Ушбу ҳикояни Тошкентни босиб олиб, минглаб Тошкент йигитларини қириб ташлаган, Тошкент қизларининг, Тошкент келинларининг номусини булғаган ўрис босқинчиларининг 24 нафар ҳалок бўлган босқинчи аскари шарафига бунёд этилган Авлиё Георгий бутхонасини Тошкент халқининг миллиардлаб маблағи эвазига қайта таъмирлаган Тошкент шаҳри ҳокимлигига буюк ҳурмат билан бағишлайман.

Каримберди Тўрамурод
ЁДГОРЛИК

---

Каримберди Тўрамурод 1960 йилда Самарқанд вилояти Ургут туманидаги Дўстлик қишлоғида туғилган. Самарқанд давлат университетини ва Тошкент давлат маданият институтини тугатган. Йигирма йил давомида қишлоқ мактабида математикадан дарс берган ва қишлоқ маданият уйига раҳбарлик қилган. 2003 йилда “Бекажон” газетасига ишга таклиф қилинган ва танаффуслар билан бўлса-да, узоқ йиллар газетада ишлади. Бундан кейин ҳам ишлашига ишонамиз.
Каримберди Тўрамуроднинг “Гунг қиз”, “Синфдошлари йўқ одам”, “Худоёров йигитлари”, “Жийда гули”, “Дилхирож”, “Майда безори қария” каби китоблари чоп этилган. Ёзган киносценарийлар асосида “Ота”, “Сабринисо”, “Чақмоқ” каби фильмлар ва “Жийда гули” телесериали суратга олинган.

---

Ушбу ҳикояни Тошкентни босиб олиб, минглаб Тошкент йигитларини қириб ташлаган, Тошкент қизларининг, Тошкент келинларининг номусини булғаган ўрис босқинчиларининг 24 нафар ҳалок бўлган босқинчи аскари шарафига бунёд этилган Авлиё Георгий бутхонасини Тошкент халқининг миллиардлаб маблағи эвазига қайта таъмирлаган Тошкент шаҳри ҳокимлигига буюк ҳурмат билан бағишлайман.

1

– Қорақирдағи ҳайкалди кимдир бузиб ташлапти!

Қишлоқда гап ётармиди? Ҳамма шу томонга чопди.

Ростдан, қирнинг тепасига ўрнатилган, салкам бир юз эллик йил турган, уйдан баланд ёдгорлик ер билан битта бўлиб ётарди. “Поручик Михаил Васильевич Гадкинга, унинг сафдошлари бўлган генерал фон К.С. Пёскин қўмондонлигида мазкур вилоятни олишда ҳалок бўлган жасур солдатларга миннатдор Русиядан, император ҳазрати олийларидан”, деган ёзувли мармар лавҳа эса мисоли келига солиб туйилган эди.

– Ким қиған бўлиши мумкин?

– Ким қиған бўсаям жураги отти калласидаякан, – деди Жўра қассоб. – Ҳукуматтанам қўрқмапти-я, шоввоз. Давлатти ҳайкалини бузипти-я?!

– Жураги катта бўса бордир, энди катталар кеса нима деймиз? – ўз қайғусини айтди оқсоқол.

– Э, оқсоқол, қизиғакансиз, Жаласойға катталар неччи жилда бир келади. Кесаям барра сўрайди, ширвоз сўрайди, сиздан ҳайкалди сўраймиди? – деди Асад чўпон.

– Рост, – унинг гапини маъқуллади Неъмат муаллим. – Бу ҳайкалди бизди ҳукумат қурмаған. Ҳоттайики, советти ҳукуматиям қурмаған. Уни Оқпошшо қурған. Энди уларди оти босмачи бўлди. Журт мустақил бўғаннан кетин ўристи ҳайкалиға бала борма? Жақиндағи ўрисам эмас, жуз жилди наржағидағи ўрисқа қўйилған ҳайкалийди. Бузип тўппа-туври қипти.

– Малимди гови туври, – деди Мансур дўкончи. – Бу ҳайкалди ким қурғаниниям биров билмасийди, кимға қўйилғаниниям биров билмайди.

– Силар билмасаларинг мен билайидим, – деди тўқсонни қоралаган, умри идора қоровуллигида ўтган Ваҳоб бобо. – Эҳ-ҳе, бу ҳайкалди олдида не-не байрамлар бўлайиди. Кўп ўрислар кеп, гул қўяйиди. Ҳар жили ўристи журтидан аял-эркаклар кеп, ҳайкалди бўяп, тозалап, атропиға гулларди эгип, бир-икки ишша орақ-порағам ичиб кетайиди. Лелин боваға ҳайкал қўйилғанға довур бачалар биринчи майға шерга келайиди. Пиянирға, камсамолға шерда ўтайиди. Идараға Лелин бова кеганнан кетин ҳамма байрам шақа кўчти. Уккағар Зойит булдузур Лелин бовани овдарди, ана энди Лелин боваям жўқ, пиянирам жўқ, камсамолам жўқ. Тузув-тузув байрамам жўқ. Қишлоқда битта ҳайкал қовди, муниям жепсилар.

– Хапа бўманғ, отағанам, – деди унга Аҳмад жаржақ деган ҳазилкаш одам. – Сиз ўлсанғиз, сизди ҳайкалинғизди қўямиз. “Жаласойни энг қарри одами”, деп жозипам қўямиз. Одамнар, нима дейсилар, боваға ҳайкал қўямизма? Ўзиям қилпиллап қоған, некин Жаласойға озма-кўппа хизмати бор-да!

– Қўямиз, қўямиз, – чувиллашди одамлар. – Боваға ҳайкал қўймасақ кимга қўямиз?!

2

– Шаҳарди оған ўрис Жаласойға қараб келаяткан эмиш, – деди Иноят кечки овқат маҳали. – Қўйларди ҳайдаб, товға чиқиб кетсакмакан?

– Ўрис Жаласойнғди бошиға урама? – деди Мамат чол ўғлига. – Ўрис ката-катта шаҳарларди олади. Саллоти бор жер минам уруш қилади. Жаласойда саллот борма? Босиб олишқа арзиятқан иморат борма ё биран бойлиқ борма Жаласойда? Бўса қирқ-эллик ҳовли бордир. Эллик-олмиш эркаги бордир. Шуғаналар минам урушип, Оқпошшо ўзини обрўсини тўкип ўтирама?

– Жағалбойлини опти-ку, ота?

– Жағалбойли катта жер-да, улим. Жағалбойли Жаласойдан бешта келар-ов? – деди Мамат чол. – Одамиға тегинмаппа?

– Эркакман деганини қирип ташлапти, – Иноят хотинига имо қилди, хотини косаларни олиб, ўчоқ бошига кетгач, овозини пасайтириб, деди: – Ёш-ёш аялларди, қизларди ўрис опкетипти. Бир қиз бормайман деб қаршилиқ қиғанакан, ота-энасини олдида зўрлаб, кетин қилич минам човуб ташлапти.

– Астағфирулло, астағфирулло, – Мамат чол калима қайтарди. – Ё Художон, ўзинғ шарманда қимағин-да. Ўзинғ бу балоларди дап қиғин-да!

– “Ўрис Энатовдан ошипти”, деп эшитканинғнан келин минам сингниғди оп, товди ичига кет, – деди юраги ваҳимага тўлган Қиём момо. – Муроттиям опкет. Қўйларға қарашади. Бизар бова икковимизға ўрис тейинмас.

– Келининғиз қолади, эна. Қарриғанда энди ўчоқ-товоқ қиб журасизма? Пақат ўрис кеганнан уни жаширасизар. Кўрса суйкалиб жотмасин!

– Шуни учун хотининғдиям опкет, дейма-да, улим, – деди момо.

– Кўрамиз, ўрис келовурсинчи. Балки Жаласойға кемас.

– Илойи кемасин-да, – дуога қўл очди Мамат чол. – Худоё Худованда, бу ўрис балосини бетини кўрсатмағин!

“Ўрис балосининг бетини кўриш” Мамат чолнинг пешонасида бор экан. Турналарнинг қайтиши билан “Ўрис Энатовдан ошипти, ҳадемай Жаласойғаям ўтаймиш”, деган миш-миш тарқалди. Иноят укаси ва синглисини олиб, қўйларини ҳайдаб, тоғнинг ичкарисига кириб кетди. Ҳамма қизи борми, ёш келини борми, узоқ-узоқдаги қариндошлариникига қочирди. Мўйлови чиққан-чиқмаган йигитлар уч-тўрттадан бўлиб, белига пиширилган гўшт ва патир нонларни боғлаб, ёзда ҳам қори эримайдиган Калбош чўққиларига чиқиб кетишди.

3

Йигирмата отлиқ ўрис Жаласойни жанг-жадалсиз ишғол қилди. Улкан Урусия кикина Жаласойни ярим соатда батамом истило қилди. Яъни, ярим соатда Тентаксойнинг иккала бетидаги ҳовлиларни ўрис солдатлари босиб олди. Сойнинг тепасидаги Бўйин деб аталадиган жойда отларини жийдаларга боғлашди, ўз “Казарма”ларини барпо этишди. Беш-олти чодир тикишди. “Келганимиз билинсин”, дейишдими, “Биттаям ўқ отмай босиб олди дейишмасин”, дейишдими, ишқилиб, жийдазордаги қушларни ҳуркитиб, милтиқларидан тоққа қаратиб беш-ўнта ўқ отишди. Шундан кейин қишлоқ аҳлини Бўйинга йиғишди.

– Мунда келган император олий ҳазратларининг шавкатли қўшинлари, – деб ўзларини таништирди бир татар йигит. – Бугундан бошлаб олий ҳазратларининг, шонли Урусиянинг фуқаролари, мулки бўлиб ҳисобланасизлар. Бир саволга жавоб этинг, мунда фақат бабай-мамайлар жит этадими? Эркаклар, молодой жигитлар қоя китти?

– Боримиз шу, – деди қишлоқнинг мулласи Эшонқул мулла. – Ҳар жили Тентаксой тошади. Уйларди опкетади. Шуннан безор бўп, жашлар паска эниб кеткан. Қоғанимиз шу.

– Сен бабай граматнийға ўхшайсан, бизни алдама. Унда айт, қўра бор, қўйлар йўқ, малхана бор, мал йўқ, улар қоя китти?

– Ўткан жили қиш қотти келди. Ҳар саҳар эллик-олмиш қўйди ўлигини Тирсакка чиқариб ташладик. Гайи куннари жуздан ошиқ қўй бир кунда ўлди. Шу минам қишлоқти моли қирилиб кетти.

– Ай, бабай, алдама, мен-да граматний. Қўрадаги қўйларнинг қийи, малларнинг тезаги ўтган йилникимас, улар свежий.

– Ҳа, беш-тўртта қоған, бачалар товға боғип кегани кетган, кечқурун келади, – деди мулла Эшонқул “Сирни очиб қўймаяпманми?” дегандек ён-верига хавотирли қараб.

Татар йигит қолганлари билан рус тилида нимларнидир гаплашиб олди.

– Майли, биз сизлар билан урушгани келганимиз йўқ, подшо армиясига озиқ-овқат, отларга ем, емиш керак. Бизга юзта қўй, икки юзта товуқ, юз қоп арпа ё буғдой, икки юз боғ хашак берасизлар. Шунда биз ҳеч кимга тегмай, қайтиб кетамиз.

– Агар биздан шунча нарса чиқмаса-чи? – деди мулла Эшонқул.

– Унда борини ўзимиз тортиб оламиз.

Юзта қўйни биргина мулла Эшонқулнинг ўзи бериб юбориши мумкин эди, аммо унинг ҳам қўйларини ўғли тоққа опчиқиб кетган эди.

– Нима қилдиқ? – қавмига юзланди мулла Эшонқул.

– Қоған қўй юзта чиқмас-ов, – деди Ашраф оқсоқол. – Борини олади-да, кеган бўса.

– Айтган товуғинғди берамиз, – деди мулла Эшонқул татар йигитга. – Аммо юзта қўй чиқмайди. Борини йиғип берамиз. Некин жемиш жўқ. Ўзимиз қишда жийди деп молларға жантақ қип қўямиз. Бизда бошқа жемиш бўмайди. Сени отинғға қаердан жемиш берамиз? Арпа бизарда бўмайди. Оз-моздан буғдайимиз бор, некин уни сенга бериб жубарсак, ўзимиз қишда очимиздан ўламиз-ку?

– Бўлди, бас! – ўшқирди татар йигит. – Ҳамма бориб, ўз уйида қимирламай ўтиради, ким ташқарига чиқса, огоҳлантирмай отамиз. Ўзимиз бориб, уйларингдан нимани топсак, оламиз. Тарқал!

4

Ўрис ҳовлиларга кириб, қўлига нима илинса олиб, “Казарма”сига тўплай бошлади. Мамат чолнинг ҳовлисидан она-бола соғин сигирини, уч-тўрт товуғини олишди. Қўшниларининг эчкисини гала ўрис тутолмай, ёш болаларга роса томоша бўлишди.

“Оладиганини олиб кетди-ку, энди қайтиб келмас”, деб ўйлаган Мамат чолнинг келини қайнонасига хамири ачиб кетаётганини айтди.

– Тондирди қизартир-чи. Ўрис кеп кетти-ку? Нонди жовип олайиқ.

Келин тандирга олов ёқди. Паншаха билан янтоқларни боғ-боғ қилиб тандирга тиқиб, бирпасда уни қизартирди. Нонларни ёпди. Энди пишган нонларни узиб олган эди-ки, дарчани тарақлатиб тепиб очиб, бир ўрис солдати ичкарига кирди.

– Ой, хлеб, горячий хлеб, – деб тўғри тандирнинг олдига келди ва битта нонни саватдан олиб, ката-катта тишлаб, ея бошлади.

– Қоч, Сулув, уйга кир, – деди Қиём момо ўрисга қараб бақрайиб қолган келинига.

– Куда? – деди ўрис саватни кўтариб, уйга кета бошлаган келинга ва нонларнинг ҳаммасини орқасидаги қопига солиб олди, яна нимадир деб, Сулувга қараб юра бошлади: – Ой, ты моя хорошая, ты моя сладкая. Я же забыл, когда последный раз был с женшиной.

У Сулувга яқинлашар экан, кийимларини бир-бир еча бошлади. Сулув қочиб уйга кирди.

– Даже очень хорошо, – деб ўрис ҳам уйга кирмоқчи бўлди.

– Тўхта, ўрис, иймонсиз, қаерға кираяпсан? – Мамат чол унинг йўлига ғов бўлди.

– Стоять! – ўрис қиличини чиқариб, чол-кампирни бошқа уйга итариб киритди.

Бу орада уйда қолиш хавфли эканини сезган Сулув қочиб, ҳовлига чиқди, аммо ҳовлидан чиқиб кетолмади. Ички кийимда қолган ўрис уни тутиб олиш пайида бўлди. Сулув ҳовлини айланиб қоча-қоча, тандир олдига келиб қолди ва тандир ёнидаги бир боғ янтоққа қадалиб турган паншахани аччиқ билан суғуриб олди. Уни солдатга ўқталди.

– Ўрис, чиқиб кет! Эрим “Ўрисдан эҳтиёт бў”, деган, – деди Сулув солдатга. – “Ўрис сенга тийинса, бир кунам хотин қимайман”, деган. Жон, ўрис, чиқиб кет, уйимди куйдирма!

Ўрис ўз оти билан ўрис-да. У Сулувнинг гапига тушунармиди? Тушунганида тўхтармиди? Тўхтамади. Бир чалғитувчи ҳаракат қилиб, Сулувга отилди. Аммо Сулув ҳам анойи эмас эди. Ахир унинг ори, номуси поймол бўлаётган, ўзи айтганидек, уйи куяётган эди. У ҳам паншахани ўрисга тўғрилаб, ҳамла қилди.

Бирданига иккаласи ҳам таққа тўхтади. Ўриснинг кўзлари ката-катта бўлди. Лабининг бир четидан қон сизиб чиқа бошлади. Паншаханинг битта шохаси ўриснинг нақд кекирдагидан кириб, бўйниинг орқасидан чиққан эди.

Мамат чол билан кампири уйдан чиқиб келганда ўрис ерда ўлиб ётар, ҳали ҳам паншахани унга қадаб турган Сулув қўрқувдан қалт-қалт титрарди.

– Энди уйимиз куядиған бўпти, болам, – деди Мамат чол. – Энди ўрис ҳеч кимди сов қўймайди. Энаси, келинди уйга опкир. Сув-пув ичир, жураги тушип қомасин.

Қиём момо Сулувни уйга олиб кирди. Унга сув ичириб, қайтиб чиқди.

– Энди нима қиламиз, бова?

– Оғилға опкирамиз, кейин бир гап бўлар.

Икковлашиб ўриснинг ўлигини оғилга олиб киришди ва устига беш-ўн боғ янтоқ ташлаб қўйишди.

Кечқурун кетишга шайланиб, ўлжаларини отларига ортиб қўйган ўрис солдатлари бир маҳал саросимага тушиб қолишди. Улар икки-учтадан бўлиб, ғойиб бўлган шерикларини қидириб ,ҳовлима-ҳовли изғий бошладилар.

– Гадки-ин, Ми-иша-а! Где ты?!

Уни ҳеч қаердан топишолмади. Юкларни отлардан туширишди. Қолиб, эрталаб қидиришни давом эттирадиган бўлишди.

5

Эрталаб йўқолган солдатнинг ўлигини Тирсакдан, ўлган қўйлар чиқариб ташланадиган сойнинг қишлоқ пастидаги эски, сувсиз ўзанидан топишди. Яна ҳаммани Бўйинга йиғищди.

– Сизларга пешингача муҳлат. Ким подшо солдатини ўлдирганини айтасизлар, бўлмаса ёмон бўлади.

– Бизда пошшо соллатига кучи жетадиған эркак жўқ, – деди мулла Эшонқул. – Келишмай қоған бўса, биранта шериги ўлдириб қўйған чиқар?

– Ўчир овозингни! – деди татар йигит ва бошлиғига нимларнидир тушунтирди.

У қишлоқларда мулла кишилар чексиз ҳурматга эга бўлишини айтган, шекилли, ўрис солдатларининг каттаси аскарларига мулла Эшонқулни тутиб, қўл-оёғини боғлашни буюрди. Улар мулла Эшонқулнинг қўл-оёғини боғлаб, катта жийда остига олиб боришди.

– Пешингача ким ўлдирганини айтмасаларинг, мулаларингни осиб ўлдирамиз. Гап тамом.

Улар ўлган солдатни Жаласойнинг энг баланд ерига, Қорақирга олиб чиқиб, кўмдилар. Мозори устига ўз белгилари бўлган хоч ўрнатдилар. Қатор тизилиб туриб, осмонга ўқ отдилар. Шундан кейин яна Бўйинга йиғилишди.

Унгача одамлар мулла Эшонқулнинг олдидан тарқалишмади. Уни қўриқлашга қолган икки солдат ўзбекчани билмагани учун мулла Эшонқул қишлоқдошларига айтар гапини айтиб олди.

– Қайсинғ қиған бўсанғам жаннати бўлдинғ бир босқинчи копирди ўлдириб. Энди “Мен қилдим”, дема. Айтсанғ, бу ўрис уруғ-аймоғинғди қуритмаса қўймайди. Билмаймиз деп туравур. Бир мени осса осар, осон қутуламиз. Мен жашимди жашап, ошимди ошап бўғанман. Агар мени деп ким ўлдирғанини айтсаларинғ, у дунёю бу дунё силардан рози эмасман. Мени осип дап бўп кетавурсин ўрис. Пақат васиятим: ҳар Рамазонда мени ҳақимға Қуръон ўқип туринғнар. Шуни унутмасаларинғ бўлди.

Ўрис ўрислигини қилди. Бўйиндаги энг катта жийдага мулла Эшонқулни осди. Мулла Эшонқул титрамади, қақшамади. Ақалли “иҳ” демади. Доргаям мағрур борди.

– Силардан розиман, бовурларим, силарам рози бўнғнар, – деди мулла Эшонқул ва калима қайтариб, бошини дорга тутди.

– Розимиз, розимиз! Сизам рози бўнғ! – ҳайқирди оломон.

Аёл-эркак, ёшу қари бирдек изиллаб йиғлайверди.

Ўрислар кетгандан кейин мулла Эшонқулни дордан тушириб олиб, жаноза ўқишди. Ўша ернинг ўзида шаҳидлар мақомида дафн этишди.

6

Ўрислар яна бир келганда ўша ўрис солдати кўмилган жойда каттакон қилиб ёдгорлик барпо қилишди. Унга мармар лавҳа ўрнатиб “Миннатдор Русиядан” деб ёзишди. Кейин ҳар йили келиб, зиёрат қиладиган бўлишди.

Колхоз идорасига Ленинга ҳайкал қўйилгач, бор обрў Лениннинг ҳайкалига ўтиб, бу ёдгорлик эътибордан қолган эди. Аммо нима бўлгандаям ҳалигача ҳам турувди.

Мулла Эшонқулнинг “Ким ўлдирганини бировга айтсаларинғ, рози эмасман”идан қўрқиб, Мамат чол бу сирни бировга айтмай, оламдан ўтди. Қиём момо ҳам “бировга оғзини очмай”, ўтиб кетди. Бу сирни фақат тоғдан тушгандан кейин Иноят билди. Ҳар йили рўзада битта қўйни сўйиб, мулла Эшонқулга деб ифтор қилди, мулла Эшонқулга деб хатму Қуръон ўқитди.

Иноят ўлгунча хотинини бошига кўтарди. Жаласойда Иноятгачаям, Иноятдан кейин ҳам ҳеч ким хотинини Иноятдан ошириб ҳурмат қилмаган. Иноят эски сирни оламдан ўтар чоғи ёлғиз ўғли Жаҳонгирга айтиб кетди.

Жаҳонгир Жаласойга раис бўлгач, жийдаларининг шохларига иплару латта-путталар боғлаб ташланган, “Мулла Шайит бова” деб ном чиқарган, ёш-яланг боргани қўрқадиган Бўйинни, мулла Эшонқулнинг мозорини обод қилди. Чор атрофни гулу гулзор қилдирди. Мулла Эшонқулнинг мозори устида муносиб ёдгорлик ўрнатиб “Мулла Эшонқул бобога, элим деб, юртим деб жон фидо қилган барча боболаримизга миннатдор авлодларидан”, деб ёздирди.

Жаҳонгир отасидан эшитган сирни ўғли Озодбек йигирмага тўлган куни унга айтди. Фақат Мамат чолнинг авлодларигина билган бу воқеа тарихи Озодбекни жуда таъсирлантирди. Келаси шанба куни университетда бирга ўқийдиган уч ўртоғи билан келган Озодбек ярим кечаси оғир болғалар ва мисранларни олиб дўстлари билан Қорақирга чиқиб кетишди.

Озодбек Қорақирдаги ёдгорликнинг туриши Жаласойликларнинг, Ўзбекнинг фожеаси деб ҳисоблади. Шармандалик деб ҳисоблади. Орият учун уни дўстлари билан яксон қилди.

7

Эллик ҳовлили Жаласойда бугун беш юздан зиёд ҳовли бор. Аммо ҳамма бир-бирини танийди. Бир гап чиқса, хамма бирданига билади. Ўртада сир йўқ.

Аммо Жаласойда битта сир бор. Уни фақат хотинларини айрича ҳурмат қиладиган Мамат чолнинг авлоди билади. Бошқа билса, мулла Эшонқулнинг руҳи чирқиллайди.

Тамом.

Манба: www.vatandosh.uz/

Ushbu hikoyani Toshkentni bosib olib, minglab Toshkent yigitlarini qirib tashlagan, Toshkent qizlarining, Toshkent kelinlarining nomusini bulg’agan o’ris bosqinchilarining 24 nafar halok bo’lgan bosqinchi askari sharafiga bunyod etilgan Avliyo Georgiy butxonasini Toshkent xalqining milliardlab mablag’i evaziga qayta ta’mirlagan Toshkent shahri hokimligiga buyuk hurmat bilan bag’ishlayman.

Karimberdi To’ramurod
YODGORLIK

---

Karimberdi To’ramurod 1960 yilda Samarqand viloyati Urgut tumanidagi Do’stlik qishlog’ida tug’ilgan. Samarqand davlat universitetini va Toshkent davlat madaniyat institutini tugatgan. Yigirma yil davomida qishloq maktabida matematikadan dars bergan va qishloq madaniyat uyiga rahbarlik qilgan. 2003 yilda “Bekajon” gazetasiga ishga taklif qilingan va tanaffuslar bilan bo’lsa-da, uzoq yillar gazetada ishladi. Bundan keyin ham ishlashiga ishonamiz.
Karimberdi To’ramurodning “Gung qiz”, “Sinfdoshlari yo’q odam”, “Xudoyorov yigitlari”, “Jiyda guli”, “Dilxiroj”, “Mayda bezori qariya” kabi kitoblari chop etilgan. Yozgan kinostsenariylar asosida “Ota”, “Sabriniso”, “Chaqmoq” kabi filьmlar va “Jiyda guli” teleseriali suratga olingan.

---

Ushbu hikoyani Toshkentni bosib olib, minglab Toshkent yigitlarini qirib tashlagan, Toshkent qizlarining, Toshkent kelinlarining nomusini bulg’agan o’ris bosqinchilarining 24 nafar halok bo’lgan bosqinchi askari sharafiga bunyod etilgan Avliyo Georgiy butxonasini Toshkent xalqining milliardlab mablag’i evaziga qayta ta’mirlagan Toshkent shahri hokimligiga buyuk hurmat bilan bag’ishlayman.

1

– Qoraqirdag’i haykaldi kimdir buzib tashlapti!

Qishloqda gap yotarmidi? Hamma shu tomonga chopdi.

Rostdan, qirning tepasiga o’rnatilgan, salkam bir yuz ellik yil turgan, uydan baland yodgorlik yer bilan bitta bo’lib yotardi. “Poruchik Mixail Vasilьevich Gadkinga, uning safdoshlari bo’lgan general fon K.S. Pyoskin qo’mondonligida mazkur viloyatni olishda halok bo’lgan jasur soldatlarga minnatdor Rusiyadan, imperator hazrati oliylaridan”, degan yozuvli marmar lavha esa misoli keliga solib tuyilgan edi.

– Kim qig’an bo’lishi mumkin?

– Kim qig’an bo’sayam juragi otti kallasidayakan, – dedi Jo’ra qassob. – Hukumattanam qo’rqmapti-ya, shovvoz. Davlatti haykalini buzipti-ya?!

– Juragi katta bo’sa bordir, endi kattalar kesa nima deymiz? – o’z qayg’usini aytdi oqsoqol.

– E, oqsoqol, qizig’akansiz, Jalasoyg’a kattalar nechchi jilda bir keladi. Kesayam barra so’raydi, shirvoz so’raydi, sizdan haykaldi so’raymidi? – dedi Asad cho’pon.

– Rost, – uning gapini ma’qulladi Ne’mat muallim. – Bu haykaldi bizdi hukumat qurmag’an. Hottayiki, sovetti hukumatiyam qurmag’an. Uni Oqposhsho qurg’an. Endi ulardi oti bosmachi bo’ldi. Jurt mustaqil bo’g’annan ketin o’risti haykalig’a bala borma? Jaqindag’i o’risam emas, juz jildi narjag’idag’i o’risqa qo’yilg’an haykaliydi. Buzip to’ppa-tuvri qipti.

– Malimdi govi tuvri, – dedi Mansur do’konchi. – Bu haykaldi kim qurg’aniniyam birov bilmasiydi, kimg’a qo’yilg’aniniyam birov bilmaydi.

– Silar bilmasalaring men bilayidim, – dedi to’qsonni qoralagan, umri idora qorovulligida o’tgan Vahob bobo. – Eh-he, bu haykaldi oldida ne-ne bayramlar bo’layidi. Ko’p o’rislar kep, gul qo’yayidi. Har jili o’risti jurtidan ayal-erkaklar kep, haykaldi bo’yap, tozalap, atropig’a gullardi egip, bir-ikki ishsha oraq-porag’am ichib ketayidi. Lelin bovag’a haykal qo’yilg’ang’a dovur bachalar birinchi mayg’a sherga kelayidi. Piyanirg’a, kamsamolg’a sherda o’tayidi. Idarag’a Lelin bova kegannan ketin hamma bayram shaqa ko’chti. Ukkag’ar Zoyit bulduzur Lelin bovani ovdardi, ana endi Lelin bovayam jo’q, piyaniram jo’q, kamsamolam jo’q. Tuzuv-tuzuv bayramam jo’q. Qishloqda bitta haykal qovdi, muniyam jepsilar.

– Xapa bo’mang’, otag’anam, – dedi unga Ahmad jarjaq degan hazilkash odam. – Siz o’lsang’iz, sizdi haykaling’izdi qo’yamiz. “Jalasoyni eng qarri odami”, dep jozipam qo’yamiz. Odamnar, nima deysilar, bovag’a haykal qo’yamizma? O’ziyam qilpillap qog’an, nekin Jalasoyg’a ozma-ko’ppa xizmati bor-da!

– Qo’yamiz, qo’yamiz, – chuvillashdi odamlar. – Bovag’a haykal qo’ymasaq kimga qo’yamiz?!

2

– Shahardi og’an o’ris Jalasoyg’a qarab kelayatkan emish, – dedi Inoyat kechki ovqat mahali. – Qo’ylardi haydab, tovg’a chiqib ketsakmakan?

– O’ris Jalasoyng’di boshig’a urama? – dedi Mamat chol o’g’liga. – O’ris kata-katta shaharlardi oladi. Salloti bor jer minam urush qiladi. Jalasoyda sallot borma? Bosib olishqa arziyatqan imorat borma yo biran boyliq borma Jalasoyda? Bo’sa qirq-ellik hovli bordir. Ellik-olmish erkagi bordir. Shug’analar minam uruship, Oqposhsho o’zini obro’sini to’kip o’tirama?

– Jag’alboylini opti-ku, ota?

– Jag’alboyli katta jer-da, ulim. Jag’alboyli Jalasoydan beshta kelar-ov? – dedi Mamat chol. – Odamig’a teginmappa?

– Erkakman deganini qirip tashlapti, – Inoyat xotiniga imo qildi, xotini kosalarni olib, o’choq boshiga ketgach, ovozini pasaytirib, dedi: – Yosh-yosh ayallardi, qizlardi o’ris opketipti. Bir qiz bormayman deb qarshiliq qig’anakan, ota-enasini oldida zo’rlab, ketin qilich minam chovub tashlapti.

– Astag’firullo, astag’firullo, – Mamat chol kalima qaytardi. – Yo Xudojon, o’zing’ sharmanda qimag’in-da. O’zing’ bu balolardi dap qig’in-da!

– “O’ris Enatovdan oshipti”, dep eshitkaning’nan kelin minam singnig’di op, tovdi ichiga ket, – dedi yuragi vahimaga to’lgan Qiyom momo. – Murottiyam opket. Qo’ylarg’a qarashadi. Bizar bova ikkovimizg’a o’ris teyinmas.

– Kelining’iz qoladi, ena. Qarrig’anda endi o’choq-tovoq qib jurasizma? Paqat o’ris kegannan uni jashirasizar. Ko’rsa suykalib jotmasin!

– Shuni uchun xotining’diyam opket, deyma-da, ulim, – dedi momo.

– Ko’ramiz, o’ris kelovursinchi. Balki Jalasoyg’a kemas.

– Iloyi kemasin-da, – duoga qo’l ochdi Mamat chol. – Xudoyo Xudovanda, bu o’ris balosini betini ko’rsatmag’in!

“O’ris balosining betini ko’rish” Mamat cholning peshonasida bor ekan. Turnalarning qaytishi bilan “O’ris Enatovdan oshipti, hademay Jalasoyg’ayam o’taymish”, degan mish-mish tarqaldi. Inoyat ukasi va singlisini olib, qo’ylarini haydab, tog’ning ichkarisiga kirib ketdi. Hamma qizi bormi, yosh kelini bormi, uzoq-uzoqdagi qarindoshlarinikiga qochirdi. Mo’ylovi chiqqan-chiqmagan yigitlar uch-to’rttadan bo’lib, beliga pishirilgan go’sht va patir nonlarni bog’lab, yozda ham qori erimaydigan Kalbosh cho’qqilariga chiqib ketishdi.

3

Yigirmata otliq o’ris Jalasoyni jang-jadalsiz ishg’ol qildi. Ulkan Urusiya kikina Jalasoyni yarim soatda batamom istilo qildi. Ya’ni, yarim soatda Tentaksoyning ikkala betidagi hovlilarni o’ris soldatlari bosib oldi. Soyning tepasidagi Bo’yin deb ataladigan joyda otlarini jiydalarga bog’lashdi, o’z “Kazarma”larini barpo etishdi. Besh-olti chodir tikishdi. “Kelganimiz bilinsin”, deyishdimi, “Bittayam o’q otmay bosib oldi deyishmasin”, deyishdimi, ishqilib, jiydazordagi qushlarni hurkitib, miltiqlaridan toqqa qaratib besh-o’nta o’q otishdi. Shundan keyin qishloq ahlini Bo’yinga yig’ishdi.

– Munda kelgan imperator oliy hazratlarining shavkatli qo’shinlari, – deb o’zlarini tanishtirdi bir tatar yigit. – Bugundan boshlab oliy hazratlarining, shonli Urusiyaning fuqarolari, mulki bo’lib hisoblanasizlar. Bir savolga javob eting, munda faqat babay-mamaylar jit etadimi? Erkaklar, molodoy jigitlar qoya kitti?

– Borimiz shu, – dedi qishloqning mullasi Eshonqul mulla. – Har jili Tentaksoy toshadi. Uylardi opketadi. Shunnan bezor bo’p, jashlar paska enib ketkan. Qog’animiz shu.

– Sen babay gramatniyg’a o’xshaysan, bizni aldama. Unda ayt, qo’ra bor, qo’ylar yo’q, malxana bor, mal yo’q, ular qoya kitti?

– O’tkan jili qish qotti keldi. Har sahar ellik-olmish qo’ydi o’ligini Tirsakka chiqarib tashladik. Gayi kunnari juzdan oshiq qo’y bir kunda o’ldi. Shu minam qishloqti moli qirilib ketti.

– Ay, babay, aldama, men-da gramatniy. Qo’radagi qo’ylarning qiyi, mallarning tezagi o’tgan yilnikimas, ular svejiy.

– Ha, besh-to’rtta qog’an, bachalar tovg’a bog’ip kegani ketgan, kechqurun keladi, – dedi mulla Eshonqul “Sirni ochib qo’ymayapmanmi?” degandek yon-veriga xavotirli qarab.

Tatar yigit qolganlari bilan rus tilida nimlarnidir gaplashib oldi.

– Mayli, biz sizlar bilan urushgani kelganimiz yo’q, podsho armiyasiga oziq-ovqat, otlarga yem, yemish kerak. Bizga yuzta qo’y, ikki yuzta tovuq, yuz qop arpa yo bug’doy, ikki yuz bog’ xashak berasizlar. Shunda biz hech kimga tegmay, qaytib ketamiz.

– Agar bizdan shuncha narsa chiqmasa-chi? – dedi mulla Eshonqul.

– Unda borini o’zimiz tortib olamiz.

Yuzta qo’yni birgina mulla Eshonqulning o’zi berib yuborishi mumkin edi, ammo uning ham qo’ylarini o’g’li toqqa opchiqib ketgan edi.

– Nima qildiq? – qavmiga yuzlandi mulla Eshonqul.

– Qog’an qo’y yuzta chiqmas-ov, – dedi Ashraf oqsoqol. – Borini oladi-da, kegan bo’sa.

– Aytgan tovug’ing’di beramiz, – dedi mulla Eshonqul tatar yigitga. – Ammo yuzta qo’y chiqmaydi. Borini yig’ip beramiz. Nekin jemish jo’q. O’zimiz qishda jiydi dep mollarg’a jantaq qip qo’yamiz. Bizda boshqa jemish bo’maydi. Seni oting’g’a qayerdan jemish beramiz? Arpa bizarda bo’maydi. Oz-mozdan bug’dayimiz bor, nekin uni senga berib jubarsak, o’zimiz qishda ochimizdan o’lamiz-ku?

– Bo’ldi, bas! – o’shqirdi tatar yigit. – Hamma borib, o’z uyida qimirlamay o’tiradi, kim tashqariga chiqsa, ogohlantirmay otamiz. O’zimiz borib, uylaringdan nimani topsak, olamiz. Tarqal!

4

O’ris hovlilarga kirib, qo’liga nima ilinsa olib, “Kazarma”siga to’play boshladi. Mamat cholning hovlisidan ona-bola sog’in sigirini, uch-to’rt tovug’ini olishdi. Qo’shnilarining echkisini gala o’ris tutolmay, yosh bolalarga rosa tomosha bo’lishdi.

“Oladiganini olib ketdi-ku, endi qaytib kelmas”, deb o’ylagan Mamat cholning kelini qaynonasiga xamiri achib ketayotganini aytdi.

– Tondirdi qizartir-chi. O’ris kep ketti-ku? Nondi jovip olayiq.

Kelin tandirga olov yoqdi. Panshaxa bilan yantoqlarni bog’-bog’ qilib tandirga tiqib, birpasda uni qizartirdi. Nonlarni yopdi. Endi pishgan nonlarni uzib olgan edi-ki, darchani taraqlatib tepib ochib, bir o’ris soldati ichkariga kirdi.

– Oy, xleb, goryachiy xleb, – deb to’g’ri tandirning oldiga keldi va bitta nonni savatdan olib, kata-katta tishlab, yeya boshladi.

– Qoch, Suluv, uyga kir, – dedi Qiyom momo o’risga qarab baqrayib qolgan keliniga.

– Kuda? – dedi o’ris savatni ko’tarib, uyga keta boshlagan kelinga va nonlarning hammasini orqasidagi qopiga solib oldi, yana nimadir deb, Suluvga qarab yura boshladi: – Oy, tы moya xoroshaya, tы moya sladkaya. Ya je zabыl, kogda poslednыy raz bыl s jenshinoy.

U Suluvga yaqinlashar ekan, kiyimlarini bir-bir yecha boshladi. Suluv qochib uyga kirdi.

– Daje ochenь xorosho, – deb o’ris ham uyga kirmoqchi bo’ldi.

– To’xta, o’ris, iymonsiz, qayerg’a kirayapsan? – Mamat chol uning yo’liga g’ov bo’ldi.

– Stoyatь! – o’ris qilichini chiqarib, chol-kampirni boshqa uyga itarib kiritdi.

Bu orada uyda qolish xavfli ekanini sezgan Suluv qochib, hovliga chiqdi, ammo hovlidan chiqib ketolmadi. Ichki kiyimda qolgan o’ris uni tutib olish payida bo’ldi. Suluv hovlini aylanib qocha-qocha, tandir oldiga kelib qoldi va tandir yonidagi bir bog’ yantoqqa qadalib turgan panshaxani achchiq bilan sug’urib oldi. Uni soldatga o’qtaldi.

– O’ris, chiqib ket! Erim “O’risdan ehtiyot bo’”, degan, – dedi Suluv soldatga. – “O’ris senga tiyinsa, bir kunam xotin qimayman”, degan. Jon, o’ris, chiqib ket, uyimdi kuydirma!

O’ris o’z oti bilan o’ris-da. U Suluvning gapiga tushunarmidi? Tushunganida to’xtarmidi? To’xtamadi. Bir chalg’ituvchi harakat qilib, Suluvga otildi. Ammo Suluv ham anoyi emas edi. Axir uning ori, nomusi poymol bo’layotgan, o’zi aytganidek, uyi kuyayotgan edi. U ham panshaxani o’risga to’g’rilab, hamla qildi.

Birdaniga ikkalasi ham taqqa to’xtadi. O’risning ko’zlari kata-katta bo’ldi. Labining bir chetidan qon sizib chiqa boshladi. Panshaxaning bitta shoxasi o’risning naqd kekirdagidan kirib, bo’yniing orqasidan chiqqan edi.

Mamat chol bilan kampiri uydan chiqib kelganda o’ris yerda o’lib yotar, hali ham panshaxani unga qadab turgan Suluv qo’rquvdan qalt-qalt titrardi.

– Endi uyimiz kuyadig’an bo’pti, bolam, – dedi Mamat chol. – Endi o’ris hech kimdi sov qo’ymaydi. Enasi, kelindi uyga opkir. Suv-puv ichir, juragi tuship qomasin.

Qiyom momo Suluvni uyga olib kirdi. Unga suv ichirib, qaytib chiqdi.

– Endi nima qilamiz, bova?

– Og’ilg’a opkiramiz, keyin bir gap bo’lar.

Ikkovlashib o’risning o’ligini og’ilga olib kirishdi va ustiga besh-o’n bog’ yantoq tashlab qo’yishdi.

Kechqurun ketishga shaylanib, o’ljalarini otlariga ortib qo’ygan o’ris soldatlari bir mahal sarosimaga tushib qolishdi. Ular ikki-uchtadan bo’lib, g’oyib bo’lgan sheriklarini qidirib ,hovlima-hovli izg’iy boshladilar.

– Gadki-in, Mi-isha-a! Gde tы?!

Uni hech qayerdan topisholmadi. Yuklarni otlardan tushirishdi. Qolib, ertalab qidirishni davom ettiradigan bo’lishdi.

5

Ertalab yo’qolgan soldatning o’ligini Tirsakdan, o’lgan qo’ylar chiqarib tashlanadigan soyning qishloq pastidagi eski, suvsiz o’zanidan topishdi. Yana hammani Bo’yinga yig’iщdi.

– Sizlarga peshingacha muhlat. Kim podsho soldatini o’ldirganini aytasizlar, bo’lmasa yomon bo’ladi.

– Bizda poshsho sollatiga kuchi jetadig’an erkak jo’q, – dedi mulla Eshonqul. – Kelishmay qog’an bo’sa, biranta sherigi o’ldirib qo’yg’an chiqar?

– O’chir ovozingni! – dedi tatar yigit va boshlig’iga nimlarnidir tushuntirdi.

U qishloqlarda mulla kishilar cheksiz hurmatga ega bo’lishini aytgan, shekilli, o’ris soldatlarining kattasi askarlariga mulla Eshonqulni tutib, qo’l-oyog’ini bog’lashni buyurdi. Ular mulla Eshonqulning qo’l-oyog’ini bog’lab, katta jiyda ostiga olib borishdi.

– Peshingacha kim o’ldirganini aytmasalaring, mulalaringni osib o’ldiramiz. Gap tamom.

Ular o’lgan soldatni Jalasoyning eng baland yeriga, Qoraqirga olib chiqib, ko’mdilar. Mozori ustiga o’z belgilari bo’lgan xoch o’rnatdilar. Qator tizilib turib, osmonga o’q otdilar. Shundan keyin yana Bo’yinga yig’ilishdi.

Ungacha odamlar mulla Eshonqulning oldidan tarqalishmadi. Uni qo’riqlashga qolgan ikki soldat o’zbekchani bilmagani uchun mulla Eshonqul qishloqdoshlariga aytar gapini aytib oldi.

– Qaysing’ qig’an bo’sang’am jannati bo’lding’ bir bosqinchi kopirdi o’ldirib. Endi “Men qildim”, dema. Aytsang’, bu o’ris urug’-aymog’ing’di quritmasa qo’ymaydi. Bilmaymiz dep turavur. Bir meni ossa osar, oson qutulamiz. Men jashimdi jashap, oshimdi oshap bo’g’anman. Agar meni dep kim o’ldirg’anini aytsalaring’, u dunyoyu bu dunyo silardan rozi emasman. Meni osip dap bo’p ketavursin o’ris. Paqat vasiyatim: har Ramazonda meni haqimg’a Qur’on o’qip turing’nar. Shuni unutmasalaring’ bo’ldi.

O’ris o’risligini qildi. Bo’yindagi eng katta jiydaga mulla Eshonqulni osdi. Mulla Eshonqul titramadi, qaqshamadi. Aqalli “ih” demadi. Dorgayam mag’rur bordi.

– Silardan roziman, bovurlarim, silaram rozi bo’ng’nar, – dedi mulla Eshonqul va kalima qaytarib, boshini dorga tutdi.

– Rozimiz, rozimiz! Sizam rozi bo’ng’! – hayqirdi olomon.

Ayol-erkak, yoshu qari birdek izillab yig’layverdi.

O’rislar ketgandan keyin mulla Eshonqulni dordan tushirib olib, janoza o’qishdi. O’sha yerning o’zida shahidlar maqomida dafn etishdi.

6

O’rislar yana bir kelganda o’sha o’ris soldati ko’milgan joyda kattakon qilib yodgorlik barpo qilishdi. Unga marmar lavha o’rnatib “Minnatdor Rusiyadan” deb yozishdi. Keyin har yili kelib, ziyorat qiladigan bo’lishdi.

Kolxoz idorasiga Leninga haykal qo’yilgach, bor obro’ Leninning haykaliga o’tib, bu yodgorlik e’tibordan qolgan edi. Ammo nima bo’lgandayam haligacha ham turuvdi.

Mulla Eshonqulning “Kim o’ldirganini birovga aytsalaring’, rozi emasman”idan qo’rqib, Mamat chol bu sirni birovga aytmay, olamdan o’tdi. Qiyom momo ham “birovga og’zini ochmay”, o’tib ketdi. Bu sirni faqat tog’dan tushgandan keyin Inoyat bildi. Har yili ro’zada bitta qo’yni so’yib, mulla Eshonqulga deb iftor qildi, mulla Eshonqulga deb xatmu Qur’on o’qitdi.

Inoyat o’lguncha xotinini boshiga ko’tardi. Jalasoyda Inoyatgachayam, Inoyatdan keyin ham hech kim xotinini Inoyatdan oshirib hurmat qilmagan. Inoyat eski sirni olamdan o’tar chog’i yolg’iz o’g’li Jahongirga aytib ketdi.

Jahongir Jalasoyga rais bo’lgach, jiydalarining shoxlariga iplaru latta-puttalar bog’lab tashlangan, “Mulla Shayit bova” deb nom chiqargan, yosh-yalang borgani qo’rqadigan Bo’yinni, mulla Eshonqulning mozorini obod qildi. Chor atrofni gulu gulzor qildirdi. Mulla Eshonqulning mozori ustida munosib yodgorlik o’rnatib “Mulla Eshonqul boboga, elim deb, yurtim deb jon fido qilgan barcha bobolarimizga minnatdor avlodlaridan”, deb yozdirdi.

Jahongir otasidan eshitgan sirni o’g’li Ozodbek yigirmaga to’lgan kuni unga aytdi. Faqat Mamat cholning avlodlarigina bilgan bu voqea tarixi Ozodbekni juda ta’sirlantirdi. Kelasi shanba kuni universitetda birga o’qiydigan uch o’rtog’i bilan kelgan Ozodbek yarim kechasi og’ir bolg’alar va misranlarni olib do’stlari bilan Qoraqirga chiqib ketishdi.

Ozodbek Qoraqirdagi yodgorlikning turishi Jalasoyliklarning, O’zbekning fojeasi deb hisobladi. Sharmandalik deb hisobladi. Oriyat uchun uni do’stlari bilan yakson qildi.

7

Ellik hovlili Jalasoyda bugun besh yuzdan ziyod hovli bor. Ammo hamma bir-birini taniydi. Bir gap chiqsa, xamma birdaniga biladi. O’rtada sir yo’q.

Ammo Jalasoyda bitta sir bor. Uni faqat xotinlarini ayricha hurmat qiladigan Mamat cholning avlodi biladi. Boshqa bilsa, mulla Eshonqulning ruhi chirqillaydi.

Tamom.

Manba: www.vatandosh.uz