20 феврал – Аллома шоир Матназар Абдулҳаким таваллудининг 74 йиллиги
Матназар оға тўкис қомусга ўхшарди. У билан ҳар қандай мавзуда гаплашиш мумкин эди. Суҳбат малакали бўларди. Бачкана мавзулар ўз-ўзидан четга чиқиб қоларди, Матназар оға ўтирган даврага бачкана мавзулар яқинлаша олмасди.
Набижон Боқий
ОҒАМ БИЛАН СУҲБАТ
Матназар оғанинг Тошкентдаги маъракаси арафасида (2010 й.) “Ҳуррият”да чоп этилмаган мўъжазгина хотира-мақолам сарлавҳасини дўстим Рўзимбой Ҳасанга бўлажак китоби учун ҳадя қилганман. Лекин, камбағалда лафз бўлмайди, деган гапда жон бор экан. Бир неча кундан буён Матназар оғам тўғрисида Тошкендаги таниш-билишларга хотира-мақола ёзиб беришни илтимос қилиб юриб, қоғоз қоралайман десам, ажаб-ажаб, бирорта жўяли сарлавҳа хаёлимга келмади. Охири эски номдан фойдаланишга қарор қилдим. Майли, шундан кейин сарлавҳани бутунлай Рўзимбойга инъом этаман.
Хоразмни қазсангиз агар
Ер остидан дарёлар чиқар.
Хоразмни қазсангиз агар
Ер остидан дунёлар чиқар…
Илгари Хоразмга борсам, Рўзимбойнинг Урганчда иши бор кунларини мўлжаллаб сафарга чиқардим. Эрталаб поезддан тушиб тўппа-тўғри Матназар оғанинг ишхонасига борардим. Ёзувчилар уюшмасининг вилоят бўлимида Матназар оға ишлаб ўтирган бўларди. Суюниб кетарди бояқиш. Биргалашиб ўша тобда Матназар оғани ўйлантираётган мавзу тўғрисида бош қотирар эдик. Масалан, Матназар оға кўпдан буён Боғотга бориб, Пичоқчи қишлоғи яқинидаги бирорта сербалиқ захкашга қармоқ қуриб ўтиришни ният қилган бўларди.
– Кўпчилик керакмийди. Рўзимбой Эрпўлатни ҳам чақирса бас. Вағир-вуғур кучайиб кетса, балиқ қармоққа келмайди. Ҳовва.
Балиқ овлаш учун энг уқувсиз укаларини ёнига оларди оғамиз. Эрпўлат баъзан ими-жимида “ов”га чиқиб юришини мен билмасдим. Рўзимбой эса фақат шовқин-сурон кўтариб, қармоққа илиниб турган балиқни ҳам қочириб юборарди.
Матназар оға балиқ тутиб ейиш учун сув бўйига бормасди. Хаёл суриб ўтириш ёки шунчаки ҳар хил мавзуларда гаплашиб келиш мақсадида кўнгилга яқин жўраларини овга даъват этиб қоларди…
Ёз жазирасид Рўзимбой, Матназар оға учовимиз Полвонёп икки ўзанга ажралган жойдаги қумтепа ёнида кун бўйи чўмилганимизни кўп эслайман.
– Мана шу жойда Озод Шарафиддинов, Шавкат Раҳмон билан ҳам чўмилганмиз. Ўшанда Озод ака қумтепага кўтарилиб: “Аблаҳлар, қизил итваччалар! Мен сенларга тириклайин таслим бўлмайман! Эргаш қўрбоши тиз чўкиб яшагандан кўра, тик туриб ўлишни афзал кўради! Пақ-пақ!” деб кўрсаткич бармоғи-тўппонча билан ўзининг чаккасига кетма-кет икки марта ўқ отиб, нариги томонга юмалаб кетган эди. Биз Шавкат икковими юлғун соясида суҳбатлашиб ўтирган эдик. Домланинг гапларини эшитиб роса кулган эдик, – деб ҳикоя қилган эди Матназар оға.
Бу суҳбат ҳали СССР парчаланмаган йилларда бўлиб ўтади.
Эҳтимол, ўша эркин “ижодий мулоқотлар” самараси ўлароқ кейинчалик Шавкат Раҳмон “Хоразм туркуми”ни яратади.
Бир йили кузакда Рўзимбой, Матназар оға учовимиз кўҳна қалъаларни бирма-бир зиёрат этиб чиқдик. Рўзимбой отамерос “Москвич” машинасида бизни олиб юради. Йўл-йўлакай қовунхўрлик қиламиз, нонимиз бор… Бир куни қуёш ботаётган чоғда қайси бир қалъа харобалари пойига машинани қолдириб, ўзимиз уч тарафдан юқорига кўтарилдик. Учовимиз уч томонда, девор тепасида нафас ростладик. Секин-секин гапирсак ҳам товушимизни бемалол эшитар эдик. Кун ботаётган пайтларда товуш яхши тарқалади. Чарчаган эдик. Чанқаганмиз. Биринчи бўлиб Матназар оға пастга эна бошлайди.
– Туядан сўраган экан: “Юқорига кўтарилиш қийинми, пастга тушиш қийинми?” Шунда туя: “Э-э, учинчисининг қ.с., сўраманг!” деган экан зардаси қайнаб.
– Чиқиш – бир, тушиш – икки. Учинчиси нима экан? – деб сўраймиз.
– Учинчиси – чанқов, сувга ташналик, – деб кулади Матназар оға.
Хахолаб юборамиз. Дарҳақиқат, ўша пайтда ҳаммамиз жуда чанқаган эдик.
Аслида, туя қирқ кеча-кундуз озиқланмасдан юриши мумкин. Лекин очликка чидаган туя ҳам сувсизликка чидамас экан.
Бу латифа ўша пайтда унча-мунча одамнинг хаёлига келмайди. Матназар оға табиатан ўзига, ўзининг ҳолатига танқидий баҳо бера оладиган қудратга эга бўлган кучли одамлар тоифасига мансуб эди. У ҳар доим ўзини назорат қила оларди, ўзига танқидий баҳо бера оларди.
Ўшанда бир кеча Тўрткўлда, Рўзимбойнинг узоқ қариндошлари хонадонида тунаб қолган эдик. Ярим кечагача кўпни кўрган момомизнинг кўрган-кечирганларини эшитганмиз. Яна бир кеча Берунийда тунаган эдик.
Матназар оға тўкис қомусга ўхшарди. У билан ҳар қандай мавзуда гаплашиш мумкин эди. Суҳбат малакали бўларди. Бачкана мавзулар ўз-ўзидан четга чиқиб қоларди, Матназар оға ўтирган даврага бачкана мавзулар яқинлаша олмасди.
Навоий бобонинг “Чор девони”ни мутолаа қилганимдан сўнг ғазалларни ўзимча хронология ипига тизиб чиқдим. Ўша хронология бўйича роман ёзмоқчи бўлдим. Битта эмас, тўртта роман бўлади – тетрилогия. Ягона сюжет йўналиши бўлиши шарт эмас, лекин бошдан-охиригача Навоий бобо илгари сурган ғоявий ақоидларга амал қилинади. Руҳий оқим ўқувчини ушлаб туриши лозим. Зерикарли бўлмаслиги керак. Навоий бобо яшаган муҳит аниқ-равшан акс этмоғи шарт. Демак, Ҳирот шаҳри XV аср кўринишида кўз ўнгимизда яққол намоён бўлмоғи лозим. Нафақат Ҳирот, ўша пайтлардаги Самарқанд, Балх, Кобул, Марв (Байрамали), кўҳни Урганч, Машҳар, Астробод, Гушка, Тахтабозор. Илотан, Чоржўй… У пайтларда одамлар Ҳиротдан Самарқандга қайси йўналиш бўйлаб келарди: Ҳирот – Балх – Термиз – Қарши бўйлаб келишармиди ёки Ҳирот – Гушка – Тахтабозор – Мурғоб – Илотан – Марв – Урганч – Бухоро орқали келишармиди?
Матназар оға хомаки режаларимни эшитиб суюниб кетади. Тун бўйи гаплашиб чиқамиз. Агар ана шу режа амалга ошадиган бўлса, дунё адабиётида беқиёс асар пайдо бўлиши аниқ эди.
Ўша режа ҳозир ҳам кун тартибида турибди.
Матназар оғанинг шахсий кутубхонасида Навоий бобонинг кўп жилдлик асарлари орасида “Чор девон” ҳам бўлса керак. Мавриди бўлса, Матназар оға махсус белгилар қўйиб мутолаа қилган ғазаллар рўйхатини кўчириб олишим керак. Агар келажакда ўша тетрилогияни ёзиб битириш насиб этса, уни албатта Матназар Абдулҳакимга бағишлайман.
Шавкат Раҳмоннинг Дўрмон Ёзувчилар боғидаги боғ-ҳовлиси 1997 йилда каминанинг қарамоғида эди. Баҳорнинг охирларида Муҳаммад Юсуф бозорга бориб “Димламабоп” харажат қилиб келади. Қозонга масаллиқ босилгач, газ олови пасайтириб қўйилади.
– Масаллиқнинг ҳаммасини босдингизми? – деб сўрайди Муҳаммаджон.
– Ҳаммаси босилди.
– Ие, афанди-ей! Икки киши икки кило қўй гўштини ея олмайди-ку! Шолғом, сабзи, саримсоқ, кўкатлар, помидор, қалампир… Ёрилиб кетсак керак!
– Бўпти, меҳмонхонада Матназар акам бор, уни ҳам таклиф қиламан. Бирга тушлик қиламиз, дейман. Қалай?
– Бўлади. Мен Матназар акани ҳурмат қиламан, шеърлари зўр! Лекин ўзи билан салом-аликдан нарига ўтмаганман. Майли, бемалол гаплашиб ўтирамиз, – дейди Муҳаммаджон.
Матназар акани тушликка таклиф қиламан.
– Муҳаммаджон учовимиз ўтирамизми? – деб сўрайди
Матназар оға.
– Ҳа, учовимиз ўтирамиз. Нима бўпти?
– Ҳеч нима, – дейди Матназар оға. Кўнглида қандайдир иштибоҳ борлигини сезаман.
Тушлик маҳали ўрик остидаги сўри-чорпояга жой ҳозирланади. “Димлама” сузиб, дастурхонга қўйилади. Матназар оға тўрга ўтқазилади. Мен пойгакда ўтириб, чой-пойдан хабар олиб тураман. Муҳаммаджон эса чап томонда ўтириб, Матназар оғага сидқидилдан хизат қилади. Дастлаб, Матназар оға қисиниб-хижолат чекиб ўтиргандек бўлади. Орадан ярим соат ўтар-ўтмас бемалол ҳадди сиғадиган укалари даврасида ўтирганига ишонч ҳосил қилади: қўлтиғига ёстиқни тортиб ёнбошлаб олади. Муҳаммаджон ҳам қўлтиғига ёстиқни тортади.
Туш пайти бошланган суҳбат шомгача давом этади. Гаплашилмаган мавзу қолмайди. Кечки пайт Мадина келиб дадасини чақириб кетмаганида Муҳаммад Юсуф шу ерда ётиб қолишга ҳам рози эди.
Муҳаммаджон яна эрта-индин кўришиш нияти борлигини айтиб, дала-ҳовлисига йўл олади.
– Ростини айтсам, Набижон, мен Муҳаммад Юсуфни енгил-елпи қўшиқбоп шеърлар ёзиб юрадиган учарлардан бўлса керак деб юрардим. Жиддий йигит экан-ку! Мен уни яхши кўриб қолдим. Дим яхши йигит экан. Бизни учраштириб, яқиндан таништириб қўйганингиз учун раҳмат! – дейди Матназар оға.
Улар кейинчалик яқин бўлиб кетишади.
Матназар оға номзодини дастлаб ҳар хил сийловларга тавсия этган инсон ҳам Муҳаммад Юсуф бўлади.
Яқинда Анвар Обиджондан: “Матназар ака билан қандай яқинлигингиз бор эди? У Тошкентга келганида уйингизга меҳмонга таклиф қилганмисиз?” деб сўрадим. Анвар ака сигарет тутунини босим ичига ютиб: “Доим меҳмонга таклиф этардим, лекин Матназарнинг вақти бўлмасди, биз фақат оёқ устида гаплашардик, холос. Бир-биримизни жиддий ҳурмат қилардик. Матназар инсон сифатида ҳам, шоир сифатида ҳам зўр эди”, деди.
Илгар ҳам айтганман, чамаси, 1986 йил бўлса керак, Анвар Обиджоннинг “Муштум” кутубхонаси туркумида чоп этилган “Безгакшамол” шеърий тўпламини Матназар оға Хонқадаги битта ўтириш чоғи меҳмонларга бошидан-охиригача ўқиб берган эди. Менимча, “Безгакшамол”дан сўнг Матназар оға “Минорага мактуб” шеърини Анвар Обиджонга бағишлаган бўлса керак.
Ватандошмиз иккимиз, дўстим,
Шаклдошмиз, ҳатто, начора.
Фақат қисматимиз бошқача,
Мен мўриман, сен-чи, минора…
Умид билан ёритар бизни
Меҳрибон тонг, мунис саҳарлар.
Таралади сендан ибодат,
Сочилади мендан заҳарлар.
Анвар Обиджон Юсуфжон Қизиққа, Умар Хайёмга, Трамвайга, ҳатто 2011 йили менга ҳам шеър бағишлаган:
Қўқонча шамол
Томни тешиб, дарахтларни букиб ўтди,
Боғлардаги бор мевани тўкиб ўтди,
Увлаб, бизни чангитганча сўкиб ўтди
Набивой Боқийга ўхшаган шамол.
Хўш, Анвар Обиджон қачон Матназар Абдулҳакимга шеър бағишлар экан?
Матназар оға Хоразмни тўлдириб юрарди. Ҳозир, менинг назаримда, Хоразмнинг бир томони кемтик бўлиб қолганга ўхшайди. Тўғри, ҳаёт давом этяпти. Ҳаёт давом этаверади…
Дарвоқе, 2010 йилда Матназар оға бетобланиб қолади. Мен ёзнинг айни чилласида Хоразмга келаман. Кунлар ниҳоятда исиб кетган эди. Оғам билан кўришдим. Уч-тўрт кун юрдим. Қарасам, бўлмайди. Салқинда ҳам жон сақлаш қийин эди.
Матназар оғам билан битта хотира китоби тайёрлашга келишиб олдик: мен савол беравераман, у киши жавоб бераверади. Савол-жавоб диктофонга ёзиб олинади. Кейин мен Тошкентга кетиб савол-жавобларни оқ қоғозга кўчириб қайтиб келаман. Матназар оға матнни ўқиб, фикр-мулоҳазаларини айтади, кейин тўлдирилган нухса яна бир бора кўздан кечирилади. Хуллас, шу тартибда йирик насрий китоб ҳозирланади.
Мен кузда Хоразмга қайтиб келадиган бўлдим. Хайр-хўшлашдик.
– Унгача соғлигим ҳам яхшиланиб қолса керак, иншаоллоҳ, – дейди оғам.
– Дардни берган Зот шифосини ҳам беради, – деб ишонч билдираман.
Ростини айтсам, Матназар оғамнинг дарди қанд касали билан боғлиқ бўлгани учун оғир бўлмаса керак, энди қатъий тартиб-қоида бўйича яшашга мажбур, холос. Одамлар қанд касали билан қирқ йил ҳам яшаши мумкин, деб ўйлардим.
Афсуски, куз ойларида бирдан Матназар оғанинг аҳволи оғирлашади. Бир оқшом Рўзимбой шолипоядан қўнғироқ қилиб қолади: “Ҳозир Матназар оғанинг олдидан қайтдим. “Энди Набижон китоб ёзишга улгурмайди”, деди. Йиғлаб юборишдан аранг ўзимни тийиб қолдим. Мана, йиғлаётганимни бола-чақа кўрмасин деб шолипояга чиқиб кетдим”, деди.
Рўзимбой қўнғироқ қилганидан сўнг икки кун ўтиб Матназар оға узилади.
Биз режалаштириб қўйган китоб ёзилмай қолди. Насиб этса, келаси сафар Хоразмга борганимда Музаффар билан бориб оғамизнинг шахсий кутубхонасини кўздан кечириб, тетрилогия учун мўлжаллаб қўйилган матнларни қидирб кўраман.
…Ҳали бир авлод келгайдир
Номингиздан тавбалар айтиб.
Шунда, иншооллоҳ, ҳаммамиз
Ер юзига чиқармиз қайтиб!
20 fevral – Alloma shoir Matnazar Abdulhakim tavalludining 74 yilligi
Matnazar og’a to’kis qomusga o’xshardi. U bilan har qanday mavzuda gaplashish mumkin edi. Suhbat malakali bo’lardi. Bachkana mavzular o’z-o’zidan chetga chiqib qolardi, Matnazar og’a o’tirgan davraga bachkana mavzular yaqinlasha olmasdi.
Nabijon Boqiy
OG’AM BILAN SUHBAT
Matnazar og’aning Toshkentdagi ma’rakasi arafasida (2010 y.) “Hurriyat”da chop etilmagan mo»jazgina xotira-maqolam sarlavhasini do’stim Ro’zimboy Hasanga bo’lajak kitobi uchun hadya qilganman. Lekin, kambag’alda lafz bo’lmaydi, degan gapda jon bor ekan. Bir necha kundan buyon Matnazar og’am to’g’risida Toshkendagi tanish-bilishlarga xotira-maqola yozib berishni iltimos qilib yurib, qog’oz qoralayman desam, ajab-ajab, birorta jo’yali sarlavha xayolimga kelmadi. Oxiri eski nomdan foydalanishga qaror qildim. Mayli, shundan keyin sarlavhani butunlay Ro’zimboyga in’om etaman.
Xorazmni qazsangiz agar
Yer ostidan daryolar chiqar.
Xorazmni qazsangiz agar
Yer ostidan dunyolar chiqar…
Ilgari Xorazmga borsam, Ro’zimboyning Urganchda ishi bor kunlarini mo’ljallab safarga chiqardim. Ertalab poyezddan tushib to’ppa-to’g’ri Matnazar og’aning ishxonasiga borardim. Yozuvchilar uyushmasining viloyat bo’limida Matnazar og’a ishlab o’tirgan bo’lardi. Suyunib ketardi boyaqish. Birgalashib o’sha tobda Matnazar og’ani o’ylantirayotgan mavzu to’g’risida bosh qotirar edik. Masalan, Matnazar og’a ko’pdan buyon Bog’otga borib, Pichoqchi qishlog’i yaqinidagi birorta serbaliq zaxkashga qarmoq qurib o’tirishni niyat qilgan bo’lardi.
– Ko’pchilik kerakmiydi. Ro’zimboy Erpo’latni ham chaqirsa bas. Vag’ir-vug’ur kuchayib ketsa, baliq qarmoqqa kelmaydi. Hovva.
Baliq ovlash uchun eng uquvsiz ukalarini yoniga olardi og’amiz. Erpo’lat ba’zan imi-jimida “ov”ga chiqib yurishini men bilmasdim. Ro’zimboy esa faqat shovqin-suron ko’tarib, qarmoqqa ilinib turgan baliqni ham qochirib yuborardi.
Matnazar og’a baliq tutib yeyish uchun suv bo’yiga bormasdi. Xayol surib o’tirish yoki shunchaki har xil mavzularda gaplashib kelish maqsadida ko’ngilga yaqin jo’ralarini ovga da’vat etib qolardi…
Yoz jazirasid Ro’zimboy, Matnazar og’a uchovimiz Polvonyop ikki o’zanga ajralgan joydagi qumtepa yonida kun bo’yi cho’milganimizni ko’p eslayman.
– Mana shu joyda Ozod Sharafiddinov, Shavkat Rahmon bilan ham cho’milganmiz. O’shanda Ozod aka qumtepaga ko’tarilib: “Ablahlar, qizil itvachchalar! Men senlarga tiriklayin taslim bo’lmayman! Ergash qo’rboshi tiz cho’kib yashagandan ko’ra, tik turib o’lishni afzal ko’radi! Paq-paq!” deb ko’rsatkich barmog’i-to’pponcha bilan o’zining chakkasiga ketma-ket ikki marta o’q otib, narigi tomonga yumalab ketgan edi. Biz Shavkat ikkovimi yulg’un soyasida suhbatlashib o’tirgan edik. Domlaning gaplarini eshitib rosa kulgan edik, – deb hikoya qilgan edi Matnazar og’a.
Bu suhbat hali SSSR parchalanmagan yillarda bo’lib o’tadi.
Ehtimol, o’sha erkin “ijodiy muloqotlar” samarasi o’laroq keyinchalik Shavkat Rahmon “Xorazm turkumi”ni yaratadi.
Bir yili kuzakda Ro’zimboy, Matnazar og’a uchovimiz ko’hna qal’alarni birma-bir ziyorat etib chiqdik. Ro’zimboy otameros “Moskvich” mashinasida bizni olib yuradi. Yo’l-yo’lakay qovunxo’rlik qilamiz, nonimiz bor… Bir kuni quyosh botayotgan chog’da qaysi bir qal’a xarobalari poyiga mashinani qoldirib, o’zimiz uch tarafdan yuqoriga ko’tarildik. Uchovimiz uch tomonda, devor tepasida nafas rostladik. Sekin-sekin gapirsak ham tovushimizni bemalol eshitar edik. Kun botayotgan paytlarda tovush yaxshi tarqaladi. Charchagan edik. Chanqaganmiz. Birinchi bo’lib Matnazar og’a pastga ena boshlaydi.
– Tuyadan so’ragan ekan: “Yuqoriga ko’tarilish qiyinmi, pastga tushish qiyinmi?” Shunda tuya: “E-e, uchinchisining q.s., so’ramang!” degan ekan zardasi qaynab.
– Chiqish – bir, tushish – ikki. Uchinchisi nima ekan? – deb so’raymiz.
– Uchinchisi – chanqov, suvga tashnalik, – deb kuladi Matnazar og’a.
Xaxolab yuboramiz. Darhaqiqat, o’sha paytda hammamiz juda chanqagan edik.
Aslida, tuya qirq kecha-kunduz oziqlanmasdan yurishi mumkin. Lekin ochlikka chidagan tuya ham suvsizlikka chidamas ekan.
Bu latifa o’sha paytda uncha-muncha odamning xayoliga kelmaydi. Matnazar og’a tabiatan o’ziga, o’zining holatiga tanqidiy baho bera oladigan qudratga ega bo’lgan kuchli odamlar toifasiga mansub edi. U har doim o’zini nazorat qila olardi, o’ziga tanqidiy baho bera olardi.
O’shanda bir kecha To’rtko’lda, Ro’zimboyning uzoq qarindoshlari xonadonida tunab qolgan edik. Yarim kechagacha ko’pni ko’rgan momomizning ko’rgan-kechirganlarini eshitganmiz. Yana bir kecha Beruniyda tunagan edik.
Matnazar og’a to’kis qomusga o’xshardi. U bilan har qanday mavzuda gaplashish mumkin edi. Suhbat malakali bo’lardi. Bachkana mavzular o’z-o’zidan chetga chiqib qolardi, Matnazar og’a o’tirgan davraga bachkana mavzular yaqinlasha olmasdi.
Navoiy boboning “Chor devoni”ni mutolaa qilganimdan so’ng g’azallarni o’zimcha xronologiya ipiga tizib chiqdim. O’sha xronologiya bo’yicha roman yozmoqchi bo’ldim. Bitta emas, to’rtta roman bo’ladi – tetrilogiya. Yagona syujet yo’nalishi bo’lishi shart emas, lekin boshdan-oxirigacha Navoiy bobo ilgari surgan g’oyaviy aqoidlarga amal qilinadi. Ruhiy oqim o’quvchini ushlab turishi lozim. Zerikarli bo’lmasligi kerak. Navoiy bobo yashagan muhit aniq-ravshan aks etmog’i shart. Demak, Hirot shahri XV asr ko’rinishida ko’z o’ngimizda yaqqol namoyon bo’lmog’i lozim. Nafaqat Hirot, o’sha paytlardagi Samarqand, Balx, Kobul, Marv (Bayramali), ko’hni Urganch, Mashhar, Astrobod, Gushka, Taxtabozor. Ilotan, Chorjo’y… U paytlarda odamlar Hirotdan Samarqandga qaysi yo’nalish bo’ylab kelardi: Hirot – Balx – Termiz – Qarshi bo’ylab kelisharmidi yoki Hirot – Gushka – Taxtabozor – Murg’ob – Ilotan – Marv – Urganch – Buxoro orqali kelisharmidi?
Matnazar og’a xomaki rejalarimni eshitib suyunib ketadi. Tun bo’yi gaplashib chiqamiz. Agar ana shu reja amalga oshadigan bo’lsa, dunyo adabiyotida beqiyos asar paydo bo’lishi aniq edi.
O’sha reja hozir ham kun tartibida turibdi.
Matnazar og’aning shaxsiy kutubxonasida Navoiy boboning ko’p jildlik asarlari orasida “Chor devon” ham bo’lsa kerak. Mavridi bo’lsa, Matnazar og’a maxsus belgilar qo’yib mutolaa qilgan g’azallar ro’yxatini ko’chirib olishim kerak. Agar kelajakda o’sha tetrilogiyani yozib bitirish nasib etsa, uni albatta Matnazar Abdulhakimga bag’ishlayman.
Shavkat Rahmonning Do’rmon Yozuvchilar bog’idagi bog’-hovlisi 1997 yilda kaminaning qaramog’ida edi. Bahorning oxirlarida Muhammad Yusuf bozorga borib “Dimlamabop” xarajat qilib keladi. Qozonga masalliq bosilgach, gaz olovi pasaytirib qo’yiladi.
– Masalliqning hammasini bosdingizmi? – deb so’raydi Muhammadjon.
– Hammasi bosildi.
– Ie, afandi-ey! Ikki kishi ikki kilo qo’y go’shtini yeya olmaydi-ku! Sholg’om, sabzi, sarimsoq, ko’katlar, pomidor, qalampir… Yorilib ketsak kerak!
– Bo’pti, mehmonxonada Matnazar akam bor, uni ham taklif qilaman. Birga tushlik qilamiz, deyman. Qalay?
– Bo’ladi. Men Matnazar akani hurmat qilaman, she’rlari zo’r! Lekin o’zi bilan salom-alikdan nariga o’tmaganman. Mayli, bemalol gaplashib o’tiramiz, – deydi Muhammadjon.
Matnazar akani tushlikka taklif qilaman.
– Muhammadjon uchovimiz o’tiramizmi? – deb so’raydi
Matnazar og’a.
– Ha, uchovimiz o’tiramiz. Nima bo’pti?
– Hech nima, – deydi Matnazar og’a. Ko’nglida qandaydir ishtiboh borligini sezaman.
Tushlik mahali o’rik ostidagi so’ri-chorpoyaga joy hozirlanadi. “Dimlama” suzib, dasturxonga qo’yiladi. Matnazar og’a to’rga o’tqaziladi. Men poygakda o’tirib, choy-poydan xabar olib turaman. Muhammadjon esa chap tomonda o’tirib, Matnazar og’aga sidqidildan xizat qiladi. Dastlab, Matnazar og’a qisinib-xijolat chekib o’tirgandek bo’ladi. Oradan yarim soat o’tar-o’tmas bemalol haddi sig’adigan ukalari davrasida o’tirganiga ishonch hosil qiladi: qo’ltig’iga yostiqni tortib yonboshlab oladi. Muhammadjon ham qo’ltig’iga yostiqni tortadi.
Tush payti boshlangan suhbat shomgacha davom etadi. Gaplashilmagan mavzu qolmaydi. Kechki payt Madina kelib dadasini chaqirib ketmaganida Muhammad Yusuf shu yerda yotib qolishga ham rozi edi.
Muhammadjon yana erta-indin ko’rishish niyati borligini aytib, dala-hovlisiga yo’l oladi.
– Rostini aytsam, Nabijon, men Muhammad Yusufni yengil-elpi qo’shiqbop she’rlar yozib yuradigan ucharlardan bo’lsa kerak deb yurardim. Jiddiy yigit ekan-ku! Men uni yaxshi ko’rib qoldim. Dim yaxshi yigit ekan. Bizni uchrashtirib, yaqindan tanishtirib qo’yganingiz uchun rahmat! – deydi Matnazar og’a.
Ular keyinchalik yaqin bo’lib ketishadi.
Matnazar og’a nomzodini dastlab har xil siylovlarga tavsiya etgan inson ham Muhammad Yusuf bo’ladi.
Yaqinda Anvar Obidjondan: “Matnazar aka bilan qanday yaqinligingiz bor edi? U Toshkentga kelganida uyingizga mehmonga taklif qilganmisiz?” deb so’radim. Anvar aka sigaret tutunini bosim ichiga yutib: “Doim mehmonga taklif etardim, lekin Matnazarning vaqti bo’lmasdi, biz faqat oyoq ustida gaplashardik, xolos. Bir-birimizni jiddiy hurmat qilardik. Matnazar inson sifatida ham, shoir sifatida ham zo’r edi”, dedi.
Ilgar ham aytganman, chamasi, 1986 yil bo’lsa kerak, Anvar Obidjonning “Mushtum” kutubxonasi turkumida chop etilgan “Bezgakshamol” she’riy to’plamini Matnazar og’a Xonqadagi bitta o’tirish chog’i mehmonlarga boshidan-oxirigacha o’qib bergan edi. Menimcha, “Bezgakshamol”dan so’ng Matnazar og’a “Minoraga maktub” she’rini Anvar Obidjonga bag’ishlagan bo’lsa kerak.
Vatandoshmiz ikkimiz, do’stim,
Shakldoshmiz, hatto, nachora.
Faqat qismatimiz boshqacha,
Men mo’riman, sen-chi, minora…
Umid bilan yoritar bizni
Mehribon tong, munis saharlar.
Taraladi sendan ibodat,
Sochiladi mendan zaharlar.
Anvar Obidjon Yusufjon Qiziqqa, Umar Xayyomga, Tramvayga, hatto 2011 yili menga ham she’r bag’ishlagan:
Qo’qoncha shamol
Tomni teshib, daraxtlarni bukib o’tdi,
Bog’lardagi bor mevani to’kib o’tdi,
Uvlab, bizni changitgancha so’kib o’tdi
Nabivoy Boqiyga o’xshagan shamol.
Xo’sh, Anvar Obidjon qachon Matnazar Abdulhakimga she’r bag’ishlar ekan?
Matnazar og’a Xorazmni to’ldirib yurardi. Hozir, mening nazarimda, Xorazmning bir tomoni kemtik bo’lib qolganga o’xshaydi. To’g’ri, hayot davom etyapti. Hayot davom etaveradi…
Darvoqe, 2010 yilda Matnazar og’a betoblanib qoladi. Men yozning ayni chillasida Xorazmga kelaman. Kunlar nihoyatda isib ketgan edi. Og’am bilan ko’rishdim. Uch-to’rt kun yurdim. Qarasam, bo’lmaydi. Salqinda ham jon saqlash qiyin edi.
Matnazar og’am bilan bitta xotira kitobi tayyorlashga kelishib oldik: men savol beraveraman, u kishi javob beraveradi. Savol-javob diktofonga yozib olinadi. Keyin men Toshkentga ketib savol-javoblarni oq qog’ozga ko’chirib qaytib kelaman. Matnazar og’a matnni o’qib, fikr-mulohazalarini aytadi, keyin to’ldirilgan nuxsa yana bir bora ko’zdan kechiriladi. Xullas, shu tartibda yirik nasriy kitob hozirlanadi.
Men kuzda Xorazmga qaytib keladigan bo’ldim. Xayr-xo’shlashdik.
– Ungacha sog’ligim ham yaxshilanib qolsa kerak, inshaolloh, – deydi og’am.
– Dardni bergan Zot shifosini ham beradi, – deb ishonch bildiraman.
Rostini aytsam, Matnazar og’amning dardi qand kasali bilan bog’liq bo’lgani uchun og’ir bo’lmasa kerak, endi qat’iy tartib-qoida bo’yicha yashashga majbur, xolos. Odamlar qand kasali bilan qirq yil ham yashashi mumkin, deb o’ylardim.
Afsuski, kuz oylarida birdan Matnazar og’aning ahvoli og’irlashadi. Bir oqshom Ro’zimboy sholipoyadan qo’ng’iroq qilib qoladi: “Hozir Matnazar og’aning oldidan qaytdim. “Endi Nabijon kitob yozishga ulgurmaydi”, dedi. Yig’lab yuborishdan arang o’zimni tiyib qoldim. Mana, yig’layotganimni bola-chaqa ko’rmasin deb sholipoyaga chiqib ketdim”, dedi.
Ro’zimboy qo’ng’iroq qilganidan so’ng ikki kun o’tib Matnazar og’a uziladi.
Biz rejalashtirib qo’ygan kitob yozilmay qoldi. Nasib etsa, kelasi safar Xorazmga borganimda Muzaffar bilan borib og’amizning shaxsiy kutubxonasini ko’zdan kechirib, tetrilogiya uchun mo’ljallab qo’yilgan matnlarni qidirb ko’raman.
…Hali bir avlod kelgaydir
Nomingizdan tavbalar aytib.
Shunda, inshoolloh, hammamiz
Yer yuziga chiqarmiz qaytib!
