28 март — Рауф Парфи хотираси куни
У вақтлар Водилийнинг шеърларини мен бошқа дунёнинг шеърлари деб қабул қилардим. Ақлим етмасди. Водилий умрининг охирларида Абдураҳмон Жомийнинг тасаввуфга оид рисоласини форсчадан, Муҳаммад Ҳодийнинг “Алвоҳи интибоҳ” (“Уйғониш лавҳалари”) асарини озарбайжончадан, Абдураҳмон ал-Кавокибийнинг “Зулм” деб аталган китобини арабчадан ўзбекчага ўгирдилар. Бу ўткир ақлнинг ижодий жасорати эди…
Мен бу китобни ёқамни ушлаб ўқирдим ва буни устозим Абдураҳмон Водилий ўзбекчага ўгирганлиги билан фахрланардим. У вақтлар мен Евгений Евтушенко, Андрей Вознесенский, Александр Солженицин, Андрей Сахаров, Виктор Соснора, Абдураҳмон Авторхон ва бошқаларнинг асарларини кўчаларда изғгиб, излаб топиб ўқирдим. Новочеркасскдаги ва бошқа жойлардаги қонли, машьум воқеалардан хабардор эдим. Устоз Абдураҳмон Водилий билан ҳасратлашардим. У менга тушунтирар, мен тушунишни истамас эдим. Бу қадар ваҳшийликларни юрагимга сиғдира олмасдим
Нўъмон Раҳимжонов
ҲАР БИР СЎЗИМ — ОШКОР ЖАҲОНИМ
Эссе
Рауф Парфининг 13-14 ёшларида ёзган шундай тўртликлари бор, хусусан:
Гўзал ойга боқиб кечаси,
Қаердасан, сени сўрардим.
Очилганда гуллар ғуичаси,
Суратингни унда кўрардим.
***
Нега севмай мовий кўзларинг,
Дилга берса умид ва ҳаёт.
Нега севмай, жўшқин бир ҳисга
“Муҳаббат” деб сен қўйганда от?
Ушбу сатрлар навқирон қалбнинг тўлқинлари Рауф Парфининг ўқувчилик пайтларидаги илк машқлариданоқ, бадиий ижод шартларини, қонуниятларини анча пухта эгаллаганлигидан, бадиий-эстетик қарашлари шаклга кирган, ўз қалби ва олам ҳодисотларини қиёслай олиш уқувини поэтик ифодалашни удда қила бошлаган ижодкор сифатида адабиётга кириб келди. Унинг «Март оқшоми» шеьрида ёш шоирнинг бадиий диди ўсганлиги, воқеликни англаш ва кўрсатишда ўз нуқтаи назари тиниқлашганини кўрамиз.
Тебранади аста узун тол,
Товушсиз сув оқар остида,
Ўз тўнига ўраниб хушҳол,
Куртак ухлар баҳор пўстида.
Оппоқ паға булутли само,
Шу дам қолди марварид сочиб,
Маржонларга ювилди сочим.
Шивир-шивир суюмли наво.
Ёмғир тинди, олам бошқача,
Оқшом гўзал эди ва ойдин,
Толлар йиғлар – тўкилар чакка,
Тўкилади зиё ҳам ойдан.
Оқшом сўйлар ўз тили ила,
Оғочлар сирли ғичирлайди.
“Эртагача” – деб пичирлайди.
Шаббодалар бетимни силаб.
(1959 й.)
Бу — илк баҳорнинг ёмғирли, ёмғир сувларига чайилган бир оқшом манзараси. У ҳиссий идрок асосига қурилган. У шунчаки кайфият, ҳолат тасвиридан иборат эмас; ёмғир томчилари уйғотган сурурли дамлар таассуроти ила кифояланиб қолаётгани ҳам йўқ. Энг муҳими, манзара фикрлаяпти.
Шоирнинг ижодий услуби учун хос бўлган мазкур хусусият кейинчалик эстетик концепциясининг ўзак асоси бўлиб қолди. Хусусан, ҳиссий идрок орқали ҳақ гапни айтиш, ҳақиқатга етишиш йўлларини излаш, олам ва одамни англаш, воқеликни тушуниш, шахс ва жамият камолига раҳна солувчи зулм-залолатнинг ҳар қандай кўринишларини билиш сари йўналтирилган интихосиз ҳайрат устувор. Зеро, кечинмалар ҳақиқатисиз ижтимоий адолат мазмунини тушунтириш мушкул. Ҳаёт хоссалари, ижтимоий воқелик жараёнлари уйғотган хис-туйғулар оғушидан сизиб чиққан фикр инсон сир-саноатларини, жамиятнинг оқ ва қора турфа рангларини, мафкураларнинг минг бир қиёфасини тушунишга ҳамда тушунтиришга қаратилган моҳияти билан мазмунли. Ана шу инсон психологиясида — руҳиятида кечаётган оламгир, интиҳосиз кураш жараёнларини ижтимоий воқелик билан, жамият билан боғлиқ ҳолатда англаш, баҳолаш Рауф Парфи эстетикасининг туб моҳиятидир, дейиш мумкин.
Рауф Парфининг бу каби шеърларида белги берган, куртак тугган ушбу хусусият, яъни инсон феъл-атвори, руҳиятининг табиатини суратлантириш, унинг ижтимоий воқелик билан қоришиқ, боғлиқ моҳиятини кечинмалар мазмунига айлантириш шоир шеъриятининг ижтимоий йўналишини белгилади.
Рауф Парфи ўқиш-ёзишни ўрганиб, савод чиқаргач, 1951 йилдан отаси Рауфни мактабдан ташқари ўзининг қадрдон дўстлари шоир Абдураҳмон Водилий, Абдулла oғa Қримли, Риза Новраслилар тарбиясига топширади. Улардан шеър илми, рус тили, мусиқа сабоқларини ола бошлайди.
Яна шоирнинг бадиий диди, эстетик савиясининг такомилида аммаси Хосият бибининг ҳам роли катта бўлган. Хосият биби ўта оқила аёл эди. Ўзи ёзмаса-да, эртакчи отин бутун-бутун достонларни гоҳ сўз билан, гоҳ шеьрий йўл билан, гоҳ хиргойи қилиб айтган.
Мактаб кутубхонаси ҳам анча бой эди; унда асосан ўзбек, қозоқ, рус тилидаги китоблар бўлиб, Рауф фақат китоблар таъсирида яшайди. Аммаси Хосият бибидан ёзиб ола бошлаган эртаклар, достонлар оламига кириб боради.
Рауф 1957 йили 8-синфда ўқиётган пайти эди, болалар газетасида шоир Юсуфжон Ҳамдамнинг ёш шоир ҳақида кичик бир мақоласи чиқади. «Янгийул» тумани газетасида эса илк бор шеьри эьлон қилинади. Ўша пайтларда у холаси Хайринисо аянинг кўмаги билан раис Ҳамроқул ота Турсунқуловнинг фарзандлари учун умр бўйи йиққан жуда бой кутубхонасидан фойдаланиш имконига ҳам эга бўлади. Бу ерда ўзбек тилидаги адабиётлардан ташқари, рус адабиётининг энг нодир асарлари йиғилган эди. Биргина «Библиоте¬ка поэта» («Шоир кутубхонаси») сериясидаги китобларнинг ўзи 200 жилддан зиёд эди.
1958 йили Янгийўл шаҳридаги мактабда ўқий бошлаган Рауф Янгийўл шаҳар бош кутубхонасига аьзо бўлади ва босмахонага ҳарф терувчи бўлиб ишга киради. Иш тўрт соат эди. Рауф бу ерда линотипда ҳарф теришни, муқовачилик ҳунарларини эгаллайди, зиёли дўстлар орттиради.
Яна Рауфнинг бадиий диди, эстетик савияси, адабий-танқидий қарашларининг жаҳон бадиияти миқёсларида чархланишида, шаклланишида устози Абдураҳмон Водилийнинг ҳам таъсири беназирдир. «У вақтлар Водилийнинг шеърларини мен бошқа дунёнинг шеърлари деб қабул қилардим,- деб ёзади Рауф Парфи бир мақоласида. -Ақлим етмасди. Водилий умрининг охирларида Абдураҳмон Жомийнинг тасаввуфга оид рисоласини форсчадан, Муҳаммад Ҳодийнинг “Алвоҳи интибоҳ” (“Уйғониш лавҳалари”) асарини озорбайжончадан, Абдураҳмон ал-Кавокибийнинг “Зулм” деб аталган китобини арабчадан ўзбекчага ўгирдилар. Бу ўткир ақлнинг ижодий жасорати эди…
Мен бу китобни ёқамни ушлаб ўқирдим ва буни устозим Абдураҳмон Водилий ўзбекчага ўгирганлиги билан фахрланардим. У вақтлар мен Евгений Евтушенко, Андрей Вознесенский, Александр Солженицин, Андрей Сахаров, Виктор Соснора, Абдураҳмон Авторхон ва бошқаларнинг асарларини кўчаларда изғгиб, излаб топиб ўқирдим. Новочеркасскдаги ва бошқа жойлардаги қонли, машьум воқеалардан хабардор эдим. Устоз Абдураҳмон Водилий билан ҳасратлашардим. У менга тушунтирар, мен тушунишни истамас эдим. Бу қадар ваҳшийликларни юрагимга сиғдира олмасдим».
Кўринадики, Рауф Парфи бадиий дидининг шаклланишида, адабий жараёнга, асарларга, ижодкорнинг бурчи-масъулияти масаласига нисбатан нуқтаи назарининг шаклланишида айтиш жоиз бўлса, устози Абдураҳмон Водилий етакчилигидаги Шўралисой адабий муҳитининг, рус ва Европа бадиияти намуналарининг таъсири салмоқли бўлди. Инсон шахсияти, руҳияти, фаолияти бевосита ўзи вояга етган жамият ривожи ёки инқирози, таназзули билан узвий кечишини уққанда юраги увишди, дилида санчиқ турди.
Рауф Парфи жаҳон классикасини рус тили орқали ўқиб ўргангани, ўзлаштиргани боис рус бадиий-эстетик тафаккур маданиятининг пешволарига меҳр-муҳаббати баланд эди. Лекин, ана шу майл-интилишлари, қизиқишларига ҳам кескин танқидий муносабатда бўлгувчи эди: «Биз, энди Fapб адабиёти билан шуғулланиб, Шарқ адабиётини Fapб адабиёти орқали аниқлаб, англаб юрган шўрлик балалармиз-да, — деган эди ўзаро суҳбатларимиздан бирида («болалар»ни «бала-лар» тарзида ифодалашни хуш кўрарди. Унда истеҳзо маьноси кучли эди). Fapб адабиёти Шарқдан келиб чиққан маънавият эканлигини аниқ билганимиз боис руҳимизга мос келди. Ин¬сон руҳи учун… Инсон, масалан, чанқаганда сув ичади-ку. Худди сув ичгандек; бирон нарса олиш учун эмас. Улуғ инсонлардан руҳландим. Руҳландиму чексиз ҳайратларга тушдим…
Мен нимаики ёзган бўлсам, 1980 йилгача англамаган ҳолда ички ғалаён-туғён эҳтиёжи ва даьвати билан ёзганман. Билиб-билмасдан ёзганман. Ундан кейин билимли шоир бўлиб қолдим. Ёзганларим маьлум. Ҳамма нарса тушунарли. Ҳаммасининг эга-кесими бор. Ҳаммаси сифатли бўлиши керак. Бўрон, дедингми, ёнида ўтли бўрон, дейишинг керак. Ҳаммаси қонун-қоидали. Қофияси, радифи, гап-сўзлар бехато, қоши-кўзи жойида. Арузнинг 99 та вазнида, бармоқда чексиз имкониятлар бор. Ўн олтита ҳижо бор».
Орадан узоқ йиллар ўтиб, умр адоғида маънавият дарғалари ҳақида қуйидаги дил битикларини қолдирган эди: «Устозлар ҳақида сўз кетганда талмовсираб, нима дейишимни билмай қоламан,- деб ёзади Р.Парфи. — Кўз олдимда уларнинг пурвиқор сиймолари гавдаланади, мен шўрлик уларга шогирдликка арзимаслигимни аниқ, аччиқ ҳис қиламан. Лекин устозлар ҳақида гапирмаслик мумкин эмаслигини ҳам тушунаман. — Мен сайёҳман, йўловчиман, ғаввосман. Сиз англаган, сиз забт этган Адабиётга дахлим йўқ; жуда нари борса адабий сайёҳман, -дейман қалтираб, қақшаб.
Хаёлан тиз чўкиб узр сўрайман. Бас, менинг учта пирим бор, улардан кўмак, мадад тиланаман. Яссавий пирим, Навоий пирим, Тҳакур пирим. Менга қўл узатган устозларим бор…»
Рауф Парфи адабий пирлари, устозлари ҳақида ҳамиша ёниб сўзларди. Бир куни табиатдаги ва шеъриятдаги ранглар хусусида суҳбатлашиб қолдик. У устоз Навоий даҳосига боғланиб кетгани билан нажиб.
— Энди, шоирлар ёлғиз олимлар учун яшайдими? Биронта ўқувчи нима деяётганингизни билмаса, бу ёлғон умр, ёлғон ижод эмасми? Унинг нафи ким-га?! Ҳеч ким баҳра ола билмагандан кейин?! Хўп, Навоийни биламизми? Бу ерда нима демоқчисиз, деб сўралса, ичингизда бир бесаранжомлик пайдо бўлади. Наҳотки, шуни ҳам тушунтириш керак бўлса? Кейин, қиёсларга бериласан. Навоийнинг биронта ҳам асарини ўқимайди-ку, бу болалар. Бизда Навоийни ўқишни, Навоийни тушунишни, Навоийни англаш маданиятини боғчадан бошлаш керак. Навоийни тушунмаган кимса бугунги кун одамларини ҳам билмайди, тушунмайди, Мен бир оддий, содда шоир сифатида айтаманки, Навоийни англамаслик чексиз гуноҳи азим эмасми?! Эсингизда бўлса, 1960 йилларда Навоийнинг ўн олти жилдлик асарлари ўзбек тилида, ўн жилдлиги рус тилида нашр этилган эди. Биронта ўзбек ёлчитиб ўқиганини билмайман. Ўртада бир девор бор, тўсиқ бор. Мен ана шу деворнинг ичида қолиб кетдим. Ташқарига чиқолмадим.
Шу кеча-кундузда биронта шоир Навоийни тўкис, тугал тушунади, деб ўйлайсизми? Навоийни англамаган ўқувчи қандай қилиб биронта инсонни англаши мумкин? У ҳеч кимни тушунмайди. Ҳар бир шоир аввало Навоийни тушуниб олсин. Англаб етсин. Шундан кейин унинг шеърларини ўқиш мумкин бўлади».
Адабиёт, санъат — халқнинг дарди-ташвишларини, қувончларини бадиий ҳақиқатга айлантириш баробарида миллат дидини юксалтиришга, маънавий-эстетик савиясини камол топтиришга хизмат қилади. Бу — халқчилликнинг асл табиатини белгиловчи устувор хусусиятлардир. Ва шу орқали ўзбек сўз санъати заколарининг (Алишер Навоий, Абдулла Қодирий, Фитрат, Чўлпон ва ҳоказо) жаҳон цивилизациясига қўшган ҳиссасини, бани башар аҳли маънавий-интеллектуал маданияти тараққиётидаги ўрни ва аҳамиятини алоҳида таъкидлайди. Бадиий сўз санъатининг ана шундай пурвиқкор қасрлар, чўққиларини бунёд этган сиймоларга муносиб шогирд бўлиш масьулияти ҳам шунчалар оғирдир, дея англатишга интилади. Ана шу жараёнда Рауф Парфи даьватлари ўзбек бадиий маданиятининг келгуси ривожланиш йўлларини, йўналишларини белгилашга қаратилган моҳияти билан ҳам эьтиборлидир.
Рауф Парфининг адабий-эстетик қарашлари жаҳон классикасига, бадиият тарихига, сўз санъатининг бугуни ва келажагига дахлдор мазмун-моҳияти билан ҳам катта аҳамият касб этади.
Милкда мангумидир заҳарли тикан?!
Аввал ёлғонмидир, сўнгра Қyтлуғ сўз?!
Қўли узун экан, йўли кўп экан,
Умри узоқ экан ёлғоннинг, афсус,
— деб ёзади Рауф Парфи. Унинг ўзи таъкидлаганидек, аввали сўздир. Чин шоир учун тўғри маьнода ҳам, кўчма маънода ҳам аввали сўздир. Рауф Парфи учун сўз — ҳам сўз, ҳам шеьр демакдир. Шеър сўзнинг — ҳукмнинг бир шакли. Рауф Парфининг ўзи ва «мени» хиралашиб, лопиллаб турмайди. У оддий турмушда ҳам, шеъриятда ҳам «мени»ни «ўзи»га бўйсундирган. Рауф Парфи ҳаётида, онгли илҳомли умрининг салтанатида ўзи — ҳукмрондир.
Сўз санъатининг сеҳрли салоҳияти ҳам шундаки, сўзлаб англатиб бўлмайдиган нарсаларни мусиқа воситасида ифодалангани каби айтиб адо бўлмайдиган тасаввур ва тушунчаларни шоир образлар, рамзлар, тимсоллар зиммасига юклайди. Бу борада туйғу-кечинма ва тафаккурнинг ўзаро уйғунлиги, руҳнинг уйғоқлиги ва соғломлиги ҳал қилувчи аҳамиятга эга.
«Шоир бу ёpyғ дунёда яшаётган инсоннинг чексиз — кечинмаларини сўз билан ифода қилувчи шахсдир; — дейди Рауф Парфи. — Шоир кўзининг ўрнида дарёлар оққан, елкасида тоғлар йиқилган, ўз танидан чиқиб, руҳига айланган зотдир. Шоир моддий дунёни кўзга илмай, маьнавий дунёга қадам қўйган дарвишдир».
“Сўз саньатида ҳамма бир-бирига шогирд, лекин ҳар ким ўз йўлидан кетади” – дейди адиб. Ўзбек тилининг рамзларига тимсолларга бой маъно қирраларини акс эттириш Рауф Парфи ижодий индивидуаллигининг мағзидир. У сўзнинг таъмини, рангини, бўёқларини жудаям нозик ҳис қилади. Шу маънода ҳар бир шеъридан шоирнинг қайноқ, эҳтиросли нафаси шундоққина сезилиб туради. Ҳар бир сўзнинг ортидан унинг ўзи қараб тургандек туюлади. У айтадиган гапи учун сўз танламайди. Балки, фикрчан кечинмалари ўз маъноси, ўз ифодаси билан туғилади. Унинг “Ҳар бир сўзим — ошкор жаҳоним” дейиши ҳам шундан. Рауф Парфи шеъриятида сўз асло қуруқ, яланғоч эмас, аксинча ҳамиша рамзли маънодордир. Инсон маънавий-интеллектуал ҳолатидаги эзгин, тимсолли маънони ифодалашига кўра ижтимоий-фалсафий, бадиий эстетик аҳамият касб этади. Сўзлар табиатидаги шартлилик коса тагидаги ним коса тарзида ифодаланадиган тагдор, қабариқ мазмун Рауф Парфи шеъриятида устувор. Шоирнинг сўз устидаги серзаҳмат меҳнати шундан иборатки, ўзи “Сўзлар” шеърида эътироф этганидек, “Оқ бинода қалин ва оқ кўрпаларга ўраниб — чирманиб қатор сўриларда” ухлаб ётган қадимий сўзларни уйқудан уйғотади. Уларни яшашга, курашга, фаолиятга сафарбар қилади. Зеро, шеърият муттасил янгиланиб туради. Сўзларнинг маъносига кўра доимо янгиланиб туриши эса унинг асл моҳиятини ташкил қилади.
Манбаъ: «Китоб дунёси» газетаси
No’mon Rahimjonov
HAR BIR SO’ZIM — OSHKOR JAHONIM
Esse
Rauf Parfining 13-14 yoshlarida yozgan shunday to’rtliklari bor, xususan:
Go’zal oyga boqib kechasi,
Qaerdasan, seni so’rardim.
Ochilganda gullar g’uichasi,
Suratingni unda ko’rardim.
***
Nega sevmay moviy ko’zlaring,
Dilga bersa umid va hayot.
Nega sevmay, jo’shqin bir hisga
“Muhabbat” deb sen qo’yganda ot?
Ushbu satrlar navqiron qalbning to’lqinlari R.Parfining o’quvchilik paytlaridagi ilk mashqlaridanoq, badiiy ijod shartlarini,qonuniyatlarini ancha puxta egallaganligidan, badiiy-estetik qarashlari shaklga kirgan, o’z qalbi va olam hodisotlarini qiyoslay olish uquvini poetik ifodalashni udda qila boshlagan ijodkor sifatida adabiyotga kirib keldi. Uning «Mart oqshomi» she`rida yosh shoirning badiiy didi o’sganligi, voqelikni anglash va ko’rsatishda o’z nuqtai nazari tiniqlashganini ko’ramiz.
Tebranadi asta uzun tol,
Tovushsiz suv oqar ostida,
O’z to’niga o’ranib xushhol,
Kurtak uxlar bahor po’stida.
Oppoq pag’a bulutli samo,
SH u dam qoldi marvarid sochib,
Marjonlarga yuvildi sochim.
Shivir-shivir suyumli navo.
Yomg’ir tindi, olam boshqacha,
Oqshom go’zal edi va oydin,
Tollar yig’lar – to’kilar chakka,
To’kiladi ziyo ham oydan.
Oqshom so’ylar o’z tiliila,
Og’ochlar sirli g’ichirlaydi.
“Ertagacha” – deb pichirlaydi.
Shabbodalar betimni silab.
(1959 y.)
Bu — ilk bahorning yomg’irli, yomg’ir suvlariga chayilgan bir oqshom manzarasi. U hissiy idrok asosiga qurilgan. U shunchaki kayfiyat, holat tasviridan iborat emas; yomg’ir tomchilari uyg’otgan sururli damlar taassuroti ila kifoyalanib qolayotgani ham yo’q. Eng muhimi, manzara fikrlayapti.
Shoirning ijodiy uslubi uchun xos bo’lgan mazkur xususiyat keyinchalik estetik kontseptsiyasining o’zak asosi bo’lib qoldi. Xususan, hissiy idrok orqali haq gapni aytish, haqiqatga yetishish yo’llarini izlash, olam va odamni anglash, voqelikni tushunish, shaxs va ja¬miyat kamoliga rahna soluvchi zulm-zalolatning har qanday ko’rinishlarini bilish sari yo’naltirilgan intixosiz hayrat ustuvor. Zero, kechinmalar haqiqatisiz ijtimoiy adolat mazmunini tushuntirish mushkul. Hayot xossalari, ijtimoiy voqelik jarayonlari uyg’otgan xis-tuyg’ular orushidan sizib chiqqan fikr inson sir-sanoatlarini, jamiyatning oq va qora turfa ranglarini, mafkuralarning ming bir qiyofasini tushunishga hamda tushuntirishga qaratilgan mohiyati bilan mazmunli. Ana shu inson psixologiyasida — ruhiyatida kechayotgan olamgir, intixosiz kurash jarayonlarini ijtimoiy voqelik bilan, jamiyat bilan bog’liq holatda anglash, baholash R. Parfi estetikasining tub mohiyatidir, deyish mumkin.
Rauf Parfining bu kabi she’rlarida belgi bergan, kurtak tukkan ushbu xususiyat, ya’ni inson fe’l-atvori, ruhiyatining tabiatini suratlantirish, uning ijtimoiy voqelik bilan qori-shiq, bog’liq mohiyatini kechinmalar mazmuniga aylantirish shoir she’riyatining ijtimoiy yo’nalishini belgiladi.
Rauf Parfi o’qish-yozishni o’rganib, savod chiqargach, 1951 yildan otasi Raufni maktabdan tashqari o’zining qadrdon do’stlari shoir Abdurahmon Vodiliy, Abdulla og’a Qrimli, Riza Novraslilar tarbiyasiga topshiradi. Ulardan she’r ilmi, rus tili, musiqa saboqlarini ola boshlaydi.
Yana shoirning badiiy didi, estetik saviyasining takomilida ammasi Xosiyat bibining ham roli katta bo’lgan. U o’ta oqila ayol edi. O’zi yozmasa-da, ertakchi otin butun-butun dostonlarni goh so’z bilan,goh she`r bi¬lan, goh xirgoyi qilib aytgan. Maktab kutubxonasi ancha boy edi; unda asosan o’zbek, qozoq, rus tilidagi kitoblar bo’lib, Rauf faqat kitoblar ta’sirida yashaydi. Ammasi Xosiyat bibidan yozib ola boshlagan ertaklar, dostonlar olamiga kirib boradi.
Rauf 1957 yili 8-sinfda o’qiyotgan payti edi, bolalar gazetasida shoir Yusufjon Hamdamning yosh shoir haqida kichik bir maqolasi chiqadi. «Yangiyul» tumani gazetasida esa ilk bor she`ri e`lon qilinadi. O’sha paytlarda u xolasi Xayriniso ayaning ko’magi bilan rais Hamroqul ota Tursunqulovning farzandlari uchun umr bo’yi yiqqan juda boy kutubxonasidan foydalanish imkoniga ham ega bo’ladi. Bu yerda o’zbek tilidagi
adabiyotlardan tashqari, rus adabiyotining eng nodir asarlari yig’ilgan edi. Birgina «Bibliote¬ka poeta» («Shoir kutubxonasi») seriyasidagi kitoblarning o’zi 200 jilddan ziyod edi.
1958 yili Yangiyo’l shahridagi maktabda o’qiy boshlagan Rauf Yangiyo’l shahar bosh kutubxonasiga a`zo bo’ladi va bosmaxonaga harf teruvchi bo’lib ishga kiradi. Ish to’rt soat edi. Rauf bu yerda linotipda harf terishni, muqovachilik hunarlarini egallaydi, ziyoli do’stlar orttiradi.
Yana Raufning badiiy didi, estetik saviyasi, adabiy-tanqidiy qarashlarining jahon badiiyati miqyoslarida charxlanishida, shakllanishida ustozi Abdurahmon Vodiliyning ham ta’siri benazirdir.
«U vaqtlar Vodiliyning she’rlarini men boshqa dunyoning she’rlari deb qabul qilardim,- deb yozadi Rauf Parfi bir maqolasida. -Aqlim yetmasdi. Vodiliy umrining oxirlarida Abdurahmon Jomiyning tasavvufga oid risolasini forschadan, Muhammad Hodiyning “Alvohi intiboh” (“Uyg’onish lavhalari”) asarini ozorbayjonchadan, Abdurahmon al-Kavokibiyning “Zulm” deb atalgan kitobini arabchadan o’zbekchaga o’girdilar. Bu o’tkir aqlning ijodiy jasorati edi…
Men bu kitobni yoqamni ushlab o’qirdim va buni ustozim Abdurahmon Vodiliy o’zbekchaga o’girganligi bilan faxrlanardim. U vaqtlar men Yevgeniy Yevtushenko, Andrey Voznesenskiy, Aleksandr Soljenitsin, Andrey Saxarov, Viktor Sosnora, Abdurahmon Avtorxon va boshqalarning asarlarini ko’chalarda izg’gib, izlab topib o’qirdim. Novocherkasskdagi va boshqa joylardagi qonli, mash`um voqealardan xabardor edim. Ustoz
Abdurahmon Vodiliy bilan xasratlashardim. U menga tushuntirar, men tushunishni istamas edim. Bu qadar vahshiyliklarni yuragimga sig’dira olmasdim».
Ko’rinadiki, Rauf Parfi badiiy didining shakllanishida, adabiy jarayonga, asarlarga, ijodkorning burchi-mas’uliyati masalasiga nisbatan nuqtai nazarining shakllanishida aytish joiz bo’lsa, ustozi Abdurahmon Vodiliy yetakchiligidagi Sho’ralisoy adabiy muhitining, rus va Yevropa badiiyati namunalarining ta’siri salmoqli bo’ldi. Inson shaxsiyati, ruhiyati, faoliyati bevosita o’zi voyaga yetgan jamiyat rivoji yoki
inqirozi, tanazzuli bilan uzviy kechishini uqqanda yuragi uvishdi, dilida sanchiq turdi.
Rauf Parfi jahon klassikasini rus tili orqali o’qib o’rgangani, o’zlashtirgani bois rus badiiy-estetik tafakkur madaniyatining peshvolariga mehr-muhabbati baland edi. Lekin, ana shu mayl-intilishlari, qiziqishlariga ham keskin tanqidiy munosabatda bo’lguvchi edi: «Biz, endi Fapb adabiyoti bilan shug’ullanib, Sharq adabiyotini Fapb adabiyoti orqali aniqlab, anglab yurgan sho’rlik balalarmiz-da, — degan edi o’zaro suhbatlarimizdan birida («bolalar»ni «bala-lar» tarzida ifodalashni xush ko’rardi. Unda istehzo ma`nosi kuchli edi). Fapb adabiyoti Sharqdan kelib chiqqan ma’naviyat ekanligini aniq bilganimiz bois ruhimizga mos keldi. In¬son ruhi uchun… Inson, masalan, chanqaganda suv ichadi-ku.
Xuddi suv ichgandek; biron narsa olish uchun emas. Ulug’ insonlardan ruhlandim. Ruhlandimu cheksiz hayratlarga tushdim…
Men nimaiki yozgan bo’lsam, 1980 yilgacha anglamagan holda ichki g’alayon-tug’yon ehtiyoji va da`vati bilan yozganman. Bilib-bilmasdan yozganman. Undan keyin bilimli shoir bo’lib qoldim. Yozganlarim ma`lum. Hamma narsa tushunarli. Hammasining ega-kesimi bor. Hammasi sifatli bo’lishi kerak. Bo’ron, dedingmi, yonida o’tli bo’ron, deyishing kerak. Hammasi qonun-qoidali. Qofiyasi, radifi, gap-so’zlar bexato, qoshi-ko’zi joyida. Aruzning 99 ta vaznida, barmoqda cheksiz imkoniyatlar bor. O’n oltita hijo bor».
Oradan uzoq yillar o’tib, umr adog’ida ma’naviyat darg’alari haqida quyidagi dil bitiklarini qoldirgan edi: «Ustozlar haqida so’z ketganda talmovsirab, nima deyishimni bilmay qolaman,- deb yozadi R.Parfi. — Ko’z oldimda ularning purviqor siymolari gavdalanadi, men sho’rlik ularga shogirdlikka arzimasligimni aniq, achchiq xis qilaman. Lekin ustozlar haqida gapirmaslik mumkin emasligini ham tushunaman. — Men sayyohman, yo’lovchiman, g’avvosman. Siz anglagan, siz zabt etgan Adabiyotga daxlim yo’q; juda nari borsa adabiy sayyohman, -deyman qaltirab,qaqshab.
Хayolan tiz cho’kib uzr so’rayman. Bas, mening uchta pirim bor, ulardan ko’mak, madad tilanaman. Yassaviy pirim, Navoiy pirim, Thakur pirim. Menga qo’l uzatgan ustozlarim bor…»
Rauf Parfi adabiy pirlari, ustozlari haqida hamisha yonib so’zlardi. Bir kuni tabiatdagi va she’riyatdagi ranglar xususida suhbatlashib qoldik. U ustoz Navoiy dahosiga bog’lanib ketgani bilan najib.
— Endi, shoirlar yolg’iz olimlar uchun yashaydimi? Bironta o’quvchi nima deyayotganingizni bilmasa, bu yolg’on umr, yolg’on ijod emasmi? Uning nafi kim-ga?! Hech kim bahra ola bilmagandan keyin?! Xo’p, Navoiyni bilamizmi? Bu yerda nima demoqchisiz, deb so’ralsa, ichingizda bir besaranjomlik paydo bo’ladi. Nahotki, shuni ham tushuntirish kerak bo’lsa? Keyin, qiyoslarga berilasan. Navoiyning bironta ham asarini
o’qimaydi-ku, bu bolalar. Bizda Navoiyni o’qishni, Navoiyni tu¬shunishni, Navoiyni anglash madaniyatini bog’chadan boshlash kerak. Navoiyni tushunmagan kimsa bugungi kun odamlarini ham bilmaydi, tushunmaydi, Men bir oddiy, sodda shoir sifatida aytamanki, Navoiyni anglamaslik cheksiz gunohi azim emasmi?! Esingizda bo’lsa, 1960 yillarda Navoiyning o’n olti jildlik asarlari o’zbek tilida, o’n jildligi rus tilida nashr etilgan edi. Bironta o’zbek yolchitib o’qiganini bilmayman. O’rtada bir devor bor, to’siq bor. Men ana shu devorning ichida qolib ketdim. Tashqariga chiqolmadim.
Shu kecha-kunduzda bironta shoir Navoiyni to’kis, tugal tushunadi, deb o’ylaysizmi? Navoiyni anglamagan o’quvchi qanday qilib bironta insonni anglashi mumkin? U hech kimni tushunmaydi. Har bir shoir avvalo Navoiyni tushunib olsin. Anglab yetsin. Shundan keyin uning she’rlarini o’qish mumkin bo’ladi».
Adabiyot, san’at — xalqning dardi-tashvishlarini, quvonchlarini badiiy haqiqatga aylantirish barobarida millat didini yuksaltirishga, ma’naviy-estetik saviyasini kamol toptirishga xizmat qiladi. Bu — xalqchillikning asl tabiatini belgilovchi ustuvor xususiyatlardir. Va shu orqali o’zbek so’z san’ati zakolarining (Alisher Navoiy, Abdulla Qodiriy, Fitrat, Cho’lpon va hokazo) jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan hissasini, bani bashar ahli ma’naviy-intellektual madaniyati taraqqiyotidagi o’rni va ahamiyatini alohida ta’kidlaydi.
Badiiy so’z san’atining ana shunday purviqkor qasrlar, cho’qqilarini bunyod etgan siymolarga munosib shogird bo’lish mas`uliyati ham shunchalar og’irdir, deya anglatishga intiladi. Ana shu jarayonda R.Parfi da`vatlari o’zbek badiiy madaniyatining kelgusi rivojlanish yo’llarini, yo’nalishlarini belgilashga qaratilgan mohiyati bilan ham e`tiborlidir.
Rauf Parfining adabiy-estetik qarashlari jahon klassikasiga, badiiyat tarixiga, so’z san’atining buguni va kelajagiga daxldor mazmun-mohiyati bilan ham katta ahamiyat kasb etadi.
Milkda mangumidir zaharli tikan?!
Avval yolg’onmidir, so’ngra Qytlug’ so’z?!
Qo’li uzun ekan, yo’li ko’p ekan,
Umri uzoq ekan yolg’onning, afsus,
— deb yozadi Rauf Parfi. Uning o’zi ta’kidlaganidek, avvali so’zdir. Chin shoir uchun to’g’ri ma`noda ham, ko’chma ma’noda ham avvali so’zdir. Rauf Parfi uchun so’z — ham so’z, ham she`r demakdir. She’r so’zning — hukmning bir shakli. Rauf Parfining o’zi va «meni» xiralashib, lopillab turmaydi.
U oddiy turmushda ham, she’riyatda ham «meni»ni «o’zi»ga bo’ysundirgan. R.Parfi hayotida, ongli ilhomli umrining saltanatida o’zi — hukmrondir.
So’z san’atining sehrli salohiyati ham shundaki, so’zlab anglatib bo’lmaydigan narsalarni musiqa vositasida ifodalangani kabi aytib ado bo’lmaydigan tasavvur va tushunchalarni shoir obrazlar, ramzlar, timsollar zimmasiga yuklaydi. Bu borada tuyg’u-kechinma va tafakkurning o’zaro uyg’unligi, ruhning uyg’oqligi va sog’lomligi hal qiluvchi ahamiyatga ega.
«Shoir bu yopyg’ dunyoda yashayotgan insonning cheksiz — kechinmalarini so’z bilan ifoda qiluvchi shaxsdir; — deydi Rauf Parfi. — Shoir ko’zining o’rnida daryolar oqqan, yelkasida tog’lar yiqilgan, o’z tanidan chiqib, ruhiga aylangan zotdir. Shoir moddiy dunyoni ko’zga ilmay, ma`naviy dunyoga qadam qo’ygan darvishdir».
“So’z san`atida hamma bir-biriga shogird, lekin har kim o’z yo’lidan ketadi” – deydi adib. O’zbek tilining ramzlariga timsollarga boy ma’no qirralarini aks ettirish Rauf Parfi ijodiy individualligining mag’zidir. U so’zning ta’mini, rangini, bo’yoqlarini judayam nozik his qiladi. Shu ma’noda har bir she’ridan shoirning qaynoq, ehtirosli nafasi shundoqqina sezilib turadi. Har bir so’zning ortidan uning o’zi qarab turgandek tuyuladi. U aytadigan gapi uchun so’z tanlamaydi. Balki, fikrchan kechinmalari o’z ma’nosi, o’z ifodasi bilan tug’iladi. Uning “Har bir so’zim — oshkor jahonim” deyishi ham shundan. Rauf Parfi she’riyatida so’z aslo quruq, yalang’och emas, aksincha hamisha ramzli ma’nodordir. Inson
ma’naviy-intellektual holatidagi ezgin, timsolli ma’noni ifodalashiga ko’ra ijtimoiy-falsafiy, badiiy estetik ahamiyat kasb etadi. So’zlar tabiatidagi shartlilik kosa tagidagi nim kosa tarzida ifodalanadigan tagdor, qabariq mazmun Rauf Parfi she’riyatida ustuvor. Shoirning so’z ustidagi serzaxmat mehnati shundan iboratki, o’zi “So’zlar” she’rida e’tirof etganidek, “Oq binoda qalin va oq ko’rpalarga o’ranib -chirmanib
qator so’rilarda” uxlab yotgan qadimiy so’zlarni uyqudan uyg’otadi. Ularni yashashga, kurashga,faoliyatga safarbar qiladi. Zero, she’riyat muttasil yangilanib turadi. So’zlarning ma’nosiga ko’ra doimo yangilanib turishi esa uning asl mohiyatini tashkil qiladi.
Manba’: «Kitob dunyosi» gazetasi