Мен аланглаб қидирган одамимни тополмай турганимда, «Қора бола, меҳмонни кутдириб қўйдик-да», деб биз томонга келаётган ўта жиддий, қиёфаси испан теодорларникига ўхшаб кетадиган узун плашдаги йигитни кўриб, беихтиёр тўхтаб қолдим.
РАССОМ ХОТИРАЛАРИ
Ҳасанбой Саидов
«Шавкат Рахмон замондошлари хотирасида»китобидан
Ҳасан Сайид Рўшнолик тахаллуси билан ижод қилиб келаётган ўшлик таниқли рассом, Ўзбекистон рассомлар уюшмаси аъзоси Ҳасанбой Саидов 1964 йилда Тошкентдаги Беньков номидаги рассомчилик билим юртида, сўнгра Тошкент театр ва рассомчилик институтида таълим олган. Шундан сўнг маданият вазирлиги йўлланмаси билан Андижондаги СССР рассомлар фондининг бадиий устахонасида меҳнат фаолиятини бошлаган. 1990 йилдан Ўш шаҳрида яшаб, ўз ижодини давом эттирмоқда.
1986 йилнинг ёзида, Марҳамат туманида узок, йиллар пахта бригадири бўлган, айни пайтда пенсияда бўлишига қарамай, колхоз боғида ишлаётган Ҳошимжон ака портрети ёзилиши жараёнида менинг беназир шоир Шавкат Раҳмон билан танишувимга сабаб бўлган воқеа юз берди.
Ҳошимжон аканинг портрети устида ишлар эканман, ҳар кунлик тушлик овқат ташвиши билан куймаланиб юргувчи ҳушфеъл бир киши билан суҳбатлашиб қолдик. У Хошимжон аканинг бригада аъзоси, содиқ дўсти Юсуф ака эди.
Бир куни Юсуф ака шундай деб қолди: «Хасанжон сиз менинг ўғли Муҳаммад билан гаплашадиган йигит экансиз. Ўғлим — шоир, Тошкентдаги нашриётда ишлайди. Унинг устози ўшлик йигит. Ўғлим эртага Марҳаматга келади. Сиз ҳам келинг, — танишиб оласизлар».
Мен Юсуф аканинг таклифига рози бўлдим. Эртаси куни оилам билан меҳмон бўлиб Юсуф аканинг хонадонига кириб бордик. Марҳаматнинг Қора қўрғони биз шаҳарликлар учун мафтункор бир маъво эди. Кечқурун Ўшга қайтиш тараддудини кўраётганимизда Муҳаммад Юсуф дўстлари билан кириб келди. Юсуф ака бизни таништирди. Мухаммад Юсуф мени Тошкентга таклиф қилди.
Куз. Ноябр ойи. Поезддан эрта тушиб, кимникига боришни ҳал қила олмай, бир оз туриб қолдим. Ниҳоят, тўғри нашриётга боришга қарор қилдим. Мен борган пайтда нашриётда йўлакларни супуриб-сидириб юрган фаррош аёлдан бошка ҳеч ким йўқ эди. Муҳаммад поэзия бўлимининг эшигини очганида соат тўққиздан ошган эди..
— Ана ўзлари», — деди Муҳаммад. Мен аланглаб қидирган одамимни тополмай турганимда, «Қора бола, меҳмонни кутдириб қўйдик-да», — деб биз томонга келаётган ўта жиддий, қиёфаси испан теодорларникига ўхшаб кетадиган узун плашдаги йигитни кўриб, беихтиёр тўхтаб қолдим.
Биз Шавкатбекнинг хонадонига кириб борганимизда ўғли Шоҳрухбек ва қизи Шоирахон мактабдан келган экан. Мен дарҳол Ўшда тайёрлаб келган «подрамник»ка холст тортиш билан машғул бўлдим. Барча ўшлик аёллар каби серилтифот, хушсухан Манзурахон ишдан келганида биз портрет композициясини муҳокама қилаётгандик.
Шавкатбек ишлаб ўтирар, мен эса унинг ўзигагина хос бўлган ҳолатларини кузатар эдим. Ниҳоят, бир қанча вариантлар ичида иккаламиз учун хам мақбул бўлган ҳолатни танладим.
Вақт ярим кеча бўлганлигига қарамай, биз ишлардик.
— Ҳасанжон, дам олинг, эртага давом этарсиз, — деди Шавкатбек. Мен ётдим. Уйқу келмади. Нариги хонада ёзув машинкасининг чиқиллаши эшитилиб турарди. Тонгга яқин кўзим илинди.
Уйғонганимда қизлар мактабга тайёрланишиб, Шоҳрухни уйғотишга уринишар эди. Шавкатбек ўз хонасида машинкасини чиқиллатиб ўтирарди.
Биз Шавкатбек билан нашриёт олдида хайрлашдик.
Шавкат Раҳмоннинг уйи. Шоир бош кўтармай ишлар, кўп чекар эди. “Хасанжон, парчаланган булутларни чиза оласизми?” деб сўраб қолди бир куни Шавктбек. “Ҳа, чизса бўлади, ҳаракат қиламиз” – дедим жавобан. Осмонни бошқатдан ишладим.
Иккинчи этюдга хам бир оз ўзгаришлар киритишга мажбур бўлдим. «Биласизми, Ҳасанжон, — деди ниҳоят у узоқ, чўзилган жимликни бузиб, — мен бир амалдорга «Қўлинг қон сенинг» деганман, «менинг қўлларимдаги ранглар қонга ўхшамасин!»
Мен эътироз билдирмадим. Қизил рангни жигар ранг бўёқ билан бўяб ташладим. Яна ишлай бошладик. Шавкатбек билан яқиндан танишиб қиёфасида сохта такаллуфли ажинларни эмас, ўз биродарига дардкаш чизиқларни ўқидим.
— Шавкатбек, — дедим мен жуда чўзилиб кетган ноқулай жимликни бузиш учун, — менимча, ўша 20-йилларда бошланган миллий чегараланиш, беш жумҳуриятнинг тузилиши биз туркистонликлар учун яхшилик келтирмади. Туркистоннинг парчаланиши Россия империяси учун керак эди, чунки бўлиб ташлаб, бошқариш осон.
Шавкатбекнинг ўйчан қиёфасида жонланиш, кўзларида ногаҳоний ўт пайдо бўлди. Менга худди шу холат керак эди. Портретдаги кўзлар нурсиз чиқаётган эди.
— Ҳасанжон, бўлиниб кетиш Туркистоннинг энг катта ютқизиғи бўлди. Чунки тарихан шаклланиб келаётган туркий халқларнинг тил бирлигига путур етди. Ўзбек, қозоқ., қирғиз, туркман, хатто форсийда сўзлашгувчи тожик ҳам бу тилдан хабардор эди. Бу табиий бирлашиш жараёни эди. Чунки юрт битта, давлат битта, тил ҳам умумий эди.
Бизнинг Туркистон ҳақидаги қарашларимиз ҳамоҳанг эди. Шавкатбек узоқ гапирди. Мен шоирни суҳбатга тортиб тўғри қилган эдим. Буюк Репин хам иши кўнгилдагидай чиқмаётган пайтларда портрет эгасини худди шундай мулоқот ёрдамида жунбушга келтирар экан.
Шавкатбекларникида 3-4 кун ишлагач, этюдлар билан Ўшга қайтдим. Кейинчалик шу этюдлар асосида иккита портрет ёздим. Мен ижодий фаолиятим мобайнида юзлаб портретлар ёздим, лекин бу ишлар ичида Шавкат Раҳмон портрети алоҳида ўрин тутади. Бу асарларим менга шуниси билан қадрлики, улар «қолипга сиғмаган» портретлар бўлди. Шоир билан мулоқотда бўлган ўша бир неча кунлик давр нафақат менинг ижодимга, балки дунёқарашимга, санъатга нисбатан муносабатимга хам ўз таъсирини ўтказди.
Ҳар гал Шавкат Раҳмонни эслар эканман, кўз олдимда ҳақиқий ИНСОН сиймоси, ростмана САНЪАТКОР сиймоси, миллатпарвар ЗИЁЛИ сиймоси гавдаланаверади.
RASSOM XOTIRALARI
Hasanboy Saidov
«Shavkat Raxmon zamondoshlari xotirasida»kitobidan
Hasan Sayid Ro’shnolik taxallusi bilan ijod qilib kelayotgan o’shlik taniqli rassom, O’zbekiston rassomlar uyushmasi a’zosi Hasanboy Saidov 1964 yilda Toshkentdagi Ben`kov nomidagi rassomchilik bilim yurtida, so’ngra Toshkent teatr va rassomchilik institutida ta’lim olgan. Shundan so’ng madaniyat vazirligi yo’llanmasi bilan Andijondagi SSSR rassomlar fondining badiiy ustaxonasida mehnat faoliyatini boshlagan. 1990 yildan O’sh shahrida yashab, o’z ijodini davom ettirmoqda.
1986 yilning yozida, Marhamat tumanida uzok, yillar paxta brigadiri bo’lgan, ayni paytda pensiyada bo’lishiga qaramay, kolxoz bog’ida ishlayotgan Hoshimjon aka portreti yozilishi jarayonida mening benazir shoir Shavkat Rahmon bilan tanishuvimga sabab bo’lgan voqea yuz berdi.
Hoshimjon akaning portreti ustida ishlar ekanman, har kunlik tushlik ovqat tashvishi bilan kuymalanib yurguvchi hushfe’l bir kishi bilan suhbatlashib qoldik. U Xoshimjon akaning brigada a’zosi, sodiq do’sti Yusuf aka edi.
Bir kuni Yusuf aka shunday deb qoldi: «Xasanjon siz mening o’g’li Muhammad bilan gaplashadigan yigit ekansiz. O’g’lim — shoir, Toshkentdagi nashriyotda ishlaydi. Uning ustozi o’shlik yigit. O’g’lim ertaga Marhamatga keladi. Siz ham keling, — tanishib olasizlar».
Men Yusuf akaning taklifiga rozi bo’ldim. Ertasi kuni oilam bilan mehmon bo’lib Yusuf akaning xonadoniga kirib bordik. Marhamatning Qora qo’rg’oni biz shaharliklar uchun maftunkor bir ma’vo edi. Kechqurun O’shga qaytish taraddudini ko’rayotganimizda Muhammad Yusuf do’stlari bilan kirib keldi. Yusuf aka bizni tanishtirdi. Muxammad Yusuf meni Toshkentga taklif qildi.
Kuz. Noyabr oyi. Poezddan erta tushib, kimnikiga borishni hal qila olmay, bir oz turib qoldim. Nihoyat, to’g’ri nashriyotga borishga qaror qildim. Men borgan paytda nashriyotda yo’laklarni supurib-sidirib yurgan farrosh ayoldan boshka hech kim yo’q edi. Muhammad poeziya bo’limining eshigini ochganida soat to’qqizdan oshgan edi..
— Ana o’zlari», — dedi Muhammad. Men alanglab qidirgan odamimni topolmay turganimda, «Qora bola, mehmonni kutdirib qo’ydik-da», — deb biz tomonga kelayotgan o’ta jiddiy, qiyofasi ispan teodorlarnikiga o’xshab ketadigan uzun plashdagi yigitni ko’rib, beixtiyor to’xtab qoldim.
Biz Shavkatbekning xonadoniga kirib borganimizda o’g’li Shohruxbek va qizi Shoiraxon maktabdan kelgan ekan. Men darhol O’shda tayyorlab kelgan «podramnik»ka xolst tortish bilan mashg’ul bo’ldim. Barcha o’shlik ayollar kabi seriltifot, xushsuxan Manzuraxon ishdan kelganida biz portret kompozitsiyasini muhokama qilayotgandik.
Shavkatbek ishlab o’tirar, men esa uning o’zigagina xos bo’lgan holatlarini kuzatar edim. Nihoyat, bir qancha variantlar ichida ikkalamiz uchun xam maqbul bo’lgan holatni tanladim.
Vaqt yarim kecha bo’lganligiga qaramay, biz ishlardik.
— Hasanjon, dam oling, ertaga davom etarsiz, — dedi Shavkatbek. Men yotdim. Uyqu kelmadi. Narigi xonada yozuv mashinkasining chiqillashi eshitilib turardi. Tongga yaqin ko’zim ilindi.
Uyg’onganimda qizlar maktabga tayyorlanishib, Shohruxni uyg’otishga urinishar edi. Shavkatbek o’z xonasida mashinkasini chiqillatib o’tirardi.
Biz Shavkatbek bilan nashriyot oldida xayrlashdik.
Shavkat Rahmonning uyi. Shoir bosh ko’tarmay ishlar, ko’p chekar edi. “Xasanjon, parchalangan bulutlarni chiza olasizmi?” deb so’rab qoldi bir kuni Shavktbek. “Ha, chizsa bo’ladi, harakat qilamiz” – dedim javoban. Osmonni boshqatdan ishladim.
Ikkinchi etyudga xam bir oz o’zgarishlar kiritishga majbur bo’ldim. «Bilasizmi, Hasanjon, — dedi nihoyat u uzoq, cho’zilgan jimlikni buzib, — men bir amaldorga «Qo’ling qon sening» deganman, «mening qo’llarimdagi ranglar qonga o’xshamasin!»
Men e’tiroz bildirmadim. Qizil rangni jigar rang bo’yoq bilan bo’yab tashladim. Yana ishlay boshladik. Shavkatbek bilan yaqindan tanishib qiyofasida soxta takallufli ajinlarni emas, o’z birodariga dardkash chiziqlarni o’qidim.
— Shavkatbek, — dedim men juda cho’zilib ketgan noqulay jimlikni buzish uchun, — menimcha, o’sha 20-yillarda boshlangan milliy chegaralanish, besh jumhuriyatning tuzilishi biz turkistonliklar uchun yaxshilik keltirmadi. Turkistonning parchalanishi Rossiya imperiyasi uchun kerak edi, chunki bo’lib tashlab, boshqarish oson.
Shavkatbekning o’ychan qiyofasida jonlanish, ko’zlarida nogahoniy o’t paydo bo’ldi. Menga xuddi shu xolat kerak edi. Portretdagi ko’zlar nursiz chiqayotgan edi.
— Hasanjon, bo’linib ketish Turkistonning eng katta yutqizig’i bo’ldi. Chunki tarixan shakllanib kelayotgan turkiy xalqlarning til birligiga putur yetdi. O’zbek, qozoq., qirg’iz, turkman, xatto forsiyda so’zlashguvchi tojik ham bu tildan xabardor edi. Bu tabiiy birlashish jarayoni edi. Chunki yurt bitta, davlat bitta, til ham umumiy edi.
Bizning Turkiston haqidagi qarashlarimiz hamohang edi. Shavkatbek uzoq gapirdi. Men shoirni suhbatga tortib to’g’ri qilgan edim. Buyuk Repin xam ishi ko’ngildagiday chiqmayotgan paytlarda portret egasini xuddi shunday muloqot yordamida junbushga keltirar ekan.
Shavkatbeklarnikida 3-4 kun ishlagach, etyudlar bilan O’shga qaytdim. Keyinchalik shu etyudlar asosida ikkita portret yozdim. Men ijodiy faoliyatim mobaynida yuzlab portretlar yozdim, lekin bu ishlar ichida Shavkat Rahmon portreti alohida o’rin tutadi. Bu asarlarim menga shunisi bilan qadrliki, ular «qolipga sig’magan» portretlar bo’ldi. Shoir bilan muloqotda bo’lgan o’sha bir necha kunlik davr nafaqat mening ijodimga, balki dunyoqarashimga, san’atga nisbatan munosabatimga xam o’z ta’sirini o’tkazdi.
Har gal Shavkat Rahmonni eslar ekanman, ko’z oldimda haqiqiy INSON siymosi, rostmana SAN’ATKOR siymosi, millatparvar ZIYOLI siymosi gavdalanaveradi.
