Кунлардан бир куни қизим Юлдуз уйга меҳмон бошлаб келди. У меҳмони билан бирга мен доим ишлаб турадиган хонага кириб, одатига кўра сўрашди. Шунда меҳмон қиз ҳам унга қўшилиб: «Ассалому алайкум, дадажон!»-деб саломлашди. Меҳмон қизимнинг ҳамкурси, асли қўқонлик бўлиб, исми Коммуна экан. Қизнинг одоби, бўёқлардан холи табиий гўзаллиги, фарғоналикларга хос ширин тилда «дадажон!» деб сўрашиши оталик меҳримни жўш урдириб юборди. Ижодкор сифатида шу қизнинг олдида ўзимни қарздор ҳис қилдим-да сиз тилга олган шеърни ёздим.
БИР ШЕЪР ТАРИХИ
Мунаввар Пардаев
«Гул бир ён, чаман бир ён» шеъри биринчи марта 1986 йилнинг ўрталарида «Сирдарё ҳақиқати» газетасида, орадан уч-тўрт ой ўтгач, «Шарқ юлдузи» адабий мажалласида дунё юзини кўрди.
Шеърдаги халқона руҳ, самимий туйғуларнинг ўзбекона, гўзал ва бетакрор ифодаси ўқувчини тамомила ўзига ром этар, шу билан бирга сатрлар замирида умрнинг фонийлиги, турмушнинг мураккаблиги, бошга иш тушганда фақат сабр-бардошгина имдод бўлиши мумкинлиги ҳақидаги ҳаёт ҳақиқати бўй кўрсатиб турар, бинобарин, бу шеър албатта, бир муносабат билан ёзилганлигига шубҳа йўқ эди. Шоирнинг ўзи эса забт этиш мумкин бўлмаган қалъадай бу сирнинг дарвозасини очишни истамасди.
Орадан саккиз йил вақт ўтди. Энди биз иш юзасидан Тўра ака билан янада яқинлашган, мен «Зиё» нашриётида ишлардим. Кунлардан бир куни Тўра Сулаймоннинг халқимиз ичида кенг тарқалган, куйга солиниб, севимли санъаткорларимиз томонидан куйланиб келаётган машҳур шеърларидан гулдаста тузиб, китобхонлар оммасига тортиқ этишга қарор қилдик. Шоира Баҳор Холбекова бу ишда ҳамкорлик қилишга рози бўлди.
Тез орада Тўра аканинг ўзи ҳам янги тўплам билан қизиқиб қолди ва бизнинг ҳисобимиздан қолиб кетган айрим шеърларини топиб, нашриётга келтириб берди. Тўпламга «Гул бир ён, чаман бир ён» деб ном қўйиш ҳақидаги таклифимиз ҳам шоирга мойдай ёқди.
Китоб айрим сабабларга кўра «Зиё»да эмас, «Чўлпон» нашриётида 1996 йилда чоп этилди. Тўплам баҳона иш жараёнида Тўра акадан ўша шеър тарихини яна бир карра сўрадим. Ўша пайтда кайфияти кўтаринки тарзда бўлган шоир сал «очилди»:
-Қизим Юлдуз Андижон тиллар институтининг тайёрлов гуруҳида ўқирди,-дея гап бошлади ўзига ўзи гапиргандай. – Бир куни унга насиҳат қилдим: «Андижон қайда-ю Гулистон қайда? Ўзингга яхши бир ҳамроҳ топгин-да, бирга қатнаб, бирга юргин, қизим, шунда биз ҳам хотиржам бўламиз».
Кунлардан бир куни Юлдуз уйга меҳмон бошлаб келди. У меҳмони билан бирга мен доим ишлаб турадиган хонага кириб, одатига кўра сўрашди. Шунда меҳмон қиз ҳам унга қўшилиб: «Ассалому алайкум, дадажон!»-деб саломлашди.
Меҳмон қизимнинг ҳамкурси, асли қўқонлик бўлиб, исми Коммуна экан. Қизнинг одоби, бўёқлардан холи табиий гўзаллиги, фарғоналикларга хос ширин тилда «дадажон!» деб сўрашиши оталик меҳримни жўш урдириб юборди.
Ижодкор сифатида шу қизнинг олдида ўзимни қарздор ҳис қилдим-да сиз тилга олган шеърни ёздим.
Шу билан шеърнинг яратилиши тарихига доир саволларга нуқта қўйилгандай бўлди. Бироқ «Гул бир ён, чаман бир ён» шеърини ўқиган сайин янги саволлар туғилар, айрим сатрларда шоир нима демоқчи бўлганлигини англай олмай қийналардим.
Масалан:
Ҳаким зоти бор ерда дард бир ён, дармон бир ён.
Ёринг жафокаш бўлса, уй бир ён, зиндон бир ён.
Икки жон бир бўлмаса, шам бир ён, шамдон бир ён,
Айри бўлса йўллари,
Туғ бир ён, туғён бир ён.
Бу ерда дард, бемор ва ҳаким тўғрисида, оилада тотувлик бўлмаса, уйнинг, рўзғорнинг зиндонга айланиши хусусида гап кетаяпти. Яхши ёр ҳакимдай дардингга дармон топади, жафокаш ёр эса бу дардга дард қўшади деган фикрни уқиш мумкин, мантиқан ҳам шундай. Бироқ «ҳаким» персонажи лирик шеърга ўз-ўзидан киритилмаган-ку ахир!
У ким? Бемор ким? Кимнинг нотинч рўзғори тилга олинаяпти? Бу ва бошқа саволларга жавоб топиш учун Тўра аканинг ўзига мурожаат қилишдан наф чиқмади. Устига устак, 2005 йилнинг 8 сентябрь тонготарида шоирнинг юраги уришдан тўхтади ва у шеърнинг нозик сирларини ҳам ўзи билан олиб кетди.
Аниқлаш керак бўлган саволлар эса кўп эди. Энг аввало қуйидаги саволларга жавоб топиш лозим эди: Шеърнинг тагсарлавҳасидаги бағишловда «Синглим Коммунага» дейилган. Тўра аканинг бундай исмли туғишган синглиси йўқлигини биламиз.
Шеър қаҳрамони Коммуна ким? Ҳозир қаерда яшайди? У билан суҳбатлашиш мумкинмикан? Тўра акадан Коммунахоннинг Қўқондан эканлигини, қизи Юлдуз билан Андижон тиллар институтининг тайёрлов гуруҳида бирга ўқиганлигини эшитган билан бошқа бирор қўшимча маълумотга эга эмас эдик.
Шунга кўра воқеаларни тиклайдиган бўлсак, шоир у билан 1981 йилда учрашган бўлиб чиқади. Чунки Юлдуз 1982 йилдан бошлаб Андижондан қайтган, Тошкентга ўқишга кирган. Шеър эса 1986 йилда ёзилган. Қизиқ, нега энди шоир 5 йилдан кейин Коммунага бағишлаб шеър ёзади? Демак, бу қизнинг кейин ҳам шоир хонадони билан борди-келдиси узилмаган бўлиши керак.
Хуллас, муаммониннг калити Коммунанинг ўз қўлида бўлиб, уни топмай масалага ойдинлик киритиб бўлмаслиги ойдай равшан бўлиб қолди.
Биз шоирнинг ҳозирги вақтда Тошкент шаҳрида истиқомат қилаётган қизи Юлдуз билан телефонда боғланиб, ундан дугонаси Коммуна ҳақида сўрадик.
-Ҳа, биз Коммунахон билан ҳақиқатан ҳам 1981 йилда Андижон тиллар институтининг тайёрлов гуруҳида бирга ўқиганмиз. Шароитга кўра кейинги йили мен Тошкентга, у бўлса Андижонга ўқишга кирди. Шундан сўнг беш йил мобайнида биз кўришмадик.
Тақдир тақозосини қарангки, 1986 йилда Коммуна институт йўлланмасига кўра Гулистонга келиб қолади ва яна Юлдузларнинг оиласи билан борди-келдини тиклайди. Юлдуз турмушга чиқиб, бошқа шаҳарда яшай бошлагач, оилавий шароит тақозосига кўра Коммуна билан муносабатларида узилиш пайдо бўлади, шунинг учун ҳам у бизнинг «Ҳозир Коммунани қаердан топиш мумкин?» деган саволимизга Гулистон шаҳридаги аллақайси касб-ҳунар коллежида ишлаётганини, фамилиясини эса унутганлигини айтди.
Биз вилоят касб-ҳунар бошқармаси бошлиғининг биринчи ўринбосари Барака Абдураҳимов билан биргаликда бошқарма кадрлар бўлимида шаҳардаги барча коллеж, лицей ўқитувчиларига доир маълумотларни бирма-бир кўздан кечирдик. Бироқ, 1986 йилда Андижон тиллар институтини битирган Коммуна исмли ўқитувчи номини ҳеч қаерда учратмадик.
Ҳафсаламиз пир бўлаёзган ҳам эдики, кутилмаган бир тасодифдан жонимизга оро кирди. Вилоят халқ таълими ходимлари нашри ҳисобланган «Маърифат чашмаси» газетасида Гулистон шаҳридаги 11-мактабнинг ўқув ишлари бўйича директор ўринбосари, ўзбек тили ва адабиёти ўқитувчиси Коммуна Одиловна Аҳмедованинг иш тажрибасига доир мақолага кўзимиз тушиб қолди.
Наҳотки бу ўша Коммуна бўлса! Коммуна деган исм ўзбекларда жуда ҳам расмийлашиб кетмаганлигини, биз қидираётган аёл ҳам тил ва адабиёт соҳасида ўқиганлигини билганимиз учун умид илинжида мактабга телефон қилдик. Буни қарангки, директор ўринбосари Коммуна Одиловна ҳақиқатан ҳам 1986 йилда Андижон тиллар институтини битирган, ҳозир эса оиласи билан шаҳарнинг Бинафша кўчасида яшаётган экан. Биз вақтни чўзмай шу заҳоти у билан учрашишга ошиқдик.
-Аслида Гулистонга келиб қолишимизга турмуш ўртоғим Абдулҳаким ака сабабчилар,-дейди Коммунахон.-У киши алоқа соҳаси бўйича ўқиб, шу ерга йўлланма олган эдилар. Шароитимизни ҳисобга олиб, менга ҳам вилоятга йўлланма беришди. Кела солиб, Юлдузхон билан яна топишдим. Дадам (Тўра Сулаймонни биринчи кундан «Дада» деганман ва у киши ҳам менга «қизим» деб мурожаат қилардилар) билан ҳам тез-тез кўришиб турардик.
Ўша пайтларда хўжайинимиз иккаламиз шаҳар алоқа бўлимининг 3-мавзеда жойлашган оилавий ётоқхонасида истиқомат қилар, дадам эса биздан уч юз қадамча нарида, ўзининг шаҳардаги «дом»ида яшарди. Дастлабки пайтларда бизнинг оилавий ҳаётимиз жамоат ётоқхонасида анча ночор, бунинг устига бош фарзандимиз – қизим Азизага ҳомиладорлигим жуда қийин кечган эди.
Шундай кезларда дадам: «Ёнингда Ҳакимдай суянчинг турганда, бу қийинчиликлар нима дегани, қизим. Ҳали данғиллама уйларни ҳам кўрасизлар, гуриллатиб тўйлар ҳам қиласизлар. Ҳозир эса, нимаики ёрдам керак бўлса, менга тортинмай айтаверинглар»-деб бизга далда бериб турардилар.
-1987 йилнинг май ойлари эди,-дея давом этади Коммунахон.-Кечки пайт дадам телефон қилиб: «Тезда Ҳакимжон иккаланг бу ерга етиб келинглар, сизларга бир тарихий совға ҳозирлаб қўйдим»,-деб қолдилар.
Бордик. Дадам хонтахта устидаги графиндан пиёлага анор шарбати қуйиб, хўжайиним иккаламизга узатдилар-да, менга қараб: «Буни ич, айниқса сенга фойдаси катта, қонни кўпайтиради,-дедилар ва одатларига кўра ҳазил-чин аралаштириб, ҳақиқий мақсадга ўтдилар:- Мен ўзим ҳуснда тенгсиз бўлганим билан, нутқим чатоқроқ, шунга қарамай ҳозир ўқийдиган шеъримни диққат билан эшитинг».
Шундан сўнг биринчи марта бизга «Гул бир ён, чаман бир ён» шеърининг қораламасини ўқиб эшиттирдилар. Дадам ҳақиқатдан ҳам шеърни чайналиброқ ўқидилар, лекин барибир ундаги мазмун ва равонлик бизни бутунлай ўзига ром қилган эди.
Биз бир овоздан шеърнинг жуда жарангдор ва мазмунли чиққанлигини таъкидладик. «Куёв, сиз нима дейсиз?-деб сўрадилар дадам хўжайинимга ўсмоқчилаб қараганча.-Бу шеър матбуотда чиқса, нотўғри фикрга бормайсизми?». Хўжайиним шеърда нотўғри фикрга борадиган ҳеч нарса йўқлигини айтгач, дадам ўзларида йўқ хурсанд бўлдилар…
Коммунахон билан суҳбат асносида шеър сатрлари бирин-кетин ўз сирлари сандиғини оча бошлади. Шеър қаҳрамони – турмушнинг катта йўлига эндигина чиқаётган, қийинчиликлар олдида сал довдираб турган тажрибасиз, аммо гўзал бир қиз. Шоир унга қарата:
Ҳаким зоти бор ерда дард бир ён, дармон бир ён.
Ёринг жафокаш бўлса, уй бир ён, зиндон бир ён,
— деб кўнглини кўтармоқда. Ҳаким бу ерда ҳам лирик қаҳрамон турмуш ўртоғининг исми, ҳам турмушида унинг дардларига малҳам бўлувчи инсон-табиб. Сен бундай инсоннинг қадрига ет, агар «ёринг жафокаш бўлса» нима қилардинг? –«Уй бир ён, зиндон бир ён» бўлиб кетарди!
Шу ерда шоир кўзи олдига ўз ҳаёти, турмуш ўртоғининг вафотидан кейин бошига тушган қийинчиликлар, иккинчи турмушидаги англашилмовчиликлар келган бўлиши керак:
Икки жон бир бўлмаса, шам бир ён, шамдон бир ён,
Айри бўлса йўллари,
Туғ бир ён, туғён бир ён!
Демак, инсон ҳаётидаги энг муҳим нарса рўзғордаги муваққат қийинчиликлар эмас экан. Муҳими – оилавий жуфтнинг бир-бирини тушуниб яшашида.
Шунда шам ҳам ўз ўрнида, яъни шамдон устида бўлади, туғ ҳам туғёнлар бор жойда кўтарилади. Воқеадан анча олдинга, бугунги кунларга ўтиб айтадиган бўлсак, турмушнинг вақтинчалик зиддиятлари олдида бош эгмаган, «икки жон бир бўлиб» яшаган Абдулҳаким ва Комилахонларнинг кейинги ҳаётлари ширин кеча бошлади.
Данғиллама ҳовли эгаси бўлиб, қизлари Азизани шу ҳовлидан турмушга узатдилар. Ўғиллари Шаҳриёр 2010 йилда Гулистон Давлат университетининг тарих факультетига грант асосида ўқишга қабул қилинди.
Йигирма саккиз йилдан бери шаҳар халқ таълими муассасаларида баракали тер тўкиб, ёшларга ўзбек тили ва адабиётидан дарс бериб келаётган Коммуна Одиловна ҳамкасблари, шогирдлари, эл эътиборини қозониб, ўзига яраша обрў, мартаба эгаси бўлди.
Ҳозир у шаҳардаги етакчи мактаблардан бирининг директор ўринбосари, шу билан бирга олий тоифадаги ўқитувчи сифатида ҳамон ўз севимли фанидан дарс бераётир. Коммунахоннинг меҳнатлари муносиб баҳоланиб, унга Ўзбекистон халқ таълими аълочиси унвони берилган.
Яна шеърга қайтайлик. Тўра Сулаймон кейинги сатрларида Коммунахон тимсолида ортиқча бўёқларсиз, табиий гўзал бир ўзбек қизининг умумлашма образини тажрибали рассомларга хос камоли маҳорат билан чизиб беради.
Шеърнинг «Сирдарё ҳақиқати»да босилган биринчи вариантида мавжуд қуйидаги тўртликларга эътибор қилинг:
Сурмали хумор кўзи – кеча-кундуз белгиси,
Бу она табиатнинг одамзодга улгуси,
Қош-қовоғин уйса, ер-кўкни қор қоплагуси,
Бўй бир ён, басти бир ён,
Қош бир ён камон бир ён.
Шоир бу гўзал, аччиғи ҳам ўзига ярашиб турадиган, «қош қовоғин уйса, ер-кўкни қор қоплагувчи» қизнинг кўркига кўз тегмаслигини, унинг йўлдоши «йўртоқ, ёби» бўлмаслигини, турмуш йўли армонсиз, равон, тонгдай оқ, ор-номуси эса бус-бутун бўлишини астойдил тилайди:
Хазон нелигин билмай суқ кўздин йироқ бўлсин,
Йўлдоши ёби бўлмай, йўли тонгдай оқ бўлсин,
Айрилиқ не, билмасдин бағри беқуроқ бўлсин,
Умрида ҳеч бўлмасин
Ор бир ён, армон бир ён.
Шеърдаги ўзбекона руҳ, теша тегмаган халқона тил, қуйма оҳанг ўз-ўзидан кўриниб турибди. «Улгу», «ёби», «қуроқ» каби муомаладан чиқай деб турган туркий сўзларнинг нақадар ўринли, образли ишлатилганлигини айтинг!
Умуман, Тўра Сулаймон ўз шеърларининг тилига ҳамиша жиддий эътибор берар, шоир, ҳар қандай ижодкор тил масаласида халқнинг олдинги қаторида туриши керак деб ҳисобларди.
Унинг бундан ўн икки йил аввал «Ўзбекистон овози» газетасида эълон қилинган «Тил – ўзагимизнинг, ўзлигимизнинг, ўзига беклигимизнинг бош белгиси» номли мақоласи фикримизга жонли мисол бўла олади.
Тил софлиги, сўзлашиш маданияти умуммиллат, умумдавлат аҳамиятига молик масала эканлигини таъкидлаб, адиб шундай дейди: «Бутун халқнинг тили ҳам, маданияти, маърифати ҳам, адабиёти-санъати ҳам бутун бўлади».
Шунинг учун ҳам бу тилни асраш, авайлаш, тиниқлаштириш, хас-чўплардан, курмак-атаслардан тозалаш даркор.
Айниқса халқ тилига чексиз муҳаббат Тўра Сулаймоннинг бутун ижодида «мана ман» дея яққол кўзга ташланади. Унинг шеърлари, достонларигина эмас, ҳикоялари, оддий мақолаларигача батамом ана шу муҳаббат ришталари билан боғланган. Халқ мақоллари, ибора ва нақлари билан лиммо-лим «Етолмадим», «Айланиб», «Ҳолинда», «Армон», «Бир чирпит қимиз устидаги гап», «Суюнбой оқин», «Тўйбоши», «Маънавият» каби ҳикоя ва очерклари фольклоршунослар, тилшунос-диалектологлар учун қимматли материал бўла олади.
Шоирнинг «Гул бир ён, чаман бир ён» шеъри устида ишлаш жараёни билан муфассалроқ танишадиган бўлсак, юқоридаги фикрга яна бир карра ишонч ҳосил қиламиз. Қўлимизга шеърнинг 1987 йил октябрида «Сирдарё ҳақиқати» учун тайёрланган илк қўлёзма варианти тушиб қолди.
Ёзув машинкасида 2,5 интервал оралиқ қолдириб кўчирилган бу нусхани Тўра аканинг ўзи яна бир карра кўздан кечирган ва ўз дастхати билан ўзгартишлар киритиб, қиёмига етказган.
Жумладан, иккинчи бешликнинг (оҳанг ва таъкидни кучайтириш мақсадида шеърдаги ҳар бир тўртликнинг охирги сатри икки бўлиб берилган) учинчи сатри машинкада қуйидагича босилган:
Булбул қўнар, зоғонлар қўнолмас бўстонига.
Шоир «зоғонлар» сўзи шеърга ўтирмаганини, айни вақтда сатрга бошқа ўзгартиш киритмай туриб, бу сўзни «зоғлар» деб қўя қолса, оҳангга путур етишини пайқайди ва «Булбул» сўзининг мумтоз шаклини қўллаб, вазиятдан чиқади:
Андалиб қўнар, зоғлар қўнолмас бўстонига.
Кўриниб турибдики, сих ҳам, кабоб ҳам куймагани ҳолда шеърдаги ғализ сатр моҳирона ислоҳ қилинган. Яна бир сатрда ишлатилган «йўртоқ» сўзи ҳам шоир назарида шеър маъносига хийла путур етказгандай туюлади:
Йўлдоши йўртоқ бўлмай, йўли тонгдай оқ бўлсин.
Бу ерда «йўлдош», «йўртоқ», «йўл» сўзлари ўз оҳангдошлиги билан шеър шаклига янада оро бериб турибди. Лекин «йўртоқ» сўзи чинданам сатрда кўзда тутилган вазифага нисбатан торроқ маънони бераётир ва буни ўз вақтида англаган шоир уни ўзгартиришга жазм этади-да ёрдам учун халқ тилига мурожаат қилиб, керакли сўзни ушбу хазинадан топади:
Йўлдоши ёби бўлмай, йўли тонгдай оқ бўлсин…
Биз «Гул бир ён, чаман бир ён» шеърининг охирги варианти устида қилинган меҳнатдан иккитагина мисол келтирдик холос. Бу шеърнинг хомаки нусхаси билан таниш бўлганлар унинг ўнлаб марта қайта-қайта ишланганига гувоҳ бўла оладилар.
Бинобарин, Тўра ака ижодкорларни тил софлиги учун курашга даъват этар экан, биринчи навбатда ўзи ушбу таомилга амал қилган ҳолда ижод қиларди, ҳар бир сатр, ҳар бир сўз устида узоқ мушоҳада юритарди.
Бунинг натижаси ўлароқ халқимизга «Гул бир ён, чаман бир ён» каби гўзал, бетакрор лирик асарлар ёзиб қолдирди. Шеърнинг хулоса қисми, яъни охирги бешлиги айниқса жарангдор ва гўзал чиққан:
Бу оламда ой танҳо, муборак қуёш танҳо,
Бўй қизларнинг ичинда шу бир эгма қош танҳо,
Унингдек ҳеч ким менга бўлолмас сирдош танҳо,
Гўрўғли Султон бир ён,
Тўра Сулаймон бир ён!
Мислсиз гўзал ва бокира бир қиз сиймосини акс эттирган ёрқин бўёқлар, ҳиссиётларнинг сатрларга кўчган бундай авж туғёнлари ҳеч қандай шарҳсиз, изоҳсиз ўқувчи қалби, руҳиятини забт этади.
1987 йилда хушовоз хонанда Абдурауф Олимов «Гул бир ён, чаман бир ён» шеърига ажойиб куй басталаб, шоирнинг ва ўзининг шуҳратини янада кенг ёйди. Шеър ва куй бир-бирига шу қадар ҳамоҳанг ва мос эдики, гўё шоир ва бастакор уни келишган ҳолда, бир вақтда яратгандай таассурот қолдирарди.
Қўшиқ мамлакатимиздагина эмас, қўшни юртларда ҳам машҳур бўлиб кетди ва ўзбек қўшиқчилик санъатининг олтин заҳирасидан ўрин олди.
Бу қўшиқни беморхонада тинглаган адабиётшунос олим Ғайбулла Ас-Салом унинг сеҳри туфайли оғир хасталикдан фориғ бўлганлигини матбуотда жиддий ва расман эътироф қилган эди.
Бунга заррача шубҳа қилмаса, бўлади. Яхши сўз – жон озиғи, дейди халқимиз.
Бу гап «Гул бир ён, чаман бир ён» сингари ўлмас шеър ва ўлмас қўшиққа ҳам айнан тааллуқлидир.
Тўра Сулаймон
ГУЛ БИР ЁН, ЧАМАН БИР ЁН
Чаман ичннда бир гул, гул бир ён, чаман бир ён.
Сарви, санобармидир? — соч бир ён, суман бир ён.
Саҳар, субҳи содиқда мушк бир ён, мужгон бир ён.
Тун пардасин тортса гар, он бир ён, осмон бир ён.
Ўсган боғига олқов, ўстирган боғбонига,
Хавфу хатардан сақлай келган соябонига.
Андалиб қўнар, зоғлар қўнолмас бўстонига.
Мақтовига мен бир ён, борлиқ сухандон бир ён.
Ҳаким зоти бор ерда дард бир ён, дармон бир ён.
Ёринг жафокаш бўлса уй бир ён, зиндон бир ён.
Икки жон бир бўлмаса шам бир ён, шамдон бир ён.
Айри бўлса йўллари—туғ бир ён, шамдон бир ён.
Қўриқчиси бўлардим боғимда унар бўлса,
Кузим келмай баҳорим қайта бошланар бўлса,
Солномачиси бўлай магар у Қамар бўлса,
Қасам ичиб айтаман: намак бир ён, нон бир ён.
Қумри, саъва ошиён айлар бир гулафшон бу.
Бир кокили Сир бўлса, у бири Зарафшон бу.
Илоҳий санамлардан бир зурёд, бир нишон бу.
Керак бўлса магар жон, жон бир ён, жаҳон бир ё
Бу оламда Ой танҳо, муборак Қуёш танҳо.
Бўй қизларнинг ичинда шу бир эгма қош танҳо.
Унингдек ҳеч ким менга бўлмаса сирдош танҳо
Гўрўғли султон бир ён, Тўра Сулаймон бир ён.
Kunlardan bir kuni qizim Yulduz uyga mehmon boshlab keldi. U mehmoni bilan birga men doim ishlab turadigan xonaga kirib, odatiga ko‘ra so‘rashdi. Shunda mehmon qiz ham unga qo‘shilib: «Assalomu alaykum, dadajon!»-deb salomlashdi. Mehmon qizimning hamkursi, asli qo‘qonlik bo‘lib, ismi Kommuna ekan. Qizning odobi, bo‘yoqlardan xoli tabiiy go‘zalligi, farg‘onaliklarga xos shirin tilda «dadajon!» deb so‘rashishi otalik mehrimni jo‘sh urdirib yubordi. Ijodkor sifatida shu qizning oldida o‘zimni qarzdor his qildim-da siz tilga olgan she’rni yozdim.
BIR SHE’R TARIXI
Munavvar Pardayev
«Gul bir yon, chaman bir yon» she’ri birinchi marta 1986 yilning o‘rtalarida «Sirdaryo haqiqati» gazetasida, oradan uch-to‘rt oy o‘tgach, «Sharq yulduzi» adabiy majallasida dunyo yuzini ko‘rdi.
She’rdagi xalqona ruh, samimiy tuyg‘ularning o‘zbekona, go‘zal va betakror ifodasi o‘quvchini tamomila o‘ziga rom etar, shu bilan birga satrlar zamirida umrning foniyligi, turmushning murakkabligi, boshga ish tushganda faqat sabr-bardoshgina imdod bo‘lishi mumkinligi haqidagi hayot haqiqati bo‘y ko‘rsatib turar, binobarin, bu she’r albatta, bir munosabat bilan yozilganligiga shubha yo‘q edi. Shoirning o‘zi esa zabt etish mumkin bo‘lmagan qal’aday bu sirning darvozasini ochishni istamasdi.
Oradan sakkiz yil vaqt o‘tdi. Endi biz ish yuzasidan To‘ra aka bilan yanada yaqinlashgan, men «Ziyo» nashriyotida ishlardim. Kunlardan bir kuni To‘ra Sulaymonning xalqimiz ichida keng tarqalgan, kuyga solinib, sevimli san’atkorlarimiz tomonidan kuylanib kelayotgan mashhur she’rlaridan guldasta tuzib, kitobxonlar ommasiga tortiq etishga qaror qildik. Shoira Bahor Xolbekova bu ishda hamkorlik qilishga rozi bo‘ldi.
Tez orada To‘ra akaning o‘zi ham yangi to‘plam bilan qiziqib qoldi va bizning hisobimizdan qolib ketgan ayrim she’rlarini topib, nashriyotga keltirib berdi. To‘plamga «Gul bir yon, chaman bir yon» deb nom qo‘yish haqidagi taklifimiz ham shoirga moyday yoqdi.
Kitob ayrim sabablarga ko‘ra «Ziyo»da emas, «Cho‘lpon» nashriyotida 1996 yilda chop etildi. To‘plam bahona ish jarayonida To‘ra akadan o‘sha she’r tarixini yana bir karra so‘radim. O‘sha paytda kayfiyati ko‘tarinki tarzda bo‘lgan shoir sal «ochildi»:
-Qizim Yulduz Andijon tillar institutining tayyorlov guruhida o‘qirdi,-deya gap boshladi o‘ziga o‘zi gapirganday. – Bir kuni unga nasihat qildim: «Andijon qayda-yu Guliston qayda? O‘zingga yaxshi bir hamroh topgin-da, birga qatnab, birga yurgin, qizim, shunda biz ham xotirjam bo‘lamiz».
Kunlardan bir kuni Yulduz uyga mehmon boshlab keldi. U mehmoni bilan birga men doim ishlab turadigan xonaga kirib, odatiga ko‘ra so‘rashdi. Shunda mehmon qiz ham unga qo‘shilib: «Assalomu alaykum, dadajon!»-deb salomlashdi.
Mehmon qizimning hamkursi, asli qo‘qonlik bo‘lib, ismi Kommuna ekan. Qizning odobi, bo‘yoqlardan xoli tabiiy go‘zalligi, farg‘onaliklarga xos shirin tilda «dadajon!» deb so‘rashishi otalik mehrimni jo‘sh urdirib yubordi.
Ijodkor sifatida shu qizning oldida o‘zimni qarzdor his qildim-da siz tilga olgan she’rni yozdim.
Shu bilan she’rning yaratilishi tarixiga doir savollarga nuqta qo‘yilganday bo‘ldi. Biroq «Gul bir yon, chaman bir yon» she’rini o‘qigan sayin yangi savollar tug‘ilar, ayrim satrlarda shoir nima demoqchi bo‘lganligini anglay olmay qiynalardim.
Masalan:
Hakim zoti bor yerda dard bir yon, darmon bir yon.
Yoring jafokash bo‘lsa, uy bir yon, zindon bir yon.
Ikki jon bir bo‘lmasa, sham bir yon, shamdon bir yon,
Ayri bo‘lsa yo‘llari,
Tug‘ bir yon, tug‘yon bir yon.
Bu yerda dard, bemor va hakim to‘g‘risida, oilada totuvlik bo‘lmasa, uyning, ro‘zg‘orning zindonga aylanishi xususida gap ketayapti. Yaxshi yor hakimday dardingga darmon topadi, jafokash yor esa bu dardga dard qo‘shadi degan fikrni uqish mumkin, mantiqan ham shunday. Biroq «hakim» personaji lirik she’rga o‘z-o‘zidan kiritilmagan-ku axir!
U kim? Bemor kim? Kimning notinch ro‘zg‘ori tilga olinayapti? Bu va boshqa savollarga javob topish uchun To‘ra akaning o‘ziga murojaat qilishdan naf chiqmadi. Ustiga ustak, 2005 yilning 8 sentyabr tongotarida shoirning yuragi urishdan to‘xtadi va u she’rning nozik sirlarini ham o‘zi bilan olib ketdi.
Aniqlash kerak bo‘lgan savollar esa ko‘p edi. Eng avvalo quyidagi savollarga javob topish lozim edi: She’rning tagsarlavhasidagi bag‘ishlovda «Singlim Kommunaga» deyilgan. To‘ra akaning bunday ismli tug‘ishgan singlisi yo‘qligini bilamiz.
She’r qahramoni Kommuna kim? Hozir qayerda yashaydi? U bilan suhbatlashish mumkinmikan? To‘ra akadan Kommunaxonning Qo‘qondan ekanligini, qizi Yulduz bilan Andijon tillar institutining tayyorlov guruhida birga o‘qiganligini eshitgan bilan boshqa biror qo‘shimcha ma’lumotga ega emas edik.
Shunga ko‘ra voqealarni tiklaydigan bo‘lsak, shoir u bilan 1981 yilda uchrashgan bo‘lib chiqadi. Chunki Yulduz 1982 yildan boshlab Andijondan qaytgan, Toshkentga o‘qishga kirgan. She’r esa 1986 yilda yozilgan. Qiziq, nega endi shoir 5 yildan keyin Kommunaga bag‘ishlab she’r yozadi? Demak, bu qizning keyin ham shoir xonadoni bilan bordi-keldisi uzilmagan bo‘lishi kerak.
Xullas, muammoninng kaliti Kommunaning o‘z qo‘lida bo‘lib, uni topmay masalaga oydinlik kiritib bo‘lmasligi oyday ravshan bo‘lib qoldi.
Biz shoirning hozirgi vaqtda Toshkent shahrida istiqomat qilayotgan qizi Yulduz bilan telefonda bog‘lanib, undan dugonasi Kommuna haqida so‘radik.
-Ha, biz Kommunaxon bilan haqiqatan ham 1981 yilda Andijon tillar institutining tayyorlov guruhida birga o‘qiganmiz. Sharoitga ko‘ra keyingi yili men Toshkentga, u bo‘lsa Andijonga o‘qishga kirdi. Shundan so‘ng besh yil mobaynida biz ko‘rishmadik.
Taqdir taqozosini qarangki, 1986 yilda Kommuna institut yo‘llanmasiga ko‘ra Gulistonga kelib qoladi va yana Yulduzlarning oilasi bilan bordi-keldini tiklaydi. Yulduz turmushga chiqib, boshqa shaharda yashay boshlagach, oilaviy sharoit taqozosiga ko‘ra Kommuna bilan munosabatlarida uzilish paydo bo‘ladi, shuning uchun ham u bizning «Hozir Kommunani qayerdan topish mumkin?» degan savolimizga Guliston shahridagi allaqaysi kasb-hunar kollejida ishlayotganini, familiyasini esa unutganligini aytdi.
Biz viloyat kasb-hunar boshqarmasi boshlig‘ining birinchi o‘rinbosari Baraka Abdurahimov bilan birgalikda boshqarma kadrlar bo‘limida shahardagi barcha kollej, litsey o‘qituvchilariga doir ma’lumotlarni birma-bir ko‘zdan kechirdik. Biroq, 1986 yilda Andijon tillar institutini bitirgan Kommuna ismli o‘qituvchi nomini hech qayerda uchratmadik.
Hafsalamiz pir bo‘layozgan ham ediki, kutilmagan bir tasodifdan jonimizga oro kirdi. Viloyat xalq ta’limi xodimlari nashri hisoblangan «Ma’rifat chashmasi» gazetasida Guliston shahridagi 11-maktabning o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari, o‘zbek tili va adabiyoti o‘qituvchisi Kommuna Odilovna Ahmedovaning ish tajribasiga doir maqolaga ko‘zimiz tushib qoldi.
Nahotki bu o‘sha Kommuna bo‘lsa! Kommuna degan ism o‘zbeklarda juda ham rasmiylashib ketmaganligini, biz qidirayotgan ayol ham til va adabiyot sohasida o‘qiganligini bilganimiz uchun umid ilinjida maktabga telefon qildik. Buni qarangki, direktor o‘rinbosari Kommuna Odilovna haqiqatan ham 1986 yilda Andijon tillar institutini bitirgan, hozir esa oilasi bilan shaharning Binafsha ko‘chasida yashayotgan ekan. Biz vaqtni cho‘zmay shu zahoti u bilan uchrashishga oshiqdik.
-Aslida Gulistonga kelib qolishimizga turmush o‘rtog‘im Abdulhakim aka sababchilar,-deydi Kommunaxon.-U kishi aloqa sohasi bo‘yicha o‘qib, shu yerga yo‘llanma olgan edilar. Sharoitimizni hisobga olib, menga ham viloyatga yo‘llanma berishdi. Kela solib, Yulduzxon bilan yana topishdim. Dadam (To‘ra Sulaymonni birinchi kundan «Dada» deganman va u kishi ham menga «qizim» deb murojaat qilardilar) bilan ham tez-tez ko‘rishib turardik.
O‘sha paytlarda xo‘jayinimiz ikkalamiz shahar aloqa bo‘limining 3-mavzeda joylashgan oilaviy yotoqxonasida istiqomat qilar, dadam esa bizdan uch yuz qadamcha narida, o‘zining shahardagi «dom»ida yashardi. Dastlabki paytlarda bizning oilaviy hayotimiz jamoat yotoqxonasida ancha nochor, buning ustiga bosh farzandimiz – qizim Azizaga homiladorligim juda qiyin kechgan edi.
Shunday kezlarda dadam: «Yoningda Hakimday suyanching turganda, bu qiyinchiliklar nima degani, qizim. Hali dang‘illama uylarni ham ko‘rasizlar, gurillatib to‘ylar ham qilasizlar. Hozir esa, nimaiki yordam kerak bo‘lsa, menga tortinmay aytaveringlar»-deb bizga dalda berib turardilar.
-1987 yilning may oylari edi,-deya davom etadi Kommunaxon.-Kechki payt dadam telefon qilib: «Tezda Hakimjon ikkalang bu yerga yetib kelinglar, sizlarga bir tarixiy sovg‘a hozirlab qo‘ydim»,-deb qoldilar.
Bordik. Dadam xontaxta ustidagi grafindan piyolaga anor sharbati quyib, xo‘jayinim ikkalamizga uzatdilar-da, menga qarab: «Buni ich, ayniqsa senga foydasi katta, qonni ko‘paytiradi,-dedilar va odatlariga ko‘ra hazil-chin aralashtirib, haqiqiy maqsadga o‘tdilar:- Men o‘zim husnda tengsiz bo‘lganim bilan, nutqim chatoqroq, shunga qaramay hozir o‘qiydigan she’rimni diqqat bilan eshiting».
Shundan so‘ng birinchi marta bizga «Gul bir yon, chaman bir yon» she’rining qoralamasini o‘qib eshittirdilar. Dadam haqiqatdan ham she’rni chaynalibroq o‘qidilar, lekin baribir undagi mazmun va ravonlik bizni butunlay o‘ziga rom qilgan edi.
Biz bir ovozdan she’rning juda jarangdor va mazmunli chiqqanligini ta’kidladik. «Kuyov, siz nima deysiz?-deb so‘radilar dadam xo‘jayinimga o‘smoqchilab qaragancha.-Bu she’r matbuotda chiqsa, noto‘g‘ri fikrga bormaysizmi?». Xo‘jayinim she’rda noto‘g‘ri fikrga boradigan hech narsa yo‘qligini aytgach, dadam o‘zlarida yo‘q xursand bo‘ldilar…
Kommunaxon bilan suhbat asnosida she’r satrlari birin-ketin o‘z sirlari sandig‘ini ocha boshladi. She’r qahramoni – turmushning katta yo‘liga endigina chiqayotgan, qiyinchiliklar oldida sal dovdirab turgan tajribasiz, ammo go‘zal bir qiz. Shoir unga qarata:
Hakim zoti bor yerda dard bir yon, darmon bir yon.
Yoring jafokash bo‘lsa, uy bir yon, zindon bir yon,
— deb ko‘nglini ko‘tarmoqda. Hakim bu yerda ham lirik qahramon turmush o‘rtog‘ining ismi, ham turmushida uning dardlariga malham bo‘luvchi inson-tabib. Sen bunday insonning qadriga yet, agar «yoring jafokash bo‘lsa» nima qilarding? –«Uy bir yon, zindon bir yon» bo‘lib ketardi!
Shu yerda shoir ko‘zi oldiga o‘z hayoti, turmush o‘rtog‘ining vafotidan keyin boshiga tushgan qiyinchiliklar, ikkinchi turmushidagi anglashilmovchiliklar kelgan bo‘lishi kerak:
Ikki jon bir bo‘lmasa, sham bir yon, shamdon bir yon,
Ayri bo‘lsa yo‘llari,
Tug‘ bir yon, tug‘yon bir yon!
Demak, inson hayotidagi eng muhim narsa ro‘zg‘ordagi muvaqqat qiyinchiliklar emas ekan. Muhimi – oilaviy juftning bir-birini tushunib yashashida.
Shunda sham ham o‘z o‘rnida, ya’ni shamdon ustida bo‘ladi, tug‘ ham tug‘yonlar bor joyda ko‘tariladi. Voqeadan ancha oldinga, bugungi kunlarga o‘tib aytadigan bo‘lsak, turmushning vaqtinchalik ziddiyatlari oldida bosh egmagan, «ikki jon bir bo‘lib» yashagan Abdulhakim va Komilaxonlarning keyingi hayotlari shirin kecha boshladi.
Dang‘illama hovli egasi bo‘lib, qizlari Azizani shu hovlidan turmushga uzatdilar. O‘g‘illari Shahriyor 2010 yilda Guliston Davlat universitetining tarix fakultetiga grant asosida o‘qishga qabul qilindi.
Yigirma sakkiz yildan beri shahar xalq ta’limi muassasalarida barakali ter to‘kib, yoshlarga o‘zbek tili va adabiyotidan dars berib kelayotgan Kommuna Odilovna hamkasblari, shogirdlari, el e’tiborini qozonib, o‘ziga yarasha obro‘, martaba egasi bo‘ldi.
Hozir u shahardagi yetakchi maktablardan birining direktor o‘rinbosari, shu bilan birga oliy toifadagi o‘qituvchi sifatida hamon o‘z sevimli fanidan dars berayotir. Kommunaxonning mehnatlari munosib baholanib, unga O‘zbekiston xalq ta’limi a’lochisi unvoni berilgan.
Yana she’rga qaytaylik. To‘ra Sulaymon keyingi satrlarida Kommunaxon timsolida ortiqcha bo‘yoqlarsiz, tabiiy go‘zal bir o‘zbek qizining umumlashma obrazini tajribali rassomlarga xos kamoli mahorat bilan chizib beradi.
She’rning «Sirdaryo haqiqati»da bosilgan birinchi variantida mavjud quyidagi to‘rtliklarga e’tibor qiling:
Surmali xumor ko‘zi – kecha-kunduz belgisi,
Bu ona tabiatning odamzodga ulgusi,
Qosh-qovog‘in uysa, yer-ko‘kni qor qoplagusi,
Bo‘y bir yon, basti bir yon,
Qosh bir yon kamon bir yon.
Shoir bu go‘zal, achchig‘i ham o‘ziga yarashib turadigan, «qosh qovog‘in uysa, yer-ko‘kni qor qoplaguvchi» qizning ko‘rkiga ko‘z tegmasligini, uning yo‘ldoshi «yo‘rtoq, yobi» bo‘lmasligini, turmush yo‘li armonsiz, ravon, tongday oq, or-nomusi esa bus-butun bo‘lishini astoydil tilaydi:
Xazon neligin bilmay suq ko‘zdin yiroq bo‘lsin,
Yo‘ldoshi yobi bo‘lmay, yo‘li tongday oq bo‘lsin,
Ayriliq ne, bilmasdin bag‘ri bequroq bo‘lsin,
Umrida hech bo‘lmasin
Or bir yon, armon bir yon.
She’rdagi o‘zbekona ruh, tesha tegmagan xalqona til, quyma ohang o‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdi. «Ulgu», «yobi», «quroq» kabi muomaladan chiqay deb turgan turkiy so‘zlarning naqadar o‘rinli, obrazli ishlatilganligini ayting!
Umuman, To‘ra Sulaymon o‘z she’rlarining tiliga hamisha jiddiy e’tibor berar, shoir, har qanday ijodkor til masalasida xalqning oldingi qatorida turishi kerak deb hisoblardi.
Uning bundan o‘n ikki yil avval «O‘zbekiston ovozi» gazetasida e’lon qilingan «Til – o‘zagimizning, o‘zligimizning, o‘ziga bekligimizning bosh belgisi» nomli maqolasi fikrimizga jonli misol bo‘la oladi.
Til sofligi, so‘zlashish madaniyati umummillat, umumdavlat ahamiyatiga molik masala ekanligini ta’kidlab, adib shunday deydi: «Butun xalqning tili ham, madaniyati, ma’rifati ham, adabiyoti-san’ati ham butun bo‘ladi».
Shuning uchun ham bu tilni asrash, avaylash, tiniqlashtirish, xas-cho‘plardan, kurmak-ataslardan tozalash darkor.
Ayniqsa xalq tiliga cheksiz muhabbat To‘ra Sulaymonning butun ijodida «mana man» deya yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning she’rlari, dostonlarigina emas, hikoyalari, oddiy maqolalarigacha batamom ana shu muhabbat rishtalari bilan bog‘langan. Xalq maqollari, ibora va naqlari bilan limmo-lim «Yetolmadim», «Aylanib», «Holinda», «Armon», «Bir chirpit qimiz ustidagi gap», «Suyunboy oqin», «To‘yboshi», «Ma’naviyat» kabi hikoya va ocherklari folklorshunoslar, tilshunos-dialektologlar uchun qimmatli material bo‘la oladi.
Shoirning «Gul bir yon, chaman bir yon» she’ri ustida ishlash jarayoni bilan mufassalroq tanishadigan bo‘lsak, yuqoridagi fikrga yana bir karra ishonch hosil qilamiz. Qo‘limizga she’rning 1987 yil oktyabrida «Sirdaryo haqiqati» uchun tayyorlangan ilk qo‘lyozma varianti tushib qoldi.
Yozuv mashinkasida 2,5 interval oraliq qoldirib ko‘chirilgan bu nusxani To‘ra akaning o‘zi yana bir karra ko‘zdan kechirgan va o‘z dastxati bilan o‘zgartishlar kiritib, qiyomiga yetkazgan.
Jumladan, ikkinchi beshlikning (ohang va ta’kidni kuchaytirish maqsadida she’rdagi har bir to‘rtlikning oxirgi satri ikki bo‘lib berilgan) uchinchi satri mashinkada quyidagicha bosilgan:
Bulbul qo‘nar, zog‘onlar qo‘nolmas bo‘stoniga.
Shoir «zog‘onlar» so‘zi she’rga o‘tirmaganini, ayni vaqtda satrga boshqa o‘zgartish kiritmay turib, bu so‘zni «zog‘lar» deb qo‘ya qolsa, ohangga putur yetishini payqaydi va «Bulbul» so‘zining mumtoz shaklini qo‘llab, vaziyatdan chiqadi:
Andalib qo‘nar, zog‘lar qo‘nolmas bo‘stoniga.
Ko‘rinib turibdiki, six ham, kabob ham kuymagani holda she’rdagi g‘aliz satr mohirona isloh qilingan. Yana bir satrda ishlatilgan «yo‘rtoq» so‘zi ham shoir nazarida she’r ma’nosiga xiyla putur yetkazganday tuyuladi:
Yo‘ldoshi yo‘rtoq bo‘lmay, yo‘li tongday oq bo‘lsin.
Bu yerda «yo‘ldosh», «yo‘rtoq», «yo‘l» so‘zlari o‘z ohangdoshligi bilan she’r shakliga yanada oro berib turibdi. Lekin «yo‘rtoq» so‘zi chindanam satrda ko‘zda tutilgan vazifaga nisbatan torroq ma’noni berayotir va buni o‘z vaqtida anglagan shoir uni o‘zgartirishga jazm etadi-da yordam uchun xalq tiliga murojaat qilib, kerakli so‘zni ushbu xazinadan topadi:
Yo‘ldoshi yobi bo‘lmay, yo‘li tongday oq bo‘lsin…
Biz «Gul bir yon, chaman bir yon» she’rining oxirgi varianti ustida qilingan mehnatdan ikkitagina misol keltirdik xolos. Bu she’rning xomaki nusxasi bilan tanish bo‘lganlar uning o‘nlab marta qayta-qayta ishlanganiga guvoh bo‘la oladilar.
Binobarin, To‘ra aka ijodkorlarni til sofligi uchun kurashga da’vat etar ekan, birinchi navbatda o‘zi ushbu taomilga amal qilgan holda ijod qilardi, har bir satr, har bir so‘z ustida uzoq mushohada yuritardi.
Buning natijasi o‘laroq xalqimizga «Gul bir yon, chaman bir yon» kabi go‘zal, betakror lirik asarlar yozib qoldirdi. She’rning xulosa qismi, ya’ni oxirgi beshligi ayniqsa jarangdor va go‘zal chiqqan:
Bu olamda oy tanho, muborak quyosh tanho,
Bo‘y qizlarning ichinda shu bir egma qosh tanho,
Uningdek hech kim menga bo‘lolmas sirdosh tanho,
Go‘ro‘g‘li Sulton bir yon,
To‘ra Sulaymon bir yon!
Mislsiz go‘zal va bokira bir qiz siymosini aks ettirgan yorqin bo‘yoqlar, hissiyotlarning satrlarga ko‘chgan bunday avj tug‘yonlari hech qanday sharhsiz, izohsiz o‘quvchi qalbi, ruhiyatini zabt etadi.
1987 yilda xushovoz xonanda Abdurauf Olimov «Gul bir yon, chaman bir yon» she’riga ajoyib kuy bastalab, shoirning va o‘zining shuhratini yanada keng yoydi. She’r va kuy bir-biriga shu qadar hamohang va mos ediki, go‘yo shoir va bastakor uni kelishgan holda, bir vaqtda yaratganday taassurot qoldirardi.
Qo‘shiq mamlakatimizdagina emas, qo‘shni yurtlarda ham mashhur bo‘lib ketdi va o‘zbek qo‘shiqchilik san’atining oltin zahirasidan o‘rin oldi.
Bu qo‘shiqni bemorxonada tinglagan adabiyotshunos olim G‘aybulla As-Salom uning sehri tufayli og‘ir xastalikdan forig‘ bo‘lganligini matbuotda jiddiy va rasman e’tirof qilgan edi.
Bunga zarracha shubha qilmasa, bo‘ladi. Yaxshi so‘z – jon ozig‘i, deydi xalqimiz.
Bu gap «Gul bir yon, chaman bir yon» singari o‘lmas she’r va o‘lmas qo‘shiqqa ham aynan taalluqlidir.
To‘ra Sulaymon
GUL BIR YON, CHAMAN BIR YON
Chaman ichnnda bir gul, gul bir yon, chaman bir yon.
Sarvi, sanobarmidir? — soch bir yon, suman bir yon.
Sahar, subhi sodiqda mushk bir yon, mujgon bir yon.
Tun pardasin tortsa gar, on bir yon, osmon bir yon.
O‘sgan bog‘iga olqov, o‘stirgan bog‘boniga,
Xavfu xatardan saqlay kelgan soyaboniga.
Andalib qo‘nar, zog‘lar qo‘nolmas bo‘stoniga.
Maqtoviga men bir yon, borliq suxandon bir yon.
Hakim zoti bor yerda dard bir yon, darmon bir yon.
Yoring jafokash bo‘lsa uy bir yon, zindon bir yon.
Ikki jon bir bo‘lmasa sham bir yon, shamdon bir yon.
Ayri bo‘lsa yo‘llari—tug‘ bir yon, shamdon bir yon.
Qo‘riqchisi bo‘lardim bog‘imda unar bo‘lsa,
Kuzim kelmay bahorim qayta boshlanar bo‘lsa,
Solnomachisi bo‘lay magar u Qamar bo‘lsa,
Qasam ichib aytaman: namak bir yon, non bir yon.
Qumri, sa’va oshiyon aylar bir gulafshon bu.
Bir kokili Sir bo‘lsa, u biri Zarafshon bu.
Ilohiy sanamlardan bir zuryod, bir nishon bu.
Kerak bo‘lsa magar jon, jon bir yon, jahon bir yo
Bu olamda Oy tanho, muborak Quyosh tanho.
Bo‘y qizlarning ichinda shu bir egma qosh tanho.
Uningdek hech kim menga bo‘lmasa sirdosh tanho
Go‘ro‘g‘li sulton bir yon, To‘ra Sulaymon bir yon.
