Олам доимий ҳаракатда: ўсиб ўзгаришда, янгиланиш ва яшаришда, туғилиш ва қувонишда. Шарқ билан Ғарб ўртасига – буни асл халқимизнинг тилида кун ботиш ва кун чиқиш деб шоирона атаб келишган – заррача ҳам ғов қўйиб бўлмайди. Табиатнинг ўзида бундай ғов ва тўғоннинг ўзи йўқ. Лекин Қуёшнинг Шарқдан чиқиши ҳаммага маълум. Қуёш йўлига ҳеч қандай ғов бўлмаганидек, Ер юзида ҳам ўзаро фойдали ва эзгу борди-келдилар доим давом этиб келган, инсоният бир-бирини таниган-билган, бир-биридан ўрганган, бир-бирига қараб қадди-қоматини ростлаган.

ҲАЁТБАХШ СЎЗ
Таниқли адабиётшунос олим ва таржимон
Иброҳим Ғафуров билан суҳбат

Иброҳим Ғафуров 1937 йил 27 декабрда Тошкентда ҳунарманд оиласида туғилди. 1956 1961 йилларда САГУ (ҳозирги ЎзМУ) нинг филология факультетида ўқиди. 1961 1982 йилларда Давлат бадиий адабиёт нашриётида кичик муҳаррир, таҳририят мудири, бош муҳаррир ўринбосари лавозимларида ишлади.
Иброҳим Ғафуров «Гўзалликнинг олмос қирралари» (1964) «Унитилмаган боғ» (1965), «Жозиба» (1970), «Ёнар сўз» (1973), «Ям-яшил дарахт» (1976), «Юрак -аланга» (1980). «Лириканинг юраги» (1982), «Шеърият — изланиш демак» (1984), «Ўттиз йил изҳори» (1987), «Тил эркинлиги» (1998) сингари адабий танқидий, бадиа китоблар муаллифи. У «Ҳаё — халоскор», «Мангу латофат» ва бошқа бир қатор бадиалари ва мансуралари жамланган китоблари билан эътибор қозонди.
Иброҳим Ғафуров жаҳон адабиётининг етук намояндалари: Доcтоевскийнинг «Жиноят ва Жазо», «Телба», «Қиморбоз» , Мопассаннинг «Азизим», Ҳемингуэйнинг «Алвидо, қурол», «Чол ва Денгиз», Чингиз Айтматовнинг «Қиёмат», «Чингизхонниг оқ булути» Жеймс Жойснинг «Улисс» каби асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
И. Ғафуров филология фанлари номзоди (1973), Ўзбекистон ёшлари мукофоти (1989) лауреати, «Дўстлик» ордени соҳиби (1995).

– Иброҳим ака, ўзбек адабиёти жаҳоннинг қадимий ва бой адабиётларидан бири ҳисобланади. Неча асрлардан буён Париж, Лондон, Оксфорд, Берлин сингари ўнлаб шаҳарларнинг нуфузли халқаро китоб жамғармалари ва музейларида сақланаётган бебаҳо маънавий бойликларимизга бугун ўзимиз эгалик қилаяпмиз. Энди ўз адабий меросимизни асраб-авайлаш, улардан келгуси авлодни баҳраманд этиш учун барча шароитлар яратилган. Келинг, суҳбатимизни азалдан дунё эътиборини тортган мумтоз адабиётимиз, умуман, Шарқ мамлакатларининг ўзига хос руҳий иқлими ҳақида бошласак…

– Олам доимий ҳаракатда: ўсиб ўзгаришда, янгиланиш ва яшаришда, туғилиш ва қувонишда. Шарқ билан Ғарб ўртасига – буни асл халқимизнинг тилида кун ботиш ва кун чиқиш деб шоирона атаб келишган – заррача ҳам ғов қўйиб бўлмайди. Табиатнинг ўзида бундай ғов ва тўғоннинг ўзи йўқ. Лекин Қуёшнинг Шарқдан чиқиши ҳаммага маълум. Қуёш йўлига ҳеч қандай ғов бўлмаганидек, Ер юзида ҳам ўзаро фойдали ва эзгу борди-келдилар доим давом этиб келган, инсоният бир-бирини таниган-билган, бир-биридан ўрганган, бир-бирига қараб қадди-қоматини ростлаган.

Аён ҳақиқат шуки, тарих, маданият аввалда Шарқда яралди. Қуёш нурлари олдин машриқ заминларга ёйилганидек. Одам сўз айтишни, мулоқотни, ҳарф таниш, хат битиш, достон куйлашни Шарқда билди. Кейин бу улуғ неъматлар аста-секинлик билан Кун ботар ерларга тарқалди. Милоддан илгариги минг йилликлар мобайнида Кун чиқиш ерларида шаҳарлар, қалъалар пайдо бўлди, одамлар қўрғонларда истиқомат қилди, тириклик неъматларини фақат қурол кучи ва ёрдами билан яратиш, сақлаш, муҳофаза қилиш ва илгари силжитиш, ибтидоий даражадан маданий даражага ўтиш мумкинлигини ва бор нарсаларни сақлаш, авайлаш зарурлигини англаб етди. Эҳромлар шунинг учун қурилди: Гилгамеш, Маҳобҳората, Илиада-Одиссея, Алпомишлар шунинг учун яратилди. Норманлар, саксонлар, славянларнинг эпослари анча кейинроқ, гилгамешлардан улуш, ранг-бўй, маза олиб дунёга келди. Медицина Бобилдан чиқиб, Мисрга ва ундан Юнонга ўтди: Ал-Мажистий-Птолемейлардан сўнг Ар-Розий, Ибн Синоларга ўтди. Ибн Сино айланиб Европага, Италия, Франция, Германия, Испанияга ўтиб, Авиценна бўлди, Ал-жабр алгебрага, устурлоб Астрономияга айланди. Тарихий-маданийлик мағриб заминларда маданийлик-замонавийлик-амалийлик касб этди. ўарб омочни механизациялаштирди. Пифагор, Галилей, Коперниклар чиқди. Форобийнинг «Фозиллар шаҳри»га муқобала ва табдилан «Қуёш шаҳри» яратилди. Машриқ билан Мағрибнинг руҳий яқинликлари чексиз. Лекин Шарқни Ғарб, Ғарбни Шарқ кашф этиши ҳар замонларда ҳар турли бўлди. Салб юришларида Ғарб Шарқни қилич кучи билан ўзлаштиришга уринди. Лекин юз йилнинг нари-верисидан ортиққа бормади. Ҳозирда ҳам Шарқнинг қадим маконлари Шом, Ироқ, Афғон ерларида шунга ўхшаш ҳаракатлар гарчи бошқа мақсадлар билан бўлсада, давом этмоқда. Бутун инсоният кўз ўнгида қиёмат қойим – охир замон манзаралари зоҳир бўлмоқда. Илгари қитъалардан қитъаларга кўчиш, янги қитъаларни эгаллаш эзгулик, маданий аломат бўлса, эндиги қочқинлик-кўчишлар, асло эзгулик, маданий аломат бўлмай қолди. Террористларни, экстремистларни ким ёки кимлар қурол-яроғлар билан таъминлаяпти, яширин тарзда қўллаяпти, – деганга ўхшаш омонсиз саволлар ҳозирги замон афкор оммасида тобора қатъият билан ўртага қўйиляпти. Террорни террор билан йўқотишга ҳаракатлар бутун заминда боши-кети кўринмайдиган оғир оқибатларни келтириб чиқармоқда. Шу муносабат билан Ўзбекистонда тинчлик-омонлик диёрининг барпо этилиши ер юзи халқлари учун ҳар томонлама ибратдир. Ўзбекистоннинг биронта ҳарбий аскари бошқа ерларга юборилмайди ва Ўзбекистон бошқа ҳарбий иттифоқларга ҳеч қачон қўшилмайди, Ўзбекистон омонлик мамлакати бўлиб қолади деган улуғ сиёсат юритилаётгани БМТ учун ибрат намунасидир. Шарқнинг ўзига хос руҳи деганда, биз аввало, мана шулар назарда тутилаётганлигини англаймиз. Шарқнинг руҳи бу аввало омонлик руҳи. Тараққиётнинг асоси урушлар эмас, фақат ва фақат омонлик! Ўзбек халқи омонлик халқи дейилаётганининг маъноси шу қадар кенг ва таъсирли. Омонликни биз ҳозирги дунё тсивилизациясининг энг олий меваси ва натижаси деб биламиз. Омонлик ва адолат концептсияси эндиликда ер юзи халқлари учун энг умидбахш ва ҳаётбахш концептсиядир. Санъат, адабиёт, маданият шунга хизмат қилади. Буларнинг бошқа маъноси йўқ ва бошқа ма’нольари бор, дейилса, бу фақат маъносизлик, холос!

– Сиз жаҳон адибларининг кўплаб машҳур асарларини таржима қилгансиз. Айниқса, битта жумланинг ўзи китобда бутун саҳифани ташкил қиладиган Маркеснинг «Бузрукнинг кузи» ёки Жеймс Жойснинг «Улисс» романлари машаққатли меҳнатингиз эвазига она тилимизда дунё юзини кўрди. Бу асарларнинг ичига кириб борганинг сари Европа адабиётининг ўзига хос хусусиятлари, нафосати ва идрокини ҳис этиб бораверамиз. Айтингчи, ҳозирги китобхонлар бундай мураккаб асарларни оммавий равишда қабул қилишига ишонасизми?

– Юксак инсонпарварлик ва инсоний олижаноблик руҳида ёзилган асарларни уларнинг шакли ва услуби мураккаб, қийин деган баҳона билан ўқимаслик бу – андиша ва мулоҳазакорлик билан гапирганда ҳам, нари борса, маънавий ёки ақлий ялқовликдан бошқа нарса эмас. Маълумки, психологияда ялқов одам ғайрат билан ишламаслик учун жуда-жуда кўп баҳоналарни ўйлаб топади. Боши-охири йўқ важ-корсонларни тўқиб чиқаради. Жойс, Маркес, Кафка сингари адибларнинг асарларини ўқиш ва уқиш қийин деган гапларни доим чайнаб юришади. Лекин келинг, росмана тан олиб айтайлик, Навоийни, Бобурни, Форобий, Сино, Беруний, Хоразмийларни ўқиш осонми, қачон осон бўлган? Аммо шуни унутмаслик керакки, ҳар қандай ўқиш ва ўрганиш одамдан ақл ва ақл косаси миянинг ғайрат-шижоати, қунт-ихлосини талаб қилади. Булар бўлмаса, инсон ўқиш ва ўрганишда ҳеч қандай натижаларга эришолмайди. Юз марта, минг марталаб мураккаб ва қийин дегандан кўра, бир марта яхшилаб ўқиб чиқиш кифоя. Ақлли одам бунга вақт ажрата олади. Қийин ва мураккаб деб аталадиган адибларнинг қийинлиги ва мураккаблиги улардаги ақл, фикр, ҳиссиёт жараёнларининг ўта теранлиги, зичлиги ва доим тангликда ифодаланганлиги билан белгиланади. Ахир, қандай қилиб Нитшенинг «Зардушт таваллоси» ёки «Инсон, фақат инсонга хос» деган асарларини ўқимай, онгимизга ўзлаштирмай туриб, қандай қилиб Платон, Суқрот, Арасту ва улардан кейинги янги платоникларни, Декарту Кантларни, Сино фалсафасини, Берунийнинг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар»ини тушунамиз. Ҳолбуки, булар ҳаммаси бир-бири билан чамбарчас боғланиб кетган. Булар ва булардан кейингиларда Мағрибу Машриқ, Шимолу Жануб жуда қаттиқ туташиб кетган. Булар маънавий руҳий меридианларимиз: бирининг эшиги орқали иккинчисининг, учинчисининг… эшиклари очила боради. Буни тушунмаганлар узоққа чополмай остонасининг тагидан нари кетолмай, кўлмакдаги тилла балиқ бўлиб ўтираверади. Атрофимизга қарайлик, аччиқ бўлса ҳам, нотўғрими? Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфининг энг яхши асарлари нима учун ёзилди? Англамасак? Хулоса чиқармасак? Ғафур Ғулом, Чўлпон, Қодирийнинг оламшумул гуманизми қаэрга боради, нима қилади? Англамасак? Хулоса чиқармасак? Ўзимизга кундалик ҳамроҳ қилиб олмасак? Ҳолбуки, энг юксак гуманизм, миллатпарварлик шулардаку, шуларнинг энг ғайратли издошларидаку?

– Мактабда савод чиқаришни ўқиш китобдан бошлаб, сабоғини иншо билан якунлашимиз бежиз эмас. Матнни тўғри ўқиш ва уқиш, талқин қилиш ҳам бир санъат. Масалан, ҳазрат Навоийнинг ғазалларини қандай бўлса шундайлигича Ғарб тилларига ўгириш ноимкон кўринади. Бундан кўра аслияти қулай. Сизда ҳам шундай пайтлар бўлганми? Умуман, адабий тил нуқтаи назаридан қараганда, миллий тилимизнинг имкониятлари қай даражада, деб ўйлайсиз?

– Она тилимизнинг қудрати ва салоҳияти Миррихга ва ундан олисдаги юлдузларга кўтарилишимизга ҳам кифоя қилади. Француз тили ўз-ўзидан француз тили деб ном чиқарган ва машҳур бўлган эмас. Унинг машҳурлиги ва шони минг йиллардан бери бу тилда фаол тарзда ранг-баранг асарлар ёзилиб келаётганида, ҳамон ҳар йили унда неча минглаб китоблар, янги романлар ёзилаётганида ва фаол ўқилаётганида. Агарда фаол ва ташналик билан ўқилмаганда эди, унда бунчалик кўп ва хўб китоблар ёзилмасди ва театрларда қўйилмасди ва мухлислар ярим йиллаб чипталарга навбат кутиб турмасди. Ўзбек тилининг франтсуз тилидан қолишадиган кам-кемтик жойи йўқ. Грамматикани поэзиядан ҳам ортиқ кўраман: математика, физика, информатика, астрономия, геометриядан ҳам ортиқ менга ўзбек грамматикаси. Ҳар қандай сўз, ҳар қандай ифода яратса имкони бор. Навоий шу тилда ёзиб, дунё ва миллий адабиётда тенгсиз улуғ оқим яратган. Бу тилда яратиладиган афзалликларни у ўн саккиз минг оламга баробар кўрган. Эркин Воҳидов Гётенинг оламга машҳур ва бадиий жиҳатдан жуда-жуда мураккаб «Фауст» асарини шу тилда мақоми олий даражада таржима қилди-я. Абдулла Ориповчи? Дантенинг «Илоҳий комедия»сининг «Дўзах» қисмини қанчалар мавзун ва уйғун ўзбек тили билан ўгирмадими ва Италия шеър шаклининг гўзал ўзбекий муқобилларини яратмадими! Тарихдан мисоллар келтирадиган бўлсак, Қутб Хоразмий деган улуғ шоиримиз Низомий Ганжавийнинг «Хусрав ва Ширин» достонини энг баланд фасиҳ шеър услубида ўзбек тилимизга ўгириб бермадими ёки Сайфи Саройи деган оташзабон донишманд шоиримиз Саъдий ҳазратларининг «Гулистон»ини ўзбек тилида муқобилини яратмадими? Кейинги ХХ асрда жаҳон адабиётларидан ўзбек тилига машҳуру манзур таржималар эса саводхон китобхонларимизга яхши таниш. Булар бари она тили ва адабий тилимизнинг жаҳон тиллари қаторидаги қудрати ва кенг имкониятларидан яхши дараклар беради. Фитрат 1919 йилда ёзган «Тилимиз» деган мақоласида ўзбек тили дунёдаги энг бой ва шоирона ифодавий тиллар қаторида туради. Лекин агарда Хоразмий, Форобий, Замахшарий, Ибн Сино, Беруний ва шулар сингари бошқа адибу мутафаккирларимиз ўз туркий тилларида асарларини ёзганларида, унинг шуҳрати бундан минг карра ортиқ ортган бўларди деб армон қилган эдилар. Тилда қанча кўп асар ёзилса, у шунчалар чархланади, сайқалланади, тилда қанча кўп ва ҳар бир соҳада қанча кўп мулоқот қилинса, у шунчалар бойиб, кенгайиб, чуқурлашиб боради. Тилда ибора ва сўз бирлиги қанча кўп ва ранг-баранг бўлса, бу тилнинг ифода имкониятлари шунчалар қудратли тус олади.

Кимки муз юрак бўлса,
Ўйлама эритмакни,
Минг қуёш ёқиб қўйсанг,
Қилмағай асар зое –

дея Эркин Воҳидов куйиб ёзган эди. Шундай тил ичида бепарво юрганлар, шундай тил ёнидан ҳиссиз, шуурсиз ўтиб бораётганлар бор. Тил уларга асар қилмайди ёки бу тилнинг равнақи устида асло қайғурмайдилар. Она тилимизнинг икки раҳмсиз душмани бўлади: бири босқинчи душманлар; иккинчиси, шу тилга мансуб бепарволар, яъни парвойи палаклар. Дунёда шундай парвосизлик туфайли худойим яратган неча тиллар унутилиб, йўқолиб кетган, неча тиллар жуда тор доираларда чекланиб қолган. Тилимиз сўз ясаш, яратиш шакллари беҳад бой тил, сўзлар ясашга, ҳар қандай хориж тиллари билан рақобатга қобил тил. Бу тилимизда Навоий даврида юзлаб ҳарбий тушунчалар амалда эди. Ҳозир уларнинг аксари унутилган, яъни қўлланишдан чиққан, яъни бошқа тилдан кирган тушунча ва терминларга ўрин бўшатиб берган. Бу мустамлакачилик зулмининг натижаси. Уларни ҳозир тилимизга фаол олиб кирмасак ва олиб киришнинг оқил йўлларини изламасак, бу бизнинг бепарво масъулиятсизлигимиз оқибати. Истиқлол туфайли қонун-қоидаларнинг ўзига мос ва хос миллий шакллари ва услублари яратилди. Бу жуда катта тарихий-маданий ғалаба, ўзбек тилининг янги замонлардаги ғалабаси. Яхши билиб қўйиш керак: муомала, мулоқот, нутқ маданияти, ёзма ва оғзаки маданият аввало — грамматикани яхши ва чуқур билишдан бошланади. Она тилини билмаса ҳам, яхши математик бўлиши мумкиндир. Аммо у ҳеч қачон математиканинг яхши шарҳловчиси ва яна муҳими, математикага муҳаббат уйғотувчи бўлолмайди. Шунинг учун тилнинг кимёси устида ҳар бир юртини, миллатини, тарихини севган одам бош қотиришга чорланган. Биз ўз-ўзича эмас, тилимиз билан бирга ўзгариб борамиз. Одам муҳитидаги, руҳониятидаги, уҳровий, ладунний дунёсидаги ўзгаришлар тилга ҳам кўчади ва унда ўз аксини топади. Бу шоён жозибадор жараён. Кеча ҳеч қачон «ахборот узатиш», «маънавият тамойиллари», «маданий қадриятлар», «мулоқот амалиёти», «ижтимоий-маданий баҳолаш», «расмий-идоравий тил» ва ҳоказо демаганмиз. Ҳозир бундай тамомила янги иборалар юзларча, балки мингларча. Биз бу ибораларни матнларда учратганда ё эшитганимизда улар англатадиган ма’нольарнигина тушунамиз. Умумий тил – койне доирасида янги китобий, илмий, маълум даражада сунъий бўлиб кўринадиган тил жадал ривожланяпти. Матбуот, телевидение, радио, театр саҳналарида тил ифода ўзгаришлари беҳад катта. Ҳозир биз Навоий, Қодирий, Ойбек, ўафур ўулом тилида жонли мулоқот қилаётганимиз йўқ. Булар ва улар кабилар адабий тилимизнинг бебаҳо хазиналари. Биз жонли оғзаки тилда сўзлашганимизда адабий-маданий меросимизни ташкил қилган манбаларга ҳам дам-бадам мурожаат қиламиз. Тилда грамматика қабул қилган нормалардан ҳам узоқлашишлар тез-тез учраётганига дуч келамиз. Бу табиий тилимизнинг тинмасдан бойиб кенгайиб бораётганлигини кўрсатади. Бу тилда Жойсни ҳам, Кафкани ҳам, Анна Ахматова, Евгений Евтушенкони ҳам завқланиб-завқланиб таржима қилиш мумкин.

– Миллий адабиётимиз равнақи йўлида олиб борган илмий тадқиқотларингиз ҳам таҳсинга лойиқ. Лекин «Менинг романларим» деб атаган мансураларингиз адабий жамоатчилик эътиборини тортди. Эркин шеър жанрига жуда яқин бўлган бу насрий назмларни тартибга келтириб, ўқувчилар ҳукмига ҳавола этишингизга нима туртки бўлди?

– Ижодкор ўз табиати, кўпроқ юрагига мос фикр шаклини, яна ҳам тўғриси, ифода шаклини қидиради. Қандай қилсам мен фақат ўзимга хос, бошқа ижодкорларни такрорламайдиган тарзда гапираман, фикр, мулоқот юритоламан, – деб биринчи навбатда қайғуради. Ўз фикр, ифода тарзини қидиради. Бусиз у бошқалардан фарқли, оригинал ижодкор бўлиб етишолмаслигини англайди. Шунинг учун у биринчи навбатда ўз ижодий тилини топишга уринади. Хуршид Дўстмуҳаммад, Назар Эшонқул, Исажон Султон, Абдуқаюм Йўлдошевнинг ёзаётганларига эътибор қилинг. Тил эътибори билан улар жуда ҳам ранг-баранг. Биронтаси ўтмишдаги биронта адибимизга ўхшамайди. Балки мавзуларда ўхшашликлар жуда кўпдир. Аммо ифода услублари ғоятда такрорланмас. Шойим Бўтанинг тили Қўчқор Норқобил ёки Собир Ўнар тилидан кескин ажралиб, ўз қиёфаси билан кўзга чалинади. Ҳар ким ўз қалбига яраша усул топади. Мансураларда мен фикр ва энг муҳими, фикрнинг ифодавий эркинлигини севиб қолганман. Бадиий эркинлик деганда поэтик ифода эркинлигини тушунганман. Ақлим, кўксимда фикр қандай ҳаяжонли қобиқда уйғонса ёки туғилса, шундай ҳаяжони билиниб турадиган тарзда қоғозга туширишга интиламан. Қоғозга туширганда, жуда кўп ҳаяжонлар, хаёл ранг-барангликлари йўқолади. Ижодкор шундай йўқотишлардан кўп изтироб чекади. Аммо узуқ-юлуқликдан қутулолмайди. Мансуралар фикрлардаги портлашларнинг вайроналари. Улуғ араб шоири Қайс ибн ал-Мулавваҳдан «Ўлганлар муҳаббат азобидан қутуладиларми?» – деб сўраганларида, у: «Мен бормайман олдингга, сен ҳам мени чақирмайсан. Қанча замонлар ўтти, Ўлган кўзларимдан оқмас энди кўзёшлар. Менинг руҳоний кўзларим эса йиғлаб ётурлар ҳамон», деб жавоб берган экан. Мана шу мансуравий фикр. Шоир ўлган кўзнинг йиғлаб ётишини мислсиз тасвирлайди. Кўз олдингизга келтирасиз бу қуримас ишқ булоғини. Мансураларнинг фикр бурилишлари, товланишлари бепоёнлиги мени ҳайратга солади.

– Китоб дўконларини кўп айланаман. Барибир халқимиз китобхон. Хусусан, сизда китобга қизиқиш ва меҳр қачон уйғонган? Ўқиган китобларингизни ҳеч ҳисоблаб чиққанмисиз? Cир бўлмаса, айни пайтда китоб жавонингизда нечта китоб бор? Ҳаммасини ўқиб чиққанмисиз?

– Жавонимдаги барча китобларни санамаганман: балки ўн минг, балки йигирма минг бордир, эҳтимол кўпроқдир. Талабалик йилларимда жуда кўп китоблар сотиб олардим. Шунчалар кўпки, ҳали ҳаммасини ўқиб улгурмаганман. Ёш улғайган вақтларда вақт кўпроқ ўзингга қоларкан: ўтган асрда ўқий олмаган китобларни энди бирин-сирин ўқияпман. Ўша пайтларда ўқимаганимга ачинаман. Кўп ҳақиқатлар эллик йил илгари эмас, мана, энди юзини кўрсатяпти. Аммо барибир китоб ўқишга ўтирган ондан ҳам ва китоб ичига шўнғиган ондан ҳам бахтлироқ дамни билмайман.

– Умуман, яхши китоб ўқиганда қандай ҳолатга тушасиз?

– Бу саволингизга бояги Мулавваҳнинг бир шоҳона байти билан жавоб бериб ўтсам. Чунки худди мана шу тобда бу саволларингизга жавобларимни ўйлаб ўтириб, Қайс ибн ал-МУЛАВВАҲни ўқияпман. Жигарсўзон шоир саволингизга мендан кўра яхшироқ жавоб айтади деб ўйлайман, яъни: «Доимо янгидир менинг ғамларим, Доимо янгидир муҳаббатим ҳам». Барчаларига кўпдан-кўп саломларим ва муҳаббатимни йўллайман.

Адиба УМИРОВА гурунглашди

Манба: «Ҳуррият» газетаси

HAYOTBAXSH SO‘Z
Taniqli adabiyotshunos olim va tarjimon
Ibrohim G’afurov bilan suhbat

Ibrohim G‘afurov 1937 yil 27 dekabrda Toshkentda hunarmand oilasida tug‘ildi. 1956-1961 yillarda SAGU (hozirgi O‘zMU) ning filologiya fakultetida o‘qidi. 1961-1982 yillarda Davlat badiiy adabiyot nashriyotida kichik muharrir, tahririyat mudiri, bosh muharrir o‘rinbosari lavozimlarida ishladi.
Ibrohim G‘afurov “Go‘zallikning olmos qirralari” (1964) “Unitilmagan bog‘” (1965), “Joziba” (1970), “Yonar so‘z” (1973), “Yam-yashil daraxt” (1976), “Yurak -alanga” (1980). “Lirikaning yuragi” (1982), “She’riyat — izlanish demak” (1984), “O‘ttiz yil izhori” (1987), “Til erkinligi” (1998) singari adabiy tanqidiy, badia kitoblar muallifi. U «Hayo — xaloskor», «Mangu latofat» va boshqa bir qator badialari va mansuralari jamlangan kitoblari bilan e’tibor qozondi.
Ibrohim G‘afurov jahon adabiyotining yetuk namoyandalari: Doctoyevskiyning “Jinoyat va Jazo”, “Telba”, “Qimorboz” , Mopassanning “Azizim”, Hemingueyning “Alvido, qurol”, “Chol va Dengiz”, Chingiz Aytmatovning “Qiyomat”, “Chingizxonnig oq buluti” Jeyms Joysning «Uliss» kabi asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
I. G‘afurov filologiya fanlari nomzodi (1973), O‘zbekiston yoshlari mukofoti (1989) laureati, “Do‘stlik” ordeni sohibi (1995).

– Ibrohim aka, o‘zbek adabiyoti jahonning qadimiy va boy adabiyotlaridan biri hisoblanadi. Necha asrlardan buyon Parij, London, Oksford, Berlin singari o‘nlab shaharlarning nufuzli xalqaro kitob jamg‘armalari va muzeylarida saqlanayotgan bebaho ma’naviy boyliklarimizga bugun o‘zimiz egalik qilayapmiz. Endi o‘z adabiy merosimizni asrab-avaylash, ulardan kelgusi avlodni bahramand etish uchun barcha sharoitlar yaratilgan. Keling, suhbatimizni azaldan dunyo e’tiborini tortgan mumtoz adabiyotimiz, umuman, Sharq mamlakatlarining o‘ziga xos ruhiy iqlimi haqida boshlasak…

– Olam doimiy harakatda: o‘sib o‘zgarishda, yangilanish va yasharishda, tug‘ilish va quvonishda. Sharq bilan G‘arb o‘rtasiga – buni asl xalqimizning tilida kun botish va kun chiqish deb shoirona atab kelishgan – zarracha ham g‘ov qo‘yib bo‘lmaydi. Tabiatning o‘zida bunday g‘ov va to‘g‘onning o‘zi yo‘q. Lekin Quyoshning Sharqdan chiqishi hammaga ma’lum. Quyosh yo‘liga hech qanday g‘ov bo‘lmaganidek, Yer yuzida ham o‘zaro foydali va ezgu bordi-keldilar doim davom etib kelgan, insoniyat bir-birini tanigan-bilgan, bir-biridan o‘rgangan, bir-biriga qarab qaddi-qomatini rostlagan.

Ayon haqiqat shuki, tarix, madaniyat avvalda Sharqda yaraldi. Quyosh nurlari oldin mashriq zaminlarga yoyilganidek. Odam so‘z aytishni, muloqotni, harf tanish, xat bitish, doston kuylashni Sharqda bildi. Keyin bu ulug‘ ne’matlar asta-sekinlik bilan Kun botar yerlarga tarqaldi. Miloddan ilgarigi ming yilliklar mobaynida Kun chiqish yerlarida shaharlar, qal’alar paydo bo‘ldi, odamlar qo‘rg‘onlarda istiqomat qildi, tiriklik ne’matlarini faqat qurol kuchi va yordami bilan yaratish, saqlash, muhofaza qilish va ilgari siljitish, ibtidoiy darajadan madaniy darajaga o‘tish mumkinligini va bor narsalarni saqlash, avaylash zarurligini anglab yetdi. Ehromlar shuning uchun qurildi: Gilgamesh, Mahobhorata, Iliada-Odisseya, Alpomishlar shuning uchun yaratildi. Normanlar, saksonlar, slavyanlarning eposlari ancha keyinroq, gilgameshlardan ulush, rang-bo‘y, maza olib dunyoga keldi. Meditsina Bobildan chiqib, Misrga va undan Yunonga o‘tdi: Al-Majistiy-Ptolemeylardan so‘ng Ar-Roziy, Ibn Sinolarga o‘tdi. Ibn Sino aylanib Yevropaga, Italiya, Frantsiya, Germaniya, Ispaniyaga o‘tib, Avitsenna bo‘ldi, Al-jabr algebraga, usturlob Astronomiyaga aylandi. Tarixiy-madaniylik mag‘rib zaminlarda madaniylik-zamonaviylik-amaliylik kasb etdi. o‘arb omochni mexanizatsiyalashtirdi. Pifagor, Galiley, Koperniklar chiqdi. Forobiyning “Fozillar shahri”ga muqobala va tabdilan “Quyosh shahri” yaratildi. Mashriq bilan Mag‘ribning ruhiy yaqinliklari cheksiz. Lekin Sharqni G‘arb, G‘arbni Sharq kashf etishi har zamonlarda har turli bo‘ldi. Salb yurishlarida o‘arb Sharqni qilich kuchi bilan o‘zlashtirishga urindi. Lekin yuz yilning nari-verisidan ortiqqa bormadi. Hozirda ham Sharqning qadim makonlari Shom, Iroq, Afg‘on yerlarida shunga o‘xshash harakatlar garchi boshqa maqsadlar bilan bo‘lsa-da, davom etmoqda. Butun insoniyat ko‘z o‘ngida qiyomat qoyim – oxir zamon manzaralari zohir bo‘lmoqda. Ilgari qit’alardan qit’alarga ko‘chish, yangi qit’alarni egallash ezgulik, madaniy alomat bo‘lsa, endigi qochqinlik- ko‘chishlar, aslo ezgulik, madaniy alomat bo‘lmay qoldi. Terroristlarni, ekstremistlarni kim yoki kimlar qurol-yarog‘lar bilan ta’minlayapti, yashirin tarzda qo‘llayapti, – deganga o‘xshash omonsiz savollar hozirgi zamon afkor ommasida tobora qat’iyat bilan o‘rtaga qo‘yilyapti. Terrorni terror bilan yo‘qotishga harakatlar butun zaminda boshi-keti ko‘rinmaydigan og‘ir oqibatlarni keltirib chiqarmoqda. Shu munosabat bilan O‘zbekistonda tinchlik-omonlik diyorining barpo etilishi yer yuzi xalqlari uchun har tomonlama ibratdir. O‘zbekistonning bironta harbiy askari boshqa yerlarga yuborilmaydi va O‘zbekiston boshqa harbiy ittifoqlarga hech qachon qo‘shilmaydi, O‘zbekiston omonlik mamlakati bo‘lib qoladi degan ulug‘ siyosat yuritilayotgani BMT uchun ibrat namunasidir. Sharqning o‘ziga xos ruhi deganda, biz avvalo, mana shular nazarda tutilayotganligini anglaymiz. Sharqning ruhi bu avvalo omonlik ruhi. Taraqqiyotning asosi urushlar emas, faqat va faqat omonlik! O‘zbek xalqi omonlik xalqi deyilayotganining ma’nosi shu qadar keng va ta’sirli. Omonlikni biz hozirgi dunyo tsivilizatsiyasining eng oliy mevasi va natijasi deb bilamiz. Omonlik va adolat kontseptsiyasi endilikda yer yuzi xalqlari uchun eng umidbaxsh va hayotbaxsh kontseptsiyadir. San’at, adabiyot, madaniyat shunga xizmat qiladi. Bularning boshqa ma’nosi yo‘q va boshqa ma’nolari bor, deyilsa, bu faqat ma’nosizlik, xolos!

– Siz jahon adiblarining ko‘plab mashhur asarlarini tarjima qilgansiz. Ayniqsa, bitta jumlaning o‘zi kitobda butun sahifani tashkil qiladigan Markesning “Buzrukning kuzi” yoki Jeyms Joysning “Uliss” romanlari mashaqqatli mehnatingiz evaziga ona tilimizda dunyo yuzini ko‘rdi. Bu asarlarning ichiga kirib borganing sari Yevropa adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari, nafosati va idrokini his etib boraveramiz. Ayting-chi, hozirgi kitobxonlar bunday murakkab asarlarni ommaviy ravishda qabul qilishiga ishonasizmi?

– Yuksak insonparvarlik va insoniy olijanoblik ruhida yozilgan asarlarni ularning shakli va uslubi murakkab, qiyin degan bahona bilan o‘qimaslik bu – andisha va mulohazakorlik bilan gapirganda ham, nari borsa, ma’naviy yoki aqliy yalqovlikdan boshqa narsa emas. Ma’lumki, psixologiyada yalqov odam g‘ayrat bilan ishlamaslik uchun juda-juda ko‘p bahonalarni o‘ylab topadi. Boshi-oxiri yo‘q vaj-korsonlarni to‘qib chiqaradi. Joys, Markes, Kafka singari adiblarning asarlarini o‘qish va uqish qiyin degan gaplarni doim chaynab yurishadi. Lekin keling, rosmana tan olib aytaylik, Navoiyni, Boburni, Forobiy, Sino, Beruniy, Xorazmiylarni o‘qish osonmi, qachon oson bo‘lgan? Ammo shuni unutmaslik kerakki, har qanday o‘qish va o‘rganish odamdan aql va aql kosasi miyaning g‘ayrat-shijoati, qunt-ixlosini talab qiladi. Bular bo‘lmasa, inson o‘qish va o‘rganishda hech qanday natijalarga erisholmaydi. Yuz marta, ming martalab murakkab va qiyin degandan ko‘ra, bir marta yaxshilab o‘qib chiqish kifoya. Aqlli odam bunga vaqt ajrata oladi. Qiyin va murakkab deb ataladigan adiblarning qiyinligi va murakkabligi ulardagi aql, fikr, hissiyot jarayonlarining o‘ta teranligi, zichligi va doim tanglikda ifodalanganligi bilan belgilanadi. Axir, qanday qilib Nitshening “Zardusht tavallosi” yoki “Inson, faqat insonga xos” degan asarlarini o‘qimay, ongimizga o‘zlashtirmay turib, qanday qilib Platon, Suqrot, Arastu va ulardan keyingi yangi platoniklarni, Dekartu Kantlarni, Sino falsafasini, Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”ini tushunamiz. Holbuki, bular hammasi bir-biri bilan chambarchas bog‘lanib ketgan. Bular va bulardan keyingilarda Mag‘ribu Mashriq, Shimolu Janub juda qattiq tutashib ketgan. Bular ma’naviy ruhiy meridianlarimiz: birining eshigi orqali ikkinchisining, uchinchisining… eshiklari ochila boradi. Buni tushunmaganlar uzoqqa chopolmay ostonasining tagidan nari ketolmay, ko‘lmakdagi tilla baliq bo‘lib o‘tiraveradi. Atrofimizga qaraylik, achchiq bo‘lsa ham, noto‘g‘rimi? Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfining eng yaxshi asarlari nima uchun yozildi? Anglamasak? Xulosa chiqarmasak? o‘afur o‘ulom, Cho‘lpon, Qodiriyning olamshumul gumanizmi qaerga boradi, nima qiladi? Anglamasak? Xulosa chiqarmasak? O‘zimizga kundalik hamroh qilib olmasak? Holbuki, eng yuksak gumanizm, millatparvarlik shularda-ku, shularning eng g‘ayratli izdoshlarida-ku?

– Maktabda savod chiqarishni o‘qish kitobdan boshlab, sabog‘ini insho bilan yakunlashimiz bejiz emas. Matnni to‘g‘ri o‘qish va uqish, talqin qilish ham bir san’at. Masalan, hazrat Navoiyning g‘azallarini qanday bo‘lsa shundayligicha o‘arb tillariga o‘girish noimkon ko‘rinadi. Bundan ko‘ra asliyati qulay. Sizda ham shunday paytlar bo‘lganmi? Umuman, adabiy til nuqtai nazaridan qaraganda, milliy tilimizning imkoniyatlari qay darajada, deb o‘ylaysiz?

– Ona tilimizning qudrati va salohiyati Mirrixga va undan olisdagi yulduzlarga ko‘tarilishimizga ham kifoya qiladi. Frantsuz tili o‘z-o‘zidan frantsuz tili deb nom chiqargan va mashhur bo‘lgan emas. Uning mashhurligi va shoni ming yillardan beri bu tilda faol tarzda rang-barang asarlar yozilib kelayotganida, hamon har yili unda necha minglab kitoblar, yangi romanlar yozilayotganida va faol o‘qilayotganida. Agarda faol va tashnalik bilan o‘qilmaganda edi, unda bunchalik ko‘p va xo‘b kitoblar yozilmasdi va teatrlarda qo‘yilmasdi va muxlislar yarim yillab chiptalarga navbat kutib turmasdi. O‘zbek tilining frantsuz tilidan qolishadigan kam-kemtik joyi yo‘q. Grammatikani poeziyadan ham ortiq ko‘raman: matematika, fizika, informatika, astronomiya, geometriyadan ham ortiq menga o‘zbek grammatikasi. Har qanday so‘z, har qanday ifoda yaratsa imkoni bor. Navoiy shu tilda yozib, dunyo va milliy adabiyotda tengsiz ulug‘ oqim yaratgan. Bu tilda yaratiladigan afzalliklarni u o‘n sakkiz ming olamga barobar ko‘rgan. Erkin Vohidov Gyotening olamga mashhur va badiiy jihatdan juda-juda murakkab “Faust” asarini shu tilda maqomi oliy darajada tarjima qildi-ya. Abdulla Oripov-chi? Dantening “Ilohiy komediya”sining “Do‘zax” qismini qanchalar mavzun va uyg‘un o‘zbek tili bilan o‘girmadimi va Italiya she’r shaklining go‘zal o‘zbekiy muqobillarini yaratmadimi! Tarixdan misollar keltiradigan bo‘lsak, Qutb Xorazmiy degan ulug‘ shoirimiz Nizomiy Ganjaviyning “Xusrav va Shirin” dostonini eng baland fasih she’r uslubida o‘zbek tilimizga o‘girib bermadimi yoki Sayfi Saroyi degan otashzabon donishmand shoirimiz Sa’diy hazratlarining “Guliston”ini o‘zbek tilida muqobilini yaratmadimi? Keyingi XX asrda jahon adabiyotlaridan o‘zbek tiliga mashhuru manzur tarjimalar esa savodxon kitobxonlarimizga yaxshi tanish. Bular bari ona tili va adabiy tilimizning jahon tillari qatoridagi qudrati va keng imkoniyatlaridan yaxshi daraklar beradi. Fitrat 1919 yilda yozgan “Tilimiz” degan maqolasida o‘zbek tili dunyodagi eng boy va shoirona ifodaviy tillar qatorida turadi. Lekin agarda Xorazmiy, Forobiy, Zamaxshariy, Ibn Sino, Beruniy va shular singari boshqa adibu mutafakkirlarimiz o‘z turkiy tillarida asarlarini yozganlarida, uning shuhrati bundan ming karra ortiq ortgan bo‘lardi deb armon qilgan edilar. Tilda qancha ko‘p asar yozilsa, u shunchalar charxlanadi, sayqallanadi, tilda qancha ko‘p va har bir sohada qancha ko‘p muloqot qilinsa, u shunchalar boyib, kengayib, chuqurlashib boradi. Tilda ibora va so‘z birligi qancha ko‘p va rang-barang bo‘lsa, bu tilning ifoda imkoniyatlari shunchalar qudratli tus oladi.

Kimki muz yurak bo‘lsa,
O‘ylama eritmakni,
Ming quyosh yoqib qo‘ysang,
Qilmag‘ay asar zoe –

deya Erkin Vohidov kuyib yozgan edi. Shunday til ichida beparvo yurganlar, shunday til yonidan hissiz, shuursiz o‘tib borayotganlar bor. Til ularga asar qilmaydi yoki bu tilning ravnaqi ustida aslo qayg‘urmaydilar. Ona tilimizning ikki rahmsiz dushmani bo‘ladi: biri bosqinchi dushmanlar; ikkinchisi, shu tilga mansub beparvolar, ya’ni parvoyi palaklar. Dunyoda shunday parvosizlik tufayli xudoyim yaratgan necha tillar unutilib, yo‘qolib ketgan, necha tillar juda tor doiralarda cheklanib qolgan. Tilimiz so‘z yasash, yaratish shakllari behad boy til, so‘zlar yasashga, har qanday xorij tillari bilan raqobatga qobil til. Bu tilimizda Navoiy davrida yuzlab harbiy tushunchalar amalda edi. Hozir ularning aksari unutilgan, ya’ni qo‘llanishdan chiqqan, ya’ni boshqa tildan kirgan tushuncha va terminlarga o‘rin bo‘shatib bergan. Bu mustamlakachilik zulmining natijasi. Ularni hozir tilimizga faol olib kirmasak va olib kirishning oqil yo‘llarini izlamasak, bu bizning beparvo mas’uliyatsizligimiz oqibati. Istiqlol tufayli qonun-qoidalarning o‘ziga mos va xos milliy shakllari va uslublari yaratildi. Bu juda katta tarixiy-madaniy g‘alaba, o‘zbek tilining yangi zamonlardagi g‘alabasi. Yaxshi bilib qo‘yish kerak: muomala, muloqot, nutq madaniyati, yozma va og‘zaki madaniyat avvalo — grammatikani yaxshi va chuqur bilishdan boshlanadi. Ona tilini bilmasa ham, yaxshi matematik bo‘lishi mumkindir. Ammo u hech qachon matematikaning yaxshi sharhlovchisi va yana muhimi, matematikaga muhabbat uyg‘otuvchi bo‘lolmaydi. Shuning uchun tilning kimyosi ustida har bir yurtini, millatini, tarixini sevgan odam bosh qotirishga chorlangan. Biz o‘z-o‘zicha emas, tilimiz bilan birga o‘zgarib boramiz. Odam muhitidagi, ruhoniyatidagi, uhroviy, ladunniy dunyosidagi o‘zgarishlar tilga ham ko‘chadi va unda o‘z aksini topadi. Bu shoyon jozibador jarayon. Kecha hech qachon “axborot uzatish”, “ma’naviyat tamoyillari”, “madaniy qadriyatlar”, “muloqot amaliyoti”, “ijtimoiy-madaniy baholash”, “rasmiy-idoraviy til” va hokazo demaganmiz. Hozir bunday tamomila yangi iboralar yuzlarcha, balki minglarcha. Biz bu iboralarni matnlarda uchratganda yo eshitganimizda ular anglatadigan ma’nolarnigina tushunamiz. Umumiy til – koyne doirasida yangi kitobiy, ilmiy, ma’lum darajada sun’iy bo‘lib ko‘rinadigan til jadal rivojlanyapti. Matbuot, televidenie, radio, teatr sahnalarida til ifoda o‘zgarishlari behad katta. Hozir biz Navoiy, Qodiriy, Oybek, o‘afur o‘ulom tilida jonli muloqot qilayotganimiz yo‘q. Bular va ular kabilar adabiy tilimizning bebaho xazinalari. Biz jonli og‘zaki tilda so‘zlashganimizda adabiy-madaniy merosimizni tashkil qilgan manbalarga ham dam-badam murojaat qilamiz. Tilda grammatika qabul qilgan normalardan ham uzoqlashishlar tez-tez uchrayotganiga duch kelamiz. Bu tabiiy tilimizning tinmasdan boyib kengayib borayotganligini ko‘rsatadi. Bu tilda Joysni ham, Kafkani ham, Anna Axmatova, Yevgeniy Yevtushenkoni ham zavqlanib-zavqlanib tarjima qilish mumkin.

– Milliy adabiyotimiz ravnaqi yo‘lida olib borgan ilmiy tadqiqotlaringiz ham tahsinga loyiq. Lekin “Mening romanlarim” deb atagan mansuralaringiz adabiy jamoatchilik e’tiborini tortdi. Erkin she’r janriga juda yaqin bo‘lgan bu nasriy nazmlarni tartibga keltirib, o‘quvchilar hukmiga havola etishingizga nima turtki bo‘ldi?

– Ijodkor o‘z tabiati, ko‘proq yuragiga mos fikr shaklini, yana ham to‘g‘risi, ifoda shaklini qidiradi. Qanday qilsam men faqat o‘zimga xos, boshqa ijodkorlarni takrorlamaydigan tarzda gapiraman, fikr, muloqot yuritolaman, – deb birinchi navbatda qayg‘uradi. O‘z fikr, ifoda tarzini qidiradi. Busiz u boshqalardan farqli, original ijodkor bo‘lib yetisholmasligini anglaydi. Shuning uchun u birinchi navbatda o‘z ijodiy tilini topishga urinadi. Xurshid Do‘stmuhammad, Nazar Eshonqul, Isajon Sulton, Abduqayum Yo‘ldoshevning yozayotganlariga e’tibor qiling. Til e’tibori bilan ular juda ham rang-barang. Birontasi o‘tmishdagi bironta adibimizga o‘xshamaydi. Balki mavzularda o‘xshashliklar juda ko‘pdir. Ammo ifoda uslublari g‘oyatda takrorlanmas. Shoyim Bo‘taning tili Qo‘chqor Norqobil yoki Sobir O‘nar tilidan keskin ajralib, o‘z qiyofasi bilan ko‘zga chalinadi. Har kim o‘z qalbiga yarasha usul topadi. Mansuralarda men fikr va eng muhimi, fikrning ifodaviy erkinligini sevib qolganman. Badiiy erkinlik deganda poetik ifoda erkinligini tushunganman. Aqlim, ko‘ksimda fikr qanday hayajonli qobiqda uyg‘onsa yoki tug‘ilsa, shunday hayajoni bilinib turadigan tarzda qog‘ozga tushirishga intilaman. Qog‘ozga tushirganda, juda ko‘p hayajonlar, xayol rang-barangliklari yo‘qoladi. Ijodkor shunday yo‘qotishlardan ko‘p iztirob chekadi. Ammo uzuq-yuluqlikdan qutulolmaydi. Mansuralar fikrlardagi portlashlarning vayronalari. Ulug‘ arab shoiri Qays ibn al-Mulavvahdan “O‘lganlar muhabbat azobidan qutuladilarmi?” – deb so‘raganlarida, u: “Men bormayman oldingga, sen ham meni chaqirmaysan. Qancha zamonlar o‘tti, O‘lgan ko‘zlarimdan oqmas endi ko‘zyoshlar. Mening ruhoniy ko‘zlarim esa yig‘lab yoturlar hamon”, deb javob bergan ekan. Mana shu mansuraviy fikr. Shoir o‘lgan ko‘zning yig‘lab yotishini mislsiz tasvirlaydi. Ko‘z oldingizga keltirasiz bu qurimas ishq bulog‘ini. Mansuralarning fikr burilishlari, tovlanishlari bepoyonligi meni hayratga soladi.

– Kitob do‘konlarini ko‘p aylanaman. Baribir xalqimiz kitobxon. Xususan, sizda kitobga qiziqish va mehr qachon uyg‘ongan? O‘qigan kitoblaringizni hech hisoblab chiqqanmisiz? Cir bo‘lmasa, ayni paytda kitob javoningizda nechta kitob bor? Hammasini o‘qib chiqqanmisiz?

– Javonimdagi barcha kitoblarni sanamaganman: balki o‘n ming, balki yigirma ming bordir, ehtimol ko‘proqdir. Talabalik yillarimda juda ko‘p kitoblar sotib olardim. Shunchalar ko‘pki, hali hammasini o‘qib ulgurmaganman. Yosh ulg‘aygan vaqtlarda vaqt ko‘proq o‘zingga qolarkan: o‘tgan asrda o‘qiy olmagan kitoblarni endi birin-sirin o‘qiyapman. O‘sha paytlarda o‘qimaganimga achinaman. Ko‘p haqiqatlar ellik yil ilgari emas, mana, endi yuzini ko‘rsatyapti. Ammo baribir kitob o‘qishga o‘tirgan ondan ham va kitob ichiga sho‘ng‘igan ondan ham baxtliroq damni bilmayman.

– Umuman, yaxshi kitob o‘qiganda qanday holatga tushasiz?

– Bu savolingizga boyagi Mulavvahning bir shohona bayti bilan javob berib o‘tsam. Chunki xuddi mana shu tobda bu savollaringizga javoblarimni o‘ylab o‘tirib, Qays ibn al-MULAVVAHni o‘qiyapman. Jigarso‘zon shoir savolingizga mendan ko‘ra yaxshiroq javob aytadi deb o‘ylayman, ya’ni: “Doimo yangidir mening g‘amlarim, Doimo yangidir muhabbatim ham”. Barchalariga ko‘pdan-ko‘p salomlarim va muhabbatimni yo‘llayman.

Adiba UMIROVA gurunglashdi

Manba: «Hurriyat» gazetasi

Ibrohim G’afurov. Dil erkinligi (Hikoyalar, Mansuralar) by Khurshid Davron on Scribd