20 феврал — Шоир ва таржимон Матназар Абдулҳаким таваллуд топган кун

   Устоз Матназар Абдулҳакимнинг ҳаёт йўлини, феъл-атворидаги ўзига хосликларни, одамшавандалигини, энг муҳими, шоирлигини саҳифаларга сиғдириш осон эмас. Лекин бурч масаласи, миннатдорлик ҳисси икки оғиз сўз айтишга ундайди.

Янгибой ҚЎЧҚОРОВ,
ХОРАЗМНИНГ ОЛМОС ЧЎҚҚИСИ

Устоз Матназар (Муҳаммадназар)  Абдулҳаким Элликқалъада бўлишни, мовий Ақчакўл соҳилида ўй ўйлаб кезишни, Султонувайс тоғидан эсган шаббодага шавқ билан юз тутишни, Аёзқалъа адирларига “оёқ етганча” кетишни ёқтирарди. Мамлакат Фанлар академиясининг Бўстон шаҳридаги Ботаника боғини айланиш ҳам шоирга чексиз ҳузур бағишларди. Чунки бу ерда етти иқлимдан келтирилган етмишдан ортиқ ноёб дарахтлар соясида сайр этиш мумкин. Шоир қорақайинлар оиласига мансуб каштан дарахти тагида узоқ туриб қолар, беқиёс Чеховнинг кичик ватани Таганрогда ўтказган талабалик йилларини эсларди.

Кейин:
— Таганга, Жуманазарга қўнғироқ қилинг. Ақчакўлда бошланган гурунгни Шўркўлда давом эттирамиз! – дерди. Ақчакўл бўйида ёзилган дастурхон атрофида ҳам, кейин Шўркўл қирғоғида ҳам олмани шу қадар чиройли қилиб арчир, қовунни шунчалик кўзга ёқимли қилиб тилимлар, ёқутдек ёниб турган узумни шу даражада гўзал йўсинда жойлаштирардики, қойил қолмасликнинг асти иложи йўқ эди.

Дарвоқе, бундан 45 йил аввал Элликқалъа дашти ўзлаштирила бошланганида Матназар ака биринчилардан бўлиб бетон қорган, пешонасидан маржон-маржон тер оқизиб қўриқдаги илк биноларнинг пойдеворига улуш қўшган. Ўшанда улар нақ Ақчакўлдан акуладек келадиган лаққа балиқ тутишган. Улкан балиқдан бир ҳафта давомида таом тайёрлашни бошловчи шоирга топшириб, бир дастёр йигитни бириктиришган.

— Биринчи куни балиқнинг бир қисмини қизартириб қовурдик. – деган эди ўшанда шоир. – Эртасига балиқ кабоб едик. Учинчи куни балиқ котлетга тўйдик. Тўртинчи куни балиқ гўштидан чучвара тугдик. Хулласи калом, саккиз кунда луқмаи ҳалолимиздан саккиз хил тансиқ таом тайёрладик!

Худди чўлдаги пазандаликда ўзининг бетакрор маҳоратини намоён қилганидек, Матназар ака олтмишинчи йилларнинг охирида ажойиб шоирлик, етмишинчи йилларнинг ниҳоясида тенгсиз таржимонлик, саксонинчи йилларнинг оёғида зукко мунаққидлик, тўқсонинчи йиллар интиҳосида эссенавислик бобида улоқни олди. Ҳаётининг сўнгги ўн йили давомида Хоразм Маъмун академиясининг энг илғор илмий ходими бўлди…

Ғазал мулкининг бетимсол султони Низомиддин Мир Алишер Навоий ҳазратларининг меросини теран билган   Матназар оға “Илоҳий дийдор ёки бир ғазал шарҳи” деган ширали мақола ёзган эди. Ушбу мақоланинг кичик бир қисмига эътибор қилинг:

“Ҳазрат Навоийнинг бу машҳур ғазали ҳақида суҳбатлашишдан аввал, ота-боболаримиз коинотни ўн саккиз минг оламдан иборат, деб англаганликларини эслаб ўтишимиз жоиз. «Ошуб» — ғавғо, тўполон дегани. Хўш, нима учун шоир «Ўн саккиз минг олам ошуби» дейди?

Ўн саккиз минг олам ошуби агар бошиндадур,
Не ажаб, чун сарвинозим ўн саккиз ёшиндадур

Маълумки, бизга ана шу «ўн саккиз минг олам»дан кичик бир қисм — Ер юзининг ўзимиз яшайдиган бўлагидаги ғам-ташвишу ғалаёнлар, жунбушларгина аён. Чексизликдаги жамики «ошублар»нинг ҳайбатини ҳатто тасаввур қилишга ҳам ожизлик қилиб қоламиз. Бироқ, Алишер Навоий идеалидаги инсоннинг, мумтоз маҳбубанинг етуклиги шу даражадаки, унинг бошида нафақат мазкур «ўн саккиз минг олам ошуби» ҳақидаги тасаввур, балки ана шу ошуб, ана шу ғалаён бор. Шу ўринда, Алишер Навоийнинг ҳар бир инсон шахсига нақадар буюк аҳамият берганлиги, қанчалик залворли юк ортганлигини таъкидлаб қўйиш лозим. Инсоннинг, ҳар бир шахснинг ўзи алоҳида бир оламгина бўлиб қолмасдан, балки «Ўн саккиз минг олам ошуби»нинг соҳиби эканлиги буюк шоиримизнинг бу борадаги ўзига хос кашфиётидир. Биз ҳар лаҳзада дунёга неча минглаб одамлар келиши ва ҳар лаҳзада қанчадан-қанча гўзаллар ўн саккиз ёшга қадам қўйишларини, бир ўйласак ва ҳар биттасининг бошида ўн саккиз минг оламда содир бўлаётган ғалаёнлар мавжудлигини фикр қилсак, буларнинг барчаси ва булардан ташқари Навоий лирик қаҳрамони томонидан васф этилаётган ўн саккиз минг олам муаммоларини ўз бошига жам қилган маҳбубанинг зоҳирий ва ботиний кўрки нақадар бетимсол эканлиги аён бўлади. ”

Яширмасдан айтиш керакки, Матназар Абдулҳаким улуғ Навоий ижодининг ёғли ёнғоғини чақа билган бармоқ билан санарлик донишмандлардан бири эди. Айни чоғда у ҳам илмий, ҳам адабий жамоатчилик томонидан тан олинган йирик огаҳийшунос эди. Ишонмасангиз, устознинг “Зоҳирий фақр, ботиний қудрат” мақоласига қаранг:

“Муҳаммад Ризо Огаҳий ҳазратларининг қаламига мансуб «Ашъори форсий» манзумалар туркуми муборак анъаналар асосида битилган, моҳиятан тасаввуфий шеъриятнинг улкан тарбиявий аҳамиятга эга бўлган оҳангларда ижод этилгандир:

Ё раб, сенинг туфайлидир мартаба, ашку оҳимиз,
Сен айбимизни айла авф, кечир бизим гуноҳимиз.

Шоирнинг «Таъвиз-ул-ошиқин» девонининг таркибий жузви бўлмиш «Ашъори форсий» туркумининг дастлабки ғазали мана шундай матлаъ билан бошланади. Ушбу мисралардан аён бўладики, шоир қаламга олган мавзуларнинг мавзуи, инсонни камолотга сазовор қиладиган фазилатларнинг манбаи, унга барча неъматларни турли воситалар орқали туҳфа этгувчи Аллоҳдир. Модомики, бизнинг бир-биримизга қилган эзгуликларимизни юзимизга солиб, таъна қилишга ҳақимиз йўқ, билъакс, бу эзгуликларга бизни сазовор этишга воситачи қилиб танлаганлиги учун, аввало, Аллоҳдан, қолаверса, бир-бирларимиздан миннатдор бўлмоғимиз, миннатдорлигимизнинг мантиқий натижаси ўлароқ, шукроналик тарзида, мазкур яхшиликларимизни яна ҳам зиёда қилиб ҳамда мустаҳкамлаб бормоғимиз керак бўлади.”

Устоз Навоий ва Огаҳий гулшанининг миннатдор мафтунигина эмас, ўзига замондош шоирлар шеъриятини теран тадқиқ эта олган атоқли адабиётшунос эдилар. “Йироқларга етаклади мени бир сурон” мақоласи фикримизнинг ёрқин далили бўла олади. “Адабиётшунослигимизда, янглишмасам, ижод психологияси алоҳида фан сифатида ажралиб чиқмаган. –деб ёзади муаллиф. — Бироқ ижод ғалаёнига қаттиқ берилган шоирки бор, бадиий ижод кечинмаларининг шуурий ҳамда ғайришуурий жиҳатларига ўз шеърларида муайян даражада тўхталмай иложи йўқ. Айниқса, ижод жараёнининг бу тафсилотлари улкан тарихий эврилишлар билан бевосита ёки билвосита боғлиқ бўлса. Шоирлар, албатта, ижод руҳшунослиги масалаларини тадқиқ этишни ўз ижодларида бош мақсад сифатида танламайдилар; улар мазкур руҳий жараёнга муайян даражада “тегиб” ўтадилар.

Абдулла Ориповнинг “Сароб” шеъри ҳам, гарчи ушбу мавзуга буткул бағишланган бўлмаса-да, унда тарихнинг яхлит бир парчаси шоир ижодий кечинмалари билан йўғрилган ҳолда, бадиий-маънавий жиҳатдан поэтик таҳлил қилинади.”

Устоз шоирнинг истеъдодли шогирди Гўзалбегим томонидан эълон қилинган ушбу сатрларни эслагим келди:

“Мен учун устоз Матназар Абдулҳаким Хоразмнинг энг баланд чўққисидир. Бу табаррук инсон билан бир замин ва бир замонда туғилганим мен ва бошқа хоразмликлар учун ҳам ажойиб сийловдир. Ахир, сен билан бир асрда шундай улуғ инсон яшаганини билиб, ҳис этиб яшашнинг ўзи бахт-ку! Мана – Хоразмнинг кўзимиз етиб, юрагимиз ета олмаган бемисл қояси. Устоз менда, мен каби неча ўнлаб ёшларда мутолаага, бадиий Сўзга ва гўзалликларни ҳис этиб яшашга раҳбат уйғотган. Матназар Абдулҳаким – Хоразм характери, бойлиги, унинг дукиллаб ураётган юраги бўлиб кўринади менга. “Оҳини ҳасса” қилиб яшаб ўтган боболарим – Нажмиддин Кубро, Паҳлавон Маҳмуд, Муҳаммад Ризо Огаҳийлар сафига Матназар Абдулҳакимнинг офтобдай иссиқ номини ҳам қўшиб гапиргим келади, келаверади…”

 Дарҳақиқат, Матназар Абдулҳаким томонидан миллий адабиётимиз боғига экиб кетилган дуркун гужум ана шундай минг йилча завол билмайдиган тафаккур дарахтидир. Бу безавол гужум биринчи навбатда шеърият гужумидир. Матназар оға ёзган юзлаб шеърлар бугунги поэзиямизнинг Шукрулло, Ҳуснитдин Шарипов, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Омон Матжон,  Ҳалима Худойбердиева ва бошқа пешқадам вакилларининг энг гўзал ашъорлари каби адабиёт мухлисларининг қалбига муҳрланган. Биз тилга олган устозлар ёзган шеърларнинг ўзига хослиги шундаки, улар чинакам шеърий санъат даражасига кўтарилган. Матназар Абдулҳаким шеърлари ҳам. Бунга муштарийнинг ўзи ишонч ҳосил қилиши учун устознинг “Ибодат” номли ажойиб шеърини тўлиқ келтирамиз:

Рад этмагил даҳрий деб мени,
Мустажоб эт эзгу дуойим.
Ўғил кўрсин ўғли йўқ одам,
Қизи йўққа қиз бер, Худойим.

Умид билан дунёга келган
Фарзандсизлик доғин туймасин
Ҳеч парранда, ҳеч дарранданинг,
Қўй, илойим, пушти куймасин.

Қулунлар бер саодатманд эт
Ҳар бир тулпор, ҳар бир дулдулни.
Авлодидан мосуво қилма
Бирон тўти, бирон булбулни.

Қўраларга солади қирон,
Уяларда қилади бузғун.
Бола кўрсин, барибир, бўри,
Жўжа очсин, барибир қузғун.

Қорайса ҳам дастидан фалак
Жунжикса ҳам дастидан боғлар,
Зағчалар кўп сернасил бўлсин,
Ўзларидан кўпайсин зоғлар.

Узумлар кўп мева берсинлар,
Гужумлар кўп соя берсинлар.
Майли, печак, майли, алаф ҳам,
Илдизини ёя берсинлар.

Менга шеър бермасанг бермагил,
Бошқаларни қилма нолонлар.
Майлига, бошқоронғи бўлсин
Менинг юрагимга илонлар.

Шудир сенга ўтинчим, нолам,
Илтижо ҳам фарёдим доим.
Бахтимизга Ўзинг ёлғизсан,
Шу бахт бизга басдир, Худойим.

Эсимда: 2008 йилнинг 21 февраль тонги қадимий ва навқирон Хивада осойишта, улуғворлик билан отган эди. Ўзим тунаган «Собир арқончи» меҳмонхонасининг ораста, жимжит ҳовлисига чиқдим. Кейин Қўшадарвоза билан Боғчадарвоза оралиғидаги уч юз қадамлик йўлакни уч бора одимлаб ўйга толдим.

Ана шу куюқ ўйлар билан Боғчадарвозага тўртинчи марта борганимда чапга, бироз юргач ўнгга, карвонсарой ва деҳқон бозорига бурилдим. Бозор дарвозаси ёнига икки юк машинаси келиб тўхтади. Биттасидан энг аввало бир пайтлари менинг онам ипак қурти боққанида устига сўкчак ўрнатадиган ёғоч хариларни туширишди. Кейин Хоразмнинг «олахомма» навли қовунларини эҳтиёткорлик билан қўлма-қўл олиб ўша хариларга илишди. Устидан кигиз ёпишди. Иккинчи юк машинасини очишганида унинг ичи лиқ тўла исириқ – адраспан эканлигини кўрдим. Бу шифобахш кўкатлар бир вақтлари донишманд бобомиз шайх Кубро отда айланган, Сулаймон Боқирғонийнинг оқ туяси кезган ўркач-ўркач қумларда, Полвон Пир Ҳинд заминига бораётиб ором олган саксовуллар соясида ўсгандир. Беш даражали совуқда устоз Ғафур Ғулом ибораси билан айтганда «тилими тилни тилим-тилим» қиладиган мазали қовун бўлса ҳам тановул қила олмайсиз. Исириқ эса айнан менга керак нарса: бугун миллатимизнинг мукаррам шоирларидан бири, таниқли таржимон, адабиётшуносликка оид ажойиб асарлар муаллифи, Маъмун академиясининг илмий ходими, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими, «Офарин» мукофотининг соҳиби, устозим ва оғам Матназар Абдулҳаким ўғли олтмиш ёшга тўлди. Оғамизга академияда ҳам, Урганчдаги уйида ҳам кўз тегмасин деб икки боғлам исириқ харид қилдим.

Нонушта чоғида Урганчга, Матназар аканинг ўғли Музаффарнинг уяли телефонига қўнғироқ қилдим. «Ўзимнинг уйимдаман, Янгибой ака. Ўн беш дақиқадан кейин катта уйга бориб дадам билан гаплаштираман!» деди. Кеча шоирнинг уй телефони ўчиб қолган, туғилган кунига эса энг яқинлари йиғилган эдик. Бир неча кун олдин эса Урганч давлат дорилфунунида устознинг ижодий кечаси ўтказилиб, у ерда каминаи камтарин ҳам шоир ижоди ҳақида икки оғизгина сўзлаган эдим. Мана, бугун Маъмун академиясидек мўътабар даргоҳда у киши билан ҳаёти ва ижоди тўғрисида суҳбат қурмоқчиман. Халқимнинг ардоқли ижодкори олтмишга чиққанида бир ука, бир шогирд сифатида унга айтадиган сўзларим ҳам оз эмас. Уяли телефоним жиринглайди:

— Ассалому алайкум. Қаердасиз, Янгибой?

— Ассалому алайкум, устоз. Хивадаман. Яна бир бор туғилган кунингиз билан табриклайман. Кеча Хевоқ қудуғидан сув ичишга келишган эдик-ку?

— Эсимда. Ўн беш дақиқадан кейин йўлга чиқаман. Келишилган вақтдан сал кечикиб боришим ҳам мумкин: негаки мен Олмонияда эмас, Осиёда туғилганман. Зерикмай ўтиринг!

Эрталаб ҳар хил касб эгалари ҳар хил жойга отланадилар. Аммо журналист халқи эрталаб албатта газета дўконига йўл олади. Сал кейин газета харид қилиш учун ташқарига чиққанимда бирдан шу қадар кучли қор бўрони пайдо бўлдики, беш дақиқа ичида Ичонқалъа деворлари беш бармоқ энидаги қор билан қопланди. Боғчадарвоза томон боряпману қор қуюни кўз очирмайди. Ҳалигина ҳамма ёқ жимжит эди. Бу нима? Кубро бобо қалбида жунбишга келган изтироб бўронларининг нафасими? Гандимиёнда қўлидаги қалами титраган Ферузнинг фарёдими? Бунёдкорлиги бошига бало олиб келган Исломхўжанинг сўнгги дақиқаларида тортган «уҳ»ими? Ё шоир ўз шеърларига жойлаган тизгинсиз туғёнми?!

Билмадик. Троллейбусдан бир даста китоб қўлтиқлаган Матназар Абдулҳаким тушганидан кейин қор қуюнидан асар ҳам қолмади. Беш дақиқадан сўнг қадимий шаҳар ёнбошида қуёш гардиши ярқиради. Унинг ҳаётбахш нурлари Исломхўжа минорига, Оқшайхбобо кўшкига, Паҳлавон Маҳмуднинг муқаддас мақбараси гумбазига таралди…

1948 йилнинг 20 февралида, буюк Навоий ва буюк Бобур билан бир бурж остида, Урганч яқинидаги қадимий Қоровул қишлоғида, оддий деҳқон ва адабиётнинг, Огаҳий меросининг ошиғи Абдулҳаким Оллобергановнинг оиласида ўғил дунёга келганида чақалоқнинг она томонидан бувиси Ҳавожон аянинг қарори билан Муҳаммадназар исми берилади. Кўзи ёриган аёл Тўхтажон опа узоқ умр кўрмайди: Муҳаммадназарнинг маънавий тарбиясида бувиси Ҳавожон аянинг туғишган оғаси Маткарим охун ҳақидаги ибратли ҳикоялар ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Ҳурфикрлиги учун Маткарим охун Украинага сургун қилинган, ҳоки ҳам ўша жойда қолган. Шу зайлда болакай гўдак ёшидан Хива нафасига, мадраса ҳавосига, мударрислар мажлисига ошно бўлади. Қолаверса Абдулҳаким ака, унинг отаси Оллоберган оға, бобоси Раҳимжон, унинг отаси Шербобо, Шербобонинг падари Баротбобо ислом динининг мусаффо ва муборак сувларидан қониб ичган художўй инсонлар эдилар. Абдулҳаким ака ўттизинчи йиллардаги таъқибларни ўз бошидан кечиргани учун ўғлини араб имлосини ўрганишга унчалик рағбатлантирмади. Лекин Муҳаммадназарнинг дилига охун бобоси солган учқун уни барибир шу йўналишнинг билимдони қилиб тарбиялади. Ўрта мактабда уни адабиётдан ўз касбининг устаси Роза Аҳмедова ўқитган эди. Лекин шеър ёзишга физика фани муаллими Назира Юсупова сабабчи бўлади. Бўлғуси адиб бола пайтидан газеталарга шеър ва мақолаларини йўллар эди. Шеър ва мақолаларидаги юқори савия учун Урганч туман газетасининг муҳаррири, устоз Қодир Матжон 1966 йили Муҳаммадназарни ишга қабул қилади. У ва ҳозирги таниқли ёзувчи Ҳусайн Раҳмон таҳририятда адабий ходим бўлиб ишлашади. 1967 йили навқирон қаламкаш Таганрог давлат педагогика институтига ўқишга киради, беш йил буюк Чехов ватанининг тузини ичади, рус ва жаҳон адабиётини қунт билан ўрганади, Кавказни, Пушкин ва Лермонтов, Сергей Есенин кезган жойларни айланади. Муҳаммадназарда рус шеъриятига ихлос мактабдаёқ уйғонган, ўзбек тилидан «тўрт», рус тилидан «беш» баҳо олган эди. Тўққизинчи синфда ўқиб юрганида буюк Пушкиннинг «Я Вас любил» деб бошланадиган шеърни қуйидагича таржима қилган эди:

Мен Сизни севардим, севгим эҳтимол
Дилда буткул сўниб битмаган чўғдир.
Бироқ Сиз меҳримни олмангиз малол,
Сизни заррача ҳам ранжитгим йўқдир.

Мен Сизни севардим ҳаяжонда лол
Гоҳ ҳайиқиб, гоҳи рашк-ла мулойим.
Самимий ва ёниб севганим мисол
Бошқа ҳам севолсин Сизни илойим.

Буни Пушкин шеърининг энг мукаммал, гўзал ва жозибали таржималаридан бири дейиш мумкин. Александр Сергеевич Пушкин меросидан ташқари Михаил Лермонтов, Сергей Есенин, Александр Блок, Иван Бунин, Борис Пастернак, Николай Рубцов, ғарб адабиётидан Шиллер, Байрон, Гейне поэзияси ёш шоирни сеҳрлаб қўяди. Лекин Паҳлавон Маҳмуд, Нажмиддин Кубро, Маждиддин Бағдодий, Мирзо Абдулқодир Бедилнинг мунаввар мероси шоирни таржима кемасининг елканини баланд кўтаришга ундайди. Айни кунда бу улуғ сиймолардан қилинган мукаммал таржималар адабиётимиз узугига зумрад қошдек ярашиб турибди. Туркман шоирларидан Омондурди Аннадурдиев, Гўзал Зарипова, Итолмас Худойберганов, Ойтуғди Назаров, Маматназар Бобоназаровдан, замонамизнинг забардаст шоирлари Евгений Евтушенко ва Андрей Вознесенскийдан, улкан лирик Николай Рубцовдан қилинган таржималар ҳам аллақачон китобхон эътиборини қозонган.

Шоир 1972 йилда Россия Федерациясининг Таганрог шаҳридаги педагогика институтини битиради. Шундан сўнг Урганч туман рўзномасида бўлим мудири, қишлоқ мактабида ўқитувчи, 1982-1997 йилларда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси вилоят бўлимида адабий маслаҳатчи бўлиб хизмат қилади. 1997 йилдан бошлаб то умрининг охири яъни 2010 йилнинг 17 сентябригача Хоразм Маъмун академиясида илмий ходим вазифасида ишлади.

Шоирнинг биринчи китоби “Тиниқ тонглар” 1984 йилда Ғафур Ғулом нашриётида чоп этилади. Шундан кейин “Фасллар қўшиғи”, “Қор қўшиғи”, “Мавж”, “Ёнимдаги дарёлар”, “Қорачиқдаги дунё”, “Ойдинлик”, “Бир қучоқ гул”, “Ёлғиз япроқ” каби шеърий, “Иймон туҳфаси”, “Ялдони ёритган нур”, “Иккинчи муаллим сабоқлари” каби илмий ҳамда Шайх Нажмиддин Кубро, Шайх Маждиддин Бағдодий, Паҳлавон Маҳмуд, Мирзо Абдулқодир Бедилдан таржималар, «Жавзо ташрифи”, “Азизлар анжумани”, 2009 йилда «Кўприк», «Мангулик жамоли» китоблари нашрдан чиқди...

Яна ўша баҳор билан қиш қаттиқ курашган, қор бўрони қўзғалса-да қуёш ғолиб чиққан Хива тонгига қайтамиз. Шоир билан биз бир неча соат суҳбатлашдик. Болалиги, падари бузруквори, бошланғич синфда ўқиганлари, юқори синфларда самбо (мураббийи Рустам Йўлдошев) ва курашда эришган ютуқлари, Таганрог таълими, Таганрогга курсдоши Аширбой Мамбеткаримовнинг Ошиқ Аёз (Ибройим Юсупов) китобларини олиб келиши, Ичонқалъада олим Комил Худойберганов туҳфа қилган эски қўлёзмалар, Гуржистонда ҳарбий хизматда бўлиши, Руставидаги ҳаяжон, Ҳарбий аэродромда ёзилган шеърлар, Е.Бертельснинг ноёб китобини топиб олганидаги қувонч, академик Азиз Қаюмов берган қўлёзма, Бедилхонлик билан ўтган бедор тунлар, чақмоқдек бир чақнаб сўнган дўстимиз Баҳодир Содиқов, Паҳлавон Маҳмуд рубоийлари таржимасига шўнғиш, устоз Эркин Воҳидовнинг Ёзувчилар уюшмасига тавсия ёзиб бериши, вилоят ҳокими Маркс Жуманиёзовнинг шоир ижоди учун моддий ва маънавий рағбатлар белгилаши, Тўлепберген Қаипберганов билан мулоқот, Огаҳийнинг форсийдаги матнлари устида ишлаш, қорақалпоқ, қозоқ, туркман адиблари билан дўстона алоқалар ўрнатиши, Омондурди Аннадурдиев ижодига қизиқиш, Мунис, Рожий, Комил Хоразмий, Аҳмаджон Табибий меросини ўрганиш, адабиётшунослар Ҳамдам Абдуллаев, Сафарбой Рўзимбоев, Абдулла Аҳмедов ва бошқалар билан ҳамкорлик, Маъмун академиясидаги сермазмун фаолият, Элликқалъа адабий учрашувлари суҳбатимизнинг қаймоғи бўлган эди.

“Хоразм адабий муҳитида яна бир ўзига хос шоир Матназар Абдулҳакимдир. – деб ёзган эди академик Матёқуб Қўшчонов “Жайҳун жилолари” китобида. – Теран, кенг маъноли, гўзал шеърлар битиш билан бирга адабиёт олдидаги энг катта хизмати таржима бўлган бу ижодкор Паҳлавон Маҳмуднинг услуб ва мазмун жиҳатидан мураккаб шеърларини ўзбек тилига таржима қилиш билан шуғулланди. Улуғ аждодимиз унинг таржимасида қайта туғилгандек, адабиёт оламида қайта қад кўтаргандек бўлди. Матназар Абдулҳаким шайхлар шайхи, халқ қахрамони саналмиш яна бир хоразмлик азим сиймо – Нажмиддин Кубро рубоийларини ҳам алоҳида меҳр билан ўзбек тилига ўгирди. Кейинги вақтларда у форс адабиётининг етук намояндаси Бедил ғазалларининг таржимаси билан ҳам машғул бўлди.”

Ойбек ва Абдулла Қаҳҳордек атоқли адибларнинг ижод маҳоратини кенг қамровда очиб бера олган, Шукур Холмирзаевдек профессионал ёзувчининг икки юз бетлик эссесига бош қаҳрамон бўлган, шу жумладан, қўшсоҳил адиб, шоирлари тўғрисида ҳам ажойиб асар ёзиб қолдирган академикнинг бу мухтасар фикрлари адабий очеркимизга якуний жумлалар бўлиб кирганидан бахтиёрмиз. Ҳақиқий ижод эса ҳамма асрларда, наслларда, фаслларда ўзининг асл баҳосини олиб келган. Бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолаверади!

2017 йил, 16 февраль, Бўстон шаҳри

Матназар АБДУЛҲАКИМ
ШЕЪРЛАР

   Матназар Абдулҳаким 1948 йил 20 февралда Хоразм вилояти Урганч туманида туғилган. Россиянинг Таганрог шаҳридаги Рус тили ва адабиёти иститутини тамомлаган. “Тиниқ тонглар” (1982), “Фасллар қўшиғи” (1984), “Қор қўшиғи” (1990), “Ёнимдаги дарёлар” (1993), “Қорачиқдаги дунё” (1994), “Бир қужоқ гул”, “Ойдинлик” (1997), “Сўнгги япроқ” (1999), “Жавзо ташрифи”, “Кўприк”(2009) номли китоблари чоп қилинган.
Шунингдек, М. Абдулҳакимнинг Бедил, П.Маҳмуд, Н.Кубро, Ш.Мажидиддин Бағдодий, Х.Абулвафо Хоразмий, Мунис, Огаҳий, Комил Хоразмий, Рожий, Аҳмад Табибийдан қилинган “Табаррук ташриф”, “Ким агар озоддур”, “Жамолинг менга бас”, “Такаллум”, “Кўнгил кўзлари”, “Ой кетди, офтоб келди”, “Мангулик жамоали”, “Азизлар анжумани”, “”Ишқ ёғдуси”, “Ҳумо парвози” таржима китоблари, “Иймон ёғдуси”, “Ялдони ёритган нур”, “Иккинчи муаллим сабоқлари” номли илмий асарлари чоп қилинган. Матназар Абдулҳаким 1998 йилда “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими” унвонига сазовор бўлган.

ПУШАЙМОН

Иқбол бўлиб келган эди бизларга,
У софдилни синаб берганди тақдир.
Биз шўрликлар буни кечикиб билдик,
У энди бир умр биздан йироқдир.

Ҳисларни топтадик, оёқлар ёнди,
Ҳаяллаб туташди жонларга олов.
Мажруҳ ғуруримиз аянчдир энди,
Бамисли латтадан қилинган ялов.

У биз учун энди бахтли хотира,
Ўнгидан келмаган лаззатли бир туш.
Бизнинг юракларда илон бор эди,
Бизнинг юракларда яшолмасди қуш…

ҚАРЗ

Баҳор,
Ёз барқ уриб яшнаган япроқ,
Куз келгач, узилиб тушди сарғайиб.
Шамолда шитирлаб кезди-да ҳар ёқ,
Чириди… тупроқда бўлди зим ғойиб.

Тан олгим келмади буни сира ҳам
Азалий бу ҳолдан оғриндим нолиб.
Шунда гужум деди оҳистагина:
“Қайтармаслик уят, болам, қарз олиб”…

ВИДО

Шоир Рўзмат Отаев хотирасига

Қўлларимнинг патлари йўқлар,
Суякларим – қўрғошин йилик.
Мени бунча ёмон чорлайсан,
Жоним осмон, бу не кўргилик.

Самарлари узоқ куттирди,
Умид билан эккан мевамнинг.
Кўчмоқдасан гумбазларига
Сендан улгу олган Хевамнинг.

Тун – кунларининг талашадилар
Ғамларимни – аламларимни.
Тортишарлар чексизликларинг
Поёни йўқ оламларимни.

Юрагимни тортар бир юрак
Мендан олис-олис ерларда.
Мен мисралар билан дардлашиб
Саргардонман ғариб шеърларда.

Ишқдан бўлак титроғим йўқдир,
Йўқдир шеърдан бўлак ҳеч ларзам.
Дўстларимдан бошқа ҳеч кимим,
Ердан – кўкдан бошқа ҳеч нарсам.

Дўст меҳрини парҳез тутмадим,
Нодўст дунё гарчи ғамхона.
Ўлдирса ҳам олдим-да едим
Луқма тутгач хаста ҳамхонам.

Сиз ҳам тутманг меҳримни парҳез,
Жоним тандан бўларкан жудо.
Меросдирман ҳаммангизга тенг,
Тенг кўрганни тенг кўрар дунё.

Кўрингизлар баробар баҳам,
Дардманд сўзим шеъриники бўлсин.
Руҳим бўлсин сеники осмон,
Ва жасадим ерники бўлсин.

Дўстларимга бахшида бўлдим
Уммон эдим қолмай бир қатра.
Юрагимни тортган ошуфта
Юракники бўлсин хотирам…

СИР

Сени кўрганимдан ҳаёт билан тенг,
Ҳаётимни кўрдим сен билан баҳам.
Пешонам кенг менинг.
Бардошим ҳам кенг,
Лекин сиғмай қолдинг иккисига ҳам.

Соғиниш бу — асов дардлар уюри,
Борлиғимни тинмай юлқилар топтаб.
Чунки сен бир лаҳза ташриф буюриб,
Руҳимни қолдирдинг қутлуғ азобда.

Юрагимда йўқдир, ахир, пўлат зирҳ,
Бардош беролмадим бундай зарбларга.
Лекин мен қудуққа сўйламадим сир,
Сени айтдим фақат жимжит ҳарфларга.

Ҳаловатга келди шундан сўнг қаҳат,
Муқаддас телбалик бошланди сўнгра.
Яшадим, исмингни уриб қаҳ-қаҳа,
Яшадим, исмингни мен ҳўнграб-ҳўнграб.

Йўл кўрдимми, тамом, тикавердим кўз,
Муҳаббатдан бошқа эътиқодим йўқ…
Менга шафқат қилма, айтилган эй сўз,
Менга шафқат қилма, отилган эй ўқ.

Мен сени на дўст, на ғанимга айтдим,
Раво кўрганим йўқ ҳар ким-ҳар кимга.
Айтсам, сени мен ўз шаънимга айтдим,
Отсам, сени отдим ўз юрагимга!

* * *

Бахт изладим мен дала, даштдан,
Орзуим бол, умидим — асал.
Онагинам!
Сени алдашдан
Ҳалокатни санадим афзал.

Сармаст қилди чаманлар васли,
Қайғурмадим, ризқу рўзимни.
Яшадим мен бағишлаб, асли,
Фақат ўзгаларга ўзимни.

Билмам, учдим қанчалар чақрим,
Гоҳ мағлуб, гоҳ ғолиб келдим мен.
Бол деб меҳрим, асал деб фахрим –
Топганимни олиб келдим мен.

Гуллар ичдим ичгандек қасам,
Лойиқ бўлдим заҳматкаш сафга.
Балки… балки янглишиб баъзан,
Қўниб қўйдим сассиқ алафга.
Ноз бўйлардан уйғониб саҳар,
Учмоққа йўқ, эҳтимол, ҳаққим.
Балки, асал деганим заҳар,
Бол деганим, эҳтимол, заққум.

Хуллас, ўзинг биласан, онам,
Сен минг сирдан хабардор ҳаким.
Хоҳла, мени қабул эт, мана,
Хоҳла, мана, бўғиб ташлагин.

БАХТ

Мукаммал бу гўзаллигингни
Ёниб қилгим келади таъриф,
Бироқ, не қилайки, қошингда
Энг қудратли каломлар ғариб.
Висолингни қилсам-да ҳавас,
Меҳрим изҳор этмадим ҳеч вақт.
Сен билан бир ҳаводан нафас –
Олиш ўзи менга катта бахт.

Бир қайрилиб ташласанг нигоҳ,
Юрак тўлар сўнмас зиёга…
Сени бир бор кўриш-чун фақат
Келиб кетса арзир дунёга.

ТАРЖИМАИ ҲОЛ

Кўринмасдим ҳар ким-ҳар кимга,
Мен — саҳарлар уфурган нафас.
Гардсизлигим, тозалигимга
Чексизликлар қиларди ҳавас.

Бир тонг ногоҳ бўлдим мен шабнам,
Сўнг булутга, ёмғирга дўндим.
Майсаларга айландим кам-кам,
Тупроқ бўлиш дардига кўндим.

Минг йилликлар туркум ва туркум
Қорилдилар зулмат, зиёга.
Саодатли қандайдир бир кун
Дарахт бўлиб келдим дунёга.

Ҳаёт бир йўл — сўнгсиз, бетимсол,
Минг тирилиб, минг ўлиб чопдим.
Насиб бўлди ноёб бир висол,
Жонзот бўлиб таваллуд топдим.

Қаноатлар, тоқат, сабрлар
Ғилдираги айланди гир-гир.
Кечди неча туман даврлар,
Инсон бўлиб туғилдим ахир.

Эндигина ором топиб жон,
Етди десам толега хуш гал,
Ҳар тўкисда — неча минг нуқсон,
Ҳар тўкисда — неча минг ишкал.

Зулмат тўйди, ютиб зиёни,
Зулматларга зиё ҳам тўйди.
Дийдорига тўйдим дунёнинг,
Дийдоримга дунё ҳам тўйди.

Қўйинг, сўйлаб бўлмай мен нолон,
Сиз ҳам тинглаб бўлмангиз ҳалак.
Шу ўзингиз билган тўполон,
Шу ўзингиз билган чархпалак.

Номард бўлай агар нолисам,
Бошқа тирилмайман, ўлмайман.
Бир қутулсам, бир кетиб олсам,
Дунёга мен бошқа келмайман.

ИМКОНИЯТ

Ғамгинлик кам эмас қулликдан,
Лекин маҳбусман деб нолиш — уятдир.
Ҳар лаҳза, ҳар нафас бу тутқунликдан
Халос бўлмоқ учун имкониятдир.

* * *

Парвойим йўқ ҳозир хом, пухталарга,
Унутдим дунёнинг нася, нақдларин…
Юракнинг олис бир нуқталарига
Қайтиб келаётир шоир вақтларим.

Аранг милтиллайди олисда овул,
Тим-тирс… илғанади безовта руҳлар.
Ойнакўл тушига киради довул,
Ҳар баргда бир шамол донг қотиб ухлар.

Ҳар лаҳза қаърига бекинган минг йил,
Сукунат ҳайқирар қутлуғ отингни.
Бутун борлиқ қаттиқ бириктирган тил
Сўндирмаслик учун ёдингни.

Мунаввар бир дастёр ёғдулар мулки,
Тиним билмайди ҳеч осмонда қуёш.
Нур таратар ёдинг — лабларда кулгу,
Ёғду сочар ёдинг — кўзлардаги ёш…

ТОҒ СОҒИНЧИ

Кунлар ўтаётир мисли йилдирим,
Сен ҳакда индамай куйлар ҳар тошим.
Айрилиққа қаттиқ ғазаб билдириб
Ўқрайган қўшикдир менинг бардошим.

Муқаррар бўл, эркам, бамисли баҳор,
Ном-нишон қолдирма қаҳрларимдан.
Лойиқдир эриса бошимдаги қор,
Чечаклар унса ёнбағирларимда.

Шунда пинжимдаги қушлар, оҳулар
Йўлингга мен билан тенг термилади.
Асрлар дастидан қуламас тоғлар,
Тоғлар жудоликдан емирилади.

ЎЗИГА СУЯНГАН ШОИР
Маҳмуд РАЖАБ

Устоз Матназар Абдулҳакимнинг ҳаёт йўлини, феъл-атворидаги ўзига хосликларни, одамшавандалигини, энг муҳими, шоирлигини саҳифаларга сиғдириш осон эмас. Лекин бурч масаласи, миннатдорлик ҳисси икки оғиз сўз айтишга ундайди.

Матназар ака ҳақида гапириб беринг, дейишларидан қочаман. Сабаби, Матназар акадек самимий, кўнгли пок инсонни тасвирлашга баъзида гап тополмайман. Назаримда, устозни бошқа биров ўзичалик таърифлай олмаса керак:

Ўзинг тоғ бўл,
суянгил ўз-ўзингга…

Матназар ака илмли, сўзни қадрлайдиган ижодкорларни бошқача ҳурматлар, ўз касбининг ҳақиқий мутахассисига айланмаган кишиларга ўринли танбеҳ берарди.
Кунларнинг бирида телевизорда таниқли адабиётшунослардан бири Муҳаммадризо Огаҳийнинг номини бузиб айтди. Шунда устознинг юзлари тундлашиб, анчагача ўзларига келолмади. Огаҳийни шунчалик эъзозлаганидан шоир ҳақида маълум давралардагина гапирар, айрича эҳтиром билан тилга оларди. Ўтган асрнинг 80-йиллари эди. Устоз Огаҳий ҳазратларининг таваллуд санасини эслатиб, Қиётга боришни тайинлади. Орада қандайдир юмуш чиқиб, тадбирга улгурмадик. Бир неча кун ўтиб, учрашганимизда келмаганимиз сабабини билиб, «Ота-боболаримиз ҳар куни ибодатга, бир-бирини хотирлашга вақт топганида, биз бир йилда бир кунни сарфласак ҳақимиз тугамайди», деди. Шундан кейин ҳар йили 17 декабрда устозга қўшилиб шоир зиёратига бордик. Матназар ака ҳар йили шу куни барвақт туриб, пўрим либосларини кияр, дам-бадам қўлсоатига қараб тонг ёришишини кутар, анжуманга ҳаммадан аввал отланарди. Тадбир якунига етгач, Огаҳийнинг шеърлари, маънавий мероси, таржималари, инсонийлиги ҳақида соатлаб гапирар, шоирнинг асарларини теран таҳлил этарди.

Устознинг уйи меҳмонлар, шогирдлар учун доим очиқ, меҳмоннавозликда ҳеч ким унга бас келолмасди. Шоирнинг турмуш ўртоғи Марямжон опанинг айтишича, Матназар ака меҳмон кутишда ўта сабрсиз эди. Дастурхонни безатиб, эшикка термулар, агар меҳмон кечикса, асабийлашар, «Вақтида келолмас экан, нега ваъда беради? Кечикишини бир оғиз айтса бўларди-ку!» деб йўқ меҳмонни койишдан тўхтамас экан. «Матназарнинг чиройи доим меҳмон билан очилар, бир неча кун уйимизга меҳмон келмаса, отасининг юзи булутлашарди», деб эслайди Марямжон опа. «Ишдан келишим билан уйдагилардан «ака»сининг кайфиятини имо-ишорада сўрардим. Кайфияти тунд бўлса, дўстларидан бирортасининг келишини кутиб, эшик пойлардик. Меҳмондан ҳеч нарсани аямасди. Баъзида уйга меҳмон чақирганини айтиб, овқат тайёрлашимни тайинлар, «Уйда меҳмонга арзигулик нарса йўқ-ку! Сиз буёғини ўйламай иш қилаверасиз. Мен меҳмонни кутишдан малолланмайман, лекин дастурхонимиз обрўйингизга мос бўлсин-да ахир, десам, «Меҳмон ризқи билан келади, сен борингни пиширавер, келадиганлар менинг ош-ноним учун эмас, сўзим учун келадиган одамлар. Биз суҳбат учун тўпланамиз», дерди. Матназар аканинг ўзи меҳмонга борса, ўтирадиган жойни зийраклик билан танлар, мезбонни хижолатга қўймасликка устомон эди.

Устоз фарзандларига доим ибрат намунаси эди. Интизом, ҳақиқатпарварлик, одамларни севиш, ўзаро ҳурмат, инсонийлик туйғуларини амалда кўрсатиб, уларга қатъий риоя этарди. Невараларига катталарга гапиргандек салмоқ билан, вазмин гапирар, тарбия масаласида ҳушёрликни қўлдан бермасди. Марямжон опанинг хотирлашича, Таганрогдан ё бошқа олис сафарлардан қайтганида ҳам фарзандларини бағрига босмай, пешонасидан силаб, «Жонлимисан» деб хонасига кириб кетавераркан. «Сиз болаларингизни яхши кўрмайсиз, улар билан қучоқлашиб кўришмадингиз», деб уришсам, «Ичдан яхши кўраман» дердилар. Шунда мен «Ичдан яхши кўришингизни улар билмайдилар», десам, «Улар ҳам ичида биладилар», деб мени тинчлантирардилар», – дейди опа суҳбатларнинг бирида.

Матназар ака ҳар кимнинг савиясига, дунёқарашига қараб гаплашар, ҳатто, зерикарли суҳбатдоши билан мазмунли мулоқотда бўларди. Ундан завқланган киши «Матназар ака менинг фалон гапимни тасдиқлади» дея, анчагача мақтанарди. Дард-ҳасратини бировга айтмас, аксинча, бошқаларнинг дарди, муаммолари учун унинг кўнгли доим очиқ эди. Бирор киши ҳақида гап очилса, унинг фақат ижобий томонларини айтишни хуш кўрар, ёмон тарафини кимдир сўзласа, норозиликдан пешонаси тиришарди. Унга озор берган кимсаларни умуман йўқламас, «Биров ҳақида гапираётганда, ўша одам ёнимизда ўтирибди, деб ўйла, айтаётганларингни шу ерда, ўша кишининг юзига айт, ҳаттоки, ўйлаб турган гапингни бошқалар эшитиб турибди, деб тасаввур қил», дерди. Сўзни моҳирона қўллар, у билан бировнинг кўнглини жароҳатлашдан қўрқар, кейин ўз кўнглини ҳам шундай авайларди. Матназар аканинг руҳсиз, сўлғин, мудраб ўтирганини, хўрсинганини кўрмаганман. Кайфиятсиз, асабий, ҳорғин ва ғамгин бўларди-ю, руҳсиз бўлмасди. Энг оғир аҳволда, гапиришга қийналиб ётганида ҳам, руҳи тетик эди. Ҳеч кимдан, ҳеч нарсадан, ҳаётдан ҳам, ўлимдан ҳам заррача нолимади. Алишер Навоий, Мирзо Бедил, Жалолиддин Румийнинг китобларини ўқишдан чарчамас, ўқиган сари кучга тўлиб борарди. Мутолаа завқи, ўрганиш, дунёни билиб кетиш иштиёқи устозни охирги пайтгача тарк этмади.

Ҳазил-мутойиба, ошна-оғайнилар даврасида латифанамо гаплар тез-тез бўлиб турар, Матназар ака ҳам бундан четда қолмасдилар. Шоир касалхонадан келган куни уйларига бордим. Иккимиз бирга чой ичиб ўтирардик. Ўнг қўли яхши ишламасди. Устоз туздонга қўл чўзмоқчи эди, қўллари ёзилмади. Мен дарҳол туздонни узатдим. Устоз хижолат тортмасин, деб ҳазилга бурдим:

– Қўлингиз қанчалар узун-а!

Устоз кулди ва:
– Тўғри, лекин, калта қўл ҳам баъзида керак бўлади, – деди.

Яна бир куни қизиқ воқеа вилоятдаги ёзувчилар уюшмасида бўлди. Матназар ака столга тирсакларини тираб китоб ўқир, суҳбатимиз бошланганда хонага Шуҳрат ака кириб келди. Ҳол-аҳволлашгач, устозга қараб: «Суюнчи беринг», – деди дабдурустдан. Устоз унга саволомуз қаради.

– Марямжон опам касалхонадан чиқибди, – деди Шуҳрат ака кулиб.
– Йўғ-ай, ҳазиллашма. Уйга бормагансан-ку?

– Машинадан тушиб уйингизга кириб кетганини узоқдан кўрдим.
– Бошқа бировни кўргансан, – деди устоз жиддий.

– Аниқ ўзи эди, – деди Шуҳрат ака кафтларини столга тираб.
– Агар гапинг рост бўлса, бир дона эллик сўмлик сеники.

Матназар ака телефонда рақам терди ва уйи билан гаплашгач, чўнтагига қўл солди. Иккита эллик сўмлик қўлига илиниб чиқди. «Ваъдами, ваъда» деб биттасини Шуҳрат акага узатди. Баҳс ғолиби ҳам бўш келмай:
– Ёлғизлатмай, жуфтини ҳам бераверинг, – деди устознинг қўлида қолган пулга ишора қилиб. Устоз тезда жавоб қайтарди:

– Ия, ёки ёнида яна биттаси бормиди?

…Инсульт қайталамасдан бир-икки кун олдин Матназар акангизнинг йиғлаган товуши эшитилди. Ҳеч қачон йиғламас эдилар, – деб эслайди шоирнинг турмуш ўртоғи. – Юрагим питирлаб, уйга югуриб кирдим. Нима гап, деб сўрасам, жавоб бермай йиғлайверди. У кишининг йиғлаганини биринчи марта кўришим эди. Сабабини билмай мен ҳам йиғладим. Етим ўтган болалиги, ёшликнинг қаттиқ нони, ҳаётда кўрган қийинчиликлари, саргардонликлари, хуллас, бошидан ўтказган барча мушкулотларини айтиб бир кеча-кундуз йиғлади. Шундан кейин бошқа йиғламади. Матназар учун биздан кўра дўстлари азизроқ эди. Уни бу дунёда дўстларининг дийдори тутиб турарди.

…Урганч туман касалхонаси. Тўртинчи хона. Устознинг бу ердалигини маълум одамларгина билади. Сабаби, Матназар ака касалхонадалигини биров билишини хоҳламас, оиласидагиларга ҳам ҳеч кимга айтмасликни қаттиқ тайинларди. Унинг бу одатини яхши билганлар касалхонага «тасодифан» келар, «тасодифчи»лардан бирортаси узоқдаги дўстларининг саломини етказганида устоз унга жавобан: «Сиз ҳам уларга мендан сездирмасдан салом айтинг. Эшитсалар, овора бўлиб келишга уринадилар, келолмасалар, боролмадим, деб баттар қисинадилар», дерди. Дард кундан кун зўрайиб, нафас олиши қийинлашиб қолганида ҳам ҳузурига келган кишининг олдида ўзини тетик тутар, руҳини сира чўктирмасди. 2010 йил 15 сентябрь. Устознинг уйида бир кеча тунаб, эртасига хайрлашаётганимда, яна бир кечага қолишимини сўради. Кетар чоғим нигоҳини ерга қадаб «Мендан тез-тез хабар олиб туринглар», деди. Орага жимлик чўкди. Ҳар гал кетаётганимда устоз қуюқ хайрлашарди, бу сафар эса ортимдан жимгина термулиб қолди. Эртасига Хоразм телевидениеси ходимлари Гавҳар Ибодуллаева билан устоз ҳақида кўрсатув тайёрлагани келганларида, «Мени диванга ўтқизинглар, ўтириб гапираман», дебди. Устоз қўл-оёғини ҳаракатлантиришга қийналаётганига қарамай бир неча соат интервью берган. Бу шоирнинг тасвирларда сақланадиган энг сўнгги сўзлари экани ҳеч кимнинг хаёлига келмасди. Эртасига, жума куни устоз ҳақидаги кўрсатувнинг биринчи қисми кўрсатилди. Шанба куни эса кутилмаганда, ҳеч ким ўйламаганда устознинг вафоти ҳақидаги хабар вилоятга тарқалди.

Дафнга Матназар аканинг узоқ-яқинлари, пойтахтдаги қадрдонлари, даврадош дўстлари етиб келди. Эрталаб устознинг хонасини йиғиштираётганда бир парча қоғоз топдик. Қарасак, устознинг чап қўлда ёзган, ҳали сиёҳи қуримаган шеъри экан:

Бизлар ўлмагаймиз. Сизларнинг ёдлов
Жон бахш этар ҳатто марҳум жонларга.
Қайтгаймиз бизларни йўқлаган заҳот,
Тирилиб муборак хонадонларга.

Инсон жисми билан эмас, руҳи билан тирикдир, деган эди қадимгилар. Бу ўзидан кейин авлодларга арзирли маъанавий бойлик қолдирган одамлар учун айтилгандек. Орадан беш йил ўтган эса-да, шоир Матназар Абдулҳакимнинг адабий мероси, шеърлари ҳақида кўп гапирилади. Давраларда шоирни яқиндан танимаганлар кўп савол беришади: Матназар Абдулҳаким ким эди, деб. Шоир, дейман жавобга чоғланиб, кейин тўғрилайман: Йўқ, аввал яхши, мард инсон, сўнг ҳақиқий шоир!

Yangiboy QO‘CHQOROV,
XORAZMNING OLMOS CHO‘QQISI

Ustoz Matnazar (Muhammadnazar) Abdulhakim Ellikqal’ada bo‘lishni, moviy Aqchako‘l sohilida o‘y o‘ylab kezishni, Sultonuvays tog‘idan esgan shabbodaga shavq bilan yuz tutishni, Ayozqal’a adirlariga “oyoq yetgancha” ketishni yoqtirardi. Mamlakat Fanlar akademiyasining Bo‘ston shahridagi Botanika bog‘ini aylanish ham shoirga cheksiz huzur bag‘ishlardi. Chunki bu yerda yetti iqlimdan keltirilgan yetmishdan ortiq noyob daraxtlar soyasida sayr etish mumkin. Shoir qoraqayinlar oilasiga mansub kashtan daraxti tagida uzoq turib qolar, beqiyos Chexovning kichik vatani Taganrogda o‘tkazgan talabalik yillarini eslardi.

Keyin:
— Taganga, Jumanazarga qo‘ng‘iroq qiling. Aqchako‘lda boshlangan gurungni Sho‘rko‘lda davom ettiramiz! – derdi. Aqchako‘l bo‘yida yozilgan dasturxon atrofida ham, keyin Sho‘rko‘l qirg‘og‘ida ham olmani shu qadar chiroyli qilib archir, qovunni shunchalik ko‘zga yoqimli qilib tilimlar, yoqutdek yonib turgan uzumni shu darajada go‘zal yo‘sinda joylashtirardiki, qoyil qolmaslikning asti iloji yo‘q edi.

Darvoqe, bundan 45 yil avval Ellikqal’a dashti o‘zlashtirila boshlanganida Matnazar aka birinchilardan bo‘lib beton qorgan, peshonasidan marjon-marjon ter oqizib qo‘riqdagi ilk binolarning poydevoriga ulush qo‘shgan. O‘shanda ular naq Aqchako‘ldan akuladek keladigan laqqa baliq tutishgan. Ulkan baliqdan bir hafta davomida taom tayyorlashni boshlovchi shoirga topshirib, bir dastyor yigitni biriktirishgan.

— Birinchi kuni baliqning bir qismini qizartirib qovurdik. – degan edi o‘shanda shoir. – Ertasiga baliq kabob yedik. Uchinchi kuni baliq kotletga to‘ydik. To‘rtinchi kuni baliq go‘shtidan chuchvara tugdik. Xullasi kalom, sakkiz kunda luqmai halolimizdan sakkiz xil tansiq taom tayyorladik!

Xuddi cho‘ldagi pazandalikda o‘zining betakror mahoratini namoyon qilganidek, Matnazar aka oltmishinchi yillarning oxirida ajoyib shoirlik, yetmishinchi yillarning nihoyasida tengsiz tarjimonlik, saksoninchi yillarning oyog‘ida zukko munaqqidlik, to‘qsoninchi yillar intihosida essenavislik bobida uloqni oldi. Hayotining so‘nggi o‘n yili davomida Xorazm Ma’mun akademiyasining eng ilg‘or ilmiy xodimi bo‘ldi…

G‘azal mulkining betimsol sultoni Nizomiddin Mir Alisher Navoiy hazratlarining merosini teran bilgan Matnazar og‘a “Ilohiy diydor yoki bir g‘azal sharhi” degan shirali maqola yozgan edi. Ushbu maqolaning kichik bir qismiga e’tibor qiling:

“Hazrat Navoiyning bu mashhur g‘azali haqida suhbatlashishdan avval, ota-bobolarimiz koinotni o‘n sakkiz ming olamdan iborat, deb anglaganliklarini eslab o‘tishimiz joiz. «Oshub» — g‘avg‘o, to‘polon degani. Xo‘sh, nima uchun shoir «O‘n sakkiz ming olam oshubi» deydi?

O‘n sakkiz ming olam oshubi agar boshindadur,
Ne ajab, chun sarvinozim o‘n sakkiz yoshindadur

Ma’lumki, bizga ana shu «o‘n sakkiz ming olam»dan kichik bir qism — Yer yuzining o‘zimiz yashaydigan bo‘lagidagi g‘am-tashvishu g‘alayonlar, junbushlargina ayon. Cheksizlikdagi jamiki «oshublar»ning haybatini hatto tasavvur qilishga ham ojizlik qilib qolamiz. Biroq, Alisher Navoiy idealidagi insonning, mumtoz mahbubaning yetukligi shu darajadaki, uning boshida nafaqat mazkur «o‘n sakkiz ming olam oshubi» haqidagi tasavvur, balki ana shu oshub, ana shu g‘alayon bor. Shu o‘rinda, Alisher Navoiyning har bir inson shaxsiga naqadar buyuk ahamiyat berganligi, qanchalik zalvorli yuk ortganligini ta’kidlab qo‘yish lozim. Insonning, har bir shaxsning o‘zi alohida bir olamgina bo‘lib qolmasdan, balki «O‘n sakkiz ming olam oshubi»ning sohibi ekanligi buyuk shoirimizning bu boradagi o‘ziga xos kashfiyotidir. Biz har lahzada dunyoga necha minglab odamlar kelishi va har lahzada qanchadan-qancha go‘zallar o‘n sakkiz yoshga qadam qo‘yishlarini, bir o‘ylasak va har bittasining boshida o‘n sakkiz ming olamda sodir bo‘layotgan g‘alayonlar mavjudligini fikr qilsak, bularning barchasi va bulardan tashqari Navoiy lirik qahramoni tomonidan vasf etilayotgan o‘n sakkiz ming olam muammolarini o‘z boshiga jam qilgan mahbubaning zohiriy va botiniy ko‘rki naqadar betimsol ekanligi ayon bo‘ladi. ”

Yashirmasdan aytish kerakki, Matnazar Abdulhakim ulug‘ Navoiy ijodining yog‘li yong‘og‘ini chaqa bilgan barmoq bilan sanarlik donishmandlardan biri edi. Ayni chog‘da u ham ilmiy, ham adabiy jamoatchilik tomonidan tan olingan yirik ogahiyshunos edi. Ishonmasangiz, ustozning “Zohiriy faqr, botiniy qudrat” maqolasiga qarang:

“Muhammad Rizo Ogahiy hazratlarining qalamiga mansub «Ash’ori forsiy» manzumalar turkumi muborak an’analar asosida bitilgan, mohiyatan tasavvufiy she’riyatning ulkan tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan ohanglarda ijod etilgandir:

Yo rab, sening tufaylidir martaba, ashku ohimiz,
Sen aybimizni ayla avf, kechir bizim gunohimiz.

Shoirning «Ta’viz-ul-oshiqin» devonining tarkibiy juzvi bo‘lmish «Ash’ori forsiy» turkumining dastlabki g‘azali mana shunday matla’ bilan boshlanadi. Ushbu misralardan ayon bo‘ladiki, shoir qalamga olgan mavzularning mavzui, insonni kamolotga sazovor qiladigan fazilatlarning manbai, unga barcha ne’matlarni turli vositalar orqali tuhfa etguvchi Allohdir. Modomiki, bizning bir-birimizga qilgan ezguliklarimizni yuzimizga solib, ta’na qilishga haqimiz yo‘q, bil’aks, bu ezguliklarga bizni sazovor etishga vositachi qilib tanlaganligi uchun, avvalo, Allohdan, qolaversa, bir-birlarimizdan minnatdor bo‘lmog‘imiz, minnatdorligimizning mantiqiy natijasi o‘laroq, shukronalik tarzida, mazkur yaxshiliklarimizni yana ham ziyoda qilib hamda mustahkamlab bormog‘imiz kerak bo‘ladi.”

Ustoz Navoiy va Ogahiy gulshanining minnatdor maftunigina emas, o‘ziga zamondosh shoirlar she’riyatini teran tadqiq eta olgan atoqli adabiyotshunos edilar. “Yiroqlarga yetakladi meni bir suron” maqolasi fikrimizning yorqin dalili bo‘la oladi. “Adabiyotshunosligimizda, yanglishmasam, ijod psixologiyasi alohida fan sifatida ajralib chiqmagan. –deb yozadi muallif. — Biroq ijod g‘alayoniga qattiq berilgan shoirki bor, badiiy ijod kechinmalarining shuuriy hamda g‘ayrishuuriy jihatlariga o‘z she’rlarida muayyan darajada to‘xtalmay iloji yo‘q. Ayniqsa, ijod jarayonining bu tafsilotlari ulkan tarixiy evrilishlar bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liq bo‘lsa. Shoirlar, albatta, ijod ruhshunosligi masalalarini tadqiq etishni o‘z ijodlarida bosh maqsad sifatida tanlamaydilar; ular mazkur ruhiy jarayonga muayyan darajada “tegib” o‘tadilar.

Abdulla Oripovning “Sarob” she’ri ham, garchi ushbu mavzuga butkul bag‘ishlangan bo‘lmasa-da, unda tarixning yaxlit bir parchasi shoir ijodiy kechinmalari bilan yo‘g‘rilgan holda, badiiy-ma’naviy jihatdan poetik tahlil qilinadi.”

Ustoz shoirning iste’dodli shogirdi Go‘zalbegim tomonidan e’lon qilingan ushbu satrlarni eslagim keldi:

“Men uchun ustoz Matnazar Abdulhakim Xorazmning eng baland cho‘qqisidir. Bu tabarruk inson bilan bir zamin va bir zamonda tug‘ilganim men va boshqa xorazmliklar uchun ham ajoyib siylovdir. Axir, sen bilan bir asrda shunday ulug‘ inson yashaganini bilib, his etib yashashning o‘zi baxt-ku! Mana – Xorazmning ko‘zimiz yetib, yuragimiz yeta olmagan bemisl qoyasi. Ustoz menda, men kabi necha o‘nlab yoshlarda mutolaaga, badiiy So‘zga va go‘zalliklarni his etib yashashga rahbat uyg‘otgan. Matnazar Abdulhakim – Xorazm xarakteri, boyligi, uning dukillab urayotgan yuragi bo‘lib ko‘rinadi menga. “Ohini hassa” qilib yashab o‘tgan bobolarim – Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud, Muhammad Rizo Ogahiylar safiga Matnazar Abdulhakimning oftobday issiq nomini ham qo‘shib gapirgim keladi, kelaveradi…”

Darhaqiqat, Matnazar Abdulhakim tomonidan milliy adabiyotimiz bog‘iga ekib ketilgan durkun gujum ana shunday ming yilcha zavol bilmaydigan tafakkur daraxtidir. Bu bezavol gujum birinchi navbatda she’riyat gujumidir. Matnazar og‘a yozgan yuzlab she’rlar bugungi poeziyamizning Shukrullo, Husnitdin Sharipov, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Omon Matjon, Halima Xudoyberdiyeva va boshqa peshqadam vakillarining eng go‘zal ash’orlari kabi adabiyot muxlislarining qalbiga muhrlangan. Biz tilga olgan ustozlar yozgan she’rlarning o‘ziga xosligi shundaki, ular chinakam she’riy san’at darajasiga ko‘tarilgan. Matnazar Abdulhakim she’rlari ham. Bunga mushtariyning o‘zi ishonch hosil qilishi uchun ustozning “Ibodat” nomli ajoyib she’rini to‘liq keltiramiz:

Rad etmagil dahriy deb meni,
Mustajob et ezgu duoyim.
O‘g‘il ko‘rsin o‘g‘li yo‘q odam,
Qizi yo‘qqa qiz ber, Xudoyim.

Umid bilan dunyoga kelgan
Farzandsizlik dog‘in tuymasin
Hech parranda, hech darrandaning,
Qo‘y, iloyim, pushti kuymasin.

Qulunlar ber saodatmand et
Har bir tulpor, har bir duldulni.
Avlodidan mosuvo qilma
Biron to‘ti, biron bulbulni.

Qo‘ralarga soladi qiron,
Uyalarda qiladi buzg‘un.
Bola ko‘rsin, baribir, bo‘ri,
Jo‘ja ochsin, baribir quzg‘un.

Qoraysa ham dastidan falak
Junjiksa ham dastidan bog‘lar,
Zag‘chalar ko‘p sernasil bo‘lsin,
O‘zlaridan ko‘paysin zog‘lar.

Uzumlar ko‘p meva bersinlar,
Gujumlar ko‘p soya bersinlar.
Mayli, pechak, mayli, alaf ham,
Ildizini yoya bersinlar.

Menga she’r bermasang bermagil,
Boshqalarni qilma nolonlar.
Mayliga, boshqorong‘i bo‘lsin
Mening yuragimga ilonlar.

Shudir senga o‘tinchim, nolam,
Iltijo ham faryodim doim.
Baxtimizga O‘zing yolg‘izsan,
Shu baxt bizga basdir, Xudoyim.

Esimda: 2008 yilning 21 fevral tongi qadimiy va navqiron Xivada osoyishta, ulug‘vorlik bilan otgan edi. O‘zim tunagan «Sobir arqonchi» mehmonxonasining orasta, jimjit hovlisiga chiqdim. Keyin Qo‘shadarvoza bilan Bog‘chadarvoza oralig‘idagi uch yuz qadamlik yo‘lakni uch bora odimlab o‘yga toldim.

Ana shu kuyuq o‘ylar bilan Bog‘chadarvozaga to‘rtinchi marta borganimda chapga, biroz yurgach o‘ngga, karvonsaroy va dehqon bozoriga burildim. Bozor darvozasi yoniga ikki yuk mashinasi kelib to‘xtadi. Bittasidan eng avvalo bir paytlari mening onam ipak qurti boqqanida ustiga so‘kchak o‘rnatadigan yog‘och xarilarni tushirishdi. Keyin Xorazmning «olaxomma» navli qovunlarini ehtiyotkorlik bilan qo‘lma-qo‘l olib o‘sha xarilarga ilishdi. Ustidan kigiz yopishdi. Ikkinchi yuk mashinasini ochishganida uning ichi liq to‘la isiriq – adraspan ekanligini ko‘rdim. Bu shifobaxsh ko‘katlar bir vaqtlari donishmand bobomiz shayx Kubro otda aylangan, Sulaymon Boqirg‘oniyning oq tuyasi kezgan o‘rkach-o‘rkach qumlarda, Polvon Pir Hind zaminiga borayotib orom olgan saksovullar soyasida o‘sgandir. Besh darajali sovuqda ustoz G‘afur G‘ulom iborasi bilan aytganda «tilimi tilni tilim-tilim» qiladigan mazali qovun bo‘lsa ham tanovul qila olmaysiz. Isiriq esa aynan menga kerak narsa: bugun millatimizning mukarram shoirlaridan biri, taniqli tarjimon, adabiyotshunoslikka oid ajoyib asarlar muallifi, Ma’mun akademiyasining ilmiy xodimi, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi, «Ofarin» mukofotining sohibi, ustozim va og‘am Matnazar Abdulhakim o‘g‘li oltmish yoshga to‘ldi. Og‘amizga akademiyada ham, Urganchdagi uyida ham ko‘z tegmasin deb ikki bog‘lam isiriq xarid qildim.

Nonushta chog‘ida Urganchga, Matnazar akaning o‘g‘li Muzaffarning uyali telefoniga qo‘ng‘iroq qildim. «O‘zimning uyimdaman, Yangiboy aka. O‘n besh daqiqadan keyin katta uyga borib dadam bilan gaplashtiraman!» dedi. Kecha shoirning uy telefoni o‘chib qolgan, tug‘ilgan kuniga esa eng yaqinlari yig‘ilgan edik. Bir necha kun oldin esa Urganch davlat dorilfununida ustozning ijodiy kechasi o‘tkazilib, u yerda kaminai kamtarin ham shoir ijodi haqida ikki og‘izgina so‘zlagan edim. Mana, bugun Ma’mun akademiyasidek mo‘’tabar dargohda u kishi bilan hayoti va ijodi to‘g‘risida suhbat qurmoqchiman. Xalqimning ardoqli ijodkori oltmishga chiqqanida bir uka, bir shogird sifatida unga aytadigan so‘zlarim ham oz emas. Uyali telefonim jiringlaydi:

— Assalomu alaykum. Qayerdasiz, Yangiboy?

— Assalomu alaykum, ustoz. Xivadaman. Yana bir bor tug‘ilgan kuningiz bilan tabriklayman. Kecha Xevoq qudug‘idan suv ichishga kelishgan edik-ku?

— Esimda. O‘n besh daqiqadan keyin yo‘lga chiqaman. Kelishilgan vaqtdan sal kechikib borishim ham mumkin: negaki men Olmoniyada emas, Osiyoda tug‘ilganman. Zerikmay o‘tiring!

Ertalab har xil kasb egalari har xil joyga otlanadilar. Ammo jurnalist xalqi ertalab albatta gazeta do‘koniga yo‘l oladi. Sal keyin gazeta xarid qilish uchun tashqariga chiqqanimda birdan shu qadar kuchli qor bo‘roni paydo bo‘ldiki, besh daqiqa ichida Ichonqal’a devorlari besh barmoq enidagi qor bilan qoplandi. Bog‘chadarvoza tomon boryapmanu qor quyuni ko‘z ochirmaydi. Haligina hamma yoq jimjit edi. Bu nima? Kubro bobo qalbida junbishga kelgan iztirob bo‘ronlarining nafasimi? Gandimiyonda qo‘lidagi qalami titragan Feruzning faryodimi? Bunyodkorligi boshiga balo olib kelgan Islomxo‘janing so‘nggi daqiqalarida tortgan «uh»imi? Yo shoir o‘z she’rlariga joylagan tizginsiz tug‘yonmi?!

Bilmadik. Trolleybusdan bir dasta kitob qo‘ltiqlagan Matnazar Abdulhakim tushganidan keyin qor quyunidan asar ham qolmadi. Besh daqiqadan so‘ng qadimiy shahar yonboshida quyosh gardishi yarqiradi. Uning hayotbaxsh nurlari Islomxo‘ja minoriga, Oqshayxbobo ko‘shkiga, Pahlavon Mahmudning muqaddas maqbarasi gumbaziga taraldi…

1948 yilning 20 fevralida, buyuk Navoiy va buyuk Bobur bilan bir burj ostida, Urganch yaqinidagi qadimiy Qorovul qishlog‘ida, oddiy dehqon va adabiyotning, Ogahiy merosining oshig‘i Abdulhakim Olloberganovning oilasida o‘g‘il dunyoga kelganida chaqaloqning ona tomonidan buvisi Havojon ayaning qarori bilan Muhammadnazar ismi beriladi. Ko‘zi yorigan ayol To‘xtajon opa uzoq umr ko‘rmaydi: Muhammadnazarning ma’naviy tarbiyasida buvisi Havojon ayaning tug‘ishgan og‘asi Matkarim oxun haqidagi ibratli hikoyalar hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Hurfikrligi uchun Matkarim oxun Ukrainaga surgun qilingan, hoki ham o‘sha joyda qolgan. Shu zaylda bolakay go‘dak yoshidan Xiva nafasiga, madrasa havosiga, mudarrislar majlisiga oshno bo‘ladi. Qolaversa Abdulhakim aka, uning otasi Ollobergan og‘a, bobosi Rahimjon, uning otasi Sherbobo, Sherboboning padari Barotbobo islom dinining musaffo va muborak suvlaridan qonib ichgan xudojo‘y insonlar edilar. Abdulhakim aka o‘ttizinchi yillardagi ta’qiblarni o‘z boshidan kechirgani uchun o‘g‘lini arab imlosini o‘rganishga unchalik rag‘batlantirmadi. Lekin Muhammadnazarning diliga oxun bobosi solgan uchqun uni baribir shu yo‘nalishning bilimdoni qilib tarbiyaladi. O‘rta maktabda uni adabiyotdan o‘z kasbining ustasi Roza Ahmedova o‘qitgan edi. Lekin she’r yozishga fizika fani muallimi Nazira Yusupova sababchi bo‘ladi. Bo‘lg‘usi adib bola paytidan gazetalarga she’r va maqolalarini yo‘llar edi. She’r va maqolalaridagi yuqori saviya uchun Urganch tuman gazetasining muharriri, ustoz Qodir Matjon 1966 yili Muhammadnazarni ishga qabul qiladi. U va hozirgi taniqli yozuvchi Husayn Rahmon tahririyatda adabiy xodim bo‘lib ishlashadi. 1967 yili navqiron qalamkash Taganrog davlat pedagogika institutiga o‘qishga kiradi, besh yil buyuk Chexov vatanining tuzini ichadi, rus va jahon adabiyotini qunt bilan o‘rganadi, Kavkazni, Pushkin va Lermontov, Sergey Yesenin kezgan joylarni aylanadi. Muhammadnazarda rus she’riyatiga ixlos maktabdayoq uyg‘ongan, o‘zbek tilidan «to‘rt», rus tilidan «besh» baho olgan edi. To‘qqizinchi sinfda o‘qib yurganida buyuk Pushkinning «Ya Vas lyubil» deb boshlanadigan she’rni quyidagicha tarjima qilgan edi:

Men Sizni sevardim, sevgim ehtimol
Dilda butkul so‘nib bitmagan cho‘g‘dir.
Biroq Siz mehrimni olmangiz malol,
Sizni zarracha ham ranjitgim yo‘qdir.

Men Sizni sevardim hayajonda lol
Goh hayiqib, gohi rashk-la muloyim.
Samimiy va yonib sevganim misol
Boshqa ham sevolsin Sizni iloyim.

Buni Pushkin she’rining eng mukammal, go‘zal va jozibali tarjimalaridan biri deyish mumkin. Aleksandr Sergeyevich Pushkin merosidan tashqari Mixail Lermontov, Sergey Yesenin, Aleksandr Blok, Ivan Bunin, Boris Pasternak, Nikolay Rubsov, g‘arb adabiyotidan Shiller, Bayron, Geyne poeziyasi yosh shoirni sehrlab qo‘yadi. Lekin Pahlavon Mahmud, Najmiddin Kubro, Majdiddin Bag‘dodiy, Mirzo Abdulqodir Bedilning munavvar merosi shoirni tarjima kemasining yelkanini baland ko‘tarishga undaydi. Ayni kunda bu ulug‘ siymolardan qilingan mukammal tarjimalar adabiyotimiz uzugiga zumrad qoshdek yarashib turibdi. Turkman shoirlaridan Omondurdi Annadurdiyev, Go‘zal Zaripova, Itolmas Xudoyberganov, Oytug‘di Nazarov, Mamatnazar Bobonazarovdan, zamonamizning zabardast shoirlari Yevgeniy Yevtushenko va Andrey Voznesenskiydan, ulkan lirik Nikolay Rubsovdan qilingan tarjimalar ham allaqachon kitobxon e’tiborini qozongan.

Shoir 1972 yilda Rossiya Federatsiyasining Taganrog shahridagi pedagogika institutini bitiradi. Shundan so‘ng Urganch tuman ro‘znomasida bo‘lim mudiri, qishloq maktabida o‘qituvchi, 1982-1997 yillarda O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi viloyat bo‘limida adabiy maslahatchi bo‘lib xizmat qiladi. 1997 yildan boshlab to umrining oxiri ya’ni 2010 yilning 17 sentyabrigacha Xorazm Ma’mun akademiyasida ilmiy xodim vazifasida ishladi.

Shoirning birinchi kitobi “Tiniq tonglar” 1984 yilda G‘afur G‘ulom nashriyotida chop etiladi. Shundan keyin “Fasllar qo‘shig‘i”, “Qor qo‘shig‘i”, “Mavj”, “Yonimdagi daryolar”, “Qorachiqdagi dunyo”, “Oydinlik”, “Bir quchoq gul”, “Yolg‘iz yaproq” kabi she’riy, “Iymon tuhfasi”, “Yaldoni yoritgan nur”, “Ikkinchi muallim saboqlari” kabi ilmiy hamda Shayx Najmiddin Kubro, Shayx Majdiddin Bag‘dodiy, Pahlavon Mahmud, Mirzo Abdulqodir Bedildan tarjimalar, «Javzo tashrifi”, “Azizlar anjumani”, 2009 yilda «Ko‘prik», «Mangulik jamoli» kitoblari nashrdan chiqdi…

Yana o‘sha bahor bilan qish qattiq kurashgan, qor bo‘roni qo‘zg‘alsa-da quyosh g‘olib chiqqan Xiva tongiga qaytamiz. Shoir bilan biz bir necha soat suhbatlashdik. Bolaligi, padari buzrukvori, boshlang‘ich sinfda o‘qiganlari, yuqori sinflarda sambo (murabbiyi Rustam Yo‘ldoshev) va kurashda erishgan yutuqlari, Taganrog ta’limi, Taganrogga kursdoshi Ashirboy Mambetkarimovning Oshiq Ayoz (Ibroyim Yusupov) kitoblarini olib kelishi, Ichonqal’ada olim Komil Xudoyberganov tuhfa qilgan eski qo‘lyozmalar, Gurjistonda harbiy xizmatda bo‘lishi, Rustavidagi hayajon, Harbiy aerodromda yozilgan she’rlar, Ye.Bertelsning noyob kitobini topib olganidagi quvonch, akademik Aziz Qayumov bergan qo‘lyozma, Bedilxonlik bilan o‘tgan bedor tunlar, chaqmoqdek bir chaqnab so‘ngan do‘stimiz Bahodir Sodiqov, Pahlavon Mahmud ruboiylari tarjimasiga sho‘ng‘ish, ustoz Erkin Vohidovning Yozuvchilar uyushmasiga tavsiya yozib berishi, viloyat hokimi Marks Jumaniyozovning shoir ijodi uchun moddiy va ma’naviy rag‘batlar belgilashi, To‘lepbergen Qaipberganov bilan muloqot, Ogahiyning forsiydagi matnlari ustida ishlash, qoraqalpoq, qozoq, turkman adiblari bilan do‘stona aloqalar o‘rnatishi, Omondurdi Annadurdiyev ijodiga qiziqish, Munis, Rojiy, Komil Xorazmiy, Ahmadjon Tabibiy merosini o‘rganish, adabiyotshunoslar Hamdam Abdullayev, Safarboy Ro‘zimboyev, Abdulla Ahmedov va boshqalar bilan hamkorlik, Ma’mun akademiyasidagi sermazmun faoliyat, Ellikqal’a adabiy uchrashuvlari suhbatimizning qaymog‘i bo‘lgan edi.

“Xorazm adabiy muhitida yana bir o‘ziga xos shoir Matnazar Abdulhakimdir. – deb yozgan edi akademik Matyoqub Qo‘shchonov “Jayhun jilolari” kitobida. – Teran, keng ma’noli, go‘zal she’rlar bitish bilan birga adabiyot oldidagi eng katta xizmati tarjima bo‘lgan bu ijodkor Pahlavon Mahmudning uslub va mazmun jihatidan murakkab she’rlarini o‘zbek tiliga tarjima qilish bilan shug‘ullandi. Ulug‘ ajdodimiz uning tarjimasida qayta tug‘ilgandek, adabiyot olamida qayta qad ko‘targandek bo‘ldi. Matnazar Abdulhakim shayxlar shayxi, xalq qaxramoni sanalmish yana bir xorazmlik azim siymo – Najmiddin Kubro ruboiylarini ham alohida mehr bilan o‘zbek tiliga o‘girdi. Keyingi vaqtlarda u fors adabiyotining yetuk namoyandasi Bedil g‘azallarining tarjimasi bilan ham mashg‘ul bo‘ldi.”

Oybek va Abdulla Qahhordek atoqli adiblarning ijod mahoratini keng qamrovda ochib bera olgan, Shukur Xolmirzayevdek professional yozuvchining ikki yuz betlik essesiga bosh qahramon bo‘lgan, shu jumladan, qo‘shsohil adib, shoirlari to‘g‘risida ham ajoyib asar yozib qoldirgan akademikning bu muxtasar fikrlari adabiy ocherkimizga yakuniy jumlalar bo‘lib kirganidan baxtiyormiz. Haqiqiy ijod esa hamma asrlarda, nasllarda, fasllarda o‘zining asl bahosini olib kelgan. Bundan keyin ham shunday bo‘lib qolaveradi!

2017 yil, 16 fevral, Bo‘ston shahri

Matnazar ABDULHAKIM
SHE’RLAR

Matnazar Abdulhakim 1948 yil 20 fevralda Xorazm viloyati Urganch tumanida tug‘ilgan. Rossiyaning Taganrog shahridagi Rus tili va adabiyoti istitutini tamomlagan. “Tiniq tonglar” (1982), “Fasllar qo‘shig‘i” (1984), “Qor qo‘shig‘i” (1990), “Yonimdagi daryolar” (1993), “Qorachiqdagi dunyo” (1994), “Bir qujoq gul”, “Oydinlik” (1997), “So‘nggi yaproq” (1999), “Javzo tashrifi”, “Ko‘prik”(2009) nomli kitoblari chop qilingan.
Shuningdek, M. Abdulhakimning Bedil, P.Mahmud, N.Kubro, Sh.Majididdin Bag‘dodiy, X.Abulvafo Xorazmiy, Munis, Ogahiy, Komil Xorazmiy, Rojiy, Ahmad Tabibiydan qilingan “Tabarruk tashrif”, “Kim agar ozoddur”, “Jamoling menga bas”, “Takallum”, “Ko‘ngil ko‘zlari”, “Oy ketdi, oftob keldi”, “Mangulik jamoali”, “Azizlar anjumani”, “”Ishq yog‘dusi”, “Humo parvozi” tarjima kitoblari, “Iymon yog‘dusi”, “Yaldoni yoritgan nur”, “Ikkinchi muallim saboqlari” nomli ilmiy asarlari chop qilingan. Matnazar Abdulhakim 1998 yilda “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi” unvoniga sazovor bo‘lgan.

PUSHAYMON

Iqbol bo‘lib kelgan edi bizlarga,
U sofdilni sinab bergandi taqdir.
Biz sho‘rliklar buni kechikib bildik,
U endi bir umr bizdan yiroqdir.

Hislarni toptadik, oyoqlar yondi,
Hayallab tutashdi jonlarga olov.
Majruh g‘ururimiz ayanchdir endi,
Bamisli lattadan qilingan yalov.

U biz uchun endi baxtli xotira,
O‘ngidan kelmagan lazzatli bir tush.
Bizning yuraklarda ilon bor edi,
Bizning yuraklarda yasholmasdi qush…

QARZ

Bahor,
Yoz barq urib yashnagan yaproq,
Kuz kelgach, uzilib tushdi sarg‘ayib.
Shamolda shitirlab kezdi-da har yoq,
Chiridi… tuproqda bo‘ldi zim g‘oyib.

Tan olgim kelmadi buni sira ham
Azaliy bu holdan og‘rindim nolib.
Shunda gujum dedi ohistagina:
“Qaytarmaslik uyat, bolam, qarz olib”…

VIDO

Shoir Ro‘zmat Otayev xotirasiga

Qo‘llarimning patlari yo‘qlar,
Suyaklarim – qo‘rg‘oshin yilik.
Meni buncha yomon chorlaysan,
Jonim osmon, bu ne ko‘rgilik.

Samarlari uzoq kuttirdi,
Umid bilan ekkan mevamning.
Ko‘chmoqdasan gumbazlariga
Sendan ulgu olgan Xevamning.

Tun – kunlarining talashadilar
G‘amlarimni – alamlarimni.
Tortisharlar cheksizliklaring
Poyoni yo‘q olamlarimni.

Yuragimni tortar bir yurak
Mendan olis-olis yerlarda.
Men misralar bilan dardlashib
Sargardonman g‘arib she’rlarda.

Ishqdan bo‘lak titrog‘im yo‘qdir,
Yo‘qdir she’rdan bo‘lak hech larzam.
Do‘stlarimdan boshqa hech kimim,
Yerdan – ko‘kdan boshqa hech narsam.

Do‘st mehrini parhez tutmadim,
Nodo‘st dunyo garchi g‘amxona.
O‘ldirsa ham oldim-da yedim
Luqma tutgach xasta hamxonam.

Siz ham tutmang mehrimni parhez,
Jonim tandan bo‘larkan judo.
Merosdirman hammangizga teng,
Teng ko‘rganni teng ko‘rar dunyo.

Ko‘ringizlar barobar baham,
Dardmand so‘zim she’riniki bo‘lsin.
Ruhim bo‘lsin seniki osmon,
Va jasadim yerniki bo‘lsin.

Do‘stlarimga baxshida bo‘ldim
Ummon edim qolmay bir qatra.
Yuragimni tortgan oshufta
Yurakniki bo‘lsin xotiram…

SIR

Seni ko‘rganimdan hayot bilan teng,
Hayotimni ko‘rdim sen bilan baham.
Peshonam keng mening.
Bardoshim ham keng,
Lekin sig‘may qolding ikkisiga ham.

Sog‘inish bu — asov dardlar uyuri,
Borlig‘imni tinmay yulqilar toptab.
Chunki sen bir lahza tashrif buyurib,
Ruhimni qoldirding qutlug‘ azobda.

Yuragimda yo‘qdir, axir, po‘lat zirh,
Bardosh berolmadim bunday zarblarga.
Lekin men quduqqa so‘ylamadim sir,
Seni aytdim faqat jimjit harflarga.

Halovatga keldi shundan so‘ng qahat,
Muqaddas telbalik boshlandi so‘ngra.
Yashadim, ismingni urib qah-qaha,
Yashadim, ismingni men ho‘ngrab-ho‘ngrab.

Yo‘l ko‘rdimmi, tamom, tikaverdim ko‘z,
Muhabbatdan boshqa e’tiqodim yo‘q…
Menga shafqat qilma, aytilgan ey so‘z,
Menga shafqat qilma, otilgan ey o‘q.

Men seni na do‘st, na g‘animga aytdim,
Ravo ko‘rganim yo‘q har kim-har kimga.
Aytsam, seni men o‘z sha’nimga aytdim,
Otsam, seni otdim o‘z yuragimga!

* * *

Baxt izladim men dala, dashtdan,
Orzuim bol, umidim — asal.
Onaginam!
Seni aldashdan
Halokatni sanadim afzal.

Sarmast qildi chamanlar vasli,
Qayg‘urmadim, rizqu ro‘zimni.
Yashadim men bag‘ishlab, asli,
Faqat o‘zgalarga o‘zimni.

Bilmam, uchdim qanchalar chaqrim,
Goh mag‘lub, goh g‘olib keldim men.
Bol deb mehrim, asal deb faxrim –
Topganimni olib keldim men.

Gullar ichdim ichgandek qasam,
Loyiq bo‘ldim zahmatkash safga.
Balki… balki yanglishib ba’zan,
Qo‘nib qo‘ydim sassiq alafga.
Noz bo‘ylardan uyg‘onib sahar,
Uchmoqqa yo‘q, ehtimol, haqqim.
Balki, asal deganim zahar,
Bol deganim, ehtimol, zaqqum.

Xullas, o‘zing bilasan, onam,
Sen ming sirdan xabardor hakim.
Xohla, meni qabul et, mana,
Xohla, mana, bo‘g‘ib tashlagin.

BAXT

Mukammal bu go‘zalligingni
Yonib qilgim keladi ta’rif,
Biroq, ne qilayki, qoshingda
Eng qudratli kalomlar g‘arib.
Visolingni qilsam-da havas,
Mehrim izhor etmadim hech vaqt.
Sen bilan bir havodan nafas –
Olish o‘zi menga katta baxt.

Bir qayrilib tashlasang nigoh,
Yurak to‘lar so‘nmas ziyoga…
Seni bir bor ko‘rish-chun faqat
Kelib ketsa arzir dunyoga.

TARJIMAI HOL

Ko‘rinmasdim har kim-har kimga,
Men — saharlar ufurgan nafas.
Gardsizligim, tozaligimga
Cheksizliklar qilardi havas.

Bir tong nogoh bo‘ldim men shabnam,
So‘ng bulutga, yomg‘irga do‘ndim.
Maysalarga aylandim kam-kam,
Tuproq bo‘lish dardiga ko‘ndim.

Ming yilliklar turkum va turkum
Qorildilar zulmat, ziyoga.
Saodatli qandaydir bir kun
Daraxt bo‘lib keldim dunyoga.

Hayot bir yo‘l — so‘ngsiz, betimsol,
Ming tirilib, ming o‘lib chopdim.
Nasib bo‘ldi noyob bir visol,
Jonzot bo‘lib tavallud topdim.

Qanoatlar, toqat, sabrlar
G‘ildiragi aylandi gir-gir.
Kechdi necha tuman davrlar,
Inson bo‘lib tug‘ildim axir.

Endigina orom topib jon,
Yetdi desam tolega xush gal,
Har to‘kisda — necha ming nuqson,
Har to‘kisda — necha ming ishkal.

Zulmat to‘ydi, yutib ziyoni,
Zulmatlarga ziyo ham to‘ydi.
Diydoriga to‘ydim dunyoning,
Diydorimga dunyo ham to‘ydi.

Qo‘ying, so‘ylab bo‘lmay men nolon,
Siz ham tinglab bo‘lmangiz halak.
Shu o‘zingiz bilgan to‘polon,
Shu o‘zingiz bilgan charxpalak.

Nomard bo‘lay agar nolisam,
Boshqa tirilmayman, o‘lmayman.
Bir qutulsam, bir ketib olsam,
Dunyoga men boshqa kelmayman.

IMKONIYAT

G‘amginlik kam emas qullikdan,
Lekin mahbusman deb nolish — uyatdir.
Har lahza, har nafas bu tutqunlikdan
Xalos bo‘lmoq uchun imkoniyatdir.

* * *

Parvoyim yo‘q hozir xom, puxtalarga,
Unutdim dunyoning nasya, naqdlarin…
Yurakning olis bir nuqtalariga
Qaytib kelayotir shoir vaqtlarim.

Arang miltillaydi olisda ovul,
Tim-tirs… ilg‘anadi bezovta ruhlar.
Oynako‘l tushiga kiradi dovul,
Har bargda bir shamol dong qotib uxlar.

Har lahza qa’riga bekingan ming yil,
Sukunat hayqirar qutlug‘ otingni.
Butun borliq qattiq biriktirgan til
So‘ndirmaslik uchun yodingni.

Munavvar bir dastyor yog‘dular mulki,
Tinim bilmaydi hech osmonda quyosh.
Nur taratar yoding — lablarda kulgu,
Yog‘du sochar yoding — ko‘zlardagi yosh…

TOG‘ SOG‘INCHI

Kunlar o‘tayotir misli yildirim,
Sen hakda indamay kuylar har toshim.
Ayriliqqa qattiq g‘azab bildirib
O‘qraygan qo‘shikdir mening bardoshim.

Muqarrar bo‘l, erkam, bamisli bahor,
Nom-nishon qoldirma qahrlarimdan.
Loyiqdir erisa boshimdagi qor,
Chechaklar unsa yonbag‘irlarimda.

Shunda pinjimdagi qushlar, ohular
Yo‘lingga men bilan teng termiladi.
Asrlar dastidan qulamas tog‘lar,
Tog‘lar judolikdan yemiriladi.

O’ZIGA SUYANGAN SHOIR
Mahmud RAJAB

Ustoz Matnazar Abdulhakimning hayot yo’lini, fe’l-atvoridagi o’ziga xosliklarni, odamshavandaligini, eng muhimi, shoirligini sahifalarga sig’dirish oson emas. Lekin burch masalasi, minnatdorlik hissi ikki og’iz so’z aytishga undaydi.

Matnazar aka haqida gapirib bering, deyishlaridan qochaman. Sababi, Matnazar akadek samimiy, ko’ngli pok insonni tasvirlashga ba’zida gap topolmayman. Nazarimda, ustozni boshqa birov o’zichalik ta’riflay olmasa kerak:

O’zing tog’ bo’l,
suyangil o’z-o’zingga…

Matnazar aka ilmli, so’zni qadrlaydigan ijodkorlarni boshqacha hurmatlar, o’z kasbining haqiqiy mutaxassisiga aylanmagan kishilarga o’rinli tanbeh berardi.
Kunlarning birida televizorda taniqli adabiyotshunoslardan biri Muhammadrizo Ogahiyning nomini buzib aytdi. Shunda ustozning yuzlari tundlashib, anchagacha o’zlariga kelolmadi. Ogahiyni shunchalik e’zozlaganidan shoir haqida ma’lum davralardagina gapirar, ayricha ehtirom bilan tilga olardi. O’tgan asrning 80-yillari edi. Ustoz Ogahiy hazratlarining tavallud sanasini eslatib, Qiyotga borishni tayinladi. Orada qandaydir yumush chiqib, tadbirga ulgurmadik. Bir necha kun o’tib, uchrashganimizda kelmaganimiz sababini bilib, «Ota-bobolarimiz har kuni ibodatga, bir-birini xotirlashga vaqt topganida, biz bir yilda bir kunni sarflasak haqimiz tugamaydi», dedi. Shundan keyin har yili 17 dekabrda ustozga qo’shilib shoir ziyoratiga bordik. Matnazar aka har yili shu kuni barvaqt turib, po’rim liboslarini kiyar, dam-badam qo’lsoatiga qarab tong yorishishini kutar, anjumanga hammadan avval otlanardi. Tadbir yakuniga yetgach, Ogahiyning she’rlari, ma’naviy merosi, tarjimalari, insoniyligi haqida soatlab gapirar, shoirning asarlarini teran tahlil etardi.

Ustozning uyi mehmonlar, shogirdlar uchun doim ochiq, mehmonnavozlikda hech kim unga bas kelolmasdi. Shoirning turmush o’rtog’i Maryamjon opaning aytishicha, Matnazar aka mehmon kutishda o’ta sabrsiz edi. Dasturxonni bezatib, eshikka termular, agar mehmon kechiksa, asabiylashar, «Vaqtida kelolmas ekan, nega va’da beradi? Kechikishini bir og’iz aytsa bo’lardi-ku!» deb yo’q mehmonni koyishdan to’xtamas ekan. «Matnazarning chiroyi doim mehmon bilan ochilar, bir necha kun uyimizga mehmon kelmasa, otasining yuzi bulutlashardi», deb eslaydi Maryamjon opa. «Ishdan kelishim bilan uydagilardan «aka»sining kayfiyatini imo-ishorada so’rardim. Kayfiyati tund bo’lsa, do’stlaridan birortasining kelishini kutib, eshik poylardik. Mehmondan hech narsani ayamasdi. Ba’zida uyga mehmon chaqirganini aytib, ovqat tayyorlashimni tayinlar, «Uyda mehmonga arzigulik narsa yo’q-ku! Siz buyog’ini o’ylamay ish qilaverasiz. Men mehmonni kutishdan malollanmayman, lekin dasturxonimiz obro’yingizga mos bo’lsin-da axir, desam, «Mehmon rizqi bilan keladi, sen boringni pishiraver, keladiganlar mening osh-nonim uchun emas, so’zim uchun keladigan odamlar. Biz suhbat uchun to’planamiz», derdi. Matnazar akaning o’zi mehmonga borsa, o’tiradigan joyni ziyraklik bilan tanlar, mezbonni xijolatga qo’ymaslikka ustomon edi.

Ustoz farzandlariga doim ibrat namunasi edi. Intizom, haqiqatparvarlik, odamlarni sevish, o’zaro hurmat, insoniylik tuyg’ularini amalda ko’rsatib, ularga qat’iy rioya etardi. Nevaralariga kattalarga gapirgandek salmoq bilan, vazmin gapirar, tarbiya masalasida hushyorlikni qo’ldan bermasdi. Maryamjon opaning xotirlashicha, Taganrogdan yo boshqa olis safarlardan qaytganida ham farzandlarini bag’riga bosmay, peshonasidan silab, «Jonlimisan» deb xonasiga kirib ketaverarkan. «Siz bolalaringizni yaxshi ko’rmaysiz, ular bilan quchoqlashib ko’rishmadingiz», deb urishsam, «Ichdan yaxshi ko’raman» derdilar. Shunda men «Ichdan yaxshi ko’rishingizni ular bilmaydilar», desam, «Ular ham ichida biladilar», deb meni tinchlantirardilar», – deydi opa suhbatlarning birida.

Matnazar aka har kimning saviyasiga, dunyoqarashiga qarab gaplashar, hatto, zerikarli suhbatdoshi bilan mazmunli muloqotda bo’lardi. Undan zavqlangan kishi «Matnazar aka mening falon gapimni tasdiqladi» deya, anchagacha maqtanardi. Dard-hasratini birovga aytmas, aksincha, boshqalarning dardi, muammolari uchun uning ko’ngli doim ochiq edi. Biror kishi haqida gap ochilsa, uning faqat ijobiy tomonlarini aytishni xush ko’rar, yomon tarafini kimdir so’zlasa, norozilikdan peshonasi tirishardi. Unga ozor bergan kimsalarni umuman yo’qlamas, «Birov haqida gapirayotganda, o’sha odam yonimizda o’tiribdi, deb o’yla, aytayotganlaringni shu yerda, o’sha kishining yuziga ayt, hattoki, o’ylab turgan gapingni boshqalar eshitib turibdi, deb tasavvur qil», derdi. So’zni mohirona qo’llar, u bilan birovning ko’nglini jarohatlashdan qo’rqar, keyin o’z ko’nglini ham shunday avaylardi. Matnazar akaning ruhsiz, so’lg’in, mudrab o’tirganini, xo’rsinganini ko’rmaganman. Kayfiyatsiz, asabiy, horg’in va g’amgin bo’lardi-yu, ruhsiz bo’lmasdi. Eng og’ir ahvolda, gapirishga qiynalib yotganida ham, ruhi tetik edi. Hech kimdan, hech narsadan, hayotdan ham, o’limdan ham zarracha nolimadi. Alisher Navoiy, Mirzo Bedil, Jaloliddin Rumiyning kitoblarini o’qishdan charchamas, o’qigan sari kuchga to’lib borardi. Mutolaa zavqi, o’rganish, dunyoni bilib ketish ishtiyoqi ustozni oxirgi paytgacha tark etmadi.

Hazil-mutoyiba, oshna-og’aynilar davrasida latifanamo gaplar tez-tez bo’lib turar, Matnazar aka ham bundan chetda qolmasdilar. Shoir kasalxonadan kelgan kuni uylariga bordim. Ikkimiz birga choy ichib o’tirardik. O’ng qo’li yaxshi ishlamasdi. Ustoz tuzdonga qo’l cho’zmoqchi edi, qo’llari yozilmadi. Men darhol tuzdonni uzatdim. Ustoz xijolat tortmasin, deb hazilga burdim:

– Qo’lingiz qanchalar uzun-a!

Ustoz kuldi va:
– To’g’ri, lekin, kalta qo’l ham ba’zida kerak bo’ladi, – dedi.

Yana bir kuni qiziq voqea viloyatdagi yozuvchilar uyushmasida bo’ldi. Matnazar aka stolga tirsaklarini tirab kitob o’qir, suhbatimiz boshlanganda xonaga Shuhrat aka kirib keldi. Hol-ahvollashgach, ustozga qarab: «Suyunchi bering», – dedi dabdurustdan. Ustoz unga savolomuz qaradi.

– Maryamjon opam kasalxonadan chiqibdi, – dedi Shuhrat aka kulib.
– Yo’g’-ay, hazillashma. Uyga bormagansan-ku?

– Mashinadan tushib uyingizga kirib ketganini uzoqdan ko’rdim.
– Boshqa birovni ko’rgansan, – dedi ustoz jiddiy.

– Aniq o’zi edi, – dedi Shuhrat aka kaftlarini stolga tirab.
– Agar gaping rost bo’lsa, bir dona ellik so’mlik seniki.

Matnazar aka telefonda raqam terdi va uyi bilan gaplashgach, cho’ntagiga qo’l soldi. Ikkita ellik so’mlik qo’liga ilinib chiqdi. «Va’dami, va’da» deb bittasini Shuhrat akaga uzatdi. Bahs g’olibi ham bo’sh kelmay:
– Yolg’izlatmay, juftini ham beravering, – dedi ustozning qo’lida qolgan pulga ishora qilib. Ustoz tezda javob qaytardi:

– Iya, yoki yonida yana bittasi bormidi?

…Insul`t qaytalamasdan bir-ikki kun oldin Matnazar akangizning yig’lagan tovushi eshitildi. Hech qachon yig’lamas edilar, – deb eslaydi shoirning turmush o’rtog’i. – Yuragim pitirlab, uyga yugurib kirdim. Nima gap, deb so’rasam, javob bermay yig’layverdi. U kishining yig’laganini birinchi marta ko’rishim edi. Sababini bilmay men ham yig’ladim. Yetim o’tgan bolaligi, yoshlikning qattiq noni, hayotda ko’rgan qiyinchiliklari, sargardonliklari, xullas, boshidan o’tkazgan barcha mushkulotlarini aytib bir kecha-kunduz yig’ladi. Shundan keyin boshqa yig’lamadi. Matnazar uchun bizdan ko’ra do’stlari azizroq edi. Uni bu dunyoda do’stlarining diydori tutib turardi.

…Urganch tuman kasalxonasi. To’rtinchi xona. Ustozning bu yerdaligini ma’lum odamlargina biladi. Sababi, Matnazar aka kasalxonadaligini birov bilishini xohlamas, oilasidagilarga ham hech kimga aytmaslikni qattiq tayinlardi. Uning bu odatini yaxshi bilganlar kasalxonaga «tasodifan» kelar, «tasodifchi»lardan birortasi uzoqdagi do’stlarining salomini yetkazganida ustoz unga javoban: «Siz ham ularga mendan sezdirmasdan salom ayting. Eshitsalar, ovora bo’lib kelishga urinadilar, kelolmasalar, borolmadim, deb battar qisinadilar», derdi. Dard kundan kun zo’rayib, nafas olishi qiyinlashib qolganida ham huzuriga kelgan kishining oldida o’zini tetik tutar, ruhini sira cho’ktirmasdi. 2010 yil 15 sentyabr`. Ustozning uyida bir kecha tunab, ertasiga xayrlashayotganimda, yana bir kechaga qolishimini so’radi. Ketar chog’im nigohini yerga qadab «Mendan tez-tez xabar olib turinglar», dedi. Oraga jimlik cho’kdi. Har gal ketayotganimda ustoz quyuq xayrlashardi, bu safar esa ortimdan jimgina termulib qoldi. Ertasiga Xorazm televideniesi xodimlari Gavhar Ibodullaeva bilan ustoz haqida ko’rsatuv tayyorlagani kelganlarida, «Meni divanga o’tqizinglar, o’tirib gapiraman», debdi. Ustoz qo’l-oyog’ini harakatlantirishga qiynalayotganiga qaramay bir necha soat interv`yu bergan. Bu shoirning tasvirlarda saqlanadigan eng so’nggi so’zlari ekani hech kimning xayoliga kelmasdi. Ertasiga, juma kuni ustoz haqidagi ko’rsatuvning birinchi qismi ko’rsatildi. Shanba kuni esa kutilmaganda, hech kim o’ylamaganda ustozning vafoti haqidagi xabar viloyatga tarqaldi.

Dafnga Matnazar akaning uzoq-yaqinlari, poytaxtdagi qadrdonlari, davradosh do’stlari yetib keldi. Ertalab ustozning xonasini yig’ishtirayotganda bir parcha qog’oz topdik. Qarasak, ustozning chap qo’lda yozgan, hali siyohi qurimagan she’ri ekan:

Bizlar o’lmagaymiz. Sizlarning yodlov
Jon baxsh etar hatto marhum jonlarga.
Qaytgaymiz bizlarni yo’qlagan zahot,
Tirilib muborak xonadonlarga.

Inson jismi bilan emas, ruhi bilan tirikdir, degan edi qadimgilar. Bu o’zidan keyin avlodlarga arzirli ma’anaviy boylik qoldirgan odamlar uchun aytilgandek. Oradan besh yil o’tgan esa-da, shoir Matnazar Abdulhakimning adabiy merosi, she’rlari haqida ko’p gapiriladi. Davralarda shoirni yaqindan tanimaganlar ko’p savol berishadi: Matnazar Abdulhakim kim edi, deb. Shoir, deyman javobga chog’lanib, keyin to’g’rilayman: Yo’q, avval yaxshi, mard inson, so’ng haqiqiy shoir!

Matnazar Abdulhakim — Fasllar Qo’Shig’i by Khurshid Davron on Scribd

Matnazar Abdulhakim. Diydor arafasida by Khurshid Davron on Scribd