Сўнгги пайтларда роман ҳақида яна баҳс-мунозарлар авжига чиқа бошлади. Бу табиий, албатта. Чунки, кейинги ўн йил ичида шунчалик кўп роман чоп этилдики, бу китобхонларни ҳам, адабиётшуносларни ҳам бир оз шошириб қўйди. Шу пайтгача энг «мураккаб» деб ҳисобланиб келинган бу жанрда ёзувчиларнинг бунчалик самарали ижод қилиши, албатта, ноодатий ҳодисадир. Энг ачинарлиси, сохта кечинма, майда-маиший масалаларни юмалоқ ёстиқ қилиб, атайлаб шишириб, уч-тўрт юз бетга келтирилган ёки кичик бир ҳикояга ҳам арзимайдиган кечинмалар тасвирланган қораламани ҳам «роман», «мини роман» деб эълон қилаётганлар ҳам учрамоқда.

Жаббор Эшонқул
ЭПОСДАН РОМАНГАЧА
Биринчи мақола

Жаббор Эшонқул 1966 йилда Қашқадарё вилоятининг Қамаши туманида таваллуд топган.Тошкент давлат университети (ҳозирги ЎзМУ) нинг журналистика факультетини тугатган (1991). 1996 йили «Ўзбек фольклорида дев образининг мифологик асослари ва бадиий талқини» мавзуида номзодлик, 2010 йилда «Ўзбек фольклорида туш ва унинг бадиий талқини» докторлик диссертациясини ёқлаган.
«Асрларга тенгдош қўшиқлар» (1991), «Фольклор: образ ва талқин» (1999), «Эпик тафаккур тадрижи» (2006), «»Алпомиш» достонининг изоҳли луғати» (2006), «Шабнамдаги ой акси» (2006), «Рустамхон» (2008), «Малика Айёр» (2009), «Ойчинор» (2009), «Наврўз нашидаси» (2009), «Наврўз қўшиқлари» (2010), «Ўзбек фольклори библиографияси» (2010) каби китоблар ва 100 дан ошиқ илмий мақолалар муаллифи.

Сўнгги пайтларда роман ҳақида яна баҳс-мунозарлар авжига чиқа бошлади. Бу табиий, албатта. Чунки, кейинги ўн йил ичида шунчалик кўп роман чоп этилдики, бу китобхонларни ҳам, адабиётшуносларни ҳам бир оз шошириб қўйди. Шу пайтгача энг «мураккаб» деб ҳисобланиб келинган бу жанрда ёзувчиларнинг бунчалик самарали ижод қилиши, албатта, ноодатий ҳодисадир. Энг ачинарлиси, сохта кечинма, майда-маиший масалаларни юмалоқ ёстиқ қилиб, атайлаб шишириб, уч-тўрт юз бетга келтирилган ёки кичик бир ҳикояга ҳам арзимайдиган кечинмалар тасвирланган қораламани ҳам «роман», «мини роман» деб эълон қилаётганлар ҳам учрамоқда. Шунда ўз-ўзидан савол туғилади: наҳотки жанрлар ўртасидаги тафовут, фарқ, чегара шунчалик мўрт бўлса?! Ҳар бир жанрнинг ўзигагина хос бўлган хусусиятлари йўқми?!

Таассуфки, бу романларнинг аксарияти элга танилган, ҳикоя ёхуд қисса ёзиб суяги қотган тажрибали адиблар эмас, балки ҳали ҳаваскорлик даражасидан ҳатлаб ўтолмаган қаламкашлар томонидан яратилаётганлиги кишини, албатта, ўйлантириб қўяди.
Тўғри, адабиётшуносларимиз бу «роман»ларга ҳам ўз муносабатини билдиришаяпти, ҳатто уларнинг айримларини носирчиликдаги улкан воқеа сифатида баҳо ҳам беришаяпти. Бироқ, бу баҳолар қанчалик тўғри ва холис экан? Бу баҳолар тўғри бўлса, аллақачон адабиётимизда роман инқилоби юз бериши керак эмасмиди? Энг муҳими эса бу романларни ўқиганингизда қониқиш ёхуд ёки оддийгина ҳаяжонланиш у ёқда турсин, бу қораламаларни «роман» деб чоп этган ёзувчига ҳам, уни кўкка кўтариб мақтаб, тақриз ёзган адабиётшуносга ҳам ачинасан, холос. Хўш, роман деганлари истаган ҳаваскор қўл уриб кетаверадиган шунчалик осон жанрми? Ўзи роман деганда биз нимани тушунишимиз керак?
Биз қайси асосга кўра насрий асарнинг жанрини белгилашимиз керак? Ҳажмига кўрами ёки бошқа хусусиятларига қарабми? Нега Николай Гоголь ўзининг машҳур «Ўлик жонлар»ини роман эмас, поэма деб атаганди? Ёки романнинг юки бор бўлган, унга қўйиладиган талабларга ҳар томонлама жавоб бера оладиган «Саодат соҳили» қиссасини муаллиф роман, катта бир қиссанинг юки бор бўлган «Дашту далаларда» ҳикоясини ёзувчи «қисса» деб чоп этмади? Таниқли адибларимизнинг бундай камтарлиги “романчи” қаламкашлар учун ибрат бўлиши керак эмасмиди?!

Адабиётшунос олимлар томонидан кўплаб изланишлар олиб борилганига, таърифлар берилганига қарамай, роман жанри ҳақидаги қарашлар ҳамон бир хил эмас.
Адабиёт назариясини билимдонлари ҳисобланган А.Н. Веселовский, М.Бахтин, М. Шродер ва бошқалар бу жанр Европа учун ўгайлигини урғулашади. Ортега де Гассет эса романни ўз умрини яшаб бўлган бир жанр сифатида баҳолайди.

Айрим адабиётшнуос олимлар романнинг юзага келиш тарихи ҳақида фикр юритиб, эпос юқори табақа вакилларининг, роман эса қуйи табақа вакилларига эстетик эҳтиёжлари асосида юзага келган, деган фикрни илгари сурадилар. Ёхуд бошқача айтадиган бўлсак, «Алпомиш», «Гўрўғли» каби эпик ижод намуналари романдан фарқли улароқ бой-зодагонларнинг эстетик талабларини қондириш учун юзага келган ва бу асарларда уларнинг орзу умидлари куйланган.

Бундай чалкашлик илдизлари, албатта, Ғарб адабиётшуносларининг қарашларига бориб тақалади. Ғарб олимларининг бу чалкаш фикрлари кейинчалик рус ва бошқа қардош халқлар олимларининг ишларига ҳам кўчиб ўтган. Оқибатда адабиётшуносликда романни эпосга қарама-қарши қўйиш, романни қуйи омма талаблари ва диди асосида юзага келган бадиий асар деб баҳолаш қатъий ҳукмрон фикрга айланди.

Бу хил ёндашув фақат бизда эмас, ҳатто хориж адабиётшунослигида ҳам мавжуд. Ҳанузгача роман жанри қандай жанр деган саволга жавоб изланаяпти. Бироқ, аксар жавобларнинг ҳеч бирида бу жанрга тўлақонли таъриф берилганича йўқ. Ҳамма тадқиқотчиларнинг фикрини бир жойга жамлаштирадиган бўлсак, уларнинг фикри шундай: роман ўта мураккаб, бироқ ҳали тўла шаклланмаган жанр. Ҳатто рус адабиётшуноси М.М.Бахтин ҳам романни «шаклланаётган, лекин тўлалигича шаклланиб улгурмаган» жанр, деб тилга олади. Олим бу фикрларни роман энг кўп ёзилган рус адабиётининг олтин даври таҳлилидан келиб чиқиб айтганини назарда тутмоғимиз лозим.

«Роман» атамаси ўрта асрларда юзага келди. Бунга қадар ҳар қандай санъат асари ўша пайтгача урф бўлган лотин тилида ёзилиб келинган. Дастлабки тажриба сифатида роман тилларида ёзила бошлаган бадиий асарлар роман номи билан машҳур бўла бошлади. Лотин тилида ёзилган илгариги бадиий асарлардан фарқлаш учун бу асарларни «conte roman» – роман тилида ёзилган қисса, ҳикоя деб атай бошлашди. Роман сўзи бизга тушунарли. Бу ўринда «conte» сўзига изоҳ бериб ўтиш зарур бўлади. Бу ерда роман, яъни айнан бирор-бир эпик асар эмас, балки, асарнинг роман тилидаги қисқа бир шакли, иккаламчи ҳолати ҳақида сўз кетаяпти. Изоҳда ҳам айнан роман эмас, балки унинг қисса, ҳикоя эканлигини ойдинлашаяпти. Кейинчалик эса бу сўзнинг асл маъноси унутилиб, насрда ёзилган ҳар қандай йирик бадиий асарга нисбат берила бошланди. XVII–XIX асрга келиб эса роман энг етакчи жанрга айланди. Орадан шунча вақт ўтган бўлишига қарамай, бу жанрга берилаётган таърифлар ўз ниҳоясига етаётгани йўқ.

Романга берилган таърифларда икки хил ёндашувни кўрамиз. Биринчиси, эпик ижод моҳиятини тушунмаслик ва бунинг оқибатида эпосга романни қарама-қарши қўйиш, иккинчиси, романга ҳамон социалистик реализм методи қолипидан келиб чиқиб баҳо бериш ҳамда унга буржуа жамиятини фош этувчи бир жанр сифатида қараш.

Социалистик реализм методи вакиллари ҳам бу фикрни осмондан олганлари йўқ. Улар Гегелнинг: «роман – буржуазия эпоси» деган қарашларидан келиб чиққанди.
Романни ўз даврининг эпоси, деб атаганида Гегель ҳақ эди. Фақат унинг бу фикрлари маълум бир табақанинг дунёқарашини эмас, балки роман юзага келган даврни назарда тутилиб айтилган. Унинг бу фикрини Белинский ҳам қўллаб-қувватлайди. Бироқ Лукач ва бошқа шўро олимлари Гегелнинг бу фикрига қарши туриб, социалистик реализм методидан келиб чиқиб баҳо беришга уринадилар. Бундай ёндашув бошқа олимларнинг ишларида ҳам давом этди.

Ғарбда эпик санъат сўниш палласида бўлгани учун бу ижод намуналари фақат бир йўналишда, яъни тарихий мавзуда бўлади деб тушунилган. Ваҳоланки, туркий халқлардаги эпик ижод намуналари қаҳрамонлик, романик, жанговар, тарихий ва китобий достонлардан иборат эканлигини ҳаммамиз яхши биламиз. Қаҳрамонлик ва романик достонларидаги сюжет, мотив ранг-баранглигига дуч келамиз.

Ғарбдаги эпик ижод намуналарининг якуни кўпинча фожеали тугаган. Биздаги мавжуд достонларнинг аксарияти эса яхшилик, эзгуликнинг тантанаси билан якун топади.
Албатта ҳар бир жанрнинг юзага келиши жамиятдаги ўзгаришлар ва бунинг оқибатида инсонлар тафаккурида юз берадиган эврилишлар билан чамбарчас боғлиқ.

Маълумки, бадиий сўз санъати азалдан учта катта: эпос, лирика, драма турларига ажратиб келинади. Бадиий ижод асосан уч катта гуруҳга ажралишини Аристотелдан анча илгарироқ Суқрот урғулаган бўлса-да, «Поэтика»да бу фикр янада чуқур асосланиб, маълум бир тизим ҳолатига келтирилди ва орадан шунча вақт ўтганига қарамай адабиётшуносликда унинг ана шу қарашларига суянилиб келинмоқда.

Шеллинг лирикани эркин руҳ, эпосни табиий зарурат, драмани эса юқоридаги ҳар иккаласининг қоришиғи(синтези) сифатида талқин этади. Гегель эса бадиий ижод намуналарини «объект» ва «субъект»га муносабатига қараб турларга ажратади.
Немис олими Э.Штайгер эпик, лирик, драматик турларни ижодкор услубининг бир кўриниши сифатида тасаввур, кечинма ва ҳиссий-жўшқинлик ҳолатлари билан боғлайди.
Тадқиқотчи олимлар, жумладан, адабиётшунослик илмида ўзига хос мактаб яратган А.Н. Веселовский адабий турлар қадим замонларда маросим қўшиқларидан келиб чиққанини урғулайди. Бошқача айтадиган бўлсак, бадиий санъатнинг асоси фольклорда экан, кейинчалик юзага келган ҳар қандай жанрни фольклор намуналарига қарама-қарши қўйиш, ўз номи билан умумхалққа тааллуқли мулкни маълум бир табақа эҳтиёжи билан боғлаш мантиқсизликдир.

Воқеликни қабул қилиш ва ифода тарзи, йўсинлари, усуллари ҳар даврда ўзига хос тарзда кечади. Маълум бир даврда устувор бўлган қонуниятлар, бошқа бир даврда сусайиши, унутилиши, ўрнига янгилари кириб келиши мумкин. Шундай экан, янги даврда эпос ижрочилари билан бир қаторда янги ижодкорларнинг пайдо бўлиши ҳаётий зарурат эди. Бироқ бу дегани эпик ижод тамоман унутилди, унинг ўрнини роман эгаллади, роман ўз-ўзидан пайдо бўлган, бадиий адабиётда эпоснинг инкори ўлароқ юзага келган мутлақо янги бир ҳодиса дейиш ҳам у даражада тўғри бўлмайди. Роман эпосдан андоза олган ҳолатда, унга тақлид тарзда юзага келди. Бироқ энг муҳими, бу жанр биз учун тамомила бегона ёхуд том маънода, кутилмаган бир янгилик эмасди.

М.Бахтиннинг эпосга берган таърифини кўриб чиқайлик: 1) эпос учун миллий эпик ўтмиш, Гёте ёхуд Шиллер таъбири билан айтганда, мутлақ ўтмиш дастуруламал бўлиб хизмат қилади. 2) халқ афсоналари эпос учун манба вазифасини ўтайди; 3) эпик вақт, яъни эпосда куйланаётган замон билан бахши куйлаётган, тингловчилар тинглаётган замон ўртасида улкан масофа мавжуд (М.Бахтин.Эпос и роман. – Санкт-Петербург: Азбука, 2000.– 204 б.).

Юқоридаги икки фикр фақат қаҳрамонлик ёки тарихий эпосга хос бўлиши мумкин. Эпик ижодкор ёзма адабиётдан ёхуд ўз ҳаётидаги бирор бир воқеликдан таъсирланиб достон яратиши мумкинлигини ҳам ҳеч ким инкор эта олмайди. Бунда у достонни, албатта, эпик анъанага амал қилган, эпик қолипларга суянган ҳолда яратади.

Романнинг эпосдан фарқли томони бу оғзаки эмас, ёзма қонуниятлар асосида яратилиши ҳамда тадқиқотчилар таъкидлашгандек, урғу ҳозирги замонда кечаётган воқеликка берилишидадир. Маълумки, ҳар қандай эпик ижоди намунаси ақалли бир ёки икки авлод томонидан оғзаки ижрода куйланган бўлиши шарт. Бироқ шундай эпос намуналари ҳам мавжудки, фақат бир бахши репуртуарида учрайди, бошқа бахши репуртуарида учрамайди. Шундай экан, эпосда фақат олис ўтмиш воқелиги акс этган бўлиши шарт деган тушунча ҳам у даражада ўзини оқламайди.

Ғарбда эпик ижод тамомила сўниб бўлгани учун бу ижод қонуниятлари ҳақида билдирилган фикрлар тўлақонли бўлмаслиги табиий эди. Шунинг учун бўлса керак Бахтин эпосни бизгача ўз умрини яшаб бўлган, тамомила «ўлик бир жанр» сифатида баҳолайди.
М.Бахтин фақат романгагина хос деб урғулаган кўп қатламлилик, замон ва маконга муносабат масалаларини биз бемалол эпик ижод намуналарига ҳам татбиқ этишимиз мумкин бўлади. Демак, романга берилаётган таърифлар ҳам тўлақонли эмас, деб айта оламиз.
Романнинг Европа адабиёти учун «ўгай»лигини кўпгина адабиётшунослар тан олишади. Бу ўгайлик нималарда кўринади? Бахтин ҳам романнинг бус-бутунлигини, жанрлар гармониясида иштирок этмаслигини урғулайди.

Роман аслида бу эпик асарнинг замонавий кўриниши эди. Юқорида таъкидлаганимиздек, бу жанр Европада эпик ижодга тақлид сифатида пайдо бўлди. Бироқ, афсуски, роман урф бўлганда Европада эпик ижод деярли сўниб бўлган эди. Бу масаланинг биринчи томони. Иккинчи томони эса адабиётшунослар, хусусан, Европа адабиётшунослиги ўз қарашларини исботлаш учун, биринчи навбатда, юнон адабиётига, хусусан, Гомер ижодига суянган.
Ўтган асрнинг иккинчи ярмига келиб Гомернинг шоир эмас, бахши бўлганлиги, у яратган «Илиада» ва «Одессия» достонлари оғзаки ижод намунаси эканлиги фанда ойдинлашди. Бу янгилик хорижда қанчалик шов-шувларга сабаб бўлмасин, хорижлик олимлар адабиётшунослик борасида Гомер ижодига суяниб келган хулосаларини қайта кўриб чиққанлари йўқ. Бу, жумладан, роман жанрига ҳам тегишлидир.

Атоқли адибимиз Абдулла Қодирий: «Модомики, биз янги даврга оёқ қўйдик, бас, биз ҳар қандай йўсинда ҳам шу янги даврнинг янгиликлари кетидан эргашишимиз ва шунга ўхшаш достончилиқ, рўмончилиқ ва ҳикоячиликларда ҳам янгаришға, халқимизни шу замоннинг «Тоҳир ва Зуҳра»лари, «Чор дарвеш»лари, «Фарҳод-Ширин» ва «Баҳромгўр»лари билан танишдиришка ўзимизда мажбурият ҳис этамиз», – деб ёзганди (Абдулла Қодирий. Ўтган кунлар. –Тошкент: Бадиий адабиёт, 1980. – 6 бет).

Бир қарашда адиб бу сўзларни камтарлик учун айтгандай туюлади. Бироқ роман жанрининг келиб чиқиши тарихига назар ташлайдиган бўлсак, адиб сўзлари чин ҳақиқат эканини илғаб оламиз.

Роман жанрида алоҳида из қолдирган Рабленинг «Гаргантюа ва Пантагрюэле»сини оламизми ёки Жонатан Свифтнинг «Гулливернинг саёҳати», Даниэл Дефонинг «Робинзон Крузо»сини оламизми, биз барчасида эпосга тақлидни кўрамиз. Зеро, Гегелнинг роман ҳақида гапира туриб унда воқеликнинг эпик тасвири бўлиши шартлигини урғулаши, В.Г.Белинский эса «роман шахс ҳаётининг эпоси»дир деган хулосага келиши бежизга эмас.

Роман жанри эпосга тақлид ўлароқ пайдо бўлиб, мустақил жанр сифатида шаклланиш жараёни ҳамда бугунги ҳолатида ҳам (Жойс, Маркес асарларида мисолида) фольклордан ҳеч қачон узоқлашиб кетмаганлигини, мазкур жанрнинг яна янгича тамойиллар асосида фольклорга яқинлашувини, кузатамиз. Умуман, ХХ аср насрида авангард адабиёт намояндалари романни фольклорга қайтаришга уринганлиги билан романнинг янги босқичи бошланди.

Хорижлик Игнас Кунос, Эдмонд Соусси, Эдит Фицдик каби олимлар эса халқ достонига нисбатан роман атамасини қўллаганини кузатамиз. Улар роман ва достоннинг фарқига бормаганлиги учун эмас, балки ҳар иккала жанр хусусиятларини ўрганиб, Европа ўқувчиларига тушунарли бўлиши учун айнан шу атамани қўллашади. Бу ҳолат романни эпосга қарама-қарши қўйиш зарурати йўқлигини урғулайди. Ҳатто Бахтин ҳам ўз тадқиқотларининг айрим ўринларида ўзининг илгариги фикрларига қарши бориб, «Роман ҳам аслида эпосдир» деган фикрга келади. Романнинг шаклланишида фольклор асос бўлганини урғулайди.

Таниқли адабиётшунос олимларимиздан бири «Роман муаллифи учун қаҳрамон восита,- дунёни англаш (буниси мақсад) воситаси, қиссанавис учун қаҳрамоннинг ўзи мақсад (воқеа-ҳодисалар восита), ҳикоянавис учун воқеанинг ўзи мақсад бўлиб қолади», деган фикрлари бир мунча асослидек кўринса-да, жанрга хос бўлган етакчи тамойилларни кўрсатиб бера олмайди. Жумладан, романга берилган таърифни, эпосга ҳам татбиқ этиш мумкин бўлади, яъни халқ достонларида ҳам воқеликни англатишда қаҳрамон восита бўлиб хизмат қилади. Достоевскийнинг «Кулгили одамнинг туши»га ўхшаш ҳикоялар борки, унда фақат воқеанинг ўзигина мақсад эмас, балки ҳар учала ҳолат ҳам бирлашиб келганини кўрамиз. Ёки бўлмаса Томас Вулфнинг «Ўлим мағрур эгачим» қиссасида, олим айтгандек, қаҳрамон мақсад бўлиб келмайди. Бундай мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин.

Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, романга қисқача қуйидагича таъриф бериш мумкин бўлади: мотив ва сюжетлар талқинида кўп қатламлиликка эга, худди халқ достонларидаги каби мавзу ва ғояси эпик кўлам касб этган, айни пайтдаги эпик тафаккур тарзига амал қилинган, халқнинг маънавий, жисмоний, ижтимоий эпик шароитини бор бўйи басти билан қамраб олган, бироқ эпик ижоддан фарқли ўлароқ индивидуал ижодкор томонидан яратилган, турли мураккаб вазиятларда гавдалантирилган қаҳрамонлар ҳарактерининг шаклланиш жараёнини тасвирлаб берган, ранг-баранг образлар галерияси ҳамда наср ёки назмда ўзига хос услуб ҳамда бадиий тасвир воситалари билан ажралиб турувчи ёзма ижод намунаси роман деб аталади. Албатта бу таъриф ҳам сўнгги ёки охирги таъриф бўлолмайди. Энг муҳими, романга таъриф берилар экан, уни эпосга қарама-қарши қўймасдан, бадиийлик мезонларидан келиб чиққан ҳолда ёндашмоқ лозим.

Романни қисса ёки ҳикоядан фарқлантириб турадиган энг асосий жиҳат бу халқ достонларига хос бўлган эпик кўламдир. Мотив ва сюжетлар қурилиши, воқеа баёни, образлар талқинида ҳам ана шу эпик кўлам сезилиб туриши шарт. Бирор-бир асарда ана шу яхлитликдаги эпик кўлам йўқ экан, ҳажми қанча катта бўлишидан қатъий назар уни роман деб атай олмаймиз. Қиссада эса эпик кўлам маълум даражада чегараланган. Бу чегараланиш албатта воқеа талқини, қаҳрамонлар тавсифида ҳам ўз аксини топган бўлади. Ҳикояда эса қаҳрамоннинг маълум бир вақт ёхуд вазиятда юз берган ҳолати, кечинмалари ўз аксини топади. Эпик кўлам бўлиш ҳикоядан талаб этилмайди. Бироқ бу дегани эпик кўлам ҳикояга бегона дегани ҳам эмас. Айрим ҳикояларда худди роман ёки қиссадаги каби эпик кўлами залвори сезилиб туриши мумкин, албатта.

Германиялик тадқиқотчи Мауриси Шродерга кўра роман тажрибасизликдан тажрибага, жаҳолат саробидан ҳаётнинг ҳақиқатлари томон бориш машаққатларини қаламга олади. Лионел Триллинг фикрича эса роман воқелик ва хаёлот, тасаввур орасидаги фарқдан иборатдир.

Роман ҳам худди эпос каби турли хил воқеа-ҳодисилар, тақдирлар, кўплаб характерларни ўз ичига қамраб оладики, бадиий ижоднинг бошқа ҳеч бир турида бундай кенг кўламлилик, эркинликни кўрмаймиз. Тасвир имкониятининг кенглиги инсон руҳиятини чуқурроқ ёритиб беришга ёрдам беради.

Роман – бу воқеликни идрок этиш ва ифода этишнинг ўзига хос бир шаклидир. Роман – воқеликка тамомила янгича бир муносабатдир. Эпосда воқеликка муносабатда оғзаки ижро анъаналарига риоя этиш, воқеликни эпик формулалар асосига қуриш муҳим ҳисобланса, романда ижодкорнинг қуввати, бадиий имкониятидан келиб чиқиб воқеликка ёндашувни кўрамиз.

Романга хос тафаккур, тил, услуб, қаҳрамон ва характерлар талқини ҳамда энг муҳими, воқеликни поэтик идрок этишда бошқа жанрлардан тамомила фарқлилик, яъни эпик кўлам бўлмас экан, ҳар қандай «салмоқли» қоралама ҳам роман талабига жавоб бермайди.
Роман қандай бўлиш керак, деган саволга «Ўтган кунлар» ҳар томонлама, матн, структура, қаҳрамон ва воқелик, турфа хил образлар талқини мисолида тўла жавоб беради. Эпик кўлам, эпик шароит, образ, тақдир, характерларнинг эпик талқини бўлиши шартлиги романга қўйиладиган асосий талаблардир. Роман жанри худди эпос каби халқнинг тарихи, тақдири, тафаккур тарихи билан бевосита алоқадордир. Халқнинг тақдири билан боғлиқ масала бир ёки кўплаб қаҳрамонлар ҳаёти орқали очиб берилиши мумкин. Фақат бунда ҳар жабҳада: воқелик, образ, характерларда, тил ва услубда кўпқатламлиликка асосланган, етакчи жанрга хос хусусиятлар бўртиб туриши шарт.

Албатта, биргина мақолада роман жанри билан боғлиқ масалаларга тўлақонли ойдинлик киритиш анчайин мушкул. Шунинг учун биз кейинги мақолаларимизда роман ва эпос муносабати, эпик кўлам ва воқелик, характерлар талқини, мазкур жанрдаги услуб, замон ва макон муаммоси, тил ва бадиият масалаларини имкон қадар атрофлича ёритишга ҳаракат қиламиз.

Jabbor Eshonqul
EPOSDAN ROMANGACHA
Birinchi maqola

Jabbor Eshonqul 1966 yilda Qashqadaryo viloyatining Qamashi  tumanida tavallud topgan.Toshkent davlat universiteti (hozirgi O’zMU) ning jurnalistika fakul`tetini tugatgan (1991). 1996 yili «O’zbek fol`klorida dev obrazining mifologik asoslari va badiiy talqini» mavzuida nomzodlik, 2010 yilda «O’zbek fol`klorida tush va uning badiiy talqini» doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan.
«Asrlarga tengdosh qo’shiqlar» (1991), «Fol`klor: obraz va talqin» (1999), «Epik tafakkur tadriji» (2006), «»Alpomish» dostonining izohli lug’ati» (2006), «Shabnamdagi oy aksi» (2006), «Rustamxon» (2008), «Malika Ayyor» (2009), «Oychinor» (2009), «Navro’z nashidasi» (2009), «Navro’z qo’shiqlari» (2010), «O’zbek fol`klori bibliografiyasi» (2010) kabi kitoblar va 100 dan oshiq ilmiy maqolalar muallifi.

So’nggi paytlarda roman haqida yana bahs-munozarlar avjiga chiqa boshladi. Bu tabiiy, albatta. Chunki, keyingi o’n yil ichida shunchalik ko’p roman chop etildiki, bu kitobxonlarni ham, adabiyotshunoslarni ham bir oz shoshirib qo’ydi. Shu paytgacha eng «murakkab» deb hisoblanib kelingan bu janrda yozuvchilarning bunchalik samarali ijod qilishi, albatta, noodatiy hodisadir. Eng achinarlisi, soxta kechinma, mayda-maishiy masalalarni yumaloq yostiq qilib, ataylab shishirib, uch-to’rt yuz betga keltirilgan yoki kichik bir hikoyaga ham arzimaydigan kechinmalar tasvirlangan qoralamani ham «roman», «mini roman» deb e’lon qilayotganlar ham uchramoqda. Shunda o’z-o’zidan savol tug’iladi: nahotki janrlar o’rtasidagi tafovut, farq, chegara shunchalik mo’rt bo’lsa?! Har bir janrning o’zigagina xos bo’lgan xususiyatlari yo’qmi?!

Taassufki, bu romanlarning aksariyati elga tanilgan, hikoya yoxud qissa yozib suyagi qotgan tajribali adiblar emas, balki hali havaskorlik darajasidan hatlab o’tolmagan qalamkashlar tomonidan yaratilayotganligi kishini, albatta, o’ylantirib qo’yadi.
To’g’ri, adabiyotshunoslarimiz bu «roman»larga ham o’z munosabatini bildirishayapti, hatto ularning ayrimlarini nosirchilikdagi ulkan voqea sifatida baho ham berishayapti. Biroq, bu baholar qanchalik to’g’ri va xolis ekan? Bu baholar to’g’ri bo’lsa, allaqachon adabiyotimizda roman inqilobi yuz berishi kerak emasmidi? Eng muhimi esa bu romanlarni o’qiganingizda qoniqish yoxud yoki oddiygina hayajonlanish u yoqda tursin, bu qoralamalarni «roman» deb chop etgan yozuvchiga ham, uni ko’kka ko’tarib maqtab, taqriz yozgan adabiyotshunosga ham achinasan, xolos. Xo’sh, roman deganlari istagan havaskor qo’l urib ketaveradigan shunchalik oson janrmi? O’zi roman deganda biz nimani tushunishimiz kerak?

Biz qaysi asosga ko’ra nasriy asarning janrini belgilashimiz kerak? Hajmiga ko’rami yoki boshqa xususiyatlariga qarabmi? Nega Nikolay Gogol` o’zining mashhur «O’lik jonlar»ini roman emas, poema deb atagandi? Yoki romanning yuki bor bo’lgan, unga qo’yiladigan talablarga har tomonlama javob bera oladigan «Saodat sohili» qissasini muallif roman, katta bir qissaning yuki bor bo’lgan «Dashtu dalalarda» hikoyasini yozuvchi «qissa» deb chop etmadi? Taniqli adiblarimizning bunday kamtarligi “romanchi” qalamkashlar uchun ibrat bo’lishi kerak emasmidi?!

Adabiyotshunos olimlar tomonidan ko’plab izlanishlar olib borilganiga, ta’riflar berilganiga qaramay, roman janri haqidagi qarashlar hamon bir xil emas.  Adabiyot nazariyasini bilimdonlari hisoblangan A.N. Veselovskiy, M.Baxtin, M. Shroder va boshqalar bu janr Yevropa uchun o’gayligini urg’ulashadi. Ortega de Gasset esa romanni o’z umrini yashab bo’lgan bir janr sifatida baholaydi.

Ayrim adabiyotshnuos olimlar romanning yuzaga kelish tarixi haqida fikr yuritib, epos yuqori tabaqa vakillarining, roman esa quyi tabaqa vakillariga estetik ehtiyojlari asosida yuzaga kelgan, degan fikrni ilgari suradilar. Yoxud boshqacha aytadigan bo’lsak, «Alpomish», «Go’ro’g’li» kabi epik ijod namunalari romandan farqli ularoq boy-zodagonlarning estetik talablarini qondirish uchun yuzaga kelgan va bu asarlarda ularning orzu umidlari kuylangan.

Bunday chalkashlik ildizlari, albatta, G’arb adabiyotshunoslarining qarashlariga borib taqaladi. G’arb olimlarining bu chalkash fikrlari keyinchalik rus va boshqa qardosh xalqlar olimlarining ishlariga ham ko’chib o’tgan. Oqibatda adabiyotshunoslikda romanni eposga qarama-qarshi qo’yish, romanni quyi omma talablari va didi asosida yuzaga kelgan badiiy asar deb baholash qat’iy hukmron fikrga aylandi.

Bu xil yondashuv faqat bizda emas, hatto xorij adabiyotshunosligida ham mavjud. Hanuzgacha roman janri qanday janr degan savolga javob izlanayapti. Biroq, aksar javoblarning hech birida bu janrga to’laqonli ta’rif berilganicha yo’q. Hamma tadqiqotchilarning fikrini bir joyga jamlashtiradigan bo’lsak, ularning fikri shunday: roman o’ta murakkab, biroq hali to’la shakllanmagan janr. Hatto rus adabiyotshunosi M.M.Baxtin ham romanni «shakllanayotgan, lekin to’laligicha shakllanib ulgurmagan» janr, deb tilga oladi. Olim bu fikrlarni roman eng ko’p yozilgan rus adabiyotining oltin davri tahlilidan kelib chiqib aytganini nazarda tutmog’imiz lozim.

«Roman» atamasi o’rta asrlarda yuzaga keldi. Bunga qadar har qanday san’at asari o’sha paytgacha urf bo’lgan lotin tilida yozilib kelingan. Dastlabki tajriba sifatida roman tillarida yozila boshlagan badiiy asarlar roman nomi bilan mashhur bo’la boshladi. Lotin tilida yozilgan ilgarigi badiiy asarlardan farqlash uchun bu asarlarni «conte roman» – roman tilida yozilgan qissa, hikoya deb atay boshlashdi. Roman so’zi bizga tushunarli. Bu o’rinda «conte» so’ziga izoh berib o’tish zarur bo’ladi. Bu yerda roman, ya’ni aynan biror-bir epik asar emas, balki, asarning roman tilidagi qisqa bir shakli, ikkalamchi holati haqida so’z ketayapti. Izohda ham aynan roman emas, balki uning qissa, hikoya ekanligini oydinlashayapti. Keyinchalik esa bu so’zning asl ma’nosi unutilib, nasrda yozilgan har qanday yirik badiiy asarga nisbat berila boshlandi. XVII–XIX asrga kelib esa roman eng yetakchi janrga aylandi. Oradan shuncha vaqt o’tgan bo’lishiga qaramay, bu janrga berilayotgan ta’riflar o’z nihoyasiga yetayotgani yo’q.

Romanga berilgan ta’riflarda ikki xil yondashuvni ko’ramiz. Birinchisi, epik ijod mohiyatini tushunmaslik va buning oqibatida eposga romanni qarama-qarshi qo’yish, ikkinchisi, romanga hamon sotsialistik realizm metodi qolipidan kelib chiqib baho berish hamda unga burjua jamiyatini fosh etuvchi bir janr sifatida qarash.

Sotsialistik realizm metodi vakillari ham bu fikrni osmondan olganlari yo’q. Ular Gegelning: «roman – burjuaziya eposi» degan qarashlaridan kelib chiqqandi.  Romanni o’z davrining eposi, deb ataganida Gegel` haq edi. Faqat uning bu fikrlari ma’lum bir tabaqaning dunyoqarashini emas, balki roman yuzaga kelgan davrni nazarda tutilib aytilgan. Uning bu fikrini Belinskiy ham qo’llab-quvvatlaydi. Biroq Lukach va boshqa sho’ro olimlari Gegelning bu fikriga qarshi turib, sotsialistik realizm metodidan kelib chiqib baho berishga urinadilar. Bunday yondashuv boshqa olimlarning ishlarida ham davom etdi.

G’arbda epik san’at so’nish pallasida bo’lgani uchun bu ijod namunalari faqat bir yo’nalishda, ya’ni tarixiy mavzuda bo’ladi deb tushunilgan. Vaholanki, turkiy xalqlardagi epik ijod namunalari qahramonlik, romanik, jangovar, tarixiy va kitobiy dostonlardan iborat ekanligini hammamiz yaxshi bilamiz. Qahramonlik va romanik dostonlaridagi syujet, motiv rang-barangligiga duch kelamiz.

G’arbdagi epik ijod namunalarining yakuni ko’pincha fojeali tugagan. Bizdagi mavjud dostonlarning aksariyati esa yaxshilik, ezgulikning tantanasi bilan yakun topadi.  Albatta har bir janrning yuzaga kelishi jamiyatdagi o’zgarishlar va buning oqibatida insonlar tafakkurida yuz beradigan evrilishlar bilan chambarchas bog’liq.

Ma’lumki, badiiy so’z san’ati azaldan uchta katta: epos, lirika, drama turlariga ajratib kelinadi. Badiiy ijod asosan uch katta guruhga ajralishini Aristoteldan ancha ilgariroq Suqrot urg’ulagan bo’lsa-da, «Poetika»da bu fikr yanada chuqur asoslanib, ma’lum bir tizim holatiga keltirildi va oradan shuncha vaqt o’tganiga qaramay adabiyotshunoslikda uning ana shu qarashlariga suyanilib kelinmoqda.

Shelling lirikani erkin ruh, eposni tabiiy zarurat, dramani esa yuqoridagi har ikkalasining qorishig’i(sintezi) sifatida talqin etadi. Gegel` esa badiiy ijod namunalarini «ob’ekt» va «sub’ekt»ga munosabatiga qarab turlarga ajratadi.  Nemis olimi E.Shtayger epik, lirik, dramatik turlarni ijodkor uslubining bir ko’rinishi sifatida tasavvur, kechinma va hissiy-jo’shqinlik holatlari bilan bog’laydi.
Tadqiqotchi olimlar, jumladan, adabiyotshunoslik ilmida o’ziga xos maktab yaratgan A.N. Veselovskiy adabiy turlar qadim zamonlarda marosim qo’shiqlaridan kelib chiqqanini urg’ulaydi. Boshqacha aytadigan bo’lsak, badiiy san’atning asosi fol`klorda ekan, keyinchalik yuzaga kelgan har qanday janrni fol`klor namunalariga qarama-qarshi qo’yish, o’z nomi bilan umumxalqqa taalluqli mulkni ma’lum bir tabaqa ehtiyoji bilan bog’lash mantiqsizlikdir.

Voqelikni qabul qilish va ifoda tarzi, yo’sinlari, usullari har davrda o’ziga xos tarzda kechadi. Ma’lum bir davrda ustuvor bo’lgan qonuniyatlar, boshqa bir davrda susayishi, unutilishi, o’rniga yangilari kirib kelishi mumkin. Shunday ekan, yangi davrda epos ijrochilari bilan bir qatorda yangi ijodkorlarning paydo bo’lishi hayotiy zarurat edi. Biroq bu degani epik ijod tamoman unutildi, uning o’rnini roman egalladi, roman o’z-o’zidan paydo bo’lgan, badiiy adabiyotda eposning inkori o’laroq yuzaga kelgan mutlaqo yangi bir hodisa deyish ham u darajada to’g’ri bo’lmaydi. Roman eposdan andoza olgan holatda, unga taqlid tarzda yuzaga keldi. Biroq eng muhimi, bu janr biz uchun tamomila begona yoxud tom ma’noda, kutilmagan bir yangilik emasdi.

M.Baxtinning eposga bergan ta’rifini ko’rib chiqaylik: 1) epos uchun milliy epik o’tmish, Gyote yoxud Shiller ta’biri bilan aytganda, mutlaq o’tmish dasturulamal bo’lib xizmat qiladi. 2) xalq afsonalari epos uchun manba vazifasini o’taydi; 3) epik vaqt, ya’ni eposda kuylanayotgan zamon bilan baxshi kuylayotgan, tinglovchilar tinglayotgan zamon o’rtasida ulkan masofa mavjud (M.Baxtin.Epos i roman. – Sankt-Peterburg: Azbuka, 2000.– 204 b.).

Yuqoridagi ikki fikr faqat qahramonlik yoki tarixiy eposga xos bo’lishi mumkin. Epik ijodkor yozma adabiyotdan yoxud o’z hayotidagi biror bir voqelikdan ta’sirlanib doston yaratishi mumkinligini ham hech kim inkor eta olmaydi. Bunda u dostonni, albatta, epik an’anaga amal qilgan, epik qoliplarga suyangan holda yaratadi.

Romanning eposdan farqli tomoni bu og’zaki emas, yozma qonuniyatlar asosida yaratilishi hamda tadqiqotchilar ta’kidlashgandek, urg’u hozirgi zamonda kechayotgan voqelikka berilishidadir. Ma’lumki, har qanday epik ijodi namunasi aqalli bir yoki ikki avlod tomonidan og’zaki ijroda kuylangan bo’lishi shart. Biroq shunday epos namunalari ham mavjudki, faqat bir baxshi repurtuarida uchraydi, boshqa baxshi repurtuarida uchramaydi. Shunday ekan, eposda faqat olis o’tmish voqeligi aks etgan bo’lishi shart degan tushuncha ham u darajada o’zini oqlamaydi.

G’arbda epik ijod tamomila so’nib bo’lgani uchun bu ijod qonuniyatlari haqida bildirilgan fikrlar to’laqonli bo’lmasligi tabiiy edi. Shuning uchun bo’lsa kerak Baxtin eposni bizgacha o’z umrini yashab bo’lgan, tamomila «o’lik bir janr» sifatida baholaydi.
M.Baxtin faqat romangagina xos deb urg’ulagan ko’p qatlamlilik, zamon va makonga munosabat masalalarini biz bemalol epik ijod namunalariga ham tatbiq etishimiz mumkin bo’ladi. Demak, romanga berilayotgan ta’riflar ham to’laqonli emas, deb ayta olamiz. Romanning Yevropa adabiyoti uchun «o’gay»ligini ko’pgina adabiyotshunoslar tan olishadi. Bu o’gaylik nimalarda ko’rinadi? Baxtin ham romanning bus-butunligini, janrlar garmoniyasida ishtirok etmasligini urg’ulaydi.

Roman aslida bu epik asarning zamonaviy ko’rinishi edi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, bu janr Yevropada epik ijodga taqlid sifatida paydo bo’ldi. Biroq, afsuski, roman urf bo’lganda Yevropada epik ijod deyarli so’nib bo’lgan edi. Bu masalaning birinchi tomoni. Ikkinchi tomoni esa adabiyotshunoslar, xususan, Yevropa adabiyotshunosligi o’z qarashlarini isbotlash uchun, birinchi navbatda, yunon adabiyotiga, xususan, Gomer ijodiga suyangan.

O’tgan asrning ikkinchi yarmiga kelib Gomerning shoir emas, baxshi bo’lganligi, u yaratgan «Iliada» va «Odessiya» dostonlari og’zaki ijod namunasi ekanligi fanda oydinlashdi. Bu yangilik xorijda qanchalik shov-shuvlarga sabab bo’lmasin, xorijlik olimlar adabiyotshunoslik borasida Gomer ijodiga suyanib kelgan xulosalarini qayta ko’rib chiqqanlari yo’q. Bu, jumladan, roman janriga ham tegishlidir.

Atoqli adibimiz Abdulla Qodiriy: «Modomiki, biz yangi davrga oyoq qo’ydik, bas, biz har qanday yo’sinda ham shu yangi davrning yangiliklari ketidan ergashishimiz va shunga o’xshash dostonchiliq, ro’monchiliq va hikoyachiliklarda ham yangarishg’a, xalqimizni shu zamonning «Tohir va Zuhra»lari, «Chor darvesh»lari, «Farhod-Shirin» va «Bahromgo’r»lari bilan tanishdirishka o’zimizda majburiyat his etamiz», – deb yozgandi (Abdulla Qodiriy. O’tgan kunlar. –Toshkent: Badiiy adabiyot, 1980. – 6 bet).

Bir qarashda adib bu so’zlarni kamtarlik uchun aytganday tuyuladi. Biroq roman janrining kelib chiqishi tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, adib so’zlari chin haqiqat ekanini ilg’ab olamiz.

Roman janrida alohida iz qoldirgan Rablening «Gargantyua va Pantagryuele»sini olamizmi yoki Jonatan Sviftning «Gulliverning sayohati», Daniel Defoning «Robinzon Kruzo»sini olamizmi, biz barchasida eposga taqlidni ko’ramiz. Zero, Gegelning roman haqida gapira turib unda voqelikning epik tasviri bo’lishi shartligini urg’ulashi, V.G.Belinskiy esa «roman shaxs hayotining eposi»dir degan xulosaga kelishi bejizga emas.

Roman janri eposga taqlid o’laroq paydo bo’lib, mustaqil janr sifatida shakllanish jarayoni hamda bugungi holatida ham (Joys, Markes asarlarida misolida) fol`klordan hech qachon uzoqlashib ketmaganligini, mazkur janrning yana yangicha tamoyillar asosida fol`klorga yaqinlashuvini, kuzatamiz. Umuman, XX asr nasrida avangard adabiyot namoyandalari romanni fol`klorga qaytarishga uringanligi bilan romanning yangi bosqichi boshlandi.

Xorijlik Ignas Kunos, Edmond Soussi, Edit Fitsdik kabi olimlar esa xalq dostoniga nisbatan roman atamasini qo’llaganini kuzatamiz. Ular roman va dostonning farqiga bormaganligi uchun emas, balki har ikkala janr xususiyatlarini o’rganib, Yevropa o’quvchilariga tushunarli bo’lishi uchun aynan shu atamani qo’llashadi. Bu holat romanni eposga qarama-qarshi qo’yish zarurati yo’qligini urg’ulaydi. Hatto Baxtin ham o’z tadqiqotlarining ayrim o’rinlarida o’zining ilgarigi fikrlariga qarshi borib, «Roman ham aslida eposdir» degan fikrga keladi. Romanning shakllanishida fol`klor asos bo’lganini urg’ulaydi.

Taniqli adabiyotshunos olimlarimizdan biri «Roman muallifi uchun qahramon vosita,- dunyoni anglash (bunisi maqsad) vositasi, qissanavis uchun qahramonning o’zi maqsad (voqea-hodisalar vosita), hikoyanavis uchun voqeaning o’zi maqsad bo’lib qoladi», degan fikrlari bir muncha asoslidek ko’rinsa-da, janrga xos bo’lgan yetakchi tamoyillarni ko’rsatib bera olmaydi. Jumladan, romanga berilgan ta’rifni, eposga ham tatbiq etish mumkin bo’ladi, ya’ni xalq dostonlarida ham voqelikni anglatishda qahramon vosita bo’lib xizmat qiladi. Dostoevskiyning «Kulgili odamning tushi»ga o’xshash hikoyalar borki, unda faqat voqeaning o’zigina maqsad emas, balki har uchala holat ham birlashib kelganini ko’ramiz. Yoki bo’lmasa Tomas Vulfning «O’lim mag’rur egachim» qissasida, olim aytgandek, qahramon maqsad bo’lib kelmaydi. Bunday misollarni yana ko’plab keltirish mumkin.

Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, romanga qisqacha quyidagicha ta’rif berish mumkin bo’ladi: motiv va syujetlar talqinida ko’p qatlamlilikka ega, xuddi xalq dostonlaridagi kabi mavzu va g’oyasi epik ko’lam kasb etgan, ayni paytdagi epik tafakkur tarziga amal qilingan, xalqning ma’naviy, jismoniy, ijtimoiy epik sharoitini bor bo’yi basti bilan qamrab olgan, biroq epik ijoddan farqli o’laroq individual ijodkor tomonidan yaratilgan, turli murakkab vaziyatlarda gavdalantirilgan qahramonlar harakterining shakllanish jarayonini tasvirlab bergan, rang-barang obrazlar galeriyasi hamda nasr yoki nazmda o’ziga xos uslub hamda badiiy tasvir vositalari bilan ajralib turuvchi yozma ijod namunasi roman deb ataladi. Albatta bu ta’rif ham so’nggi yoki oxirgi ta’rif bo’lolmaydi. Eng muhimi, romanga ta’rif berilar ekan, uni eposga qarama-qarshi qo’ymasdan, badiiylik mezonlaridan kelib chiqqan holda yondashmoq lozim.

Romanni qissa yoki hikoyadan farqlantirib turadigan eng asosiy jihat bu xalq dostonlariga xos bo’lgan epik ko’lamdir. Motiv va syujetlar qurilishi, voqea bayoni, obrazlar talqinida ham ana shu epik ko’lam sezilib turishi shart. Biror-bir asarda ana shu yaxlitlikdagi epik ko’lam yo’q ekan, hajmi qancha katta bo’lishidan qat’iy nazar uni roman deb atay olmaymiz. Qissada esa epik ko’lam ma’lum darajada chegaralangan. Bu chegaralanish albatta voqea talqini, qahramonlar tavsifida ham o’z aksini topgan bo’ladi. Hikoyada esa qahramonning ma’lum bir vaqt yoxud vaziyatda yuz bergan holati, kechinmalari o’z aksini topadi. Epik ko’lam bo’lish hikoyadan talab etilmaydi. Biroq bu degani epik ko’lam hikoyaga begona degani ham emas. Ayrim hikoyalarda xuddi roman yoki qissadagi kabi epik ko’lami zalvori sezilib turishi mumkin, albatta.

Germaniyalik tadqiqotchi Maurisi Shroderga ko’ra roman tajribasizlikdan tajribaga, jaholat sarobidan hayotning haqiqatlari tomon borish mashaqqatlarini qalamga oladi. Lionel Trilling fikricha esa roman voqelik va xayolot, tasavvur orasidagi farqdan iboratdir.

Roman ham xuddi epos kabi turli xil voqea-hodisilar, taqdirlar, ko’plab xarakterlarni o’z ichiga qamrab oladiki, badiiy ijodning boshqa hech bir turida bunday keng ko’lamlilik, erkinlikni ko’rmaymiz. Tasvir imkoniyatining kengligi inson ruhiyatini chuqurroq yoritib berishga yordam beradi.

Roman – bu voqelikni idrok etish va ifoda etishning o’ziga xos bir shaklidir. Roman – voqelikka tamomila yangicha bir munosabatdir. Eposda voqelikka munosabatda og’zaki ijro an’analariga rioya etish, voqelikni epik formulalar asosiga qurish muhim hisoblansa, romanda ijodkorning quvvati, badiiy imkoniyatidan kelib chiqib voqelikka yondashuvni ko’ramiz.

Romanga xos tafakkur, til, uslub, qahramon va xarakterlar talqini hamda eng muhimi, voqelikni poetik idrok etishda boshqa janrlardan tamomila farqlilik, ya’ni epik ko’lam bo’lmas ekan, har qanday «salmoqli» qoralama ham roman talabiga javob bermaydi.

Roman qanday bo’lish kerak, degan savolga «O’tgan kunlar» har tomonlama, matn, struktura, qahramon va voqelik, turfa xil obrazlar talqini misolida to’la javob beradi. Epik ko’lam, epik sharoit, obraz, taqdir, xarakterlarning epik talqini bo’lishi shartligi romanga qo’yiladigan asosiy talablardir. Roman janri xuddi epos kabi xalqning tarixi, taqdiri, tafakkur tarixi bilan bevosita aloqadordir. Xalqning taqdiri bilan bog’liq masala bir yoki ko’plab qahramonlar hayoti orqali ochib berilishi mumkin. Faqat bunda har jabhada: voqelik, obraz, xarakterlarda, til va uslubda ko’pqatlamlilikka asoslangan, yetakchi janrga xos xususiyatlar bo’rtib turishi shart.

Albatta, birgina maqolada roman janri bilan bog’liq masalalarga to’laqonli oydinlik kiritish anchayin mushkul. Shuning uchun biz keyingi maqolalarimizda roman va epos munosabati, epik ko’lam va voqelik, xarakterlar talqini, mazkur janrdagi uslub, zamon va makon muammosi, til va badiiyat masalalarini imkon qadar atroflicha yoritishga harakat qilamiz.

Muallifning feysbukdagi sahifasidan olindi