9 сентябрь — Ўзбекистон халқ шоири Тўра Сулаймон хотираси куни

Ўзбекистон халқ шоири Тўра Сулаймон мендан беш ёш улуғ эди. Акадан ижодкор дўстларга муносабатни, оқибатни, мактуб ёзиш санъатини ўргандим. Укаларга садоқат ва йўқлов борасида бизга ҳамиша ибрат бўлган.

Турсунбой Адашбоев
ТЎРА СУЛАЙМОННИНГ МАКТУБЛАРИ
ВА ҲАНГОМАЛАРИ

Тўра ака билан 1960 йилнинг август ойида Ёзувчиларнинг Дўрмондаги “Ижод” боғида ўтган ёш ижодкорларнинг биринчи республика кенгашида устоз Миртемир домла таништирганди. Кенгашнинг иккинчи куни кечки пайт у киши хонамизга кириб, мени имлаб чақирди ва “бугундан иборат боғнинг қоровули Йўлдош отанинг уйида яшаймиз, гап бор” деб қолди. Ҳайрон бўлиб хонамга қайтиб кирдим ва ўшлик дўстларим Усмон Темур билан Мадаминжон Маматкаримовлардан узр сураб, сумкамни кўтариб ташқарига чиқсам, Тўра Сулаймон арғувон остидаги сўрида кутиб турарди. Катта йўлга чикқанимиздан кейин, “кўчишимиз сабабини” айтиб берди.

– Тушликдан сунг, чой олгани ошхонага чиқсам, ўрис ошпаз хонимлар кир совунда дошқорзонларни юваётган экан, ғашим келиб боғ қоровули Йўлдош отанинг уйини сўраб-суриштирдим, болохонаси бўш экан, қолган ўн кунга ётокхона ва овқатимиз учун пулини тўлаб қўйдим. Темир йул бўсағасидаги Йулдош отанинг болохонасига ўрнашиб олгач, кечки овқатдан кейин, Дўрмонга бордик ва Тўра ака Миртемир муаллимга “ҳисобот” бергач, ортимизга қайтдик.

Ўн кун давомида Тўра Сулаймонни кашф қилдим. Мендан ёш жиҳатдан анча улуғ бўлган бу инсоннинг бошидан талай қийинчиликлар ўтган экан. Тўғри келган киши билан бирданига тил топишиб кетолмасди, покиза, ўта нозик таъб эди. Ижодий мулоқотлар устозларнинг суҳбатлари, тенгдошлар билан танишувлар менинг учун ўзига хос мактаб бўлди. Тўра Сулаймон Миртемир домланинг, мен устоз Қудрат Хикматнинг семинарида қатнашиб, йўл-йўриқлар олдик. Кенгаш охирида хотира учун суратларга тушдик, манзилларни алмашдик.

Ўшга қайтач, 1960 йилнинг 20 октябрида Тўра акадан мактуб олдим. “Мулло Турсунбой Адашбой ўғлига ўзбекча салом!” каби самимий сўзлар билан бошланган хатни ўқигач “хайрият синовдан эсон-омон ўтибман” деб жавоб мактубини йўлладим. Шу тарзда хатлашиб турдик. 1962-1964 йилларда ўтказилган ўн икки кунлик кенгашларда ҳам Йўлдош отанинг болохонаси бизнинг асосий қўналғамизга айланди. Бу орада иккимиз ҳам ҳозирги миллий университетимизнинг журналистика факультетида сиртдан ўқий бошладик. Тўра Сулаймон бир курс юқорида бўлишига қарамай, қишки ва ёзги ўқув даврида бирга туришимиз учун ижарали хонадонларни олдиндан тайёрлаб, курсдош биродари, аравонлик шоир дўстимиз Талъат Солиев орқали саломини етказиб турарди. Қисқаси олти йил ёзу қиш палласидаги ўқиш жараёнида бир хонада яшадик.

1956 йилнинг баҳорларида “Совет Ўзбекистони” ҳозирги “Ўзбекистон овози” газетасида ўзбек фольклоршунослигининг отаси Ходи Зарифнинг ўқитувчи ва талабаларга мурожаат мактуби эълон қилинганди. Унда халқ достонларини, қўшиқ ва термаларини эл оғзидан ёзиб олиш масаласи ўртага ташланган эди. Янглишмасам, Тўра Сулаймоннинг халқ йўлида – бахшиёна ижод қилишига устоз Ходи Зарифнинг ана шу машҳур мактуби туртки бўлган. Сабаби, ўша кезларда барча республика миқёсидаги вақтли матбуот саҳифаларида Тўра аканинг эл оғзидан ёзиб олган термалари пайдар-пай чиқиб турарди.

Тўра аканинг мутойиба билан тўлиб-тошган мактубларини ўқиган киши, унинг қиёфасини кўз олдига келтириб, “наҳотки шундай жиддий инсоннинг ҳазилга ҳам уқуви бўлса?” деб ажабланиши мумкин. Чунончи: “Икки элнинг фарзанди, икки сигирнинг қип-қизил эмувчиси қўлбола иним”. Ёки курсдошим Ҳакимжон Халиловникига бир рови келиб-кетганимни эшитган Тўра акадан куйидаги хабарномани олишим “Жон аямас, жаҳон аямас иним, дўстим Турсунбойга. Жиззах томонларга ўтибсиз… Гулистонда ҳам бир кун изғибсиз… Нима жин урди?.. Бизни сўрамабсиз? Қайси шайтон йўлдан оздирди?..”

Ўзга бир мактубида “Турсунбой! Поэзияни синдирдим, энди навбат прозага, келжакда драматургияни ҳам бир ёқлик қиламан шекилли… Хатлар солинган конвертларнинг устига “СирФА академигидан ҚирФА академигига” деб ёзиши одат тусига кирганди. Минг афсуски, Тўра Сулаймоннинг ўн иккита мактубида баён этилган самимий тилакларни, ижодий ишлар билан боғлиқ мулоҳазаларини тўла келтиришнинг имкони йўқ.

“Турсунбой!
Соғинчли саломлар! “Ўзбекистон маданияти” газетасида “Истар кўнгил”га ёзган тақризларингизни ўқиб бошим осмонга етди. Бу билан тўйга келмаганлигингизни оқлай олмайсиз. Анча сархуш бўлибман… Ўтган галги хатингизда ёзганингиздек, қиргиз халқ достончилигида аллетрация етакчи ўринда туришидан бехабар эканман. Тўғри айтасиз, ўзбек халқ достонларида қора сўз билан шеър бир-бирини тўлдириб боради, китобхон толиқмайди. Қирғизларда тескариси экан-да!.. Миртемир домла “Манас”ни ўгирган чоғида ўзбекларнинг дидини ҳисобга олиб, китобхонни вақтини ҳам тежабди-да… Турсунбой, декабрда дачага бориб ишламоқчиман. Келсангиз яхши бўларди. Иш унади.
Соғиниб Тўра Сулаймон.
23.XI. 81 йил”

«Турсунбойга танқис тилаклар!
Яқинда Тошкентга тушган эдим, “Ёш гвардия” нашриётида Аҳмаджон билан бир оз ҳангома қилдик. Сизни эсладик. Тўйингизга боролмаганим учун узр! Тафсилотларни Тоҳир Малик билан Шавкат Раҳмондан эшитдим. Бахтли бўлишсин! Айтгандай, қирғиз қалпоғи учун раҳмат! Иложи бўлса, шу юбораётган нарсани ҳам соф қирғизчага ағдариб юборинг. Илтимос.
Тўра Сулаймон
СирФА академиги”

“Галустукка мос тушди…”

Тўра аканинг ўзига хос эркаликлари бор эдики, фақат унинг ўзига ярашарди. Аканинг қалтис пайтда қилган илтимосларига ҳатто оғамиз Саъдулла Сиёев ҳам ғиринг деёлмасди. Бу албатта Саъдулла аканинг Тўра Сулаймонни ўта сийлаганидан бўлса керак. 1980 йилнинг май ойида Саъдулла Сиёевнинг 50 йиллик юбилейи ҳар жиҳатдан уюшган ҳолда ўтди. Адиб оғамизга тортиқ қилинган совғаларнинг орасида энг ноёби оппоқ чармдан тайёрланган сумка эди. Тўра ака иккиланиб ўтирмай:

– Саъдулла, мен шундай гўзал сумкаларга ярашиқли ижодкорман. Рози бўл, – дея менга юзланиб, – Турсунжон, бугун сеникида қўноқ бўлмоқчиман, қани кетдик, – деди.

Ўша пайтларда Юнусободда ижарали уйда яшардик. Уйга келсак талаба ўғлим Муроджон дарс тайёрлаб ўтирган экан. Тўра ака ўғлимни ёшлигидан танигани учун тезда тиллашиб кетди. Талабанинг дазмолланган, аммо анча уриниб қолган кўйлакларидан олиб ўзига ўлчаб, кийиб кўрди ва галустугини яхшилаб боғлади.

– Талабадан СирФА Академигига муносиб шу кўйлак экан, рози бўл! Ёқаси яхши, галустукка мос тушди, – деди. Ўғлим хижолат, мен зимдан унга ишора қилдим.

Тўра ака ўрнидан туриб қизил сумкасини очиб, ялтироқ қоғозга ўралган оппоқ кўйлакни Муроджонга қўш қўллаб тутди.

“Морец красный нос…”

1970 йилларда бизларга сабоқ берган А.Аюпов, Г.Н.Соксонова, А.Шомақсудов ва Ю.А.Мориц сингари домлаларимизга имтиҳон топширгани анча-мунча талабаларнинг юраги дов бермасди. Айниқса рус тили фани бўйича ўқитиладиган фанлардан Тўра ака ҳам ўзимиз қатори эди. Юрий Александрович Морец Некрасовнинг ижоди бўйича таниқли мутахассислардан бири эди. Ўша кездаги кураторимиз Карим Саодатовдан Тўра ака иккинчи марта йўланмани олгач, Талъат Солиев иккимиз оғага жиловдор бўлиб Хадрадаги журналистика факультетининг иккинчи қаватидаги имтиҳон олинаётган хонани топдик. Кун иссиқ бўлгани учун эшикнинг қанотлари очиқ турарди. Домла Тўра акага кўзи тушди шекилли, ичкарига таклиф қилди. Қулоқларимиз динг.

– Товарищ Сулейманов, берите билет, – деди Тўра ака столга териб қўйилган билетлардан бирини кўтарди.

– Какой билет?
– Шестой!

– Что за вопрос?
– Мориц красный нос!

– Что!!! — Оқ-сариқдан келган домламизнинг рангги-рўйи кескин ўзгариб, – Вон отсюда! – деди жаҳл билан. Талаба ҳангу манг. Биз кулгидан ўзимизни тиёлмаймиз. Ака йўлакка чиққач, одатдагидай бизни “Сволочлар!” дея сўкиб, воқеага аниқлик киритишимизни сўради.

– Сиз олган билетдаги биринчи савол, Некрасовнинг “Мороз — красный нос” поэмаси эди. Уни ўзбек тилига устоз Миртемир домла “Изғирин — қизил бурун” деб таржима қилган. Мороз билан Морицни сал алмаштириб қўйдингиз, холос, – дедик. Акахонимиз одатдагидай рус тилини “абжағини” чиқарганлигини тан олиб, қотиб-қотиб кулди.

Совуқ гап…

Кунларнинг бирида Миртемир домлани зиёрат қилгани уйларига бордик. Миржалол халталаримизни олиб ичкарига бошлади. Меҳмонхонада устоз москвалик таржимони Рувим Моран билан шакаргупторлик қилиб ўтиришган экан. Меҳмон гурунгни умр ўткинчи эканлигига буриб, “дунё омонат, қариб қолдик” деб европаликларга хос тарзда дангал сўзлагани икковимизга ҳам бироз малол келди. Арман шаробининг таъсири тегдими Тўра ака: – Турсун, меҳмон совуқ гап қилаяпти, тизгинни тортаман, шекилли, – деб шивирлади. Мен “қўйинг” дея бошимни сарак-сарак қилдим. Миржалол келтирган қовурма газакдан тамадди қилгач, устоз яна бир пиёладан шароб узатди. Орадан кўп ўтмай Тўра ака тўсатдан;

– Дорогой Рувим! Зачем такой холодный разговор? – деса бўладими…

Меҳмон хижолат бўлиб гоҳ Миржалолга гоҳ менга қарайди. Гап нима ҳақда бораётганлигини тўлиқ англамаган Миртемир домла қулоғига кафтини қўйиб энгашиб: – Тўражон нима дедингиз? – сўраб қолдилар. Тўра Сулаймон меҳмонинг совуқ гапларини ўзига хос оҳангда шарҳлади. Устоз тиззасига уриб қотиб-қотиб кулди ва русча муқобилини Рувим Моранга ҳам тушунтиргач, қаҳ-қаҳа авжига чиқди. Тўра ака ҳар галгидай расмий тилни яна “абжағини” чиқарганлигини тан олгач, қўналғамизга етгунча кулиб бордик.

Харьков-33

Тўра Сулаймон ўта дидли, йиғинчоқ бўлганлиги учун сафарда, кундалик ҳаётда керак бўладиган, ҳатто атторнинг қутисидан ҳам топиб бўлмайдиган зарур буюмларни харид қилиб бизнинг кўзимизни куйдирарди. 1960-70 йилларда машҳур бўлган Украинанинг Харьков шаҳрида ишлаб чиқарилган соқол оладиган янги электр машинкани кўз-кўз қилиб, ҳар куни эрталаб иягини қиртишлай бошларди.

– Калга темир тароқ, кўсага машинка ярашади, – деб ғашига тегардим.

Орадан бир ҳафта ўтмай, Тўра ака ҳудди ўша машинкани «СирФА академиги ғирт, кўса Тўра Сулаймондан хаваскор кўса, ҚирФа академиги мулло Турсунбой Адашбой ўғлига»  деб каминага тортиқ қилди.

Ассалому алайкум Убайдулла ака!

Тўра Сулаймон одатда имтиҳонлардан қутилиб, дарслар енгиллаган маҳалларда оппоқ қоғозга эртага қайси редакцияларга, қайси вақтда боришини ёзиб, “маршурут қоғозини” тайёрлаб қўярди. Кунларнинг бирида белгиланган йўналиш бўйича Навоий кўчаси орқали пиёда “Муштум” журнали редакциясига Саъдулла Сиёевнинг ҳузурига қараб сафар тортдик.

Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти гуллаган маҳаллар. Олисдан башанг кийинган, бошига папаха қўндирган, шу нашриётнинг бошлиғи устоз Ҳамид Ғулом кўринди. Тўра ака шошиб: «Турсун, Ҳамид Убайдуллаевич келаяпти, – деб шипшиди. Мен атай: «Танимас эканман», – дедим. У «Сволоч», – дея бир четга «чирт» эттириб туфлади. Сўнгра қайта-қайта: «Ҳамид Убайдуллаев, Ҳамид Убайдуллаевич», – деб такрорлаб боравердиди. Мен Ҳамид ака билан суҳбатдош бўлмаганим учун орамиздаги масофа яқин қолганда ўзимни четга олиб оҳиста юра бошладим. Тўра ака ҳамон “вич” қўшимчаси билан айтиладиган исми шарифларни такрорлаб келарди. Қулоқларим лакаторга айланган. Устоз рўбарў келган чоғда, ҳамроҳимизнинг: «Ассалому алайкум Убайдулла ака!» – деган хитобии жаранглади. Чамамда акани устознинг салобати босди шекилли. Ҳамид Ғулом ўз навбатида оғир-босиқлик билан: «Ва алайкум ассалом, мулла Тўражон», – деб эркалатиб сўрашди.

Менинг учун ҳазилга баҳона топилган эди. Тўра ака тушмагур: «Вич»ини қўшмасам, Асакам кетармиди. Бу дунёда ўзимизнинг «Салом, устоз!» сўзидан улуғроқ гап йўқ экан», – деб кўпга қадар изтироб чекиб юрди.

Эзиб ички

Тўра Сулаймон камроқ ухлаб, кўп ўқирди. Тунда ишлашни маъқул кўрарди. Қизил сумкасида кўлвори илондан тайёрланган каплама ва эзиб ички узилмасди. Бир куни: «Турсунбой, Саъдулла кутаяпти бугун уникида меҳмон бўламиз», деб қолди. Ўзимизга яраша бозоримизни қилиб Юнусободга йўл олдик. Хонадон бекаси синглимиз Ширин лаззатли таомлар билан бизни сийлади. Уччовлон бироз улфатчилик ҳам қилдик. Кейин Саъдулла ака иккимиз бир хонада, Тўра ака эса айвонда ётадиган бўлди. Меҳмоннинг илтимосига биноан Ширин катта чинни косада памил чойни тайёрлаб берибди. Оғамиз чиннидаги чойга эзиб ичкидан аралаштириб, косани шифонернинг устига яширганини пайқаган Саъдулла ака меҳмон қўл ювгани кирган кезда чиннидаги чойни алмаштириб қўяди.

Ётар чоғимизда мезбон бу ҳақда каминага шипшитгач, уйқумиз қочди. Май ойи бўлгани сабабли ўрта эшик ва деразалар очиқ. Бироз мизғиган бўлдик. Кулгидан ўзимизни тиёлмаймиз. Саҳархез ака тушмагур аллақачон туриб олганди. Кастим елкада елвагай, соат беш. Кўрпани дурбун қилиб акани кузатяпмиз. Бир маҳал шифонер устидаги косани олиб, сўрининг ёнига чўкиб эзиб ичкидан пичча татиб кўргач, таъми ёқмади шекилли: «Сволочлар!» – деб чинни косани зарда билан кўчага улоқтирди.

Саъдулла ака ҳеч нарсани билмагандай ўрнидан туриб биз ётган хонадаги дераза рахтидаги корсонни меҳмонга узатди. Тўра аканинг чеҳраси ёришиб, чиннидаги яхна эзиб ичкини ихлос билан шимириб, ҳудди қимиз ичгандай томоғини тақиллатиб: – Қойил! – деди мамнун оҳангда.

Ҳеч бўлмаса, Раступинни айтмадия, занғар…

Устоз Сарвар Азимов Ёзувчилар уюшмасини бошқарган 1980 йилларда жуда кўпчилик ижодкорлар уйлик-жойлик бўлишган. Машиналар харид қилишган. Мустабид тузум даврида Марказ уюшма аъзоларининг сифатига эмас, сонига қараб маблағ ажратарди. Сарвар Олимжонович шунга кўра, вилоятларда уюшманинг кўчма йиғилишларини ўтказиб, жойлардаги шоир ва ёзувчиларни аъзоликка қабул қилиш русумини жорий этганди.

Навбатдаги қабул Гулистон шаҳрида бўлди. Тўра Сулаймон сирдарёлик ижодкорларнинг раҳбари бўлгани учун жиддий тайёргарлик кўрилди. Атоқли шоир марҳум Машраб Бобоев шу вилоятга кураторлик қиларди. Аъзоликка номзодларнинг орасида “Сирдарё ҳақиқати” газетасининг ходимларидан бири, анча-мунча ҳикоялар ёзиб, Тошкентдан келган ижодкорларни шахсий машинасида учрашувларга олиб бориб Тўра акага кўмаклашиб турадиган йигит ҳам рўйхатга тиркалганди. Ниҳоят қабулга кириш навбати газета ходимига келди. Ҳайъат аъзоларининг салобати босдими, журналист саволларга жавоб беролмади. Ачинарлиси 1960 йилларда адабиётимизга кириб келган адибларни ҳам айтолмади.

Машраб Бобоев Тўра Сулаймон билан кўз уриштириб олишди. Ҳайъат аъзоларидан бири вазиятни юмшатиш ниятида: – Рус ёзувчиларидан кимларнинг асарларини ўқигансиз?» – деб сўради. Номзод яна лом-лим деёлмади. Газета ходими ноқулай аҳволга тушмаслиги учун аванс тарзда у аъзоликка қабул қилинди.

Йиғилишдан кейин Машраб Бобоев нолиган оҳангда Тўра Сулаймонга қараб: – Бу биродаримиз на Шукур Холмирзаевни ва на Ўткир Ҳошимовни билмасая? Рус ёзувчиларидан Лев Белов, Василий Шукшинларни ҳам ўқимаган экан-да? – деб хижолат бўлди.

Тўра Сулаймон ўз навбатида Машраб Бобоевнинг изтиробларига ҳамдардлик билдирмоқчи бўлиб, – Машрабжон жуда тўғри гапирдингиз, бу зинғар ҳеч деганда Раступинни айтса бўларди-ку!  (Тўра ака Распутин демоқчи).

Акахонимнинг бу сўзлари даврада турганларнинг кутилмаган қаҳ-қаҳасига сабаб бўлди.

“Лев Толстойнинг ашадий мухлиси”

Наманган вилоятида ўтган адабий учрашувлар мазмунли бўлди. Адабиётимизнинг мухлиси, шаҳар газ бошқармасининг бош инжинери, Турғунпўлат Сулаймонов қадрдон дўстимиз Ҳабиб Саъдулланинг энг яқин жўраларидан бири эди. У хайрлашув олдидан шоирларга жаҳон шеърияти вакилларининг асарларини, таниқли адиб Саъдулла Сиёевга эса Лев Толстойнинг тўрт жилдлик энг ноёб сайланмасини тортиқ қилди.

Шу маҳал Тўра Сулаймон кутилмаган илтимос билан Саъдулла Сиёевга юзланди^ – Eкагинам, мен Лев Толстойнинг ашадий мухлисиман-ку, бу китоблар сендан менга муносиб совға бўлди, – дея уларни халтасига солди.

– Тўра ака, сиз бу китобларни бирибир ўқимайсиз-ку, – иддао қилди Саъдулла ака.

– Тўғри айтасан, аммо уйимизга келган айрим меҳмонлар кутубхонамда буни кўрса, Тўра Сулаймон хатто Лев Толстой билан ҳам гурунглашган экан-да дейиши мумкин…

Оғамизнинг турган битгани латифа эди

Насиб этса, Тўра Сулаймоннинг собиқ ўқитувчимиз Г.Н.Саксоновага қай тарзда имтиҳон топширганлигини, Ўшга боргунча Наманган билан Андижонда юз берган ҳангомаларни, адиб Йўлдош Шамшаровни Гулистонда қандай меҳмон қилганлигини қоғозга тушириш ниятим бор.

Шунингдек, аканинг туғилган қишлоғида олтмиш ёшлиги қай тарзда нишонлангани, энг яқин дўстим марҳум Йўлдош Сулаймон билан Баxмал йўлларида рўй берган ичак узди ҳангомаларни эса етук олимларимиздан бири Қозоқбой Йўлдошев кифтини келтириши мумкин.

Тўра ака вафотидан бир ойча аввал Тошкендаги суюкли қизи Юлдузхоннинг уйидан каминага қўнғироқ қилиб, Қозоқбойни, андижонлик адабиётшунос Валижон Қодировни таклиф этиб меҳмон қилгани ҳамон кўз ўнгимда. Ўзбекистон халқ шоири Тўра Сулаймон мендан беш ёш улуғ эди. Акадан ижодкор дўстларга муносабатни, оқибатни, мактуб ёзиш санъатини ўргандим. Укаларга садоқат ва йўқлов борасида бизга ҳамиша ибрат бўлган.

Муаллиф ҳақида

Турсунбой Адашбоев (1939-207)  Ўш вилояти, Олабуқа туманидаги Сафед Булон қишлоғида туғилган. ТошДУни ҳамда Москвадаги Жаҳон адабиёти институтини битирган (1962). Илк шеърлар тўплами — «Камолнинг олмаси» (1964). «Биз саёҳатчилар» (1966), «Олатовлик бўламан», «Арслонбоб шаршараси» (1969), «Сурнай» (1970), «Нур дарё» (1975), «Гулдаста» (1968), «Олатоғ-лолатоғ» (1978), «Оқбўра тўлқинлари», «Совға», «Арслонбоб афсонаси» (1988), «Сичқоннинг орзуси», «Уч бўталоқ ва сирли қовоқ» (1990), «Орзуларим — қўш қанотим» (2003), «Олтин ёлли тулпор қиссаси» (2003, эртаклар) каби тўпламлари нашр этилган. Уолтер Дэ Ламер, К. Чуковский, С. Маршак, Л. Бриедис каби шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.

  9 sentyabr — O‘zbekiston xalq shoiri To‘ra Sulaymon xotirasi kuni

O‘zbekiston xalq shoiri To‘ra Sulaymon mendan besh yosh ulug‘ edi. Akadan  ijodkor do‘stlarga munosabatni, oqibatni, maktub yozish san’atini o‘rgandim. Ukalarga sadoqat va yo‘qlov borasida bizga hamisha ibrat bo‘lgan…

Tursunboy Adashboyev
TO‘RA SULAYMONNING MAKTUBLARI
VA HANGOMALARI

To‘ra aka bilan 1960 yilning avgust oyida Yozuvchilarning Do‘rmondagi “Ijod” bog‘ida o‘tgan yosh ijodkorlarning birinchi respublika kengashida ustoz Mirtemir domla tanishtirgandi. Kengashning ikkinchi kuni kechki payt u kishi xonamizga kirib, meni imlab chaqirdi va “bugundan iborat bog‘ning qorovuli Yo‘ldosh otaning uyida yashaymiz, gap bor” deb qoldi. Hayron bo‘lib xonamga qaytib kirdim va o‘shlik do‘stlarim Usmon Temur bilan Madaminjon Mamatkarimovlardan uzr surab, sumkamni ko‘tarib tashqariga chiqsam, To‘ra Sulaymon arg‘uvon ostidagi so‘rida kutib turardi. Katta yo‘lga chikqanimizdan keyin, “ko‘chishimiz sababini” aytib berdi.

– Tushlikdan sung, choy olgani oshxonaga chiqsam, o‘ris oshpaz xonimlar kir sovunda doshqorzonlarni yuvayotgan ekan, g‘ashim kelib bog‘ qorovuli Yo‘ldosh otaning uyini so‘rab-surishtirdim, boloxonasi bo‘sh ekan, qolgan o‘n kunga yotokxona va ovqatimiz uchun pulini to‘lab qo‘ydim. Temir yul bo‘sag‘asidagi Yuldosh otaning boloxonasiga o‘rnashib olgach, kechki ovqatdan keyin, Do‘rmonga bordik va To‘ra aka Mirtemir muallimga “hisobot” bergach, ortimizga qaytdik.

O‘n kun davomida To‘ra Sulaymonni kashf qildim. Mendan yosh jihatdan ancha ulug‘ bo‘lgan bu insonning boshidan talay qiyinchiliklar o‘tgan ekan. To‘g‘ri kelgan kishi bilan birdaniga til topishib ketolmasdi, pokiza, o‘ta nozik ta’b edi. Ijodiy muloqotlar ustozlarning suhbatlari, tengdoshlar bilan tanishuvlar mening uchun o‘ziga xos maktab bo‘ldi. To‘ra Sulaymon Mirtemir domlaning, men ustoz Qudrat Xikmatning seminarida qatnashib, yo‘l-yo‘riqlar oldik. Kengash oxirida xotira uchun suratlarga tushdik, manzillarni almashdik.

O‘shga qaytach, 1960 yilning 20 oktyabrida To‘ra akadan maktub oldim. “Mullo Tursunboy Adashboy o‘g‘liga o‘zbekcha salom!” kabi samimiy so‘zlar bilan boshlangan xatni o‘qigach “xayriyat sinovdan eson-omon o‘tibman” deb javob maktubini yo‘lladim. Shu tarzda xatlashib turdik. 1962-1964 yillarda o‘tkazilgan o‘n ikki kunlik kengashlarda ham Yo‘ldosh otaning boloxonasi bizning asosiy qo‘nalg‘amizga aylandi. Bu orada ikkimiz ham hozirgi milliy universitetimizning jurnalistika fakultetida sirtdan o‘qiy boshladik. To‘ra Sulaymon bir kurs yuqorida bo‘lishiga qaramay, qishki va yozgi o‘quv davrida birga turishimiz uchun ijarali xonadonlarni oldindan tayyorlab, kursdosh birodari, aravonlik shoir do‘stimiz Tal’at Soliyev orqali salomini yetkazib turardi. Qisqasi olti yil yozu qish pallasidagi o‘qish jarayonida bir xonada yashadik.

1956 yilning bahorlarida “Sovet O‘zbekistoni” hozirgi “O‘zbekiston ovozi” gazetasida o‘zbek folklorshunosligining otasi Xodi Zarifning o‘qituvchi va talabalarga murojaat maktubi e’lon qilingandi. Unda xalq dostonlarini, qo‘shiq va termalarini el og‘zidan yozib olish masalasi o‘rtaga tashlangan edi. Yanglishmasam, To‘ra Sulaymonning xalq yo‘lida – baxshiyona ijod qilishiga ustoz Xodi Zarifning ana shu mashhur maktubi turtki bo‘lgan. Sababi, o‘sha kezlarda barcha respublika miqyosidagi vaqtli matbuot sahifalarida To‘ra akaning el og‘zidan yozib olgan termalari paydar-pay chiqib turardi.

To‘ra akaning mutoyiba bilan to‘lib-toshgan maktublarini o‘qigan kishi, uning qiyofasini ko‘z oldiga keltirib, “nahotki shunday jiddiy insonning hazilga ham uquvi bo‘lsa?” deb ajablanishi mumkin. Chunonchi: “Ikki elning farzandi, ikki sigirning qip-qizil emuvchisi qo‘lbola inim”. Yoki kursdoshim Hakimjon Xalilovnikiga bir rovi kelib-ketganimni eshitgan To‘ra akadan kuyidagi xabarnomani olishim “Jon ayamas, jahon ayamas inim, do‘stim Tursunboyga. Jizzax tomonlarga o‘tibsiz… Gulistonda ham bir kun izg‘ibsiz… Nima jin urdi?.. Bizni so‘ramabsiz? Qaysi shayton yo‘ldan ozdirdi?..”

O‘zga bir maktubida “Tursunboy! Poeziyani sindirdim, endi navbat prozaga, keljakda dramaturgiyani ham bir yoqlik qilaman shekilli… Xatlar solingan konvertlarning ustiga “SirFA akademigidan QirFA akademigiga” deb yozishi odat tusiga kirgandi. Ming afsuski, To‘ra Sulaymonning o‘n ikkita maktubida bayon etilgan samimiy tilaklarni, ijodiy ishlar bilan bog‘liq mulohazalarini to‘la keltirishning imkoni yo‘q.

“Tursunboy!
Sog‘inchli salomlar! “O‘zbekiston madaniyati” gazetasida “Istar ko‘ngil”ga yozgan taqrizlaringizni o‘qib boshim osmonga yetdi. Bu bilan to‘yga kelmaganligingizni oqlay olmaysiz. Ancha sarxush bo‘libman… O‘tgan galgi xatingizda yozganingizdek, qirgiz xalq dostonchiligida alletratsiya yetakchi o‘rinda turishidan bexabar ekanman. To‘g‘ri aytasiz, o‘zbek xalq dostonlarida qora so‘z bilan she’r bir-birini to‘ldirib boradi, kitobxon toliqmaydi. Qirg‘izlarda teskarisi ekan-da!.. Mirtemir domla “Manas”ni o‘girgan chog‘ida o‘zbeklarning didini hisobga olib, kitobxonni vaqtini ham tejabdi-da… Tursunboy, dekabrda dachaga borib ishlamoqchiman. Kelsangiz yaxshi bo‘lardi. Ish unadi.
Sog‘inib To‘ra Sulaymon.
23.XI. 81 yil”

«Tursunboyga tanqis tilaklar!
Yaqinda Toshkentga tushgan edim, “Yosh gvardiya” nashriyotida Ahmadjon bilan bir oz hangoma qildik. Sizni esladik. To‘yingizga borolmaganim uchun uzr! Tafsilotlarni Tohir Malik bilan Shavkat Rahmondan eshitdim. Baxtli bo‘lishsin! Aytganday, qirg‘iz qalpog‘i uchun rahmat! Iloji bo‘lsa, shu yuborayotgan narsani ham sof qirg‘izchaga ag‘darib yuboring. Iltimos.
To‘ra Sulaymon
SirFA akademigi”

“Galustukka mos tushdi…”

To‘ra akaning o‘ziga xos erkaliklari bor ediki, faqat uning o‘ziga yarashardi. Akaning qaltis paytda qilgan iltimoslariga hatto og‘amiz Sa’dulla Siyoyev ham g‘iring deyolmasdi. Bu albatta Sa’dulla akaning To‘ra Sulaymonni o‘ta siylaganidan bo‘lsa kerak. 1980 yilning may oyida Sa’dulla Siyoyevning 50 yillik yubileyi har jihatdan uyushgan holda o‘tdi. Adib og‘amizga tortiq qilingan sovg‘alarning orasida eng noyobi oppoq charmdan tayyorlangan sumka edi. To‘ra aka ikkilanib o‘tirmay:

– Sa’dulla, men shunday go‘zal sumkalarga yarashiqli ijodkorman. Rozi bo‘l, – deya menga yuzlanib, – Tursunjon, bugun senikida qo‘noq bo‘lmoqchiman, qani ketdik, – dedi.

O‘sha paytlarda Yunusobodda ijarali uyda yashardik. Uyga kelsak talaba o‘g‘lim Murodjon dars tayyorlab o‘tirgan ekan. To‘ra aka o‘g‘limni yoshligidan tanigani uchun tezda tillashib ketdi. Talabaning dazmollangan, ammo ancha urinib qolgan ko‘ylaklaridan olib o‘ziga o‘lchab, kiyib ko‘rdi va galustugini yaxshilab bog‘ladi.

– Talabadan SirFA Akademigiga munosib shu ko‘ylak ekan, rozi bo‘l! Yoqasi yaxshi, galustukka mos tushdi, – dedi. O‘g‘lim xijolat, men zimdan unga ishora qildim.

To‘ra aka o‘rnidan turib qizil sumkasini ochib, yaltiroq qog‘ozga o‘ralgan oppoq ko‘ylakni Murodjonga qo‘sh qo‘llab tutdi.

“Mores krasnыy nos…”

1970 yillarda bizlarga saboq bergan A.Ayupov, G.N.Soksonova, A.Shomaqsudov va Yu.A.Moris singari domlalarimizga imtihon topshirgani ancha-muncha talabalarning yuragi dov bermasdi. Ayniqsa rus tili fani bo‘yicha o‘qitiladigan fanlardan To‘ra aka ham o‘zimiz qatori edi. Yuriy Aleksandrovich Mores Nekrasovning ijodi bo‘yicha taniqli mutaxassislardan biri edi. O‘sha kezdagi kuratorimiz Karim Saodatovdan To‘ra aka ikkinchi marta yo‘lanmani olgach, Tal’at Soliyev ikkimiz og‘aga jilovdor bo‘lib Xadradagi jurnalistika fakultetining ikkinchi qavatidagi imtihon olinayotgan xonani topdik. Kun issiq bo‘lgani uchun eshikning qanotlari ochiq turardi. Domla To‘ra akaga ko‘zi tushdi shekilli, ichkariga taklif qildi. Quloqlarimiz ding.

– Tovariщ Suleymanov, berite bilet, – dedi To‘ra aka stolga terib qo‘yilgan biletlardan birini ko‘tardi.

– Kakoy bilet?
– Shestoy!

– Chto za vopros?
– Moris krasnыy nos!

– Chto!!! — Oq-sariqdan kelgan domlamizning ranggi-ro‘yi keskin o‘zgarib, – Von otsyuda! – dedi jahl bilan. Talaba hangu mang. Biz kulgidan o‘zimizni tiyolmaymiz. Aka yo‘lakka chiqqach, odatdagiday bizni “Svolochlar!” deya so‘kib, voqeaga aniqlik kiritishimizni so‘radi.

– Siz olgan biletdagi birinchi savol, Nekrasovning “Moroz — krasnыy nos” poemasi edi. Uni o‘zbek tiliga ustoz Mirtemir domla “Izg‘irin — qizil burun” deb tarjima qilgan. Moroz bilan Morisni sal almashtirib qo‘ydingiz, xolos, – dedik. Akaxonimiz odatdagiday rus tilini “abjag‘ini” chiqarganligini tan olib, qotib-qotib kuldi.

Sovuq gap…

Kunlarning birida Mirtemir domlani ziyorat qilgani uylariga bordik. Mirjalol xaltalarimizni olib ichkariga boshladi. Mehmonxonada ustoz moskvalik tarjimoni Ruvim Moran bilan shakarguptorlik qilib o‘tirishgan ekan. Mehmon gurungni umr o‘tkinchi ekanligiga burib, “dunyo omonat, qarib qoldik” deb yevropaliklarga xos tarzda dangal so‘zlagani ikkovimizga ham biroz malol keldi. Arman sharobining ta’siri tegdimi To‘ra aka: – Tursun, mehmon sovuq gap qilayapti, tizginni tortaman, shekilli, – deb shivirladi. Men “qo‘ying” deya boshimni sarak-sarak qildim. Mirjalol keltirgan qovurma gazakdan tamaddi qilgach, ustoz yana bir piyoladan sharob uzatdi. Oradan ko‘p o‘tmay To‘ra aka to‘satdan;

– Dorogoy Ruvim! Zachem takoy xolodnыy razgovor? – desa bo‘ladimi…

Mehmon xijolat bo‘lib goh Mirjalolga goh menga qaraydi. Gap nima haqda borayotganligini to‘liq anglamagan Mirtemir domla qulog‘iga kaftini qo‘yib engashib: – To‘rajon nima dedingiz? – so‘rab qoldilar. To‘ra Sulaymon mehmoning sovuq gaplarini o‘ziga xos ohangda sharhladi. Ustoz tizzasiga urib qotib-qotib kuldi va ruscha muqobilini Ruvim Moranga ham tushuntirgach, qah-qaha avjiga chiqdi. To‘ra aka har galgiday rasmiy tilni yana “abjag‘ini” chiqarganligini tan olgach, qo‘nalg‘amizga yetguncha kulib bordik.

Xarkov-33

To‘ra Sulaymon o‘ta didli, yig‘inchoq bo‘lganligi uchun safarda, kundalik hayotda kerak bo‘ladigan, hatto attorning qutisidan ham topib bo‘lmaydigan zarur buyumlarni xarid qilib bizning ko‘zimizni kuydirardi. 1960-70 yillarda mashhur bo‘lgan Ukrainaning Xarkov shahrida ishlab chiqarilgan soqol oladigan yangi elektr mashinkani ko‘z-ko‘z qilib, har kuni ertalab iyagini qirtishlay boshlardi.

– Kalga temir taroq, ko‘saga mashinka yarashadi, – deb g‘ashiga tegardim.

Oradan bir hafta o‘tmay, To‘ra aka huddi o‘sha mashinkani “SirFA akademigi g‘irt, ko‘sa To‘ra Sulaymondan xavaskor ko‘sa, QirFa akademigi mullo Tursunboy Adashboy o‘g‘liga” deb kaminaga tortiq qildi.

Assalomu alaykum Ubaydulla aka!

To‘ra Sulaymon odatda imtihonlardan qutilib, darslar yengillagan mahallarda oppoq qog‘ozga ertaga qaysi redaksiyalarga, qaysi vaqtda borishini yozib, “marshurut qog‘ozini” tayyorlab qo‘yardi. Kunlarning birida belgilangan yo‘nalish bo‘yicha Navoiy ko‘chasi orqali piyoda “Mushtum” jurnali redaksiyasiga Sa’dulla Siyoyevning huzuriga qarab safar tortdik.

G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti gullagan mahallar. Olisdan bashang kiyingan, boshiga papaxa qo‘ndirgan, shu nashriyotning boshlig‘i ustoz Hamid G‘ulom ko‘rindi. To‘ra aka shoshib: “Tursun, Hamid Ubaydullayevich kelayapti, – deb shipshidi. Men atay: ”Tanimas ekanman“, – dedim. U ”Svoloch“, – deya bir chetga ”chirt“ ettirib tufladi. So‘ngra qayta-qayta: ”Hamid Ubaydullayev, Hamid Ubaydullayevich“, – deb takrorlab boraverdidi. Men Hamid aka bilan suhbatdosh bo‘lmaganim uchun oramizdagi masofa yaqin qolganda o‘zimni chetga olib ohista yura boshladim. To‘ra aka hamon “vich” qo‘shimchasi bilan aytiladigan ismi shariflarni takrorlab kelardi. Quloqlarim lakatorga aylangan. Ustoz ro‘baro‘ kelgan chog‘da, hamrohimizning: ”Assalomu alaykum Ubaydulla aka!“ – degan xitobii jarangladi. Chamamda akani ustozning salobati bosdi shekilli. Hamid G‘ulom o‘z navbatida og‘ir-bosiqlik bilan: ”Va alaykum assalom, mulla To‘rajon», – deb erkalatib so‘rashdi.

Mening uchun hazilga bahona topilgan edi. To‘ra aka tushmagur: “Vich”ini qo‘shmasam, Asakam ketarmidi. Bu dunyoda o‘zimizning “Salom, ustoz!” so‘zidan ulug‘roq gap yo‘q ekan», – deb ko‘pga qadar iztirob chekib yurdi.

Ezib ichki

To‘ra Sulaymon kamroq uxlab, ko‘p o‘qirdi. Tunda ishlashni ma’qul ko‘rardi. Qizil sumkasida ko‘lvori ilondan tayyorlangan kaplama va ezib ichki uzilmasdi. Bir kuni: “Tursunboy, Sa’dulla kutayapti bugun unikida mehmon bo‘lamiz”, deb qoldi. O‘zimizga yarasha bozorimizni qilib Yunusobodga yo‘l oldik. Xonadon bekasi singlimiz Shirin lazzatli taomlar bilan bizni siyladi. Uchchovlon biroz ulfatchilik ham qildik. Keyin Sa’dulla aka ikkimiz bir xonada, To‘ra aka esa ayvonda yotadigan bo‘ldi. Mehmonning iltimosiga binoan Shirin katta chinni kosada pamil choyni tayyorlab beribdi. Og‘amiz chinnidagi choyga ezib ichkidan aralashtirib, kosani shifonerning ustiga yashirganini payqagan Sa’dulla aka mehmon qo‘l yuvgani kirgan kezda chinnidagi choyni almashtirib qo‘yadi.

Yotar chog‘imizda mezbon bu haqda kaminaga shipshitgach, uyqumiz qochdi. May oyi bo‘lgani sababli o‘rta eshik va derazalar ochiq. Biroz mizg‘igan bo‘ldik. Kulgidan o‘zimizni tiyolmaymiz. Saharxez aka tushmagur allaqachon turib olgandi. Kastim yelkada yelvagay, soat besh. Ko‘rpani durbun qilib akani kuzatyapmiz. Bir mahal shifoner ustidagi kosani olib, so‘rining yoniga cho‘kib ezib ichkidan pichcha tatib ko‘rgach, ta’mi yoqmadi shekilli: “Svolochlar!” – deb chinni kosani zarda bilan ko‘chaga uloqtirdi.

Sa’dulla aka hech narsani bilmaganday o‘rnidan turib biz yotgan xonadagi deraza raxtidagi korsonni mehmonga uzatdi. To‘ra akaning chehrasi yorishib, chinnidagi yaxna ezib ichkini ixlos bilan shimirib, huddi qimiz ichganday tomog‘ini taqillatib: – Qoyil! – dedi mamnun ohangda.

Hech bo‘lmasa, Rastupinni aytmadiya, zang‘ar…

Ustoz Sarvar Azimov Yozuvchilar uyushmasini boshqargan 1980 yillarda juda ko‘pchilik ijodkorlar uylik-joylik bo‘lishgan. Mashinalar xarid qilishgan. Mustabid tuzum davrida Markaz uyushma a’zolarining sifatiga emas, soniga qarab mablag‘ ajratardi. Sarvar Olimjonovich shunga ko‘ra, viloyatlarda uyushmaning ko‘chma yig‘ilishlarini o‘tkazib, joylardagi shoir va yozuvchilarni a’zolikka qabul qilish rusumini joriy etgandi.

Navbatdagi qabul Guliston shahrida bo‘ldi. To‘ra Sulaymon sirdaryolik ijodkorlarning rahbari bo‘lgani uchun jiddiy tayyorgarlik ko‘rildi. Atoqli shoir marhum Mashrab Boboyev shu viloyatga kuratorlik qilardi. A’zolikka nomzodlarning orasida “Sirdaryo haqiqati” gazetasining xodimlaridan biri, ancha-muncha hikoyalar yozib, Toshkentdan kelgan ijodkorlarni shaxsiy mashinasida uchrashuvlarga olib borib To‘ra akaga ko‘maklashib turadigan yigit ham ro‘yxatga tirkalgandi. Nihoyat qabulga kirish navbati gazeta xodimiga keldi. Hay’at a’zolarining salobati bosdimi, jurnalist savollarga javob berolmadi. Achinarlisi 1960 yillarda adabiyotimizga kirib kelgan adiblarni ham aytolmadi.

Mashrab Boboyev To‘ra Sulaymon bilan ko‘z urishtirib olishdi. Hay’at a’zolaridan biri vaziyatni yumshatish niyatida: – Rus yozuvchilaridan kimlarning asarlarini o‘qigansiz?» – deb so‘radi. Nomzod yana lom-lim deyolmadi. Gazeta xodimi noqulay ahvolga tushmasligi uchun avans tarzda u a’zolikka qabul qilindi.

Yig‘ilishdan keyin Mashrab Boboyev noligan ohangda To‘ra Sulaymonga qarab: – Bu birodarimiz na Shukur Xolmirzayevni va na O‘tkir Hoshimovni bilmasaya? Rus yozuvchilaridan Lev Belov, Vasiliy Shukshinlarni ham o‘qimagan ekan-da? – deb xijolat bo‘ldi.

To‘ra Sulaymon o‘z navbatida Mashrab Boboyevning iztiroblariga hamdardlik bildirmoqchi bo‘lib, – Mashrabjon juda to‘g‘ri gapirdingiz, bu zing‘ar hech deganda Rastupinni aytsa bo‘lardi-ku! (To‘ra aka Rasputin demoqchi).

Akaxonimning bu so‘zlari davrada turganlarning kutilmagan qah-qahasiga sabab bo‘ldi.

“Lev Tolstoyning ashadiy muxlisi”

Namangan viloyatida o‘tgan adabiy uchrashuvlar mazmunli bo‘ldi. Adabiyotimizning muxlisi, shahar gaz boshqarmasining bosh injineri, Turg‘unpo‘lat Sulaymonov qadrdon do‘stimiz Habib Sa’dullaning eng yaqin jo‘ralaridan biri edi. U xayrlashuv oldidan shoirlarga jahon she’riyati vakillarining asarlarini, taniqli adib Sa’dulla Siyoyevga esa Lev Tolstoyning to‘rt jildlik eng noyob saylanmasini tortiq qildi.

Shu mahal To‘ra Sulaymon kutilmagan iltimos bilan Sa’dulla Siyoyevga yuzlandi^ – Ekaginam, men Lev Tolstoyning ashadiy muxlisiman-ku, bu kitoblar sendan menga munosib sovg‘a bo‘ldi, – deya ularni xaltasiga soldi.

– To‘ra aka, siz bu kitoblarni biribir o‘qimaysiz-ku, – iddao qildi Sa’dulla aka.

– To‘g‘ri aytasan, ammo uyimizga kelgan ayrim mehmonlar kutubxonamda buni ko‘rsa, To‘ra Sulaymon xatto Lev Tolstoy bilan ham gurunglashgan ekan-da deyishi mumkin…

Og‘amizning turgan bitgani latifa edi

Nasib etsa, To‘ra Sulaymonning sobiq o‘qituvchimiz G.N.Saksonovaga qay tarzda imtihon topshirganligini, O‘shga borguncha Namangan bilan Andijonda yuz bergan hangomalarni, adib Yo‘ldosh Shamsharovni Gulistonda qanday mehmon qilganligini qog‘ozga tushirish niyatim bor.

Shuningdek, akaning tug‘ilgan qishlog‘ida oltmish yoshligi qay tarzda nishonlangani, eng yaqin do‘stim marhum Yo‘ldosh Sulaymon bilan Baxmal yo‘llarida ro‘y bergan ichak uzdi hangomalarni esa yetuk olimlarimizdan biri Qozoqboy Yo‘ldoshev kiftini keltirishi mumkin.

To‘ra aka vafotidan bir oycha avval Toshkendagi suyukli qizi Yulduzxonning uyidan kaminaga qo‘ng‘iroq qilib, Qozoqboyni, andijonlik adabiyotshunos Valijon Qodirovni taklif etib mehmon qilgani hamon ko‘z o‘ngimda. O‘zbekiston xalq shoiri To‘ra Sulaymon mendan besh yosh ulug‘ edi. Akadan ijodkor do‘stlarga munosabatni, oqibatni, maktub yozish san’atini o‘rgandim. Ukalarga sadoqat va yo‘qlov borasida bizga hamisha ibrat bo‘lgan.

Muallif haqida: Tursunboy Adashboyev (1939-207) O‘sh viloyati, Olabuqa tumanidagi Safed Bulon qishlog‘ida tug‘ilgan. ToshDUni hamda Moskvadagi Jahon adabiyoti institutini bitirgan (1962). Ilk she’rlar to‘plami — «Kamolning olmasi» (1964). «Biz sayohatchilar» (1966), «Olatovlik bo‘laman», «Arslonbob sharsharasi» (1969), «Surnay» (1970), «Nur daryo» (1975), «Guldasta» (1968), «Olatog‘-lolatog‘» (1978), «Oqbo‘ra to‘lqinlari», «Sovg‘a», «Arslonbob afsonasi» (1988), «Sichqonning orzusi», «Uch bo‘taloq va sirli qovoq» (1990), «Orzularim — qo‘sh qanotim» (2003), «Oltin yolli tulpor qissasi» (2003, ertaklar) kabi to‘plamlari nashr etilgan. Uolter De Lamer, K. Chukovskiy, S. Marshak, L. Briyedis kabi shoirlarning asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.