20  январь — Матназар Абдулҳаким таваллуд топган кун

Мен шоирлик деганда, албатта, шеър ёзишнигина кўзда тугаётганим йўқ. Чунки сўз шоирликнинг, эҳтимол энг охирги унсуридир, шоир кўнгилнинг иложсиз қолган пайтларида турли мушкулотларни даф қилиши лозим бўлганида асқотадиган аслаҳасидир…

Хуршид Даврон
КАШФ ЭТ СЕН ЎЗИНГНИ,
ЎЗНИ ТАНҲО ТАНЛА…

Бундан салкам йигирма йил аввал Усмон Азим «Тафаккур» журналида Мирзо Абдулқодир Бедил ғазалларининг Матназар Абдулҳаким томонидан қилинган таржималарига мухтасар сўзбоши ёзиб, якунида қуйидаги сатрларни битган эди: «Бедилнинг замонаси йўқ. У ҳамма замон учун замонавийдир. Мабодо бирор давр Бедил ва ул зотга монанд буюк санъаткорларни сезмаганга олса, бедилликда ўтишга маҳкумдир. Мен бу кунларимиз Бедилсиз қолмаётганидан бахтиёрман. Чунки Матназар кабилар бор. У дилини бериб Бедилни таржима қиляпти. Менга бугун сиғинаётганимиз сўфийларни эслатади бу одам: камтар, истеъдодли, камсуқум, кучли. У замонга боқмайди. Иншооллоҳ, замона унга боққисидур!»

Аллома шоир Матназар Абдулҳакимнинг куни-кеча чоп этилган «Тафаккур чорраҳаларида.Таржимон талқинлари» номли китобини қўлимга олганимда Усмон аканинг айни шу сўзларини эсладим. Ушбу салмоқли китоб буюк мутафаккир,шоир, жавонмардлик (футувват) тариқатининг йирик намояндаси Паҳлавон Маҳмуд (1247-1326) меросини идрок этиш, унинг рубоийларини таржима қилиш жараёнида мутафаккир қарашларини англаш, инкишоф этишга бағишланган мақола,эссе ва суҳбатлардан ташкил топган. Шунингдек, бу китобда ҳазрат Пирёр валий қолдирган меросни тадқиқу таржима этиш мобайнида Шарқ мумтоз адабиётининг бетимсол сиймолари, адабий ва абадий ёдгорликлари, тасаввуф билан футувват оламининг табиати ҳақида мутаржимнинг қалб дафтарида қайд этилган кузатишлар, нодир мулоҳазалар жамул жам бўлган.

Китобга сўзбоши ёзган Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ҳодими Қадамбой Солаев ёзганидек: «Матназар Абдулҳаким иродали ва тамизли, ҳассос ва донишманд бўлиши билан бирга изчил меҳнатсеварлик фазилатига эга беназир инсон эди. Аллома шоиримиз Мирзо Абдулқодир Бедил ҳазратларининг ғазалларини таржима қилишга шайланар экан, «Дарёдан ҳар ким ўз ташналигига яраша сув ичади, парвоздаги қуш ҳам осмоннинг бор баландлигини забт эта олмайди. Бедил ҳазратлари шеърияти дарё кабидир, осмон янглиғдир. Не фазилати бўлса, Мирзо Абдулқодир Бедилга, не нуқсони бўлса, таржимонга тегишли. Ушбу ғазалларни ўқиб, мени ташна бир қуш ўрнида кўришингизни ўтинаман», деганди. Қўлингиздаги рисола Суқрот ва Афлотунлар туфайли кўз очган булоқлардан тошган, Машриқ тафаккур боғларига Мағрибнинг ҳаётбахш шамолларини олиб келган улуғ зот — Форобий дарёсидан баҳраманд, жавонмардлик тариқатининг пири муршиди Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари хаёлот гулшани саболарида парвозга чоғланган ташна қуш — Матназар Абдулҳакимнинг ҳайратлари десак ўринсиз бўлмас».

«Тафаккур чорраҳаларида. Таржимон талқинлари» китоби кўпчилик беқиёс шоир сифатида таниган Матназар Абдулҳакимни нафақат таржимон сифатида, шу билан бирга улкан олим эканини намоён этади.

Суратан содда кўринган Паҳлавон Маҳмуд рубоийларини сирти сокин, туби ғалаёнли дарёга қиёслаш мумкин. Бу рубоийларнинг ҳар бир сўзи ва сатрида олам-олам маъно, инсон дунёси сирлари ва ғайб оламининг асрори яширин. Уларни ўқиш нечоғли равон бўлмасин, уқиш ва англаш шунчалик сермашаққатдир. Айни шу сабабдан камдан-кам ижодкор журъат эта билган, улкан салоҳият ва теран исломий билим, узоқ йиллик машаққатли меҳнатни талаб қилган бу амалда Матназар Абдулҳакимнинг исломий эътиқоди ва шоирлик салоҳияти намоён бўлди. У Паҳлавон пир қолдирган хазина остонасига югуриб келмади, балки узоқ йиллар давомида Алишер Навоий, Мирзо Абдулқодир Бедил, Огаҳий мактабида сабоқ олиб, улуғ шайх Жоруллоҳ аз-Замахшарий ва Имом Бухорий меросидан хабардор, оқибатан мутафаккир пир қошига чироқ кўтариб эмас, йўлини ёритган нурафшон иймони билан етиб келди. Зеро,»Ҳар қанча қоронғу бўлсада ушбу йўл, Иймон билан равшанки,маёқ, айт, не керак».

Ҳеч бир таржима мукаммал бўлмаса керак. Хусусан, Мавлоно Жалолиддин Румий «Маснавийи маънавий»сини,Паҳлавон Маҳмуд рубоийларини, Мирзо Бедил ғазалларини аслият даражасида таржима қилиш имконсиздир, деб ўйлайман.  Ҳали бирон русча таржимада мен Алишер Навоий шеърияти соясини ҳам кўрганим йўқ.  Аммо, бу гапини айтиш билан уларни таржима қилмаслик керак, деган фикрни айтишдан мутлақо йироқман…» Бу гапни айтишдан мақсад, буюклар қолдирган асарларнинг ҳар бир таржимасини уларни англаш йўлидаги тажриба ( ҳар қандай таржима тажрибадир) деб қабул қилиш лозимлигини, ҳар бир янги таржимани улуғлар меросини қайта идрок этиш эканлигини таъкидлашдан иборат. Айни шу сабабдан,Пирёр валий рубоийларининг шу пайтгача таржима қилган ҳар бир мутаржим ишини бизни улуғ мутафаккир ҳикматига яқинлаштириш учун хизмат қилгувчи фаолият, бу ишга қўл урган таржимоннинг меҳнатини тафаккур ва адабиёт майдонидаги жасорат деб қабул қилишимиз керак. Матназар Абдулҳакимнинг мутаржимлик амали ҳам айни шундай жасоратнинг ёрқин намунасидир.

Матназар оғанинг инсоний табиати, шеърияти ҳам мунаввар Туркистон орифлари руҳидан ранг олган эди. Унинг сокин нигоҳида, сокин овозида, сокин сатрларида кўҳна Ҳикмат яширин эди. Мен ҳеч қачон унинг бақириб шеър ўқиганини, ҳовлиқиб баҳслашганини кўрмаганман. Унинг бутун қиёфасида минг йиллик дардлару нақлларнинг залвори намоён эди. Шу ҳақда ўйлар эканман, шоир дўстимнинг умр шиори сифатида Паҳлавон Маҳмуднинг ушбу рубоийси тилимга келади:

Дўст бўлгали бир умрга доно танла,
Ҳамда гўзал бир гулираъно танла.
Бўлмаса гар айлама нобуд вақтинг,
Кашф эт сен ўзингни, ўзни танҳо танла.

МЕН УЧУН ЙЎҚ СЎЗДАН
ОҒИРРОҚ НАРСА ЙЎҚ
Матназар Абдулҳакимов билан суҳбат (2004)

  Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими, “Офарин” мукофоти совриндори, шоир ва таржимон Матназар Абдулҳакимов билан бўлган суҳбатимиз асосан адабиётимиз, шеъриятимиз ва сўз ҳақида бўлди. Токи, сўз тирик экан шеърият тирик, кўнгиллар барҳаётдир. Суҳбатимиздан бебаҳра қолмайин десангиз, бизнинг мулоқотимизга қулоқ тутинг.

– Матназар ака, одатда шеър, шоир, кўнгил сўзларига жуда кўп дуч келамиз. Айтинг-чи, шоир учун кўнгил муҳимми ёки кўнгилнинг шоирлиги?

– Кўнгил деган сўзнинг ўзида “шоир”нинг маънодошлиги мавжуд. Агар инсон руҳияти қирраларининг мубҳам ҳамда муайян қароргоҳини кўнгил деб айтадиган бўлсак, унинг қайсидир маънода ва қайсидир даражада шоир бўлмай иложи йўқ. Мен шоирлик деганда, албатта, шеър ёзишнигина кўзда тугаётганим йўқ. Чунки сўз шоирликнинг, эҳтимол энг охирги унсуридир, шоир кўнгилнинг иложсиз қолган пайтларида турли мушкулотларни даф қилиши лозим бўлганида асқотадиган аслаҳасидир. Ҳазрат Навоий: “Эй Навоий, сўзда маъно йўқ, йўкдурур маънида сўз, Дурру маъни истасанг сен айлагил гуфтор бас”, деб бежиз айтмаганлар. Демак, шоир учун кўнгилнинг шоирлиги деган иборанинг муқобили йўқ. Лекин, ана шу кўнгил ақл билан чамбарчас мутаносибликда бўлса, нур устига нур.

– Ҳозирги ёшлар шеъриятига муносабатингизни билмоқчи эдим.

– Ҳозирги ёшлар шеърияти юқорига тикка парвоз қиладиган самолётларни эслатаяпти. Улар парвоз йўлида узоқ “чопқилламасдан” тўппа -тўғри осмонга қараб юксалаётирлар. Тиббийроқ килиб айтадиган бўлсак, ёшларимизда шоирлик дардининг инкубацион даври ниҳоятда яширин кечаётир. Улар адабиётимизга аксар шаклланган “тап-тайёр” ҳолда кириб келмоқдалар.

Мен бундай деяётганимда, албатта, эпидемия тусини олган енгил-елпи масъулиятсиз шеърбозликни, суханбозликни, яна тағин тиббиёт илмидан келиб чиқиб фикрлайдиган бўлсак, психиатрияда “графомания” деб аталадиган иллатни кўзда тутаётганим йўқ. Мен ҳақиқий шоир, ҳақиқий шеър ҳақида гапираётирман.

– Адабиётимизда, асосан шеъриятда анъанавийлик ҳамда модерн шеърият ўз ифодасини топиб улгурди. Бу борада сиз нима дейсиз?

– Мен шундай ўйлайман: модомики, “модерн” сўзи замонавий деган маънони билдирар экан, ҳар қандай чинакам шеър модерн бўлишга маҳкумдир. Модерн атамасига айрим доиралардаги совуқ муносабатлар илгариги мафкуранинг янги анъаналарини ғаразли мақсадларда ҳамда мухлислар учун англашиксиз бўлган терминлар тарзида олабўжи қилиб кўрсатилиши ижодий тараққиёт йўлига ғов бўлганлиги ва бунинг оқибатида адабиётимизнинг асрлаб ривожланишдан қолиши, ҳатто пайсалланишига сабабчи бўлди. Дунёда эскирмайдиган синоат йўқ. Бу эскирганликнинг ҳаётга ҳуқуқи бўлса, у ўзини майдонда кўрсатади. Мен “майдон” деганимда фаҳми тумтоқлашган ўтмас дидли (ёки дидсиз) одамларнинг ночор фикрларига ypғy бераётганим йўқ. Дейлик, ғазалнавис модерннависга ва модерннавис ғазалнависга чинакамига тан берса, демак, ғазал ҳам, модерн ҳам ўзини оқлаётган бўлади. Одатда, улкан адабиётларда турли хил анъаналар баравар қадам ташлайдилар. Ўзбек адабиёти эса улкан адабиётдир. Шунинг учун унда анъанавий арузнавислик ҳам, халқ ҳамда ғарб шеъриятларининг таъсиридан жон топган бармоқ вазни ҳам, сарбаст ҳам бирдек енгил нафас оляпти. Бироқ гарчи мен тақдир тақозосига кўра, аруз ва бармоқда машқлар қилсам ҳам, сарбаст адабиётимизда нисбатан навқирон бўлганлиги учун “боланинг тили ширин”, деганларидек аксар модерннинг валфажрларига қулоқ тутаман. Мухлис сифатида мени модерннинг “чангали”дан тортиб олиш учун анъанавий шеърият бошқатдан қудрат касб этиши керак, шекилли.

– “Ятимат ад-даҳр” оҳангларида достонидан таржималарингиз турли йилларда нашр қилинган китобларингизда берилиб келинаётир. Шу хусусда мухлисларингизга изох бериб ўтсангиз?

– Менда, аввало, Исматулла Абдуллаевнинг сўзма-сўз таржимасидаги хоразмлик араблисон шоирларнинг шеърини бадиий таржима қилиш истаги туғилган эди. Бу режага қаламим қовушмади. “Ятимат ад-даҳр”да шоирларнинг шеърларидан таржималар яхлит тарзда эмас, балки узуқ-узуқ ҳолда берилгани учун, мен мана шу услубни сақлаган ҳолда мутлақо мустақил шеърлар ёздим. Китобга ҳурматим боис ҳамда услуб жиҳатидан (шеърларнинг мазмунан гоҳ тоғдан, гоҳ боғдан келишини эътиборга олиб) бу туркумга “Ятимат ад-даҳр” оҳангларида деган тагсарлавҳа қўйдим. Бу туркумнинг достон деб аталишига боис уларнинг яхлит туйғу атрофида бирикканлигидир. Достонда қоралаш учунгина “Ятимат ад-даҳр”даги айрим кишилар ҳамда жойларнинг номлари тилга олинади, холос. Шунинг учун ҳам бу асарни аллақачон тугалланган ёхуд бир умр давом этадиган шеърлар мажмуаси сифатида қабул қилавериш мумкин. “Ятимат ад –дахр” нинг нисбатан тўлиқ варианти “Шарқ” матбаа концернида нашрга тайёрланаётган “Танланган асарлар”имда чиқиб қолар.

– Сизни мухлисларингиз таржимон сифатида ҳам жуда яхши билишади. Таржималарингиз мавзуида суҳбатимизни давом эттирсангиз?

– Мен болаликдан байналминал руҳда кўптиллилик муҳитида яшаб келаман. Бундай вазиятда ўзинг тушуниб бошқалар англамаёттан шеърлардан олган таассуротларингни ана шу бошқалар билан баҳам кўргинг келавераркан. Қолаверса, асримиз ўрталаридаги таржималарда мафкура тазйиқи билан ихтиёрли, ихтиёрсиз тензиционликни (нохолис) ўзимча бартараф қилгим келди. Бу иш салафларимга беҳурматликни эмас, аксинча эҳтиромни англатишидан умидворман. Менинг хатоларимни ҳам бир кун келиб навқирон маслакдошларим тузатарлар. Бу занжир азалдан келяпти ва абадга қараб кетяпти. Мен ана шу силсиланинг нари борса, бир халқасиман, холос.

– Нималар ёзаяпсиз айни шу кунларда?

– Мен Шермуҳаммад Мунис ва Рожийларнинг форсий шеърларини таржима қиляпман. Айни вақтда Хоразм Маъмун академиясидаги фаолиятим билан боғлиқ ўзим ўзбекчалаштирган шеърлар ҳақидаги “Таржимон талқинлари” китобим устидаги ишимни давом эттиряпман.

– Сизнингча, шоирлар пойтахтларда яшашлари шартми ёки…

– Ўзи туғилиб ўсган жойда умр ўтказган ижодкорлар ҳам анчагина. Чекка жойларда яшаб, ижод этаётган қаламкашларимизга уларнинг руҳи мададкор бўлсин. Мен учун бу ҳақда батафсил тўхталиш ноқулай. Чунки ўзим ҳам Хоразмнинг қишлоқларидан бирида яшаб, ижод қилмоқдаман. Бундай вазиятда иста-истама ё керилиб кетган, ё ўзингни камситаётган бўласан. Мухтасар қилиб шуни айтишим мумкинки, ўзинг яхшироқ ёза оладиган жойингда яшашга нима ҳам етсин. Чекка жойларда туриб ижод қилишнинг бир афзал томони бор – ҳаётни яхши биласан. Кўп биладиган одам эса, ўзингиздан қолар гап йўк, тез қарийди.

– Қизиқишларингизга ҳеч тўхталмадик?

– Нима биланки ихлосдан келиб чиқиб шуғуллансанг, демак, у қизиқиш эмас. Қай вақтдаки ихлос билан шуғуллансанг, демак у бўш вақт эмас. Келинг, сиз ҳам хафа бўлманг, савол ҳам очиқ қолмасин. Мени шоир деб ўйласангиз, демак таржимонлигим қизиқиш ёхуд таржимон деб ўйласангиз шоирлигим қизиқиш бўла қолсин. Вариантларни давом эттиравериш мумкин. Хоразмлик боболаримиз “Ер ҳайдаб чарчасанг, ўғит тўкиб дам ол” деганлар. Ҳар иккала иш ҳам, биласиз, деҳқончиликка киради.

– Қўшиқ бўлиб айтилган, айтилаётган шеърларингиз ҳақида фикрингизни билмоқчи эдим.

– Қўшиқ бўлиб айтилаётган шеърларим фикр айтадигандек даражада кўп эмас. Лекин сизга бир сир айтай, қўшиқ қилиб айтилаётган шеърингнинг ҳам, шеърингни куйлаётган хонанданинг ҳам ёмони бўлмайди.

– Суҳбатимиз давомида биздан қай савол берилишини кутган эдингиз?

– Келинг, модомики суҳбатимиз байрамлар нафаси тарқалиб улгурмаган кунларда бўлиб ўтаётган экан, уни қувноқроқ бир оҳангда якунлайлик. Бир латифа айтиб берай. Салгина савдойи бир одам ўзича ғудирданиб бораётган экан. Бир дўсти дуч келиб қолиб, ундан “Нима бало, ўзинг билан ўзинг сўзлашаётибмисан?”, деб сўрабди. “Ҳа, – деб жавоб берибди ҳалиги одам, – мен ақлли одам билан сўзлашишни жуда ёқтираман”. Бу энди ҳазил, агар жиддий гапирадиган бўлсам, “Tуркистон” жамоасига эътибор қилиб мени суҳбатга тортганингиздан бахтиёрман. Мабодо, мен истаган саволни сўрасангиз “Ким билан ҳамсуҳбат бўлишни истайсиз?” деган бўлар ва, албатта, “Сизлар билан” деб жавоб берган бўлар эдим.

Насиба ЮСУПОВА суҳбатлашди.
Манба: “Туркистон” газетаси. 2004-йил 31-январь. 8-сон & Jayhun mavjlari

 20 yanvar —  Matnazar Abdulhakim tavallud topgan kun

Men shoirlik deganda, albatta, she’r yozishnigina ko‘zda tugayotganim yo‘q. Chunki so‘z shoirlikning, ehtimol eng oxirgi unsuridir, shoir ko‘ngilning ilojsiz qolgan paytlarida turli mushkulotlarni daf qilishi lozim bo‘lganida asqotadigan aslahasidir…

Xurshid Davron
KASHF ET SEN O’ZINGNI,
O’ZNI TANHO TANLA…

---

    Bundan salkam yigirma yil avval Usmon Azim «Tafakkur» jurnalida Mirzo Abdulqodir Bedil g’azallarining Matnazar Abdulhakim tomonidan qilingan tarjimalariga muxtasar so’zboshi yozib, yakunida quyidagi satrlarni bitgan edi: «Bedilning zamonasi yo’q. U hamma zamon uchun zamonaviydir. Mabodo biror davr Bedil va ul zotga monand buyuk san’atkorlarni sezmaganga olsa, bedillikda o’tishga mahkumdir. Men bu kunlarimiz Bedilsiz qolmayotganidan baxtiyorman. Chunki Matnazar kabilar bor. U dilini berib Bedilni tarjima qilyapti. Menga bugun sig’inayotganimiz so’fiylarni eslatadi bu odam: kamtar, iste’dodli, kamsuqum, kuchli. U zamonga boqmaydi. Inshoolloh, zamona unga boqqisidur!»

Alloma shoir Matnazar Abdulhakimning kuni-kecha chop etilgan «Tafakkur chorrahalarida.Tarjimon talqinlari» nomli kitobini qo’limga olganimda Usmon akaning ayni shu so’zlarini esladim. Ushbu salmoqli kitob buyuk mutafakkir,shoir, javonmardlik (futuvvat) tariqatining yirik namoyandasi Pahlavon Mahmud (1247-1326) merosini idrok etish, uning ruboiylarini tarjima qilish jarayonida mutafakkir qarashlarini anglash, inkishof etishga bag’ishlangan maqola,esse va suhbatlardan tashkil topgan. Shuningdek, bu kitobda hazrat Piryor valiy qoldirgan merosni tadqiqu tarjima etish mobaynida Sharq mumtoz adabiyotining betimsol siymolari, adabiy va abadiy yodgorliklari, tasavvuf bilan futuvvat olamining tabiati haqida mutarjimning qalb daftarida qayd etilgan kuzatishlar, nodir mulohazalar jamul jam bo’lgan.

Kitobga so’zboshi yozgan O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat hodimi Qadamboy Solayev yozganidek: «Matnazar Abdulhakim irodali va tamizli, hassos va donishmand bo’lishi bilan birga izchil mehnatsevarlik fazilatiga ega benazir inson edi. Alloma shoirimiz Mirzo Abdulqodir Bedil hazratlarining g’azallarini tarjima qilishga shaylanar ekan, «Daryodan har kim o’z tashnaligiga yarasha suv ichadi, parvozdagi qush ham osmonning bor balandligini zabt eta olmaydi. Bedil hazratlari she’riyati daryo kabidir, osmon yanglig’dir. Ne fazilati bo’lsa, Mirzo Abdulqodir Bedilga, ne nuqsoni bo’lsa, tarjimonga tegishli. Ushbu g’azallarni o’qib, meni tashna bir qush o’rnida ko’rishingizni o’tinaman», degandi. Qo’lingizdagi risola Suqrot va Aflotunlar tufayli ko’z ochgan buloqlardan toshgan, Mashriq tafakkur bog’lariga Mag’ribning hayotbaxsh shamollarini olib kelgan ulug’ zot — Forobiy daryosidan bahramand, javonmardlik tariqatining piri murshidi Pahlavon Mahmud hazratlari xayolot gulshani sabolarida parvozga chog’langan tashna qush — Matnazar Abdulhakimning hayratlari desak o’rinsiz bo’lmas».

«Tafakkur chorrahalarida. Tarjimon talqinlari» kitobi ko’pchilik beqiyos shoir sifatida tanigan Matnazar Abdulhakimni nafaqat tarjimon sifatida, shu bilan birga ulkan olim ekanini namoyon etadi.

Suratan sodda ko’ringan Pahlavon Mahmud ruboiylarini sirti sokin, tubi g’alayonli daryoga qiyoslash mumkin. Bu ruboiylarning har bir so’zi va satrida olam-olam ma’no, inson dunyosi sirlari va g’ayb olamining asrori yashirin. Ularni o’qish nechog’li ravon bo’lmasin, uqish va anglash shunchalik sermashaqqatdir. Ayni shu sababdan kamdan-kam ijodkor jur’at eta bilgan, ulkan salohiyat va teran islomiy bilim, uzoq yillik mashaqqatli mehnatni talab qilgan bu amalda Matnazar Abdulhakimning islomiy e’tiqodi va shoirlik salohiyati namoyon bo’ldi. U Pahlavon pir qoldirgan xazina ostonasiga yugurib kelmadi, balki uzoq yillar davomida Alisher Navoiy, Mirzo Abdulqodir Bedil, Ogahiy maktabida saboq olib, ulug’ shayx Jorulloh az-Zamaxshariy va Imom Buxoriy merosidan xabardor, oqibatan mutafakkir pir qoshiga chiroq ko’tarib emas, yo’lini yoritgan nurafshon iymoni bilan yetib keldi. Zero,»Har qancha qorong’u bo’lsada ushbu yo’l, Iymon bilan ravshanki,mayoq, ayt, ne kerak».

Hech bir tarjima mukammal bo’lmasa kerak. Xususan, Mavlono Jaloliddin Rumiy «Masnaviyi ma’naviy»sini,Pahlavon Mahmud ruboiylarini, Mirzo Bedil g’azallarini asliyat darajasida tarjima qilish imkonsizdir, deb o’ylayman. Hali biron ruscha tarjimada men Alisher Navoiy she’riyati soyasini ham ko’rganim yo’q. Ammo, bu gapini aytish bilan ularni tarjima qilmaslik kerak, degan fikrni aytishdan mutlaqo yiroqman…» Bu gapni aytishdan maqsad, buyuklar qoldirgan asarlarning har bir tarjimasini ularni anglash yo’lidagi tajriba ( har qanday tarjima tajribadir) deb qabul qilish lozimligini, har bir yangi tarjimani ulug’lar merosini qayta idrok etish ekanligini ta’kidlashdan iborat. Ayni shu sababdan,Piryor valiy ruboiylarining shu paytgacha tarjima qilgan har bir mutarjim ishini bizni ulug’ mutafakkir hikmatiga yaqinlashtirish uchun xizmat qilguvchi faoliyat, bu ishga qo’l urgan tarjimonning mehnatini tafakkur va adabiyot maydonidagi jasorat deb qabul qilishimiz kerak. Matnazar Abdulhakimning mutarjimlik amali ham ayni shunday jasoratning yorqin namunasidir.

Matnazar og’aning insoniy tabiati, she’riyati ham munavvar Turkiston oriflari ruhidan rang olgan edi. Uning sokin nigohida, sokin ovozida, sokin satrlarida ko’hna Hikmat yashirin edi. Men hech qachon uning baqirib she’r o’qiganini, hovliqib bahslashganini ko’rmaganman. Uning butun qiyofasida ming yillik dardlaru naqllarning zalvori namoyon edi. Shu haqda o’ylar ekanman, shoir do’stimning umr shiori sifatida Pahlavon Mahmudning ushbu ruboiysi tilimga keladi:

Do’st bo’lgali bir umrga dono tanla,
Hamda go’zal bir gulira’no tanla.
Bo’lmasa gar aylama nobud vaqting,
Kashf et sen o’zingni, o’zni tanho tanla.

MЕN UCHUN YO‘Q SO‘ZDAN
OG‘IRROQ NARSA YO‘Q
Matnazar Abdulhakimov bilan suhbat (2004)

O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi, “Ofarin” mukofoti sovrindori, shoir va tarjimon Matnazar Abdulhakimov bilan bo‘lgan suhbatimiz asosan adabiyotimiz, she’riyatimiz va so‘z haqida bo‘ldi. Toki, so‘z tirik ekan she’riyat tirik, ko‘ngillar barhayotdir. Suhbatimizdan bebahra qolmayin desangiz, bizning muloqotimizga quloq tuting.

– Matnazar aka, odatda she’r, shoir, ko‘ngil so‘zlariga juda ko‘p duch kelamiz. Ayting-chi, shoir uchun ko‘ngil muhimmi yoki ko‘ngilning shoirligi?

– Ko‘ngil degan so‘zning o‘zida “shoir”ning ma’nodoshligi mavjud. Agar inson ruhiyati qirralarining mubham hamda muayyan qarorgohini ko‘ngil deb aytadigan bo‘lsak, uning qaysidir ma’noda va qaysidir darajada shoir bo‘lmay iloji yo‘q. Men shoirlik deganda, albatta, she’r yozishnigina ko‘zda tugayotganim yo‘q. Chunki so‘z shoirlikning, ehtimol eng oxirgi unsuridir, shoir ko‘ngilning ilojsiz qolgan paytlarida turli mushkulotlarni daf qilishi lozim bo‘lganida asqotadigan aslahasidir. Hazrat Navoiy: “Ey Navoiy, so‘zda ma’no yo‘q yo‘kdurur, ma’nida so‘z, Durru ma’ni istasang sen aylagil guftor bas”, deb bejiz aytmaganlar. Demak, shoir uchun ko‘ngilning shoirligi degan iboraning muqobili yo‘q. Lekin, ana shu ko‘ngil aql bilan chambarchas mutanosiblikda bo‘lsa, nur ustiga nur.

– Hozirgi yoshlar she’riyatiga munosabatingizni bilmoqchi edim.

– Hozirgi yoshlar she’riyati yuqoriga tikka parvoz qiladigan samolyotlarni eslatayapti. Ular parvoz yo‘lida uzoq “chopqillamasdan” to‘ppa -to‘g‘ri osmonga qarab yuksalayotirlar. Tibbiyroq kilib aytadigan bo‘lsak, yoshlarimizda shoirlik dardining inkubatsion davri nihoyatda yashirin kechayotir. Ular adabiyotimizga aksar shakllangan “tap-tayyor” holda kirib kelmoqdalar.

Men bunday deyayotganimda, albatta, epidemiya tusini olgan yengil-yelpi mas’uliyatsiz she’rbozlikni, suxanbozlikni, yana tag‘in tibbiyot ilmidan kelib chiqib fikrlaydigan bo‘lsak, psixiatriyada “grafomaniya” deb ataladigan illatni ko‘zda tutayotganim yo‘q. Men haqiqiy shoir, haqiqiy she’r haqida gapirayotirman.

– Adabiyotimizda, asosan she’riyatda an’anaviylik hamda modern she’riyat o‘z ifodasini topib ulgurdi. Bu borada siz nima deysiz?

– Men shunday o‘ylayman: modomiki, “modern” so‘zi zamonaviy degan ma’noni bildirar ekan, har qanday chinakam she’r modern bo‘lishga mahkumdir. Modern atamasiga ayrim doiralardagi sovuq munosabatlar ilgarigi mafkuraning yangi an’analarini g‘arazli maqsadlarda hamda muxlislar uchun anglashiksiz bo‘lgan terminlar tarzida olabo‘ji qilib ko‘rsatilishi ijodiy taraqqiyot yo‘liga g‘ov bo‘lganligi va buning oqibatida adabiyotimizning asrlab rivojlanishdan qolishi, hatto paysallanishiga sababchi bo‘ldi. Dunyoda eskirmaydigan sinoat yo‘q. Bu eskirganlikning hayotga huquqi bo‘lsa, u o‘zini maydonda ko‘rsatadi. Men “maydon” deganimda fahmi tumtoqlashgan o‘tmas didli (yoki didsiz) odamlarning nochor fikrlariga ypg‘y berayotganim yo‘q. Deylik, g‘azalnavis modernnavisga va modernnavis g‘azalnavisga chinakamiga tan bersa, demak, g‘azal ham, modern ham o‘zini oqlayotgan bo‘ladi. Odatda, ulkan adabiyotlarda turli xil an’analar baravar qadam tashlaydilar. O‘zbek adabiyoti esa ulkan adabiyotdir. Shuning uchun unda an’anaviy aruznavislik ham, xalq hamda g‘arb she’riyatlarining ta’siridan jon topgan barmoq vazni ham, sarbast ham birdek yengil nafas olyapti. Biroq garchi men taqdir taqozosiga ko‘ra, aruz va barmoqda mashqlar qilsam ham, sarbast adabiyotimizda nisbatan navqiron bo‘lganligi uchun “bolaning tili shirin”, deganlaridek aksar modernning valfajrlariga quloq tutaman. Muxlis sifatida meni modernning “changali”dan tortib olish uchun an’anaviy she’riyat boshqatdan qudrat kasb etishi kerak, shekilli.

– “Yatimat ad-dahr” ohanglarida dostonidan tarjimalaringiz turli yillarda nashr qilingan kitoblaringizda berilib kelinayotir. Shu xususda muxlislaringizga izox berib o‘tsangiz?

– Menda, avvalo, Ismatulla Abdullayevning so‘zma-so‘z tarjimasidagi xorazmlik arablison shoirlarning she’rini badiiy tarjima qilish istagi tug‘ilgan edi. Bu rejaga qalamim qovushmadi. “Yatimat ad-dahr”da shoirlarning she’rlaridan tarjimalar yaxlit tarzda emas, balki uzuq-uzuq holda berilgani uchun, men mana shu uslubni saqlagan holda mutlaqo mustaqil she’rlar yozdim. Kitobga hurmatim bois hamda uslub jihatidan (she’rlarning mazmunan goh tog‘dan, goh bog‘dan kelishini e’tiborga olib) bu turkumga “Yatimat ad-dahr” ohanglarida degan tagsarlavha qo‘ydim. Bu turkumning doston deb atalishiga bois ularning yaxlit tuyg‘u atrofida birikkanligidir. Dostonda qoralash uchungina “Yatimat ad-dahr”dagi ayrim kishilar hamda joylarning nomlari tilga olinadi, xolos. Shuning uchun ham bu asarni allaqachon tugallangan yoxud bir umr davom etadigan she’rlar majmuasi sifatida qabul qilaverish mumkin. “Yatimat ad –daxr” ning nisbatan to‘liq varianti “Sharq” matbaa konsernida nashrga tayyorlanayotgan “Tanlangan asarlar”imda chiqib qolar.

– Sizni muxlislaringiz tarjimon sifatida ham juda yaxshi bilishadi. Tarjimalaringiz mavzuida suhbatimizni davom ettirsangiz?

– Men bolalikdan baynalminal ruhda ko‘ptillilik muhitida yashab kelaman. Bunday vaziyatda o‘zing tushunib boshqalar anglamayottan she’rlardan olgan taassurotlaringni ana shu boshqalar bilan baham ko‘rging kelaverarkan. Qolaversa, asrimiz o‘rtalaridagi tarjimalarda mafkura tazyiqi bilan ixtiyorli, ixtiyorsiz tenzitsionlikni (noxolis) o‘zimcha bartaraf qilgim keldi. Bu ish salaflarimga behurmatlikni emas, aksincha ehtiromni anglatishidan umidvorman. Mening xatolarimni ham bir kun kelib navqiron maslakdoshlarim tuzatarlar. Bu zanjir azaldan kelyapti va abadga qarab ketyapti. Men ana shu silsilaning nari borsa, bir xalqasiman, xolos.

– Nimalar yozayapsiz ayni shu kunlarda?

– Men Shermuhammad Munis va Rojiylarning forsiy she’rlarini tarjima qilyapman. Ayni vaqtda Xorazm Ma’mun akademiyasidagi faoliyatim bilan bog‘liq o‘zim o‘zbekchalashtirgan she’rlar haqidagi “Tarjimon talqinlari” kitobim ustidagi ishimni davom ettiryapman.

– Sizningcha, shoirlar poytaxtlarda yashashlari shartmi yoki…

– O‘zi tug‘ilib o‘sgan joyda umr o‘tkazgan ijodkorlar ham anchagina. Chekka joylarda yashab, ijod etayotgan qalamkashlarimizga ularning ruhi madadkor bo‘lsin. Men uchun bu haqda batafsil to‘xtalish noqulay. Chunki o‘zim ham Xorazmning qishloqlaridan birida yashab, ijod qilmoqdaman. Bunday vaziyatda ista-istama yo kerilib ketgan, yo o‘zingni kamsitayotgan bo‘lasan. Muxtasar qilib shuni aytishim mumkinki, o‘zing yaxshiroq yoza oladigan joyingda yashashga nima ham yetsin. Chekka joylarda turib ijod qilishning bir afzal tomoni bor – hayotni yaxshi bilasan. Ko‘p biladigan odam esa, o‘zingizdan qolar gap yo‘k, tez qariydi.

– Qiziqishlaringizga hech to‘xtalmadik?

– Nima bilanki ixlosdan kelib chiqib shug‘ullansang, demak, u qiziqish emas. Qay vaqtdaki ixlos bilan shug‘ullansang, demak u bo‘sh vaqt emas. Keling, siz ham xafa bo‘lmang, savol ham ochiq qolmasin. Meni shoir deb o‘ylasangiz, demak tarjimonligim qiziqish yoxud tarjimon deb o‘ylasangiz shoirligim qiziqish bo‘la qolsin. Variantlarni davom ettiraverish mumkin. Xorazmlik bobolarimiz “Yer haydab charchasang, o‘g‘it to‘kib dam ol” deganlar. Har ikkala ish ham, bilasiz, dehqonchilikka kiradi.

– Qo‘shiq bo‘lib aytilgan, aytilayotgan she’rlaringiz haqida fikringizni bilmoqchi edim.

– Qo‘shiq bo‘lib aytilayotgan she’rlarim fikr aytadigandek darajada ko‘p emas. Lekin sizga bir sir aytay, qo‘shiq qilib aytilayotgan she’ringning ham, she’ringni kuylayotgan xonandaning ham yomoni bo‘lmaydi.

– Suhbatimiz davomida bizdan qay savol berilishini kutgan edingiz?

– Keling, modomiki suhbatimiz bayramlar nafasi tarqalib ulgurmagan kunlarda bo‘lib o‘tayotgan ekan, uni quvnoqroq bir ohangda yakunlaylik. Bir latifa aytib beray. Salgina savdoyi bir odam o‘zicha g‘udirdanib borayotgan ekan. Bir do‘sti duch kelib qolib, undan “Nima balo, o‘zing bilan o‘zing so‘zlashayotibmisan?”, deb so‘rabdi. “Ha, – deb javob beribdi haligi odam, – men aqlli odam bilan so‘zlashishni juda yoqtiraman”. Bu endi hazil, agar jiddiy gapiradigan bo‘lsam, “Turkiston” jamoasiga e’tibor qilib meni suhbatga tortganingizdan baxtiyorman. Mabodo, men istagan savolni so‘rasangiz “Kim bilan hamsuhbat bo‘lishni istaysiz?” degan bo‘lar va, albatta, “Sizlar bilan” deb javob bergan bo‘lar edim.

Nasiba YUSUPOVA suhbatlashdi.
Manba: “Turkiston” gazetasi. 2004-yil 31-yanvar. 8-son & Jayhun mavjlari