Маҳмуд Саъдий — фалсафий фикрловчи, хотирасида оламжаҳон асарлар ва ҳодисаларни сақлаб юрувчи зиёли. У шоирлар ва ёзувчиларнинг ижодини яхлит тарзда тасаввурга келтириб фикрлайди ва шу асосда ўз нуқтаи назарини баён қилади.  У ўзида бор илмни, ҳикматни бошқалар билан баҳам кўради, шунинг учун энг яхши топилмаларини ҳеч қизғанмай дўсти ёки шогирдининг мақоласи ёки рисоласига илинаверади.

Маҳмуд Саъдий
ЁШ ЁЗУВЧИ УЧУН
ФОЙДАЛИ 50 КИТОБ

Ҳар қандай зиёли, айниқса, ижодкор ўз она тилини, миллий адабиётини, ахлоқ-одобини, тарихи, фалсафаси, географиясини пухта билиши шарт. Бундан ташқари, дунё адабиёти ва илм-фанидан ҳам хабардор бўлиши керак. Бусиз етук мутахассис ёки ёзувчи-шоир бўлиш мумкин эмас.

Бир неча йиллар олдин бўлажак журналист ва филологлар учун ўқилиши керак бўлган китоблар рўйхатини тузган эдим. Журналнинг ҳажм-имкониятидан келиб чиқиб, ёш ёзувчиларга ана шу рўйхатнинг XX асрга доир қисмини айрим тўлдиришлар билан тавсия этаман.

Аслида, ўқиладиган китоблар жуда кўп. Антик давр, илк ўрта асрлар ва ўрта асрлар, XVIII–XIX асрлар, XX ва XXI асрларда яратилган халқ оғзаки ижоди намуналари, илм-фан, тарих, фалсафа ва адабиётга оид асарлар алоҳида рўйхатлар тузишни тақозо этади. Мумтоз адабиётимиз ёки замонавий ўзбек адабиёти бўйича ҳам китоблар саралаш мумкин.

Қуйида эътиборингизга ҳавола этилаётган рўйхат XX аср хориж адабиёти асарлари асосида шакллантирилди. Унда адабиётдаги турли оқим ва йўналишларда ижод қилган эллик нафар адиб асарлари номи келтирилган. Чунки бўлажак ёзувчи-шоир реализм, сюррализм, экзистенциализм, абсурд, модернизм, постмодернизм каби турли йўналишлардаги асарларни ўқиб-ўрганиши керак. Ўзи эса бундай йўналишларда ёзиши шарт эмас. Лекин адабиётдаги ўзгаришлар, янгиланишлардан бохабар бўлиши зарур.

Ўзбек китобхонига тавсия қилинаётган китобларнинг кўпи ўзбек тилига таржима қилинмаган, баъзи таржималардан эса менинг кўнглим тўлмаган. Шу сабабли уларни русчада ўқиганман. Ҳозир ёшларимиз чет тилларни пухта ўрганяпти. Агар асарни аслиятда, асл жозибасини ҳис қилиб ўқишса, нур устига нур. Мутолаа сабаб балки таржима истаги ҳам уйғониб қолар. Аслиятдан қилинган яхши таржималар сони кўпайса, миллий тафаккуримиз жаҳон адабиётининг янги-янги дурдоналари билан бойиб бориши шубҳасиз.

1. Кобо Абэ, “Қумдаги хотин”.
2. Мухтор Авезов, “Абай йўли”.
3. Чингиз Айтматов, “Оқ кема”.
4. Акутагава ҳикоялари.
5. Сэмюэл Беккет, “Годони кутиб…”.

6. Луис Борхес. Тимсолий новеллалар.
7. Михаил Булгаков, “Итюрак”.
8. Иван Бунин, “Арсеньевнинг ҳаёти”.
9. Рэй Брэдбери ҳикоялари.
10. Томас Вулф, “Уйга қайтолмайсиз”.

11. Жон Голсуорси, “Форсайтлар достони”.
12. Максим Горький, “Клим Самгин ҳаёти”.
13. Грэм Грин, “Ювош америкалик”.
14. Жеймс Жойс, “Улисс”.
15. Патрик Зюскинд, “Парфюмер. Бир қотиллик тарихи”.

16. Жек Лондон, “Мартин Иден”.
17. Ясунари Кавабата ҳикоялари.
18. Албер Камю, “Бегона”.
19. Элиас Канетти, “Жаҳолат”.
20. Франц Кафка, “Жараён”.

21. Кен Кизи, “Какку уяси устида парвоз”.
22. Хулио Кортасар ҳикоялари.
23. Агата Кристи, “Ўнта негр боласи”.
24. Томас Манн, “Иосиф ва акалари”.
25. Ҳейнрих Манн, “Содиқ фуқаро”.

26. Габриэл Гарсиа Маркес, “Ошкора қотиллик қиссаси”.
27. Сомерсет Моэм, “Ой ва чақа”.
28. Жорж Оруэлл, “1984”.
29. Милорад Павич, “Хазар луғати”.
30. Дос Пассос, “АҚШ”.

31. Борис Пастернак, “Доктор Живаго”.
32. Андрей Платонов, “Котлован”.
33. Марсел Пруст, “Бой берилган вақтни излаб…”.
34. Валентин Распутин, “Ёнғин”.
35. Эрих Мария Ремарк, “Ғарбий фронтда ўзгариш йўқ”.

36. Уилям Сароян ҳикоялари.
37. Жером Селинжер, “Жавдарзор адоғидаги жар устида”.
38. Антуан де Сент-Эксюзпери, “Кичкина шаҳзода”.
39. Александр Солженицин, “ГУЛАГ архипелаги”.
40. Жон Стейнбек, “Ғазаб косаси тўлиб-тошганда”.

41. Алексей Толстой, “Олтин калит ёки Буратинонинг саргузаштлари”.
42. Закий Валидий Тўғон, “Хотиралар”.
43. Рабиндранатҳ Тҳакур, “Ҳалокат”.
44. Уилям Фолкнер, “Шовқин ва ғазаб”.
45. Фрэнсис Фицжералд, “Буюк Гетсби”.

46. Михаил Шолохов, “Тинч Дон”.
47. Бернард Шоу, “Пигмалион”.
48. Лао Шэ, “Мушуклар салтанати”.
49. Мо Ян, “Мусаллас мамлакати”.
50. Эрнест Ҳемингуэй, “Чол ва денгиз”.

Муҳаммадали ҚЎШМОҚОВ
ФИДОЙИ МУРАББИЙ

Маҳмуд Саъдий — фалсафий фикрловчи, хотирасида оламжаҳон асарлар ва ҳодисаларни сақлаб юрувчи зиёли. У шоирлар ва ёзувчиларнинг ижодини яхлит тарзда тасаввурга келтириб фикрлайди ва шу асосда ўз нуқгаи назарини баён қилади.

У ўзида бор илмни, ҳикматни бошқалар билан баҳам кўради, шунинг учун энг яхши топилмаларини ҳеч қизғанмай дўсти ёки шогирдининг мақоласи ёки рисоласига илинаверади.

«Тонг юлдузи», «Ўзбекистон адабиёти ва санъати», «Маърифат» газеталари, «Шарқ юлдузи», «Гулистон» журналлари фаолиятига, шу таҳририятлар воситасида кўплаб олимлар, шоирлар, ёзувчилар, таржимонлар, журналистлар ижодига, демакки, улар орқали минг-минглаб ўқувчилар кўнглига файз бўлиб бу меҳрибон, оқибатли ижодкорнинг кўз нури, қалб қўри, ақл қаймоғи ҳам сингган, сингмоқда…

Ёшликнинг кўзи ўткир, қулоғи энг мукаммал антеннадан ҳам сезгир, димоғи ҳар қандай нозик ҳиднинг қилини қирққа ёрувчи, таъм билиши чашначидан ортиқ, тери орқали сезими ҳам шуларга яраша бўлади.

Умрнинг ана шундай лайли тонг фаслида, 1965 йили, 1 курсда ўқиётган вақтимда ҳамсабоқ тенгқурим, асли тўрткўллик Юсуф Машарипов:

— Бир қараб, бўладиганни ажратиб берадиган одам билан учрашишни хоҳлайсизми? — деб сўраб қолди.
— Қори Ниёзий домла ўқувчиларнинг кўзларига қараб, қобилиятли болаларни таниган экан.

— Қаердан биласиз?
— Тўхтасин Тиллабоев, Ғуломжон Алиматов деган ўқитувчиларимиз бор — ўзлари шоир — шулардан эшитганмиз.
— Яхши, — деди Юсуф. — Одамни кўзидан биладиган бир киши бор. Сизни таништириб қўяман.

Бир куни Юсуф, ҳарбий хизматни тугатиб, биз билан бирга университетга кирган Ёқубжон Мадаминов, Абдужалил Халилов, Эштемир Нурқобилов, камина истиқомат қилаётган ётоқхонага бир меҳмон келди. Юсуф менга ваъда қилган сюрприз шу киши — Маҳмуд Саъдий (Саъдинов) экан.

Суҳбатида 3—4 марта иштирок этгач, миллий адабий танқиднинг ривожи фикру зикрини банд қилгандай туюлди менга. Маҳмуд ака таъби тортганида биз — талабаларнинг ётоқхоналарига келар, келгани ҳақида хабардор бўлсак, Эргаш Муҳаммад, Абдулла Шер, Саъдулла Аҳмад, Отаёр, яна бошқалар жам бўлиб, бир пиёла чой устида гурунглашар эдик. Суҳбатлар, асосан, адабий мавзуларда бўларди.

(У биринчи учрашгандан «сен» деб мурожаат қилди — ниҳоятда оғир ботди; ота-онамиз, ака-опаларимиз, ўқитувчиларимиз «сиз»лаб ўргатган эди… Шунда бошқа бир «сен»ловчи эсимга тушди.

Бизнинг қишлоғимизда кайвони аёлларни туғилиб ўсган қишлоғи, шаҳари номи билан аташ одати бор. Масалан, Чилгижийдалик хола, Қўқонлик она ва ҳоказо деймиз. Улар орасида Оқчангаллик холамиз антиқа, ўзи бир нусхада — бошқа бунақаси йўқ…

Оқчангаллик хола — полвон аёл. Ариқ ёки зовур қазиганини кўрсангиз — эркакларни ҳам ортда қолдиради. Кўнглида кири йўқ; сенлаб, қарғаниб гапиради — бу ҳеч кимга оғир ботмайди. Болалар, ёшлар эмас, катталарга ҳам шундай муомала қилади.

— Оғзингга …, раис укам (ёки райком укам ёки табелчи болам), яхши юрибсанми? Бўйгинангга ўзим қоқиндиқ! — дейди.

Унинг беқуюшқон суйишидан, «сенлагани»дан ҳеч ким хафа бўлмайди — кулиб қўя қолади.)

«Шарқ юлдузи» журнали қошида ёш ижодкорлар адабий тўгараги ташкил этилган экан. Маҳмуд аканинг таклифи билан биз шу тўгаракка қатнайдиган бўлдик. Тўгаракнинг машғулотларига танқидчилар, ёзувчилар, шоирлар таклиф қилинар, улар ўз ижодий лабораториялари борасида сўзлаб берар эдилар. Вақт-вақти билан бирор тўгарак аъзосининг машқлари муҳокама қилинар, мушоиралар ўтказилар эди. Тўгарак аъзолари орасида талабалар, ўқувчилар, ишчилар ҳам бор эди. Кўнглига келиб қолса, бу даврага  Рауф Парфи, Маъруф Жалил, Машраб Бобо, Чўлпон Эргаш ёки бошқа шоир, ёзувчилар ҳам кириб келаверар эди. Мен улар билан, Асқар Қосим, Нурмуҳаммад Холлиев ва бошқалар билан шу даврада таниш-билиш бўлганман.

«Шарқ юлдузи» журнали адабий тўгарагига домламиз масъул эди, яна ҳам аниғи, бу анжуман унинг ташаббуси билан уюштирилган экан. У ўртага ташланган фикр-мулоҳазаларнинг мағзини чақиб ўтириб, мажлисдан сўнг: «Шу фикрингизни ривожлантириб, бир мақола ёзмайсизми?» деб руҳлантирарди.

«Шарқ юлдузи» журналининг ҳар бир сонида янги чиққан китоблар тўғрисида маълумот(аннотация)лар бериб борилар эди. Домламнинг раъйига юриб, мен ҳам янги китобларга аннотация ёзишга киришдим.

Курсимизнинг навбатдаги иш ўрганиш(амалиёт) вақти бўлганида, Маҳмуд акани қора тортиб, ҳар гал «Шарқ юлдузи»ни танладим. Бу ерда ўз ишининг усталари — Ваҳоб Рўзиматов, Шуҳрат, Ҳайдарали Ниёзов, Носир Фозилов, Ҳуснидцин Шарипов, Турғун Пўлат, Оқилжон Ҳусанов, Муҳаммад Хайруллаев, Лола Тожиева ва бошқа адиблар, шоирлар, таржимонлар, журналистлардан сабоқ  олдим, бош муҳаррир — шоир, адиб Ҳамид Ғулом суҳбатидан баҳраманд бўлдим.

Шу вақтларда машҳур рус шоирлари — Александр Блок ва Михаил Светловнинг ижодидан намуналар ўзбек тилида китоб бўлиб босилиб чиқди. Бу таржималар ҳақидаги мулоҳазаларимни тинглаб, Маҳмуд ака қизиқиб қолди, мақола ёзишга даъват этди.

Мақолани ёзиш учун астойдил киришдим. Александр Блок, Михаил Светлов ижоди, уларга бағишланган тадқиқотларни эринмай ўргандим. Бир йилдан кўпроқ вақтимни шунга бағишладим. Асл нусха ва таржимани қиёслаб таҳлил қилдим. Мақола Маҳмуд ака ва бошқа устодлар назаридан ўтиб, эълон қилиш учун навбатга қўйилди…

1970 йил бўлса керак, испан шоири Гарсиа Лорканинг «Лўли романсероси» шеърий туркумини рус тилидан таржима қилганимда, «лунатик» сўзининг ўзбекча муқобилини топа олмадим, луғатлардан ҳам ахтардим — керак сўз чиқмади. Ёр-дўстлар, устодлардан ҳам ўсмоқчилаб сўрайман…

Бир куни Маҳмуд ака:

— Юр, Миртемир домланинг уйига борамиз. Ҳеч ким билмаса ҳам Миртемир домла билади, — деди.

Бордик. Домла жуда илиқ кутиб олдилар. Гап айланиб келганда, Маҳмуд ака:

— Домла, «лунатик»ни биз нима деймиз? — деди.

— Шундай сўз бор… — Миртемир домла бу сўзни эслолмади. — Борликка бор… Тилим учида турибди…

Миртемир домла бу сўзни ёдига туширолмади.

Кейин бир пайт:
— Майли, ҳозир ойимдан сўраб чиқаман, — деб биз ўтирган меҳмонхонадан ташқарига чиқа бошлади. Хона эшигини очиш учун ушладию биз томонга бурилди:

— Ойим билади…Жуда қуймақулоқ…

Мен Маҳмуд акага савол назари билан қарадим, чунки Миртемир домланинг ўз онаси ҳақидаги марсия шеърларини яхши билардик.

— Қайнонасини айтяпти… — деди Маҳмуд ака шивирлаб.

Бир вақг Миртемир домла хурсанд бўлиб қайтиб кирди:

— «Телвагезак» экан, бўтам, телвагезак…

Шундай қилиб, Маҳмуд ака етови, Миртемир домла саъй-ҳаракати, табаррук энамизнинг фавқулодца хотираси шарофати билан «телвагезак» сўзи адабий таомилга кириб қолди.

* * *

1969 йил, биз бешинчи, яъни битирувчи курс эдик. Мирзачўлда — пахта ҳашарида узоқ қолиб кетдик, ноябрь бошида ҳам далада эдик.

… Бир вақт қарасак, тушлик олиб келаётган машина кузовида, ошпаз билан бирга курсдошимиз Отаёр ҳам келяпти.

Курсдошларимиз — Абдулла Шер «Гулистон» журналида, Отаёр «Тошкент оқшоми»да иш бошлаганлари сабабли, пахтага чиқишмаган эди.

Отаёр чаққонлик билан сакраб тушди. Кўришар эканмиз, у менинг белимдан олиб, даст кўтариб, гир-гир айлантирди:
— Табриклайман, дўстим! — деди.

Отаёр келганики, Маҳмуд Саъдий «Шарқ юлдузи» журнали танқид ва адабиётшунослик бўлимига мудир бўлибди, адабий ходимликка менинг номзодимни таклиф этибди; бу таклифни раҳбар ҳам қабул қилибди. Буни университетдаги домлаларимиз ҳам маъқуллашибди. Маҳмуд ака: «Ҳаялламай, дўстингни бошлаб кел!» деб, Отаёрни юборибди.

«Шарқ юлдузи»да иш орасида ғаройиб суҳбатлар бўлар эди. Ҳаммасини ёзиб бормаганимга афсусланаман…

Ана, Ваҳоб Рўзиматов домла бизнинг хонага кириб келиб, дераза ёнига бориб, ташқарига қараб қолди. Икки кундирки, ёмғир тинмас эди… Ваҳоб ака туриб-туриб:
— Маҳмуд, — деди.

— Лаббай, Ваҳоб ака.
— Абдулла Шерни қандай топса бўлар экан?

— Муҳаммадга айтсак, зинғиллатиб топиб келади.
— Ие, худосиз бўлманг, Абдулла Шерни зинғиллатиб топиб келиб бўлар эканми?

— Ваҳоб ака, айтинг, нима гап эди?
— Ёмғирни тўхтатиб беришни сўрар эдик…

Шундай деб, Ваҳоб ака хонасига чиқиб кетди.
У чиқиб кеттач, биз роса кулдик — яйрадик.

(Абдулла Шер:

Мен тушимда худо бўлибман,
Инсонликдан жудо бўлибман, —

деган шеър ёзган, Ваҳоб ака шунга киноя қилган эди.)

Журналистиканинг ҳам, адабий танқиднинг ҳам қора меҳнати мил-мил. Шу қора меҳнатни қилиб, оғир юкни тортувчилар бўлмаса, газетанинг ҳам, журналнинг ҳам, нашриётнинг ҳам юзига қизил югурмайди, элнинг: «Ҳалолингиз бўлсин!» деган олқишини ололмайди.

Бу аслида игна билан қудуқ қазиш, лекин кимларгадир икир-чикир бўлиб кўринади. Масалан, иш куни тугаб, уйга қайта туриб, кўргингиз келиб, Маҳмуд Саъдий ишлайдиган таҳририятга бош суқасиз… У бир мақолани кун бўйи уйида таҳрир қилиб, ҳозиргина хонасини очиб кирганида учратасиз — кеча таҳрир қилган мақоласини кўчириб, столига қўйишган экан.

— Ке… Яхши бўлди. Бир тешик қулоқ керак бўлиб турганди, — дейди..

Ана энди чиғириқ ишга тушади…

«Тешик қулоқ» (подчитчик> деганики, кўчириб қўйилган нусхани домламиз овоз чиқариб ўқийди, Сиз аввалги — таҳрир амалга оширилган нусха матнидан кўз узмай — ўқиганини эшитиб, икки нусхани қиёслаб турасиз, камчилик чиқиб қолса — дарров айтасиз: шу тариқа янги нусха асл нусхага қиёслаб — тузатиб борилади.

Матн бир марта бошдан-охиригача ўқиб тўғриланади, лекин шошилманг — давоми бор. Домла ҳеч вақт қўлидан қўймайдиган катта портфелидан бир-икки китоб олади, муаллиф ўз мақоласида келтирган кўчирмаларни текширишга ўтади. Баъзан кўчирмани муаллиф ўзи таржима қилиб келтирган бўлади — Маҳмуд ака уни асл нусхага қиёсан таҳрир қилади. Айрим вақт кўчирма шўрванинг шўрваси бўлиб чиқади, уни муаллиф бошқа бировнинг мақоласи ёки китобидан олган — асл манбани ўқимаган бўлади. Яъни бу фикр асл манба кесимида (контекстида) тамомила бошқа мазмунни ифодалагани билиниб қолади. Шунда домла истеҳзоли кулади…

Кейин, ўз таъбири билан айтганда, «тимтимак»лар билан шуғулланади, имло белгилари тўғри ёки нотўғри қўйилганини текширади. Бир вергул (,), бир нуқга (.) инсон ҳаёт-мамотини ҳал қилиши мумкин. «Маҳбусга ўлим йўқ шафқат» деган жумлани «Маҳбусга ўлим, йўқ шафқат» ёки «Маҳбусга ўлим йўқ, шафқат» тарзида ёзишнинг фарқи бор, албатга.

  «Тимтимак»лардан сўнг «тойғоқ жой»ларга эътибор қаратилади. Яъни тойғоқ жойларда одам сирпаниб йиқилиши эҳтимолдан холи эмас. Ҳар қандай адабий матнда «тойғоқ жой» бўлмаслиги керак.

(«Ўйнаб гапирсанг ҳам ўйлаб гапир». Нафсиламбрини айтганда, ўзбекнинг қочиримга кетмайдиган сўзи кам бўлади. Ийҳом санъати, туюқ жанри бизнинг адабиётимизда алоҳида мақомга эга бўлгани — бу, табиий ва мантиқий феномен.)

  Шундай қилиб, домла матнни яна бир сидра кўздан ва қулоқдан ўтказади (ичида ўқийди, кейин овоз чиқариб ҳам ўқийди). Беихтиёр бошқа маъно бериб қўядиган ибораларни таҳрир қилади, асл маънони тўғри ифодалайдиган шаклга келтиради.

Иннайкейин, десангиз, бу мақола газета ёки журналда эълон қилинганидан сўнг, кимда, яъни ўқувчиларнинг қайси қатламида қандай таассурот қолдириши мумкинлиги прогноз қилинади. Айни прогноз бу мақоланинг тўғри идрок этилишини таъминлаш учун ўқувчини руҳан ҳозирлаш зарурлигини кўрсатса, таҳририят номидан кириш сўз ёзилади.

Ана энди муаллифни чақириб, таҳрирдан кейинги вариантни ўқитиб, розилигини олиш қолди…

Шу ўринда эслатиш жоизки, Маҳмуд Саъдий ҳар бир шогирдини ёнига ўтқазиб, адабий таҳрирни, юқорида саналган барча жараёнларни унинг иштирокида амалга оширади — ўргатади. Такрор-такрор бу жараёнда «яшагач», шогирдда малака ҳосил бўлади, қора меҳнат интизомига одатланади.

Маҳмуд Саъдий газетада, журналда, ЎзДЖТУнинг халқаро журналистика факультетида, қаерда ишламасин, унинг атрофида ҳамиша ёшлар — янги шогирдлар. У, ҳақиқатан, туғма мураббий.

Эндиликда репетиторлик урф бўлди. Мундоқ  ўйлаб қаралса, Маҳмуд Саъдий умр бўйи, фақат ҳеч қандай тамасиз — холис репетиторлик қилиб келади.

Ҳурматли устозимиз, Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган журналист Маҳмуд Саъдий, соғ бўлинг. Умрингиз узоқ, бахтингиз зиёда бўлсин!

Mahmud Sa’diy — falsafiy fikrlovchi, xotirasida olamjahon asarlar va hodisalarni saqlab yuruvchi ziyoli. U shoirlar va yozuvchilarning ijodini yaxlit tarzda tasavvurga keltirib fikrlaydi va shu asosda o‘z nuqtai nazarini bayon qiladi. U o‘zida bor ilmni, hikmatni boshqalar bilan baham ko‘radi, shuning uchun eng yaxshi topilmalarini hech qizg‘anmay do‘sti yoki  shogirdining maqolasi yoki risolasiga ilinaveradi.

Mahmud Sa’diy
YOSH YOZUVCHI UCHUN
FOYDALI 50 KITOB

Har qanday ziyoli, ayniqsa, ijodkor o‘z ona tilini, milliy adabiyotini, axloq-odobini, tarixi, falsafasi, geografiyasini puxta bilishi shart. Bundan tashqari, dunyo adabiyoti va ilm-fanidan ham xabardor bo‘lishi kerak. Busiz yetuk mutaxassis yoki yozuvchi-shoir bo‘lish mumkin emas.

Bir necha yillar oldin bo‘lajak jurnalist va filologlar uchun o‘qilishi kerak bo‘lgan kitoblar ro‘yxatini tuzgan edim. Jurnalning hajm-imkoniyatidan kelib chiqib, yosh yozuvchilarga ana shu ro‘yxatning XX asrga doir qismini ayrim to‘ldirishlar bilan tavsiya etaman.

Aslida, o‘qiladigan kitoblar juda ko‘p. Antik davr, ilk o‘rta asrlar va o‘rta asrlar, XVIII–XIX asrlar, XX va XXI asrlarda yaratilgan xalq og‘zaki ijodi namunalari, ilm-fan, tarix, falsafa va adabiyotga oid asarlar alohida ro‘yxatlar tuzishni taqozo etadi. Mumtoz adabiyotimiz yoki zamonaviy o‘zbek adabiyoti bo‘yicha ham kitoblar saralash mumkin.

Quyida e’tiboringizga havola etilayotgan ro‘yxat XX asr xorij adabiyoti asarlari asosida shakllantirildi. Unda adabiyotdagi turli oqim va yo‘nalishlarda ijod qilgan ellik nafar adib asarlari nomi keltirilgan. Chunki bo‘lajak yozuvchi-shoir realizm, syurralizm, ekzistensializm, absurd, modernizm, postmodernizm kabi turli yo‘nalishlardagi asarlarni o‘qib-o‘rganishi kerak. O‘zi esa bunday yo‘nalishlarda yozishi shart emas. Lekin adabiyotdagi o‘zgarishlar, yangilanishlardan boxabar bo‘lishi zarur.

O‘zbek kitobxoniga tavsiya qilinayotgan kitoblarning ko‘pi o‘zbek tiliga tarjima qilinmagan, ba’zi tarjimalardan esa mening ko‘nglim to‘lmagan. Shu sababli ularni ruschada o‘qiganman. Hozir yoshlarimiz chet tillarni puxta o‘rganyapti. Agar asarni asliyatda, asl jozibasini his qilib o‘qishsa, nur ustiga nur. Mutolaa sabab balki tarjima istagi ham uyg‘onib qolar. Asliyatdan qilingan yaxshi tarjimalar soni ko‘paysa, milliy tafakkurimiz jahon adabiyotining yangi-yangi durdonalari bilan boyib borishi shubhasiz.

1. Kobo Abe, “Qumdagi xotin”.
2. Muxtor Avezov, “Abay yo‘li”.
3. Chingiz Aytmatov, “Oq kema”.
4. Akutagava hikoyalari.
5. Semyuel Bekket, “Godoni kutib…”.

6. Luis Borxes. Timsoliy novellalar.
7. Mixail Bulgakov, “Ityurak”.
8. Ivan Bunin, “Arsenyevning hayoti”.
9. Rey Bredberi hikoyalari.
10. Tomas Vulf, “Uyga qaytolmaysiz”.

11. Jon Golsuorsi, “Forsaytlar dostoni”.
12. Maksim Gorkiy, “Klim Samgin hayoti”.
13. Grem Grin, “Yuvosh amerikalik”.
14. Jeyms Joys, “Uliss”.
15. Patrik Zyuskind, “Parfyumer. Bir qotillik tarixi”.

16. Jek London, “Martin Iden”.
17. Yasunari Kavabata hikoyalari.
18. Alber Kamyu, “Begona”.
19. Elias Kanetti, “Jaholat”.
20. Frans Kafka, “Jarayon”.

21. Ken Kizi, “Kakku uyasi ustida parvoz”.
22. Xulio Kortasar hikoyalari.
23. Agata Kristi, “O‘nta negr bolasi”.
24. Tomas Mann, “Iosif va akalari”.
25. Heynrix Mann, “Sodiq fuqaro”.

26. Gabriel Garsia Markes, “Oshkora qotillik qissasi”.
27. Somerset Moem, “Oy va chaqa”.
28. Jorj Oruell, “1984”.
29. Milorad Pavich, “Xazar lug‘ati”.
30. Dos Passos, “AQSH”.

31. Boris Pasternak, “Doktor Jivago”.
32. Andrey Platonov, “Kotlovan”.
33. Marsel Prust, “Boy berilgan vaqtni izlab…”.
34. Valentin Rasputin, “Yong‘in”.
35. Erix Mariya Remark, “G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q”.

36. Uilyam Saroyan hikoyalari.
37. Jerom Selinjer, “Javdarzor adog‘idagi jar ustida”.
38. Antuan de Sent-Eksyuzperi, “Kichkina shahzoda”.
39. Aleksandr Soljenitsin, “GULAG arxipelagi”.
40. Jon Steynbek, “G‘azab kosasi to‘lib-toshganda”.

41. Aleksey Tolstoy, “Oltin kalit yoki Buratinoning sarguzashtlari”.
42. Zakiy Validiy To‘g‘on, “Xotiralar”.
43. Rabindranath Thakur, “Halokat”.
44. Uilyam Folkner, “Shovqin va g‘azab”.
45. Frensis Fisjerald, “Buyuk Getsbi”.

46. Mixail Sholoxov, “Tinch Don”.
47. Bernard Shou, “Pigmalion”.
48. Lao She, “Mushuklar saltanati”.
49. Mo Yan, “Musallas mamlakati”.
50. Ernest Heminguey, “Chol va dengiz”.

Muhammadali QO‘SHMOQOV
FIDOYI MURABBIY

Mahmud Sa’diy — falsafiy fikrlovchi, xotirasida olamjahon asarlar va hodisalarni saqlab yuruvchi ziyoli. U shoirlar va yozuvchilarning ijodini yaxlit tarzda tasavvurga keltirib fikrlaydi va shu asosda o‘z nuqgai nazarini bayon qiladi.

U o‘zida bor ilmni, hikmatni boshqalar bilan baham ko‘radi, shuning uchun eng yaxshi topilmalarini hech qizg‘anmay do‘sti yoki shogirdining maqolasi yoki risolasiga ilinaveradi.

«Tong yulduzi», «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati», «Ma’rifat» gazetalari, «Sharq yulduzi», «Guliston» jurnallari faoliyatiga, shu tahririyatlar vositasida ko‘plab olimlar, shoirlar, yozuvchilar, tarjimonlar, jurnalistlar ijodiga, demakki, ular orqali ming-minglab o‘quvchilar ko‘ngliga fayz bo‘lib bu mehribon, oqibatli ijodkorning ko‘z nuri, qalb qo‘ri, aql qaymog‘i ham singgan, singmoqda…

Yoshlikning ko‘zi o‘tkir, qulog‘i eng mukammal antennadan ham sezgir, dimog‘i har qanday nozik hidning qilini qirqqa yoruvchi, ta’m bilishi chashnachidan ortiq, teri orqali sezimi ham shularga yarasha bo‘ladi.

Umrning ana shunday layli tong faslida, 1965 yili, 1 kursda o‘qiyotgan vaqtimda hamsaboq tengqurim, asli to‘rtko‘llik Yusuf Masharipov:

— Bir qarab, bo‘ladiganni ajratib beradigan odam bilan uchrashishni xohlaysizmi? — deb so‘rab qoldi.
— Qori Niyoziy domla o‘quvchilarning ko‘zlariga qarab, qobiliyatli bolalarni tanigan ekan.

— Qayerdan bilasiz?
— To‘xtasin Tillaboyev, G‘ulomjon Alimatov degan o‘qituvchilarimiz bor — o‘zlari shoir — shulardan eshitganmiz.
— Yaxshi, — dedi Yusuf. — Odamni ko‘zidan biladigan bir kishi bor. Sizni tanishtirib qo‘yaman.

Bir kuni Yusuf, harbiy xizmatni tugatib, biz bilan birga universitetga kirgan Yoqubjon Madaminov, Abdujalil Xalilov, Eshtemir Nurqobilov, kamina istiqomat qilayotgan yotoqxonaga bir mehmon keldi. Yusuf menga va’da qilgan syurpriz shu kishi — Mahmud Sa’diy (Sa’dinov) ekan.

Suhbatida 3—4 marta ishtirok etgach, milliy adabiy tanqidning rivoji fikru zikrini band qilganday tuyuldi menga. Mahmud aka ta’bi tortganida biz — talabalarning yotoqxonalariga kelar, kelgani haqida xabardor bo‘lsak, Ergash Muhammad, Abdulla Sher, Sa’dulla Ahmad, Otayor, yana boshqalar jam bo‘lib, bir piyola choy ustida gurunglashar edik. Suhbatlar, asosan, adabiy mavzularda bo‘lardi.

(U birinchi uchrashgandan «sen» deb murojaat qildi — nihoyatda og‘ir botdi; ota-onamiz, aka-opalarimiz, o‘qituvchilarimiz «siz»lab o‘rgatgan edi… Shunda boshqa bir «sen»lovchi esimga tushdi.

Bizning qishlog‘imizda kayvoni ayollarni tug‘ilib o‘sgan qishlog‘i, shahari nomi bilan atash odati bor. Masalan, Chilgijiydalik xola, Qo‘qonlik ona va hokazo deymiz. Ular orasida Oqchangallik xolamiz antiqa, o‘zi bir nusxada — boshqa bunaqasi yo‘q…

Oqchangallik xola — polvon ayol. Ariq yoki zovur qaziganini ko‘rsangiz — erkaklarni ham ortda qoldiradi. Ko‘nglida kiri yo‘q; senlab, qarg‘anib gapiradi — bu hech kimga og‘ir botmaydi. Bolalar, yoshlar emas, kattalarga ham shunday muomala qiladi.

— Og‘zingga …, rais ukam (yoki raykom ukam yoki tabelchi bolam), yaxshi yuribsanmi? Bo‘yginangga o‘zim qoqindiq! — deydi.

Uning bequyushqon suyishidan, «senlagani»dan hech kim xafa bo‘lmaydi — kulib qo‘ya qoladi.)

«Sharq yulduzi» jurnali qoshida yosh ijodkorlar adabiy to‘garagi tashkil etilgan ekan. Mahmud akaning taklifi bilan biz shu to‘garakka qatnaydigan bo‘ldik. To‘garakning mashg‘ulotlariga tanqidchilar, yozuvchilar, shoirlar taklif qilinar, ular o‘z ijodiy laboratoriyalari borasida so‘zlab berar edilar. Vaqt-vaqti bilan biror to‘garak a’zosining mashqlari muhokama qilinar, mushoiralar o‘tkazilar edi. To‘garak a’zolari orasida talabalar, o‘quvchilar, ishchilar ham bor edi. Ko‘ngliga kelib qolsa, bu davraga Rauf Parfi, Ma’ruf Jalil, Mashrab Bobo, Cho‘lpon Ergash yoki boshqa shoir, yozuvchilar ham kirib kelaverar edi. Men ular bilan, Asqar Qosim, Nurmuhammad Xolliyev va boshqalar bilan shu davrada tanish-bilish bo‘lganman.

«Sharq yulduzi» jurnali adabiy to‘garagiga domlamiz mas’ul edi, yana ham anig‘i, bu anjuman uning tashabbusi bilan uyushtirilgan ekan. U o‘rtaga tashlangan fikr-mulohazalarning mag‘zini chaqib o‘tirib, majlisdan so‘ng: «Shu fikringizni rivojlantirib, bir maqola yozmaysizmi?» deb ruhlantirardi.

«Sharq yulduzi» jurnalining har bir sonida yangi chiqqan kitoblar to‘g‘risida ma’lumot(annotatsiya)lar berib borilar edi. Domlamning ra’yiga yurib, men ham yangi kitoblarga annotatsiya yozishga kirishdim.

Kursimizning navbatdagi ish o‘rganish(amaliyot) vaqti bo‘lganida, Mahmud akani qora tortib, har gal «Sharq yulduzi»ni tanladim. Bu yerda o‘z ishining ustalari — Vahob Ro‘zimatov, Shuhrat, Haydarali Niyozov, Nosir Fozilov, Husnidsin Sharipov, Turg‘un Po‘lat, Oqiljon Husanov, Muhammad Xayrullayev, Lola Tojiyeva va boshqa adiblar, shoirlar, tarjimonlar, jurnalistlardan saboq oldim, bosh muharrir — shoir, adib Hamid G‘ulom suhbatidan bahramand bo‘ldim.

Shu vaqtlarda mashhur rus shoirlari — Aleksandr Blok va Mixail Svetlovning ijodidan namunalar o‘zbek tilida kitob bo‘lib bosilib chiqdi. Bu tarjimalar haqidagi mulohazalarimni tinglab, Mahmud aka qiziqib qoldi, maqola yozishga da’vat etdi.

Maqolani yozish uchun astoydil kirishdim. Aleksandr Blok, Mixail Svetlov ijodi, ularga bag‘ishlangan tadqiqotlarni erinmay o‘rgandim. Bir yildan ko‘proq vaqtimni shunga bag‘ishladim. Asl nusxa va tarjimani qiyoslab tahlil qildim. Maqola Mahmud aka va boshqa ustodlar nazaridan o‘tib, e’lon qilish uchun navbatga qo‘yildi…

1970 yil bo‘lsa kerak, ispan shoiri Garsia Lorkaning «Lo‘li romanserosi» she’riy turkumini rus tilidan tarjima qilganimda, «lunatik» so‘zining o‘zbekcha muqobilini topa olmadim, lug‘atlardan ham axtardim — kerak so‘z chiqmadi. Yor-do‘stlar, ustodlardan ham o‘smoqchilab so‘rayman…

Bir kuni Mahmud aka:

— Yur, Mirtemir domlaning uyiga boramiz. Hech kim bilmasa ham Mirtemir domla biladi, — dedi.

Bordik. Domla juda iliq kutib oldilar. Gap aylanib kelganda, Mahmud aka:

— Domla, «lunatik»ni biz nima deymiz? — dedi.

— Shunday so‘z bor… — Mirtemir domla bu so‘zni eslolmadi. — Borlikka bor… Tilim uchida turibdi…

Mirtemir domla bu so‘zni yodiga tushirolmadi.

Keyin bir payt:
— Mayli, hozir oyimdan so‘rab chiqaman, — deb biz o‘tirgan mehmonxonadan tashqariga chiqa boshladi. Xona eshigini ochish uchun ushladiyu biz tomonga burildi:

— Oyim biladi…Juda quymaquloq…

Men Mahmud akaga savol nazari bilan qaradim, chunki Mirtemir domlaning o‘z onasi haqidagi marsiya she’rlarini yaxshi bilardik.

— Qaynonasini aytyapti… — dedi Mahmud aka shivirlab.

Bir vaqg Mirtemir domla xursand bo‘lib qaytib kirdi:

— «Telvagezak» ekan, bo‘tam, telvagezak…

Shunday qilib, Mahmud aka yetovi, Mirtemir domla sa’y-harakati, tabarruk enamizning favqulodsa xotirasi sharofati bilan «telvagezak» so‘zi adabiy taomilga kirib qoldi.

* * *

1969 yil, biz beshinchi, ya’ni bitiruvchi kurs edik. Mirzacho‘lda — paxta hasharida uzoq qolib ketdik, noyabr boshida ham dalada edik.

… Bir vaqt qarasak, tushlik olib kelayotgan mashina kuzovida, oshpaz bilan birga kursdoshimiz Otayor ham kelyapti.

Kursdoshlarimiz — Abdulla Sher «Guliston» jurnalida, Otayor «Toshkent oqshomi»da ish boshlaganlari sababli, paxtaga chiqishmagan edi.

Otayor chaqqonlik bilan sakrab tushdi. Ko‘rishar ekanmiz, u mening belimdan olib, dast ko‘tarib, gir-gir aylantirdi:
— Tabriklayman, do‘stim! — dedi.

Otayor kelganiki, Mahmud Sa’diy «Sharq yulduzi» jurnali tanqid va adabiyotshunoslik bo‘limiga mudir bo‘libdi, adabiy xodimlikka mening nomzodimni taklif etibdi; bu taklifni rahbar ham qabul qilibdi. Buni universitetdagi domlalarimiz ham ma’qullashibdi. Mahmud aka: «Hayallamay, do‘stingni boshlab kel!» deb, Otayorni yuboribdi.

«Sharq yulduzi»da ish orasida g‘aroyib suhbatlar bo‘lar edi. Hammasini yozib bormaganimga afsuslanaman…

Ana, Vahob Ro‘zimatov domla bizning xonaga kirib kelib, deraza yoniga borib, tashqariga qarab qoldi. Ikki kundirki, yomg‘ir tinmas edi… Vahob aka turib-turib:
— Mahmud, — dedi.

— Labbay, Vahob aka.
— Abdulla Sherni qanday topsa bo‘lar ekan?

— Muhammadga aytsak, zing‘illatib topib keladi.
— Ie, xudosiz bo‘lmang, Abdulla Sherni zing‘illatib topib kelib bo‘lar ekanmi?

— Vahob aka, ayting, nima gap edi?
— Yomg‘irni to‘xtatib berishni so‘rar edik…

Shunday deb, Vahob aka xonasiga chiqib ketdi.
U chiqib kettach, biz rosa kuldik — yayradik.

(Abdulla Sher:

Men tushimda xudo bo‘libman,
Insonlikdan judo bo‘libman, —

degan she’r yozgan, Vahob aka shunga kinoya qilgan edi.)

Jurnalistikaning ham, adabiy tanqidning ham qora mehnati mil-mil. Shu qora mehnatni qilib, og‘ir yukni tortuvchilar bo‘lmasa, gazetaning ham, jurnalning ham, nashriyotning ham yuziga qizil yugurmaydi, elning: «Halolingiz bo‘lsin!» degan olqishini ololmaydi.

Bu aslida igna bilan quduq qazish, lekin kimlargadir ikir-chikir bo‘lib ko‘rinadi. Masalan, ish kuni tugab, uyga qayta turib, ko‘rgingiz kelib, Mahmud Sa’diy ishlaydigan tahririyatga bosh suqasiz… U bir maqolani kun bo‘yi uyida tahrir qilib, hozirgina xonasini ochib kirganida uchratasiz — kecha tahrir qilgan maqolasini ko‘chirib, stoliga qo‘yishgan ekan.

— Ke… Yaxshi bo‘ldi. Bir teshik quloq kerak bo‘lib turgandi, — deydi..

Ana endi chig‘iriq ishga tushadi…

«Teshik quloq» (podchitchik> deganiki, ko‘chirib qo‘yilgan nusxani domlamiz ovoz chiqarib o‘qiydi, Siz avvalgi — tahrir amalga oshirilgan nusxa matnidan ko‘z uzmay — o‘qiganini eshitib, ikki nusxani qiyoslab turasiz, kamchilik chiqib qolsa — darrov aytasiz: shu tariqa yangi nusxa asl nusxaga qiyoslab — tuzatib boriladi.

Matn bir marta boshdan-oxirigacha o‘qib to‘g‘rilanadi, lekin shoshilmang — davomi bor. Domla hech vaqt qo‘lidan qo‘ymaydigan katta portfelidan bir-ikki kitob oladi, muallif o‘z maqolasida keltirgan ko‘chirmalarni tekshirishga o‘tadi. Ba’zan ko‘chirmani muallif o‘zi tarjima qilib keltirgan bo‘ladi — Mahmud aka uni asl nusxaga qiyosan tahrir qiladi. Ayrim vaqt ko‘chirma sho‘rvaning sho‘rvasi bo‘lib chiqadi, uni muallif boshqa birovning maqolasi yoki kitobidan olgan — asl manbani o‘qimagan bo‘ladi. Ya’ni bu fikr asl manba kesimida (kontekstida) tamomila boshqa mazmunni ifodalagani bilinib qoladi. Shunda domla istehzoli kuladi…

Keyin, o‘z ta’biri bilan aytganda, «timtimak»lar bilan shug‘ullanadi, imlo belgilari to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri qo‘yilganini tekshiradi. Bir vergul (,), bir nuqga (.) inson hayot-mamotini hal qilishi mumkin. «Mahbusga o‘lim yo‘q shafqat» degan jumlani «Mahbusga o‘lim, yo‘q shafqat» yoki «Mahbusga o‘lim yo‘q, shafqat» tarzida yozishning farqi bor, albatga.

«Timtimak»lardan so‘ng «toyg‘oq joy»larga e’tibor qaratiladi. Ya’ni toyg‘oq joylarda odam sirpanib yiqilishi ehtimoldan xoli emas. Har qanday adabiy matnda «toyg‘oq joy» bo‘lmasligi kerak.

(«O‘ynab gapirsang ham o‘ylab gapir». Nafsilambrini aytganda, o‘zbekning qochirimga ketmaydigan so‘zi kam bo‘ladi. Iyhom san’ati, tuyuq janri bizning adabiyotimizda alohida maqomga ega bo‘lgani — bu, tabiiy va mantiqiy fenomen.)

Shunday qilib, domla matnni yana bir sidra ko‘zdan va quloqdan o‘tkazadi (ichida o‘qiydi, keyin ovoz chiqarib ham o‘qiydi). Beixtiyor boshqa ma’no berib qo‘yadigan iboralarni tahrir qiladi, asl ma’noni to‘g‘ri ifodalaydigan shaklga keltiradi.

Innaykeyin, desangiz, bu maqola gazeta yoki jurnalda e’lon qilinganidan so‘ng, kimda, ya’ni o‘quvchilarning qaysi qatlamida qanday taassurot qoldirishi mumkinligi prognoz qilinadi. Ayni prognoz bu maqolaning to‘g‘ri idrok etilishini ta’minlash uchun o‘quvchini ruhan hozirlash zarurligini ko‘rsatsa, tahririyat nomidan kirish so‘z yoziladi.

Ana endi muallifni chaqirib, tahrirdan keyingi variantni o‘qitib, roziligini olish qoldi…

Shu o‘rinda eslatish joizki, Mahmud Sa’diy har bir shogirdini yoniga o‘tqazib, adabiy tahrirni, yuqorida sanalgan barcha jarayonlarni uning ishtirokida amalga oshiradi — o‘rgatadi. Takror-takror bu jarayonda «yashagach», shogirdda malaka hosil bo‘ladi, qora mehnat intizomiga odatlanadi.

Mahmud Sa’diy gazetada, jurnalda, O‘zDJTUning xalqaro jurnalistika fakultetida, qayerda ishlamasin, uning atrofida hamisha yoshlar — yangi shogirdlar. U, haqiqatan, tug‘ma murabbiy.

Endilikda repetitorlik urf bo‘ldi. Mundoq o‘ylab qaralsa, Mahmud Sa’diy umr bo‘yi, faqat hech qanday tamasiz — xolis repetitorlik qilib keladi.

Hurmatli ustozimiz, O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan jurnalist Mahmud Sa’diy, sog‘ bo‘ling. Umringiz uzoq, baxtingiz ziyoda bo‘lsin!