Тўра Сулаймон ижодининг баҳоси аниқ, у катта шоир эди. Халқ оғзаки ижоди билан замонавий шеъриятни фавқулодда истеъдод билан омухта қила олган ва бу йўлда ҳар қандай ижодкор ҳавас қилса арзигулик асарлар ярата олган шоир эди.

Алишер Нарзулло
МИРЗАЧЎЛНИНГ АКАДЕМИК ШОИРИ

Аниқ йили эсимда йўғ-у, аммо бу воқеанинг бўлиб ўтгани рост.

Мирзачўл томонларда нима сабаб биландир энг Катта хўжайин ишдан кетади. Катта бўлиш, кейин яна “кичкина” одамга айланиш айтарли муаммо эмас. Кунларнинг бирида чўлга келган янги Раҳбар мирзачўллик ижод аҳлини ўз ҳузурига чорлайди. Қўлига қалам тутган шоир, ёзувчи зоти борки, лаббай, дея учрашувга келади. Янги раҳбар ижодкорларни ёмон кутиб олмайди. Аммо суҳбат якунида ҳаммани “тузлайди”: стол остидан катта-кичик ҳажмдаги турли-туман китобларни рўпарасига қўйиб, олдинги Раҳбар ўзига тегишли бўлган кулдонгача олиб кетгани, лекин… чанг босиб ётган китобларга ишора қилади, мана буларни қолдирибми, унутибми кетибди, дейди. Сўнг бир-бир китоб муаллифларининг исми шарифларини ўқий бошлайди. Шу кун янги Раҳбар даштда жавлон уриб юрган деярли барча ижодкорлар номини тилга олади.

Куни кечагача Мирзачўлнинг “биринчи” одами бўлиб юрган Раҳбарга минг бир тилак-ниятлар билан тақдим этган китобларини қалам аҳли ўз қўллари билан янги Катта қўлидан қайтиб олишади. Учрашувда фақат бир ижодкорнинг номи ўқилмайди. Таажжуби шундаки, у бугунги мажлисга ҳам келмаган эди.

Бу воқеани бир неча йиллар бурун Мирзачўлда эшитган эдим. Янги раҳбарнинг кимлиги, исми-шарифига ҳам қизиқмаганман, бунинг аҳамияти ҳам йўқ. Аммо у кунги воқеа… Шоядки, ёлғон бўлса. Узунқулоқ гапдир, ўйладим.

Аммо…

Бу воқеа худди Садриддин Салим Бухорийнинг ҳикояси – нақшбандия тариқатининг сўнгги пирларидан бўлган Теша бобонинг ўз қадрини билмаган такаббур бир кимса билан қилган мулоқотидай таъсирли эди.

Теша бобо тариқат пири эди, аммо мирзачўллик янги Раҳбар, майли, у… Балки у ҳам авлиёдир. Аммо кўп йиллар Мирзачўлнинг нақ эгаси бўлиб юрган шахсга лоақал бир бор бўлсин, ҳаяжон ичра чоғроқ бир китобча совға қилиш хаёлига ҳам келмаган қайсар соҳиби қалам ким эди? Бу чўлликларнинг ўзларидай содда, чапани шоир – Тўра Сулаймон эди. Мирзачўлнинг бу номдор шоирини ҳаётлик чоғида бор-йўғи бир бор, унда ҳам бемаврид кўрганман.

Қандайдир эҳтиётсизлик туфайли автофалокат юз бериб, шоирнинг набираларидан бири ҳаётдан кўз юмганди.

Ёзувчи Набижон Боқий, шоир Асқар Маҳкам биргалашиб Сирдарёга – кўнгил сўрагани бордик. Олис йўл босиб, Тўра аканинг хонадонига етдик. Тепаси қуёшдан тўсилган сўрида ўтирардик.
Ҳовли этагидан, саратон иссиғидан сақланиш учунми, оппоқ яктак кийган шоир келарди. У худди худонинг уйидан чиқиб келаётган эҳром кийган ҳожилардай эди.
Фотиҳадан сўнг кўнгил сўрадик.

– Ўзининг иродаси, – деди Тўра ака.

Сўнг ўртага ноқулай жимлик чўкди. Суҳбат ҳойнаҳой жувонмарг ўсмир фожиасининг тафсилотлари хусусида бўлади, чамалардим.

Аммо шоир жимликни бузиб, суҳбат оқимини кутилмаганда бошқа томонга бурди. Назаримда, Тўра ака атайлаб шундай қилаётгандай – яна нечанчи бордир, бўлиб ўтган кўргуликни қайта бошдан кечиришни истамаётгандай эди.

Суҳбат Ўзбекистондаги ўзгаришлар ҳақида эди.

Тўра ака тўрт киши ўтирган даврада негадир Асқар Маҳкамга қараб гапирарди. Асқар ака гапга аралашмас, фақат “маъқул-маъқул” дегандай, аҳён-аҳён бош чайқарди, холос.
Ҳали айтганимдай, гап қандайдир кимсанинг шахсий саргузашти ҳақида эмас, жамиятда юз бераётган эврилишлар, одамлар бу янгиликларни қандай ҳазм қилиб бораётгани хусусида эди.

Тўра ака сўйларди…

Шу боис, биз эшитаётган сўзлар оқсоқол шоирнинг ҳаёт ҳақидаги шахсий хулосалари эди десам, тўғри бўлади.

Набижон Боқийнинг одоб сақлаб, хомуш ўтиришининг ўзидаёқ англадимки, биз суҳбатида ўтирган шоир анойилардан эмас эди.

Шундан сўнг, орадан ҳеч қанча вақт ўтмай Республика матбуотида Тўра Сулаймоннинг “Ерга яқин одамлар…” бадиаси босилиб чиқди.

Унда шоир Она Ер, уни эъзозлаб келаётган ҳақиқий ер соҳиблари ҳақида ёзган эди.

Таажжубки, бу бадиа ёзувчи Набижон Боқий, Асқар Маҳкам ва мен Тўра ака хонадонида эшитган жонли суҳбатнинг давоми эди.

* * *

2005 йили Тўра Сулаймон вафот этди. Ойқор этакларида сўлим Алдашмон қишлоғида дунёга келган шоирни Мирзачўл даштлари абадий оғушига олди.
Тўра аканинг зўр шоирлигига шубҳаси борлар унинг шеърларини ўқисин. Аммо Тўра Сулаймон чин маънодаги бағри кенг инсон, оқибатли дўст, оға, устоз ҳам эдики, бу ҳол тезда ўз кучини кўрсатди. Шоирнинг тупроғи совимай туриб ўрни билинди.

* * *

Савоб ишни қидириб юрадиган Набижон ака (Боқий) Тўра Сулаймон ҳақида икки қисмли фильм тайёрлаш таклифи билан чиқди. Бу таклифни ўша пайтларда ЎзТВ биринчи канали раҳбари шоир Хуршид Даврон бажонидил қўллаб-қувватлади.

“O‘zbekiston” телеканали ДУК “Маънавий-маърифий ва бадиий-дам олиш” кўрсатувлари бош муҳарририяти бу ишни амалга оширадиган бўлди. Муҳарририят ходими сифатида мен бу ишга масъул эдим.
Сафаримиз Мирзачўл даштларидан бошланди. Сирдарё, Гулистон, Жиззах, Бахмал – Алдашмон… Кейин Тошкент.

Тўра Сулаймоннинг дўстлари кўп эди. Ўзини унинг шогирди, деб билувчи қалам аҳли – адиблар, дўхтир, муаллимлар – турли соҳа кишилари икки оғиз бўлса-да, нимадир дегилари келарди. Ҳатто Гулистонда тасвирга олиш ишларимизни кузатиб турган соатсоз уста ҳам шоирни ҳурмат билан эслади: “Тўра ака кичкина одамларга яқин эди, мендай оддий бир соатсоз устанинг устахонасида ҳам беш-ўн дақиқа вақтини аямасдан суҳбатлашиб кетарди”, дегани ҳали-ҳамон қулоғим остида.

Сафар… ва кўп кишилар билан суҳбатлашишдан шуни англадимки, сирдарёликлар Тўра Сулаймонни “ўзлариники”, жиззахликлар ҳам киндик қони Ойқор бағрида тўкилганми, демак “бизники” дегандай қилишарди.

Аммо…

Бахмалда – Алдашмонда бўлганимизда, масжиддан чиқиб келаётган чолларни суҳбатга чорлаганимизда қизиқ бўлди: алдашмонлик Жуман исмли бобо, ўзини чиройлироқ манзара фонида тасвирга туширишни кўзлаётган режиссёримиз Жамшид Худойқуловга қараб, билмасанг билиб қўй қабилида шаҳодат бармоғини ҳавога кўтарганча, тоғликларга хос шевада: “Тўра Сулайман Ўзбакистан халқ шайири эди”, деди.
Кўкрагини безаб турган соқолини Бахмал шамоли ўйноқлаб турган Жуман бобонинг гаплари анча тагдор эди. Чиндан ҳам Тўра Сулаймон ҳаммамизнинг шоиримиз. Жуман бобо ҳақ эди.

* * *

Бахмалдан қайтишда йўл-йўлакай Сирдарёга – Тўра Сулаймон хонадонига тўхтаб ўтадиган бўлдик. Ҳовлига киришимиз билан сўрида ўтирган отахонга кўзим тушди. Келишган, барваста, тартибга келтирилган соқол-мўйлаблари ёшига ва жуссасига ярашиб турган бу киши тоғлик тожикларни эслатарди. Ва шундай ҳам бўлиб чиқди. Бу киши Беккелди қишлоғилик Мухтор ҳожи Дўстмуродов эди. “Миллатим – тожик, – деди Мухтор бобо. – Тўра билан қиёматлик дўст эдик”.

Бир умр қишлоқ мактабида ёшларга сабоқ бериб келган, шоир-ёзувчиликка зинҳор даъвоси бўлмаган Мухтор бобо билан ўзбекнинг қўнғирот лаҳжасида танглайи кўтарилган Тўра Сулаймонни яқинлаштирган куч қандай куч эди?..

Мухтор бобо дўсти ҳақидаги хотираларини гапира туриб, кўзларига ёш олди. Ёши 70 дан ошганда дўст фироқида йиғлаган одамни кўрганмисиз?..

Мухтор бобо Тўра бобо (Сулаймон)ни эслаб йиғлар эди.

Ёдимга Нозим Ҳикматнинг ушбу сатрлари келди:

Буюк инсонликнинг тупроғида соя,
кўчасида чироқ
деразасида ойна… бўлмайди.

Айни шу лаҳзалар ушбу сифатни Тўра Сулаймонга нисбатан ҳам, унинг қиёматли дўсти Мухтор бобога нисбатан ҳам бемалол ишлатиш мумкин – ўринли эди.

* * *

Очиғини айтаман: фильмни тайёрлаш жараёни оғир кечди. Боиси, Тўра Сулаймон ҳақида фикр билдирган шоиру ёзувчилар, адабиётшунос-фольклоршунослар, зиёлилар, муаллимлар, оддий мухлислар… (соатсоз уста ёдингиздадир) шу қадар кўп эдики, буларнинг барини икки қисмда жамлаш, бир тартибга солиш мушкул эди.

Ёдимда, Усмон Азим Тўра Сулаймон ҳақида тор уйда гапиргандан кўра, кенгроқ бир жойда гурунглашган дуруст, дея шаҳардаги хиёбонларнинг бирида “яйраб” дил сўзларини айтган эди. Фильмга сўзлари кирмай қолган биргина ижодкор бўлди, бу Асқар Маҳкам эди.

Асқар ака Тўра Сулаймон ижоди ҳақида фавқулодда чиройли фикрлар айтди. Ёдимда, биз ижодий гуруҳ билан Дўмбирободга – Асқар Маҳкам хонадонига келдик. Асқар ака уйда ёлғиз экан. Касаллик забтига олган пайт. “Гапирадиган ҳолатда эмасман-у, – деди шоир, бир оз сукутга кетгач, тўшакдан туришга уринди. –Тўра ака учун гапираман”.

Биз шоирнинг уйи биқинидаги боққа чиқдик.

Кеч куз.

Асқар ака туркий тилнинг унут бўлаёзган, аммо Тўра Сулаймон шеърлари бағрида қайта жаранглаб, яна “ўзимизнинг” қадрдон сўзларимизга айланиб кетган қатор поэтик топилмалар хусусида сўзлар, Тўра ака буни ғоят усталик билан амалга оширганини мисоллар билан таъкидларди.

Аммо…

Аммо куни кеча гуриллаб юрган шоирнинг ўзи оғир бетоб эди. Тузалмас дард уни тобора ўз комига тортиб борарди. Мағрур шоирни мухлислари бу ҳолатда кўрса, қандай бўларкин?
Боғда шамол эсар, хаста шоир, гўё парво қилмагандай сўйларди. Шамол сарғайган япроқларни худди қасдлашгандай шоирнинг паришон боши узра сочар, сўнг оёқлари остига тўшарди.
Сўзимиз ниҳояланди. Асқар ака биз билан хайрлашмади ҳам, чамаси, бунга мажоли йўқдай эди, негадир хомуш… боғни ичкариси сари оғир-оғир қадам ташлаб, ўйчан кетиб борарди.
Тасвирчимизга ишора қилдим – пайқади.

Телевидениега келганимда касетани ўша жойини қайта-қайта кўрдим: шоир хазонларни босиб кетиб борар, куз беомон шамолга айланиб унинг бошидан гуллар эмас, хазонлар сочарди… Бу ғоят таъсирли манзара эди. Асқар Маҳкам худди хазонга айланиб бораётган йўлакларни босиб, ҳали замон ўзи шарҳлаган Тўра Сулаймон шеърларидаги гўзал маъво сари кетиб бораётгандай эди.

Бу – менинг устозим, энг кўп эҳтиром қилган шоиримнинг сўнгги интервьюси эди.

Афсуски, бу “ғамгин лавҳани” фильмга киритиб бўлмасди. Ҳар-ҳар замон шахсий архивимда ишлатилмай қолган лавҳани кўрганимда томоғимга нимадир тиқилиб келаверади.

* * *

Тўра Сулаймоннинг Мухтор бобо билан яқинлиги бир дунё эди. Аммо мирзачўллик шоирнинг ўшлик устоз Турсунбой Адашбоев билан дўстлиги яна бир олам эди.

Турсунбой ака ТошДУда таҳсил кўраётган йиллари сессияни якунлаб таътилга чиққач, Ўшга кетиб қоларди. Кўп ўтмай Мирзачўлдан мактуб оларди. Дўстининг ҳазил-ҳузулга йўғрилган соғинчномасини Турсунбой Адашбоев ҳали-ҳамон азиз хотира сифатида сақлаб келади.

– Тўра ака аломат эди, – дейди болалар адабиётининг забардаст шоири.

Тўра аканинг Миртемир домла билан, атоқли шоира Зулфияхоним билан яқинлиги ҳам айтишга арзирлидир.

Фильмни тайёрлаш жараёнида адабиётимиз тарихида порлоқ из қолдирган бу икки беназир ижодкор хонадонларида ҳам бўлдик.

Тошкентдаги ишларимизда бизга устоз Турсунбой Адашбоев раҳбарлик ва йўлбошчилик қилдилар.

* * *

Тўра Сулаймон ижодининг баҳоси аниқ, у катта шоир эди. Халқ оғзаки ижоди билан замонавий шеъриятни фавқулодда истеъдод билан омухта қила олган ва бу йўлда ҳар қандай ижодкор ҳавас қилса арзигулик асарлар ярата олган шоир эди.

Ҳақиқий шоир қандай бўлишини кўрмоқчи бўлган ёш қаламкашлар устоз асарларини қунт билан мутолаа қилишлари зарур деб ўйлайман.

Чунки Тўра ака кўнглига келган, қалби буюриб турган ҳар қандай даъватга жавоб бера оладиган шоир эди.

“Эргаш Жуманбулбул ўғли эл кезади” туркуми бунга яққол мисолдир. Эргаш ота тилидан куйланаётган фавқулодда кескин ва қиличдай кескир сатрлар ортида чиройли саллали, “Cоқоллари ўсган Толстой бобо” (Шаҳриёр сатри) – халқ оқини Эргаш Жуманбулбул ўғлининг нурли қиёфасидан кўра, Тўра Сулаймоннинг ўйчан нигоҳи, ҳаёт зарбалари юзига ўз сояларини солишга улгурган шоирнинг саҳро қуёшида тобланган мардона қиёфасини кўриш мумкин.

Тўра ака кундалик ҳаётда учраб турадиган оддий ҳолатлардан ҳам самимий, кўнгилга “жиз” этиб ботадиган сатрлар ярата оларди:

Кушойиш ҳар кунига,
хотиржамлик тунига.
Бирига ўн, ўнига
Юзин берсин, илойим…

Ёки

Хешларимнинг бемаврид кўзларида ёш кўрсам,
Бир мард билан нопокнинг тақдирин туташ кўрсам,
Қайси бир бегуноҳни кенг йўлда адаш кўрсам,
Бир бетайин кимсанинг оёғида бош кўрсам…

Кўнглимда армон ётар,
Терскайдаги қор мисол.

Ёки

Сочга бир-бир оқ тушмоқдадир,
Бундан кўнгил ёришмоқдадир.

Қор бўларми пастқам тоғларда,
Бошим кўкка туташмоқдадир…

Ё ушбу байтни кўринг:

…Муштипар бир онам йиғлайдур,
Қолганлари ёлғон йиғлайдур…

Тўра Сулаймон
ШЕЪРЛАР

Тўра Сулаймон 1934 йил 15 февралда Бахмал туманида туғилган. Ўзбекистон халқ шоири (1999). ТошДУнинг ўзбек филологияси факультетини тугатган (1964). Ижоди 50-йилларда бошланган. Илк шеърлар тўплами — «Истар кўнгил» (1962). «Мен қайга борар бўлсам» (1965), «Жаҳонгашта» (1970), «Ҳамқишлоқларим», «Интизор» (1973), «Сирдарё қўшиқлари» (1974), «Илтижо» (1976), «Алхазар» (1976), «Тўйбоши» (1977), «Сизни эслайман» (1980), «Қоракўзгинам» (1981), «Гулшан» (1988), «Сарвиноз» (1990), «Харсанг» (1994), «Жаҳоннома», «Гул бир ён, чаман бир ён» (1996), «Ёвқочди» (1998), «Сайхон» (2003) каби асарлар муаллифи. Кўплаб шеърлари қўшиқ қилинган. Публицистик мақолалар тўплами ҳам бор («Мамлакатнинг таянч нуқтаси», 2004). 2005 йил Гулистон шаҳрида вафот этган.

СОЗИМ

Сенинг тилакларинг бўлмас мустажоб,
Узилмас торларим, синмас созларим.
Нолам Биру Борга етса не ажаб,
Узилмас торларим, синмас созларим.

Сен айтгандай эрмак, касб-кор эмас бу,
Кўплар ета билмас орзу-ҳавас бу.
Бобомлардан қолган ёлғиз мерос бу,
Узилмас торларим, синмас созларим.

То она табиат менга ёр экан,
Ҳар дами ғанимат, бетакрор экан,
Диёнат бор экан, ялтоқ хор экан,
Узилмас торларим, синмас созларим.

Бирнинг тақдири — бу туман тақдири,
Сарбонга боғлиқдир карвон тақдири,
Созчининг қўлида камон тақдири,
Узилмас торларим, синмас созларим.

Тонг — талъат белгиси. Тун эса Танглик.
Ой — оқшом тангриси, Қуёш — Мангулик. Б
адномга бўлмаса Ерда юргулик,
Узилмас торларим, синмас созларим.

Хоҳи рози бўлгин, хоҳи норизо,
Хоҳи мотам тутиб, хоҳи оч аза,
Довруғлари бўлиб элга овоза,
Узилмас торларим, синмас созларим.

Сенга қолган куним, кунмас — қабоҳат.
Кошки сендан кутсам имдод, иноят!
Мени қўллай олур, қилур ҳимоят.
Узилмас торларим, синмас созларим!

ҚАЙТА КЕТМАС БЎЛИБ КЕЛДИНГМИ, БАҲОР?

Еру самовотда наврўз нафаси,
Боғу бўстонларда андалиб саси,
Бу нафас, бу саснинг йўқ муқояси.
Қайта кетмас бўлиб келдингми, баҳор?

Дастлаб тонг чоғинда кўргандим сени,
Сўнг Тангри тоғинда кўргандим сени,
Қизлар ёноғинда кўргандим сени.
Қайта кетмас бўлиб келдингми, баҳор?

Малак ҳолатинда кўргандим сени,
Қушлар қанотинда кўргандим сени,
Куйчи баётинда кўргандим сени.
Қайта кетмас бўлиб келдингми, баҳор?

Ҳали айтилмаган таърифинг қанча,
Сен то ўру қирни айланмагунча
Боғлар гулга кирмас, очилмас ғунча.
Қайта кетмас бўлиб келдингми, баҳор?

Қошлари ўсмалим, кўзи сурмалим,
Этак-этак гулли, бари бурмалим,
Сени дунёда ҳеч кима бермалим!
Қайта кетмас бўлиб келдингми, баҳор?

Сен қайта яралиш, ёшлик тимсоли,
Ҳаёт бахш этгувчи Масеҳ мисоли.
Сенсиз одамзоднинг не жечар ҳоли?
Қайта кетмас бўлиб келдингми, баҳор?

Тўрт фаслнинг танҳо маликаси сен,
Тугал гўзалликнинг ниҳояси сен,
Ошиқ-маъшуқларнинг таманноси сен!
Қайта кетмас бўлиб келдингми, баҳор?

Ер бирла осмоннинг тиллақоши сен,
Айтар қўшиғимнинг аввал-боши сен,
Олтин бешигимнинг сафардоши сен!
Қайта кетмас бўлиб келдингми, баҳор?

ТАВАЛЛО

Нелардандир кўнгил бўлиб ғаш,
Ҳам эгилиб бу эгилмас бош,
Кўзларимда қалқиб турса ёш,
Бу ҳолимга беролмай бардош,
Муштипар бир Онам йиғлайдир,
Қолганлари ёлғон йиғлайдир.

Қайтар бўлсам қуруқ қўл овдан,
Қора қозон қолса қайновдан,
Ҳам айрилиб ўлжа, уловдан,
Қарзга ботар бўлсам бировдан,
Таскин бериб Онам йиғлайдир,
Қолганлари ёлғон йиғлайдир.

Бирда ҳакдин, бирда ноҳақдин,
Жабр кўрсам бир бетавфиқдин.
Ортда турсам қалби қуроқдин,
Қадрим хароб бўлса тупроқдин,
Оҳлар уриб Онам йиғлайдир,
Қолганлари ёлғон йиғлайдир.

Оға-ини ўртасида гап…
Алҳол келиб чиқмиш ихтилоф:
Бири иззат, бири мулк талаб.
— Бу оқ сутим, меҳримга хилоф, —
Дея шўрлик Онам йиғлайдир,
Қолганлари ёлғон йиглайдир.

Синалмоқнинг гали келганда,
Ноҳақ мағлуб бўлсам майдонда,
Номим қолмас бўлса жаҳонда,
Ким дўст-душман билинар онда,
Аҳволимга Онам йиғлайдир,
Қолганлари ёлғон йиғлайдир.

Ғаним бир ён, мен бир ён бўлсам,
У устувор, мен урён бўлсам,
Бу ҳам камдай ногирон бўлсам –
Оғоч отга ёнма-ён бўлсам,
Ой тутилиб, Онам йиғлайдир,
Қолганлари ёлғон йиғлайдир.

Бўлсам гумроҳ, бўлса гуноҳим,
Вужудимга солмасдин ваҳим,
Қабул айлаб тавалло-оҳим,
Дариғ тутмай меҳринг, илоҳим,
Йиғлатмагил мушфиқ Онамни,
Волидаи Муҳтарамамни.

СОХТА
«Эргаш Жуманбулбул ўғли эл кезади» туркумидан

Не учундирким бу элда
саодат сохтадин сохта,

Хиёнат авжида, ёраб,
диёнат сохтадин сохта.

Иззат-икром, ҳаё, меҳру
оқибат сохтадин сохта.

Илтижолар ижобатсиз
ибодат сохтадин сохта.

Сўфийлари сўғон ерлар
тариқат сохтадин сохта.

Табиб риё, ҳаким баднафс
табобат сохтадин сохта.

Ўзин билмас хотин-қизда
назокат сохтадин сохта.

Ҳалол — афкор, ҳаром — ғолиб
тароват сохтадин сохта.

Онанг пулдир, отанг пулдир
тижорат сохтадин сохта.

Фозил ҳам таъмагир банда
китобат сохтадин сохта.

Қалам ахли риёзатда
ҳикоят сохтадин сохта.

Жафокаш деҳқондин ўзга
тумонат сохтадин сохта.

Қози фатвоси, шоҳ ҳукми
ниҳоят сохтадин сохта.

Тахтию тожи, туғроси,
салтанат сохтадин сохта.

Alisher Narzullo
MIRZACHO’LNING AKADEMIK SHOIRI

Aniq yili esimda yo’g’-u, ammo bu voqeaning bo’lib o’tgani rost.

Mirzacho’l tomonlarda nima sabab bilandir eng Katta xo’jayin ishdan ketadi. Katta bo’lish, keyin yana “kichkina” odamga aylanish aytarli muammo emas. Kunlarning birida cho’lga kelgan yangi Rahbar mirzacho’llik ijod ahlini o’z huzuriga chorlaydi. Qo’liga qalam tutgan shoir, yozuvchi zoti borki, labbay, deya uchrashuvga keladi. Yangi rahbar ijodkorlarni yomon kutib olmaydi. Ammo suhbat yakunida hammani “tuzlaydi”: stol ostidan katta-kichik hajmdagi turli-tuman kitoblarni ro’parasiga qo’yib, oldingi Rahbar o’ziga tegishli bo’lgan kuldongacha olib ketgani, lekin… chang bosib yotgan kitoblarga ishora qiladi, mana bularni qoldiribmi, unutibmi ketibdi, deydi. So’ng bir-bir kitob mualliflarining ismi shariflarini o’qiy boshlaydi. Shu kun yangi Rahbar dashtda javlon urib yurgan deyarli barcha ijodkorlar nomini tilga oladi.

Kuni kechagacha Mirzacho’lning “birinchi” odami bo’lib yurgan Rahbarga ming bir tilak-niyatlar bilan taqdim etgan kitoblarini qalam ahli o’z qo’llari bilan yangi Katta qo’lidan qaytib olishadi. Uchrashuvda faqat bir ijodkorning nomi o’qilmaydi. Taajjubi shundaki, u bugungi majlisga ham kelmagan edi.

Bu voqeani bir necha yillar burun Mirzacho’lda eshitgan edim. Yangi rahbarning kimligi, ismi-sharifiga ham qiziqmaganman, buning ahamiyati ham yo’q. Ammo u kungi voqea… Shoyadki, yolg’on bo’lsa. Uzunquloq gapdir, o’yladim.

Ammo…

Bu voqea xuddi Sadriddin Salim Buxoriyning hikoyasi – naqshbandiya tariqatining so’nggi pirlaridan bo’lgan Tesha boboning o’z qadrini bilmagan takabbur bir kimsa bilan qilgan muloqotiday ta’sirli edi.

Tesha bobo tariqat piri edi, ammo mirzacho’llik yangi Rahbar, mayli, u… Balki u ham avliyodir. Ammo ko’p yillar Mirzacho’lning naq egasi bo’lib yurgan shaxsga loaqal bir bor bo’lsin, hayajon ichra chog’roq bir kitobcha sovg’a qilish xayoliga ham kelmagan qaysar sohibi qalam kim edi? Bu cho’lliklarning o’zlariday sodda, chapani shoir – To’ra Sulaymon edi. Mirzacho’lning bu nomdor shoirini hayotlik chog’ida bor-yo’g’i bir bor, unda ham bemavrid ko’rganman.

Qandaydir ehtiyotsizlik tufayli avtofalokat yuz berib, shoirning nabiralaridan biri hayotdan ko’z yumgandi.

Yozuvchi Nabijon Boqiy, shoir Asqar Mahkam birgalashib Sirdaryoga – ko’ngil so’ragani bordik. Olis yo’l bosib, To’ra akaning xonadoniga yetdik. Tepasi quyoshdan to’silgan so’rida o’tirardik.
Hovli etagidan, saraton issig’idan saqlanish uchunmi, oppoq yaktak kiygan shoir kelardi. U xuddi xudoning uyidan chiqib kelayotgan ehrom kiygan hojilarday edi.
Fotihadan so’ng ko’ngil so’radik.

– O’zining irodasi, – dedi To’ra aka.

So’ng o’rtaga noqulay jimlik cho’kdi. Suhbat hoynahoy juvonmarg o’smir fojiasining tafsilotlari xususida bo’ladi, chamalardim.

Ammo shoir jimlikni buzib, suhbat oqimini kutilmaganda boshqa tomonga burdi. Nazarimda, To’ra aka ataylab shunday qilayotganday – yana nechanchi bordir, bo’lib o’tgan ko’rgulikni qayta boshdan kechirishni istamayotganday edi.

Suhbat O’zbekistondagi o’zgarishlar haqida edi.

To’ra aka to’rt kishi o’tirgan davrada negadir Asqar Mahkamga qarab gapirardi. Asqar aka gapga aralashmas, faqat “ma’qul-ma’qul” deganday, ahyon-ahyon bosh chayqardi, xolos.
Hali aytganimday, gap qandaydir kimsaning shaxsiy sarguzashti haqida emas, jamiyatda yuz berayotgan evrilishlar, odamlar bu yangiliklarni qanday hazm qilib borayotgani xususida edi.

To’ra aka so’ylardi…

Shu bois, biz eshitayotgan so’zlar oqsoqol shoirning hayot haqidagi shaxsiy xulosalari edi desam, to’g’ri bo’ladi.

Nabijon Boqiyning odob saqlab, xomush o’tirishining o’zidayoq angladimki, biz suhbatida o’tirgan shoir anoyilardan emas edi.

Shundan so’ng, oradan hech qancha vaqt o’tmay Respublika matbuotida To’ra Sulaymonning “Erga yaqin odamlar…” badiasi bosilib chiqdi.

Unda shoir Ona Yer, uni e’zozlab kelayotgan haqiqiy yer sohiblari haqida yozgan edi.

Taajjubki, bu badia yozuvchi Nabijon Boqiy, Asqar Mahkam va men To’ra aka xonadonida eshitgan jonli suhbatning davomi edi.

* * *

2005 yili To’ra Sulaymon vafot etdi. Oyqor etaklarida so’lim Aldashmon qishlog’ida dunyoga kelgan shoirni Mirzacho’l dashtlari abadiy og’ushiga oldi.
To’ra akaning zo’r shoirligiga shubhasi borlar uning she’rlarini o’qisin. Ammo To’ra Sulaymon chin ma’nodagi bag’ri keng inson, oqibatli do’st, og’a, ustoz ham ediki, bu hol tezda o’z kuchini ko’rsatdi. Shoirning tuprog’i sovimay turib o’rni bilindi.

* * *

Savob ishni qidirib yuradigan Nabijon aka (Boqiy) To’ra Sulaymon haqida ikki qismli fil`m tayyorlash taklifi bilan chiqdi. Bu taklifni o’sha paytlarda O’zTV birinchi kanali rahbari shoir Xurshid Davron bajonidil qo’llab-quvvatladi.

“O‘zbekiston” telekanali DUK “Ma’naviy-ma’rifiy va badiiy-dam olish” ko’rsatuvlari bosh muharririyati bu ishni amalga oshiradigan bo’ldi. Muharririyat xodimi sifatida men bu ishga mas’ul edim.
Safarimiz Mirzacho’l dashtlaridan boshlandi. Sirdaryo, Guliston, Jizzax, Baxmal – Aldashmon… Keyin Toshkent.

To’ra Sulaymonning do’stlari ko’p edi. O’zini uning shogirdi, deb biluvchi qalam ahli – adiblar, do’xtir, muallimlar – turli soha kishilari ikki og’iz bo’lsa-da, nimadir degilari kelardi. Hatto Gulistonda tasvirga olish ishlarimizni kuzatib turgan soatsoz usta ham shoirni hurmat bilan esladi: “To’ra aka kichkina odamlarga yaqin edi, menday oddiy bir soatsoz ustaning ustaxonasida ham besh-o’n daqiqa vaqtini ayamasdan suhbatlashib ketardi”, degani hali-hamon qulog’im ostida.

Safar… va ko’p kishilar bilan suhbatlashishdan shuni angladimki, sirdaryoliklar To’ra Sulaymonni “o’zlariniki”, jizzaxliklar ham kindik qoni Oyqor bag’rida to’kilganmi, demak “bizniki” deganday qilishardi.

Ammo…

Baxmalda – Aldashmonda bo’lganimizda, masjiddan chiqib kelayotgan chollarni suhbatga chorlaganimizda qiziq bo’ldi: aldashmonlik Juman ismli bobo, o’zini chiroyliroq manzara fonida tasvirga tushirishni ko’zlayotgan rejissyorimiz Jamshid Xudoyqulovga qarab, bilmasang bilib qo’y qabilida shahodat barmog’ini havoga ko’targancha, tog’liklarga xos shevada: “To’ra Sulayman O’zbakistan xalq shayiri edi”, dedi.
Ko’kragini bezab turgan soqolini Baxmal shamoli o’ynoqlab turgan Juman boboning gaplari ancha tagdor edi. Chindan ham To’ra Sulaymon hammamizning shoirimiz. Juman bobo haq edi.

* * *

Baxmaldan qaytishda yo’l-yo’lakay Sirdaryoga – To’ra Sulaymon xonadoniga to’xtab o’tadigan bo’ldik. Hovliga kirishimiz bilan so’rida o’tirgan otaxonga ko’zim tushdi. Kelishgan, barvasta, tartibga keltirilgan soqol-mo’ylablari yoshiga va jussasiga yarashib turgan bu kishi tog’lik tojiklarni eslatardi. Va shunday ham bo’lib chiqdi. Bu kishi Bekkeldi qishlog’ilik Muxtor hoji Do’stmurodov edi. “Millatim – tojik, – dedi Muxtor bobo. – To’ra bilan qiyomatlik do’st edik”.

Bir umr qishloq maktabida yoshlarga saboq berib kelgan, shoir-yozuvchilikka zinhor da’vosi bo’lmagan Muxtor bobo bilan o’zbekning qo’ng’irot lahjasida tanglayi ko’tarilgan To’ra Sulaymonni yaqinlashtirgan kuch qanday kuch edi?..

Muxtor bobo do’sti haqidagi xotiralarini gapira turib, ko’zlariga yosh oldi. Yoshi 70 dan oshganda do’st firoqida yig’lagan odamni ko’rganmisiz?..

Muxtor bobo To’ra bobo (Sulaymon)ni eslab yig’lar edi.

Yodimga Nozim Hikmatning ushbu satrlari keldi:

Buyuk insonlikning tuprog’ida soya,
ko’chasida chiroq
derazasida oyna… bo’lmaydi.

Ayni shu lahzalar ushbu sifatni To’ra Sulaymonga nisbatan ham, uning qiyomatli do’sti Muxtor boboga nisbatan ham bemalol ishlatish mumkin – o’rinli edi.

* * *

Ochig’ini aytaman: fil`mni tayyorlash jarayoni og’ir kechdi. Boisi, To’ra Sulaymon haqida fikr bildirgan shoiru yozuvchilar, adabiyotshunos-fol`klorshunoslar, ziyolilar, muallimlar, oddiy muxlislar… (soatsoz usta yodingizdadir) shu qadar ko’p ediki, bularning barini ikki qismda jamlash, bir tartibga solish mushkul edi.

Yodimda, Usmon Azim To’ra Sulaymon haqida tor uyda gapirgandan ko’ra, kengroq bir joyda gurunglashgan durust, deya shahardagi xiyobonlarning birida “yayrab” dil so’zlarini aytgan edi. Filmga so’zlari kirmay qolgan birgina ijodkor bo’ldi, bu Asqar Mahkam edi.

Asqar aka To’ra Sulaymon ijodi haqida favqulodda chiroyli fikrlar aytdi. Yodimda, biz ijodiy guruh bilan Do’mbirobodga – Asqar Mahkam xonadoniga keldik. Asqar aka uyda yolg’iz ekan. Kasallik zabtiga olgan payt. “Gapiradigan holatda emasman-u, – dedi shoir, bir oz sukutga ketgach, to’shakdan turishga urindi. –To’ra aka uchun gapiraman”.

Biz shoirning uyi biqinidagi boqqa chiqdik.

Kech kuz.

Asqar aka turkiy tilning unut bo’layozgan, ammo To’ra Sulaymon she’rlari bag’rida qayta jaranglab, yana “o’zimizning” qadrdon so’zlarimizga aylanib ketgan qator poetik topilmalar xususida so’zlar, To’ra aka buni g’oyat ustalik bilan amalga oshirganini misollar bilan ta’kidlardi.

Ammo…

Ammo kuni kecha gurillab yurgan shoirning o’zi og’ir betob edi. Tuzalmas dard uni tobora o’z komiga tortib borardi. Mag’rur shoirni muxlislari bu holatda ko’rsa, qanday bo’larkin?
Bog’da shamol esar, xasta shoir, go’yo parvo qilmaganday so’ylardi. Shamol sarg’aygan yaproqlarni xuddi qasdlashganday shoirning parishon boshi uzra sochar, so’ng oyoqlari ostiga to’shardi.
So’zimiz nihoyalandi. Asqar aka biz bilan xayrlashmadi ham, chamasi, bunga majoli yo’qday edi, negadir xomush… bog’ni ichkarisi sari og’ir-og’ir qadam tashlab, o’ychan ketib borardi.
Tasvirchimizga ishora qildim – payqadi.

Televideniega kelganimda kasetani o’sha joyini qayta-qayta ko’rdim: shoir xazonlarni bosib ketib borar, kuz beomon shamolga aylanib uning boshidan gullar emas, xazonlar sochardi… Bu g’oyat ta’sirli manzara edi. Asqar Mahkam xuddi xazonga aylanib borayotgan yo’laklarni bosib, hali zamon o’zi sharhlagan To’ra Sulaymon she’rlaridagi go’zal ma’vo sari ketib borayotganday edi.

Bu – mening ustozim, eng ko’p ehtirom qilgan shoirimning so’nggi interv`yusi edi.

Afsuski, bu “g’amgin lavhani” fil`mga kiritib bo’lmasdi. Har-har zamon shaxsiy arxivimda ishlatilmay qolgan lavhani ko’rganimda tomog’imga nimadir tiqilib kelaveradi.

* * *

To’ra Sulaymonning Muxtor bobo bilan yaqinligi bir dunyo edi. Ammo mirzacho’llik shoirning o’shlik ustoz Tursunboy Adashboev bilan do’stligi yana bir olam edi.

Tursunboy aka ToshDUda tahsil ko’rayotgan yillari sessiyani yakunlab ta’tilga chiqqach, O’shga ketib qolardi. Ko’p o’tmay Mirzacho’ldan maktub olardi. Do’stining hazil-huzulga yo’g’rilgan sog’inchnomasini Tursunboy Adashboev hali-hamon aziz xotira sifatida saqlab keladi.

– To’ra aka alomat edi, – deydi bolalar adabiyotining zabardast shoiri.

To’ra akaning Mirtemir domla bilan, atoqli shoira Zulfiyaxonim bilan yaqinligi ham aytishga arzirlidir.

Fil`mni tayyorlash jarayonida adabiyotimiz tarixida porloq iz qoldirgan bu ikki benazir ijodkor xonadonlarida ham bo’ldik.

Toshkentdagi ishlarimizda bizga ustoz Tursunboy Adashboev rahbarlik va yo’lboshchilik qildilar.

* * *

To’ra Sulaymon ijodining bahosi aniq, u katta shoir edi. Xalq og’zaki ijodi bilan zamonaviy she’riyatni favqulodda iste’dod bilan omuxta qila olgan va bu yo’lda har qanday ijodkor havas qilsa arzigulik asarlar yarata olgan shoir edi.

Haqiqiy shoir qanday bo’lishini ko’rmoqchi bo’lgan yosh qalamkashlar ustoz asarlarini qunt bilan mutolaa qilishlari zarur deb o’ylayman.

Chunki To’ra aka ko’ngliga kelgan, qalbi buyurib turgan har qanday da’vatga javob bera oladigan shoir edi.

“Ergash Jumanbulbul o’g’li el kezadi” turkumi bunga yaqqol misoldir. Ergash ota tilidan kuylanayotgan favqulodda keskin va qilichday keskir satrlar ortida chiroyli sallali, “Coqollari o’sgan Tolstoy bobo” (Shahriyor satri) – xalq oqini Ergash Jumanbulbul o’g’lining nurli qiyofasidan ko’ra, To’ra Sulaymonning o’ychan nigohi, hayot zarbalari yuziga o’z soyalarini solishga ulgurgan shoirning sahro quyoshida toblangan mardona qiyofasini ko’rish mumkin.

To’ra aka kundalik hayotda uchrab turadigan oddiy holatlardan ham samimiy, ko’ngilga “jiz” etib botadigan satrlar yarata olardi:

Kushoyish har kuniga,
xotirjamlik tuniga.
Biriga o’n, o’niga
Yuzin bersin, iloyim…

Yoki

Xeshlarimning bemavrid ko’zlarida yosh ko’rsam,
Bir mard bilan nopokning taqdirin tutash ko’rsam,
Qaysi bir begunohni keng yo’lda adash ko’rsam,
Bir betayin kimsaning oyog’ida bosh ko’rsam…

Ko’nglimda armon yotar,
Terskaydagi qor misol.

Yoki

Sochga bir-bir oq tushmoqdadir,
Bundan ko’ngil yorishmoqdadir.

To’ra Sulaymon
SHE’RLAR

To’ra Sulaymon 1934 yil 15 fevralda Baxmal tumanida tug’ilgan. O’zbekiston xalq shoiri (1999). ToshDUning o’zbek filologiyasi fakul`tetini tugatgan (1964). Ijodi 50-yillarda boshlangan. Ilk she’rlar to’plami — «Istar ko’ngil» (1962). «Men qayga borar bo’lsam» (1965), «Jahongashta» (1970), «Hamqishloqlarim», «Intizor» (1973), «Sirdaryo qo’shiqlari» (1974), «Iltijo» (1976), «Alxazar» (1976), «To’yboshi» (1977), «Sizni eslayman» (1980), «Qorako’zginam» (1981), «Gulshan» (1988), «Sarvinoz» (1990), «Xarsang» (1994), «Jahonnoma», «Gul bir yon, chaman bir yon» (1996), «Yovqochdi» (1998), «Sayxon» (2003) kabi asarlar muallifi. Ko’plab she’rlari qo’shiq qilingan. Publitsistik maqolalar to’plami ham bor («Mamlakatning tayanch nuqtasi», 2004). 2005 yil Guliston shahrida vafot etgan.

SOZIM

Sening tilaklaring bo’lmas mustajob,
Uzilmas torlarim, sinmas sozlarim.
Nolam Biru Borga yetsa ne ajab,
Uzilmas torlarim, sinmas sozlarim.

Sen aytganday ermak, kasb-kor emas bu,
Ko’plar yeta bilmas orzu-havas bu.
Bobomlardan qolgan yolg’iz meros bu,
Uzilmas torlarim, sinmas sozlarim.

To ona tabiat menga yor ekan,
Har dami g’animat, betakror ekan,
Diyonat bor ekan, yaltoq xor ekan,
Uzilmas torlarim, sinmas sozlarim.

Birning taqdiri — bu tuman taqdiri,
Sarbonga bog’liqdir karvon taqdiri,
Sozchining qo’lida kamon taqdiri,
Uzilmas torlarim, sinmas sozlarim.

Tong — tal’at belgisi. Tun esa Tanglik.
Oy — oqshom tangrisi, Quyosh — Mangulik. B
adnomga bo’lmasa Yerda yurgulik,
Uzilmas torlarim, sinmas sozlarim.

Xohi rozi bo’lgin, xohi norizo,
Xohi motam tutib, xohi och aza,
Dovrug’lari bo’lib elga ovoza,
Uzilmas torlarim, sinmas sozlarim.

Senga qolgan kunim, kunmas — qabohat.
Koshki sendan kutsam imdod, inoyat!
Meni qo’llay olur, qilur himoyat.
Uzilmas torlarim, sinmas sozlarim!

QAYTA KETMAS BO’LIB KELDINGMI, BAHOR?

Yeru samovotda navro’z nafasi,
Bog’u bo’stonlarda andalib sasi,
Bu nafas, bu sasning yo’q muqoyasi.
Qayta ketmas bo’lib keldingmi, bahor?

Dastlab tong chog’inda ko’rgandim seni,
So’ng Tangri tog’inda ko’rgandim seni,
Qizlar yonog’inda ko’rgandim seni.
Qayta ketmas bo’lib keldingmi, bahor?

Malak holatinda ko’rgandim seni,
Qushlar qanotinda ko’rgandim seni,
Kuychi bayotinda ko’rgandim seni.
Qayta ketmas bo’lib keldingmi, bahor?

Hali aytilmagan ta’rifing qancha,
Sen to o’ru qirni aylanmaguncha
Bog’lar gulga kirmas, ochilmas g’uncha.
Qayta ketmas bo’lib keldingmi, bahor?

Qoshlari o’smalim, ko’zi surmalim,
Etak-etak gulli, bari burmalim,
Seni dunyoda hech kima bermalim!
Qayta ketmas bo’lib keldingmi, bahor?

Sen qayta yaralish, yoshlik timsoli,
Hayot baxsh etguvchi Maseh misoli.
Sensiz odamzodning ne jechar holi?
Qayta ketmas bo’lib keldingmi, bahor?

To’rt faslning tanho malikasi sen,
Tugal go’zallikning nihoyasi sen,
Oshiq-ma’shuqlarning tamannosi sen!
Qayta ketmas bo’lib keldingmi, bahor?

Yer birla osmonning tillaqoshi sen,
Aytar qo’shig’imning avval-boshi sen,
Oltin beshigimning safardoshi sen!
Qayta ketmas bo’lib keldingmi, bahor?

TAVALLO

Nelardandir ko’ngil bo’lib g’ash,
Ham egilib bu egilmas bosh,
Ko’zlarimda qalqib tursa yosh,
Bu holimga berolmay bardosh,
Mushtipar bir Onam yig’laydir,
Qolganlari yolg’on yig’laydir.

Qaytar bo’lsam quruq qo’l ovdan,
Qora qozon qolsa qaynovdan,
Ham ayrilib o’lja, ulovdan,
Qarzga botar bo’lsam birovdan,
Taskin berib Onam yig’laydir,
Qolganlari yolg’on yig’laydir.

Birda hakdin, birda nohaqdin,
Jabr ko’rsam bir betavfiqdin.
Ortda tursam qalbi quroqdin,
Qadrim xarob bo’lsa tuproqdin,
Ohlar urib Onam yig’laydir,
Qolganlari yolg’on yig’laydir.

Og’a-ini o’rtasida gap…
Alhol kelib chiqmish ixtilof:
Biri izzat, biri mulk talab.
— Bu oq sutim, mehrimga xilof, —
Deya sho’rlik Onam yig’laydir,
Qolganlari yolg’on yiglaydir.

Sinalmoqning gali kelganda,
Nohaq mag’lub bo’lsam maydonda,
Nomim qolmas bo’lsa jahonda,
Kim do’st-dushman bilinar onda,
Ahvolimga Onam yig’laydir,
Qolganlari yolg’on yig’laydir.

G’anim bir yon, men bir yon bo’lsam,
U ustuvor, men uryon bo’lsam,
Bu ham kamday nogiron bo’lsam –
Og’och otga yonma-yon bo’lsam,
Oy tutilib, Onam yig’laydir,
Qolganlari yolg’on yig’laydir.

Bo’lsam gumroh, bo’lsa gunohim,
Vujudimga solmasdin vahim,
Qabul aylab tavallo-ohim,
Darig’ tutmay mehring, ilohim,
Yig’latmagil mushfiq Onamni,
Volidai Muhtaramamni.

SOXTA
«Ergash Jumanbulbul o’g’li el kezadi» turkumidan

Ne uchundirkim bu elda
saodat soxtadin soxta,

Xiyonat avjida, yorab,
diyonat soxtadin soxta.

Izzat-ikrom, hayo, mehru
oqibat soxtadin soxta.

Iltijolar ijobatsiz
ibodat soxtadin soxta.

So’fiylari so’g’on yerlar
tariqat soxtadin soxta.

Tabib riyo, hakim badnafs
tabobat soxtadin soxta.

O’zin bilmas xotin-qizda
nazokat soxtadin soxta.

Halol — afkor, harom — g’olib
tarovat soxtadin soxta.

Onang puldir, otang puldir
tijorat soxtadin soxta.

Fozil ham ta’magir banda
kitobat soxtadin soxta.

Qalam axli riyozatda
hikoyat soxtadin soxta.

Jafokash dehqondin o’zga
tumonat soxtadin soxta.

Qozi fatvosi, shoh hukmi
nihoyat soxtadin soxta.

Taxtiyu toji, tug’rosi,
saltanat soxtadin soxta.