нью-Йоркдаги “Метрополь” музейи фондидан Бобур қиличи шу ерда сақланаётгани тўғрисида “Мўғул қиличи” сайтида “Сабля Великого Могола Бабура”, деган маълумотига дуч келдим ва уни тезда интернет сайтидан кўчириб олдим. Мазкур сайтдан Бобур қиличига оид барча маълумотларни олиб, махсус файл папкада тўпладим. Ҳозир бу маълумотлар менинг қўлимда.
Бу нодир топилмага муносабатим шу билан тугамади. Зудлик билан бугунги кунда Фарғона водийсида фаолият олиб бораётган қиличсозлар, пичоқчиларга мурожаат қилиб, мазкур музей маълумотлари ва расмлар асосида худди аслидай “Бобур қиличи”ни ясаб беришларини cўрадим. Бир-икки ойлик ҳаракатим зое кетмади, айнан “Бобур қиличи”дек қилич ясовчи устани топа олмадим. Охири наманганлик пичоқчилар Андижоннинг Шаҳрихон шаҳри пичоқчилари билан бирга ишга киришдилар. Бобур қиличини ясашда уста Ашурали отанинг қимматли маслаҳатлари аcқотди. Усталар Дилшодбек Норматов, Маҳмуджон Нуриддинов (бу хонадоннинг уч авлоди пичоқчилик билан шуғулланиб келмоқда, қиличсозлик ҳам шу авлодга хос) “Бобур қиличи”ни аслидагидек тайёрлашда шогирдлари билан кўп заҳмат чекишди. Ишнинг мураккаблиги муносиб метални топиш, пардоз бериш, суфталаш, айнан ўша беш аср олдин яратилган қилич нусхасига имкон қадар яқинлаштириш, даста танлаш (“Бобур қиличи”нинг дастаси архарнинг шохидан тайёрланган экан, уни топиш жуда мушкул), нақш ва ёзувларни аслидек тушириш ва бошқа юмушлар усталардан жуда катта меҳнат талаб қилди”.
Биз Мирмаҳмуднинг Бобур касалликлари ҳақидаги тайёрлаётган рисоласи маcалаcида учрашиб турдик. “Бобур қиличи”нинг тарихи, Бобурнинг касаллиги ва унга замонавий ташхис қўйишнинг ўзигина китобхонда унча қизиқиш уйғотмаслигини инобатга олиб, рисолани кенгайтиришга, адиб касаллигига оид тарихий далиллар билан тўлдириб, ҳар ҳолда мақбул китоб яратишга жазм қилдик ва бу иш давом этмоқда. Намангандаги ўн кунлик ҳамкорлик муддатимиз ҳам тугаб қолиб, Тошкентга қайтишга чоғланганимда, зарур бўлиб қолганда, Мирмаҳмуд кузатишга чиқар экан: “Домла, сиз таниқли бобуршуноссиз ва бу соҳада менга шубҳасиз устозсиз. Мен ҳазрат Бобурнинг Нью-Йоркдаги “Метрополь” музейидан олган маълумот ва расмлар асосида шу қилични водий усталарига ясаттирдим, ижозатингиз билан шуни тақдим этсам. Ниятим — сиз орқали бу хабар кўпчиликка етиб борса”, деб қолди ва мен бу таклифни шу ниятда қабул қилдим. Зотан, Мирзо Бобур қиличидан нусха олиб ясалган бу аслаҳа, энг аввало тарихга беқиёс ҳурмат, шунинг баробарида халқимизнинг ҳунармандчилик санъати боқий эканидан далолат.
Шуни ҳам алоҳида таъкидлашни истардимки, мустақиллигимиз шарофати боис юртимиздан турли сабаблар билан олиб кетилган жуда кўп қимматли буюмлар, қўлёзма ва осори атиқалар имкон қадар қайтарилмоқда, халқ мулкига айланмоқда. Насиб бўлса, манзили аниқ бўлган Бобур қиличи ҳам тарихнинг яхши ва ёмон кунлари белгиси сифатида, даҳо адибимиз Бобуршоҳни бир неча ўлимдан олиб қолган қимматли буюм сифатида ватанига қайтажак!
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2012 йил, 21-сон
Hasan Qudratullaev
BOBUR MIRZONING QILICHI
Tarixda Sharq mamlakatlarida ro‘y bergan muhorabalarda jangchi, harbiy xizmatga taalluqli askaru bek, shahzoda va sultonlarning eng ishongan quroli qilich hisoblangan. Bu urush quroli haqida yozma va og‘zaki adabiyotda juda ko‘p ma’lumotlar mavjud. Qilichning fazilatlari, sifati, jangchi qo‘liga yetgunga qadar uni yasagan ustaning chekkan zahmati, mahorati borasida dostonlar bitilgan. Bularning barchasi bejiz emas, albatta. Chunki qilich jangchining hayot-mamot masalasini hal etgan, harbiy mahoratini yuzaga chiqargan.
Agar e’tibor bersak, sharqlik sarkardalar, shoh va sultonlar, bek va oddiy askarlarning portretlari, muhoraba maydonidagi holatlari chizilgan suratlarda ular ko‘pincha qilich bilan birga tasvirlangan. Boshqacha aytganda, qilich jangchi qiyofasining yaxlit birligi sifatida u bilan birga aks ettirilgan. Qilichning katta-kichikligi, qilich sohibining uni ushlab turgan qo‘li holati bilan birga bu qurolning zeb-ziynati, g‘ilofining naqshlar, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgani ham bunday suratlarda aks etgan.
XV-XVI asrlarda Xuroson, Movarounnahr va Hindistonda bo‘lgan jangu jadallar tasvirlangan san’at asarlarida, ko‘plab miniatyuralarda qilich asosiy tasvir ob’ektiga aylangan. Ayniqsa, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida bu urush qurolining jozibasi, janglarda askardan tortib podshohgacha sodiq hamroh bo‘lib kelgani o‘nlab o‘rinlarda bayon etilgan. Chunonchi, Samarqandni zabt etgan Bobur a’yonu beklarini taqdirlash, ayrimlarini o‘ziga yanada yaqinlashtirish maqsadida ularning rutbalarini ko‘taradi, in’omlar beradi. Shunda uning eng ishongan begi, harbiy yurishlarida yetuk maslahatchisi Qosimbek Bobur qalamravi va saltanatidagi ishlarga ko‘z olaytirgan Ahmad Tanbalni ham siylash lozimligi, uni murosaga keltirish uchun arzirli tuhfa zarurligini, bunday tuhfa faqat Boburning shaxsiy qilichi bo‘lishi mumkinligini aytadi. Bobur dastavval Qosimbekning taklifiga rozi bo‘lmaydi, ammo uning qayta-qayta iltimosidan keyin shaxsiy qilichini Ahmad Tanbalga tuhfa etadi. Buni qarangki, taqdir taqozosi bilan muhorabalardan birida Ahmad tomonidan aynan shu qilich bilan Boburning boshiga zarba tushadi. Bu holatni Bobur asarida afsus bilan qayd etib, shaxsiy qurolni birovga berishning xosiyati yo‘qligini ta’kidlaydi.
“Boburnoma”ning boshqa bir joyida muallif ajoyib bir harbiy musobaqani keltiradiki, bu o‘sha davrda qilich birinchi darajadagi aslaha sanalganini ko‘rsatadi. Bu qilichdek harbiy qurolga mehr, uning jangdagi mavqei va xizmati, har bir jangchining sharafi ekaniga yorqin misol bo‘la oladi: “Ul kuni yigitlar sho‘xluq qilib yetgan bila-o‘q matining toshida yangi tom qo‘porub, soladurg‘on qo‘rg‘onni oldular. Sayyid Qosim eshikoqa bukun borchadin yaxshiroq yurub, o‘zub qilich tekurdi. Sulton Ahmad Tanbal ham qilich tekurdi. Muhammad Do‘st tag‘oyi ham qilich tekurdi, vale bahodurluq ulushi mo‘g‘ulda qadimiy rasmdur. Har to‘y va osh bo‘lg‘onda har kimki eldin o‘zub qilich tekurgon bo‘lsa, ul ulushni ul olur“. Agar ushbu matnga e’tibor bersak, temuriylar saltanatida qilichning harbiy qurol sifatida yuksaklikka ko‘tarilganini ko‘ramiz.
“Boburnoma”ning boshqa bir joyida Boburning muhorabada shaxsan ishtirok etgani va unda qilich jangda hal etuvchi qurol sifatida tasvirlangani diqqatga molik. Bunda o‘sha davr aslahasoz ustalari tomonidan qilich yasashga nechog‘li e’tibor berilgani, qilichning nihoyatda o‘tkirligi, qilich sohibining mustahkam zarbi va harbiy mahorati qalamga olingan: “Bizning soridin va Ibrohim soruning ishlaridin Samad otliq alar soridin hisoriy mo‘g‘ullardin Shahsuvor otliq rubaro‘ bo‘ldilar. Shahsuvor andoq choparkim, dubulg‘adin o‘tub, Samadning boshig‘a qilich xeyli o‘lturur. Bovujudi bu zaxm Samad andoq choparkim, Shahsuvorning boshidin kafi dastcha parcha so‘ngakni qilich olib ketar”,
“Boburnoma”da va o‘sha davrdagi boshqa tarixiy obidalarda qilichning karomati, harbiy aslaha sifatidagi jihatlari haqida juda ko‘p misollar keltirilgan. Shular qatori, qilichni ishlatishda mahorat ko‘rsatgan jangchi hamisha ijobiy baholangan, qadrlangan. Masalan, Bobur bir necha bek va sarkardalarning mardligini mohirona qilich tebratganida, qilich bilan dushmanni yakson etganida, deb bilgan. Masalan, u Xuroson sultoni Husayn Boyqaroga baho berarkan: “Shujo’ va mardona kishi edi. Borlar o‘zi qilich tegirubtur, balki har ma’rakada borlar qilich tegiribtur. Temurbek naslidin hech kim ma’lum emaskim, Sulton Husayn mirzocha qilich chopmish bo‘lg‘ay”, deb yozadi.
Xullas, Zahiriddin Boburning ta’kidlashicha, barcha muhorabalardagi yutuqlar, lashkarning qilich chopishdagi mahorati, eng avvalo, askarning bu harbiy qurol bilan muomala qila olishi, abjirligi evaziga qo‘lga kiritilgan.
Bugungi kunda ham Boburning boshqa mulki, undan qolgan buyumlar, boyliklarni topish, u bilan qiziqish va dunyoning qaysi burchagida mavjudligini aniqlash adib ixlosmandlarini qiziqtirib kelmoqda. Jumladan, Boburning qilichi “falon mamlakatning falon muzeyida emish”, degan taxminlar shulardan biridir. Ana shu masala bo‘yicha anchadan beri qiziqib yurganlardan biri Bobur ijodining tolmas muxlisi, Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazi Namangan terapevtika bo‘lim rahbari, oliy toifali kardiolog, tibbiyot fanlari doktori, Yevropa va Rossiya kardiologlar assotsiatsiyasi a’zosi Mirmahmud Mirsaydullaevdir. Mirmahmud anchadan beri Bobur ijodi muxlislarini qiziqtirib kelgan masala – buyuk adibning sog‘ligi va umri davomida 22 bor betob bo‘lgani, bu haqda “Boburnoma”dagi ancha mufassal ma’lumotlarga tayanib juda qiziqarli tadqiqot olib bormoqda. U Boburning kasalliklarini o‘sha davrda adibning shaxsiy tabibi Yusufiy qo‘ygan tashxisini buyuk tabib Abu Ali ibn Sinoning shu kasalliklarni davolash bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlari bilan qiyoslab o‘rganib chiqqan. Ayni paytda professor M.Mirsaydullaev Boburning barcha kasalliklariga zamonaviy tibbiyot asosida tashxis qo‘yish, undagi kasalliklarning qachon va qaerda paydo bo‘lganini aniqlash va Bobur vafoti sababini bugungi tibbiyot xulosalari asosida bayon etish maqsadida tadqiqotini davom ettirmoqda.
M. Mirsaydullaevning bu harakatini ma’qullagan holda uning Bobur qilichining daragini topganligini eshitib juda quvondim. Chunki anchadan beri men ham qaysidir mamlakatning qaysidir muzeyida aynan Zahiriddin Boburga tegishli qilichning borligi haqida eshitgandim. Biroq bu masala bilan alohida shug‘ullanish, internetga kirishga imkon topolmayotgan edim. Bu najib maqsadni amalga oshirish tarixchi, filolog mutaxassisiga emas, tibbiyot sohasi professoriga nasib etgani ham quvonarli. Kamina bu topildiqning tarixini so‘zlab berishni Mirmahmuddan iltimos qildim. U quyidagilarni gapirib berdi:
“Avvalambor, o‘zbek adabiyoti va tarixi bilan shug‘ullangan har bir kishi Zahiriddin Bobur ijodi bilan imkon qadar tanish bo‘lishi, bu yuksak iste’dod sohibining shaxsiy hayoti va ijodini ommaga yetkazishga intilishi kerak. Keyingi paytda Prezidentimiz tashabbuslari bilan bu sohaga oid ko‘pgina ishlar amalga oshirilgani barchamizni quvontiradi. Men ham bu xayrli ishdan chetda qolishni istamaganim bois, Bobur qilichi qaerdaligiga oid ma’lumotlarni topishga urindim. Ayrim mutaxassislar bu qilich Frantsiyaning Luvr muzeyida ekanligini aytishdi. Bu ma’lumot to‘g‘ri chiqmadi. Juda ko‘p muddat internet orqali mazkur muzeyning fondiga kirishga, Bobur qilichiga oid ma’lumotga ega bo‘lishga intildim. Nachora, maqsad amalga oshmadi. Shu tariqa, Turkiya, Hindiston, Afg‘oniston, Sankt-Peterburg muzeylari materiallarini ham internetdan qidirdim, biroq topolmadim. Shunday bo‘lsa-da, izlanishlardan to‘xtamadim va nihoyat Nyu-Yorkdagi “Metropol” muzeyi fondidan Bobur qilichi shu yerda saqlanayotgani to‘g‘risida “Mo‘g‘ul qilichi” saytida “Sablya Velikogo Mogola Babura”, degan ma’lumotiga duch keldim va uni tezda internet saytidan ko‘chirib oldim. Mazkur saytdan Bobur qilichiga oid barcha ma’lumotlarni olib, maxsus fayl papkada to‘pladim. Hozir bu ma’lumotlar mening qo‘limda.
Bu nodir topilmaga munosabatim shu bilan tugamadi. Zudlik bilan bugungi kunda Farg‘ona vodiysida faoliyat olib borayotgan qilichsozlar, pichoqchilarga murojaat qilib, mazkur muzey ma’lumotlari va rasmlar asosida xuddi asliday “Bobur qilichi”ni yasab berishlarini so‘radim. Bir-ikki oylik harakatim zoe ketmadi, aynan “Bobur qilichi”dek qilich yasovchi ustani topa olmadim. Oxiri namanganlik pichoqchilar Andijonning Shahrixon shahri pichoqchilari bilan birga ishga kirishdilar. Bobur qilichini yasashda usta Ashurali otaning qimmatli maslahatlari asqotdi. Ustalar Dilshodbek Normatov, Mahmudjon Nuriddinov (bu xonadonning uch avlodi pichoqchilik bilan shug‘ullanib kelmoqda, qilichsozlik ham shu avlodga xos) “Bobur qilichi”ni aslidagidek tayyorlashda shogirdlari bilan ko‘p zahmat chekishdi. Ishning murakkabligi munosib metalni topish, pardoz berish, suftalash, aynan o‘sha besh asr oldin yaratilgan qilich nusxasiga imkon qadar yaqinlashtirish, dasta tanlash (“Bobur qilichi”ning dastasi arxarning shoxidan tayyorlangan ekan, uni topish juda mushkul), naqsh va yozuvlarni aslidek tushirish va boshqa yumushlar ustalardan juda katta mehnat talab qildi”.
Biz Mirmahmudning Bobur kasalliklari haqidagi tayyorlayotgan risolasi masalasida uchrashib turdik. “Bobur qilichi”ning tarixi, Boburning kasalligi va unga zamonaviy tashxis qo‘yishning o‘zigina kitobxonda uncha qiziqish uyg‘otmasligini inobatga olib, risolani kengaytirishga, adib kasalligiga oid tarixiy dalillar bilan to‘ldirib, har holda maqbul kitob yaratishga jazm qildik va bu ish davom etmoqda. Namangandagi o‘n kunlik hamkorlik muddatimiz ham tugab qolib, Toshkentga qaytishga chog‘langanimda, zarur bo‘lib qolganda, Mirmahmud kuzatishga chiqar ekan: “Domla, siz taniqli boburshunossiz va bu sohada menga shubhasiz ustozsiz. Men hazrat Boburning Nyu-Yorkdagi “Metropol” muzeyidan olgan ma’lumot va rasmlar asosida shu qilichni vodiy ustalariga yasattirdim, ijozatingiz bilan shuni taqdim etsam. Niyatim — siz orqali bu xabar ko‘pchilikka yetib borsa”, deb qoldi va men bu taklifni shu niyatda qabul qildim. Zotan, Mirzo Bobur qilichidan nusxa olib yasalgan bu aslaha, eng avvalo tarixga beqiyos hurmat, shuning barobarida xalqimizning hunarmandchilik san’ati boqiy ekanidan dalolat.
Shuni ham alohida ta’kidlashni istardimki, mustaqilligimiz sharofati bois yurtimizdan turli sabablar bilan olib ketilgan juda ko‘p qimmatli buyumlar, qo‘lyozma va osori atiqalar imkon qadar qaytarilmoqda, xalq mulkiga aylanmoqda. Nasib bo‘lsa, manzili aniq bo‘lgan Bobur qilichi ham tarixning yaxshi va yomon kunlari belgisi sifatida, daho adibimiz Boburshohni bir necha o‘limdan olib qolgan qimmatli buyum sifatida vataniga qaytajak!
“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2012 yil, 21-son
