Шаҳарнинг кўчалари ростдан ҳам шунчалик таҳликали тасвирлангандики, суратга қараб туриб, ҳозир мен турган хонага хам шаҳарни вайрон этган босқинчилар бостириб келса-чи, деган хавотирга тушиб қолардингиз: Суратга қараган сайин сизни бошингизга тушиб келаётган қиличдек бир ваҳима чулғар, худди қиш бўйи оч қолган саёқ итлар каби пала—партиш манзараларни кўтариб турган қўнғир бўёқлар тўсатдан юзингиздан қопиб оларди. Дуд буркаган кўчаларни вайрона бинолар босиб қолган, у ер, бу ерда али ўчмаган аланганинг тутуни осмону фалакка ўрларди.

НАЗАР ЭШОНҚУЛ
ХАРОБА ШАҲАР СУРАТИ

Назар Эшонқул 1962 йил 15 июнда Қашқадарё вилояти Қамаши туманидаги Терсота қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1986). Дастлабки асари — «Уруш одамлари» 1988 йилида нашр этилган. Шундан сўнг ёзувчининг «Момо кўшиқ», «Маймун етаклаган одам», «Шамолни тутиб бўлмайди», «Момо қўшиқ» ва бошқа асарлари нашр этилган. «Гўрўғли» романининг журнал варианти эълн қилинган. Хуан Карлос. Онеттининг «Ҳикоялар ва қиссалар»ини, Албер Камюнинг «Эсселар»ини, Чеховнинг «Болохонали уй» ҳикоясини ва бошқа кўплаб дунё адабиёти намуналарини ўзбек тилига таржима қилган.

Бу сурат хонамда қачон пайдо бўлди, қайдан келиб қолди, тўғриси,ҳозир аниқ эслаёлмайман, лекин мен бу суратни кўчадан, хиёбон бурчагига ўтириб олиб, ўтган-кетгандан садақа сўраётгандек ўзининг чизганларини арзон гаровга сотиб ўтирадиган арвоҳдай озғин ва серсоқол қандайдир қашшоқ рассомдан сотиб олган бўлсам керак деб ўзимни овунтираман; унга айнан қашшоқ, серсоқол, тўғриси, буни ҳам билмайман, балким қачонлардир соқол қўйишни орзу қилганим учундир! Сурат қўпол ва дағал дид билан чизилган, бўёқлар пала-партиш чаплаб ташланганди: гўё рассом суратларни ўзининг кийимидан андоза олиб чизгандай уларга ҳам унинг кўриниши каби умидсизлик ва тушкунлик ранглари ўтириб қолган эди.

Суратда ҳали меъёрига етмаган хира бўёқлар фонида вайронага айланган шаҳар бурдаланган жасаддек бўрттириб тасвирланганди. Суратдаги бирдан-бир менга ёқадиган манзара ҳам аслида мана шу хароба эди: бу шаҳарни ким вайронага айлантирган, ким уни ёқиб кул қилган, мен буни ҳам билмасдим, эҳтимол, рассомнинг ўзи ҳам билмагандир. У бозорбоп ва одамларнинг эътиборини тортиш учун шунчаки хаёлига келган харобани чизиб ташлаган, таъсир ҳамда ваҳм бағишлаш учун манзарага қўнғир ва сариқ бўёқларни роса чаплагандир. Шаҳарнинг кўчалари ростдан ҳам шунчалик таҳликали тасвирлангандики, суратга қараб туриб, ҳозир мен турган хонага хам шаҳарни вайрон этган босқинчилар бостириб келса-чи, деган хавотирга тушиб қолардингиз: Суратга қараган сайин сизни бошингизга тушиб келаётган қиличдек бир ваҳима чулғар, худди қиш бўйи оч қолган саёқ итлар каби пала—партиш манзараларни кўтариб турган қўнғир бўёқлар тўсатдан юзингиздан қопиб оларди. Дуд буркаган кўчаларни вайрона бинолар босиб қолган, у ер, бу ерда али ўчмаган аланганинг тутуни осмону фалакка ўрларди. Кўнгилни ғаш қиладиган бу таҳлика ва таназзул билан бирга юракни орзиқтирадиган, қараган сайин яна қараверадиган қандайдир мавҳум маҳлиёлик сизнинг қалбингизнинг эшигини тинмай қоқиб турарди. Мен хона бўйлаб кезарканман, баъзан мана шу хароба шаҳар кўчаларида кезиб юргандай ҳис этардим ўзимни. Ростдан ҳам ўша пайтдаги аҳволу руҳиям билан бу хароба шаҳар ўртасида қандай ўхшашлик борлигини ҳи этардим, фақат бу қандайдир ўхшашлик эканлигини тўғриси, билмасдим. Мен суратдаги вайрона шаҳарга ўзимча Турсория деб ном қўйиб олгандим; нега айнан Турсория, буни ҳам ҳозир изоҳлашим қийин, эҳтимол, бу номда ҳеч қандай маъно йўқтир ва бу ном хотиржамнинг қайсидир бурчагида тун қўйнида лип этиб ёнган аланга каби ўз-ўзидан туғилгандир.

Турсорияни қай мақсадда харобага айлантиришган, нега унда тирикликдан дарак берувчи бирон гиёҳ ҳам қолдиришмаган, буни ҳам билмасдим. Мен фақат шаҳарнинг айнан Турсория деб аталишини жуда ҳам истардим. Қачонлардир гўзал ва улуғвор бўлган бу шаҳар атайлаб харобага айлантирилган деган шубҳа бойўғлиси дамо-дам менинг юрагимга келиб қўнарди. Аста-секин бу шаҳар мени буткул лол қилиб олди. Мен энди эртаю кеч фақат шаҳар ҳақида ўйлардим ва тушларимга кириб чиқарди бу шаҳар.

Суратга қараб туриб доимо дуд ва дан ҳидини туярдим: балким, менга шундай туюлгандир, аммо бу оддий тутуннинг ҳиди эмасди, мен бундай ачимсиқ ҳидни кўп йиллар аввал қишлоғимизга ёввойи айиқ қувлаб юриб келиб қолган бир гуруҳ овчиларнинг қурум босган милтиғида ҳис этган эдим ва суратдаги ҳид ҳақиқатан ҳам хозиргина ортлаган уйқум ҳидига ўхшарди: эҳтимол бу ҳид менинг димоғимда шаҳар ақл бовар қилмас хиёнат ва сотқинликдан сўнг вайрон этилган, деб ўйлай бошлагач пайдо бўлгандир?

Нима бўлганда ҳам Турсория бир қарашда кўнгилга ғулу солиб қўярди, бироқ бўёқлар оқимига тикилиб қарасангиз, шаҳарнинг тош деворлари бориб туташган тепалик узра қорачиқдай қизғиш шуълани кўришингиз мумкин эди: балки, рассом эҳтиётсизлик қилиб бу қорамтир ранглар ора бир томчи қизил рангни билмасдан тўкиб юборгандир, лекин суратни илк бор кўрганимда менга бу ранг энди отаётган тонгнинг илк шуъласи бўлиб туюлганди. Харобага қараб қанчалик таҳликага тушсангиз ва ўзингизни ўпирилиб тушаётган ғор ичида қолгандек ҳис этсангиз-да, бироқ барибир кўнглингизнинг бир четида бояги қизил рангдан пайдо бўлган бир тотли ҳис сизни бир муддат хушбахт қилиб қуярди. Суратда мени яна бир нарса ҳайратга солганди — харобалар ичра қурумга ботган увада харсанглар ортида кўзга зўрға ташланар-ташланмас бўлиб шунча ёнғину алғов-далғовдан сўнг ҳам ҳали бус-бутлигича тўхтаб қолган тегирмон парпари кўринарди: паррак ҳали мустаҳкам эди ва бу ўлик шаҳарга фақат шу парраккина умид бағишлаб тургандай эди. Тегирмоннинг эшиги, ён девори қулаб тушганди. Мен хона бўйлаб кезарканман, дафъатан сурат қаршисида тўхтар ва бирдан тегирмон паррагини айлантириб юборишни, шаҳарга оз бўлса-да ҳаёт бағишлашни жуда ҳам истаб қолардим.

Шаҳарнинг кенг тош кўчасида эса ранглар тўполони ора қоришиб қандайдир ғалати, таҳдидли улкан оёқ излари қолган эди. Суратга қараб турган одам издаги тажовузкорликдан сесканиб кетарди, гўё қандайдир, нозик ҳисларга тўла қалбни бир бетайин гап ёки ошкора ҳақорат билан топтаб, янчиб ўтганидек, бу излар ҳам шаҳарни бошдан охир атайин топтаб ўтганди: тўғрироғи, худди ярадор шерни кишанлаб қўйгандек асорат ёки  истибдоднинг излари каби кўнгилга талваса соладиган бу излар шаҳарни бошдан-оёқ занжирлаб қўйганди. Бу кимнинг оёғини излари, қандайин юраги тош одам қолдирган бу изларни, кўзи тушганларнинг кўнгилларида бир умр ҳилпираб турсин дея ким бу ўлик шаҳарнинг кўчаларига ваҳм ва қўрқув яловларини илиб чиқди, буни ҳам мен билмасдим, лекин ачон изларга кўзим тушса этим жимирлаб жунжикиб кетарди ва шаҳарни орат қилгани каби бу оёқ ҳар қандай қалбни ўйламай-нетмай топтаб ташлаши мумкинлигини ҳис этардим.

Бу ишлар шу даражада дағал ҳамда қўпол эдики, оёқларнинг эгаси қанчалар сурбет ва жоҳил эканлигини билиш учун изларга бир қараб қўйишнинг ўзи кифоя эди — гўё бу оёқ излари эмас, шаҳарга раҳна солган ёвуз кучнинг зуум ва таназзулдан дарак берувчи дағдағали муҳри эди. Бу излар ўлим ва ўлим истаб изғиб юрган қўшиндек вайрона узра намойишкорона чўзилиб ётарди. Бу оёқлар бир силкишда минглаб одамларни янчиб ташлашга, ўнлаб шаҳарларни вайрон қилишга қодир эканлиги шундоқ ботиқ ва зардали излардан кўриниб турарди. Кўчанинг четидаги қизғиш кўлмакда эса хийла катта, чорсидай байроқ тўшалиб ётаврди, бу — байроқдан кўра кўпроқ фоҳишанинг нахс босган исқирт тўшагига ўхшарди: байроқни ҳам эҳтимол, бу ерларга изнинг эгаси кўтариб ккелгандир? Балким Турсорияни айнан мана шу оёқ излари вайрон этгандир? Дарвоқе, Турсория орзуим ва хаёлимнинг олис, мафтункор манзилига айланган, мен кун-тун Турсория деган юртнинг кўчаларини саросар кезиш билан овора эдим.

Турсория мени қанчалик қизиқтирса, бошқаларни шунчалик ажаблантирарди. Улар тайинсиз бир рассомнинг фазлу иродаси билан вайрон этилган қандайдир Турсорияни деб ташвиш чекиб юришим сабабини тушунмасдилар ва буни шунчаки олифтагарчилик деб ўйлашар ёхуд ғирт сафсатага йўйишарди. Мен уларга Турсория ҳақида, унинг яшил боғлари, зангор осмони, туман қоплаган тош кўчалари, одамзотнинг қудратини намойиш этиш учун қурилган миноралари, шаҳардан узоқларда ҳам ҳиди уфуриб турадиган худди қизлари каби дуркун ва нафис гуллари, қирмизи тулпорлар миниб юрадиган йигитлари, хаёлдан кўйлак қилиб кийган қизлари, ҳилол билан бирга ҳилпирайдиган туғлари, саҳар чоғлари хўрозлардан ҳам олдин одамларни уйғотадиган азонлари ҳамда боланинг кўзлари каби тиниқ ва маъсум дарёлари ҳақида гапириб берар ва буларни Турсория бошқаларнинг ҳам эътиборини тортсин дея кўпинча ўзим тўқирдим. Бироқ менинг бу тажрибасиз ва тарқоқ қўшиним — болаларча чўпчакларим билан одамларнинг бефаҳмлик ва лоқайдлик деворлари ўраб олган, ҳеч нарса билан забт этиб бўлмас, тошдек қотиб қолган қалб қўрғонларини ҳеч қачон забт этолмасдим, аксинча, менинг юрагимдан сўзларга қўшилиб чопиб чиққан ҳаяжон ва умид оҳулари уларнинг бефарқлик кўпчиган кўзларининг тойғоқ қояларидан сакраб ўтолмай бир-бир қулаб тушарди. Ҳамиша гапларим уларнинг энсасини қотирарди. Мен танишларимни ҳеч қачон Турсорияга қизиқтира олмадим: бири иши кўплигини, бири бундай жумбоқларни излайдиган ёшдан ўтганини, бири Турсориядан ҳам муҳимроқ ташвишлари борлигини айтиб жўнаб қолар ёки мени ҳафа қилмаслик учунгина бош силкиб, бепарво тинглашар ва номига лунж шишириб қўйишарди. Уларнинг ҳаммаси менда Турсорияни билмай ўтаётганликлари учун ҳам бутунр умр ғафлат ўрмонини саргашта кезиб юрган сарсон одамлардек таассурот қолдирарди. Мен уларнинг кўзларида, юзларида ғофил ва тушкун яшашга маҳкум этилганларни кўрардим. Улар тирикликнинг мангу ва абадий қароқчиларидан қоча-қоча мана шу лоқайдлик ва танбаллик салтанатидан паноҳ топгандилар ва улар қочиб кирган бошпаналардан ҳам ўзлари каби омонотлик ва харобалик уфуноти анқирди. Одамларнинг Турсорияни билмаслиги мени кўпинча ғазабга соларди. Шундай пайтларда мен умидсизликка ғарқ бўлганча ичкиликка ружу қўярдим — кўчада ярим маст ҳолда ккезиб юрарканман ҳаётнинг ташвишлари парчинлаб ташлаган бу одамлар кўзимга яна ҳам аянчлироқ, ғариброқ кўриниб кетарди, нега улар ўзларидан қолаётган, юзларида лов-лов ёниб турган харобани кўрмаяптилар деб ҳайқиргим келарди.

Жуда катта шов-шув билан бошланган сайлов олди учрашувларининг бирида муносиб номзод саналган таниқли ва кекса шоирдан ҳам тўсатданТурсория ҳақида сўраб қолгандим. Саволим шу даражада ғайритабиий чиқдики, бутун зал бир зум сувга чўккандай жимиб қолди, сўнгра ўзаро шивир-шивир бошланди. Ҳайъатда ўтирган ишончли вакиллар менга ғазаб билан тикилиб туришарди, уларнинг юзларида саросималик кемалари суза бошлаган эди, йиғилганлар мени номзодни атайлаб обрўсизлантириш учун шундай бемаъни савол берди деб ўйлашаётганди. Бироқ шоир саросимага тушмади, у менга тик боққанча бироз нописандлик билан:- Мен, тарих билан етарли даражада шуғулланган одам, сизни бемалол ишонтириб айтишим мумкинки, ҳеч қаерда ҳеч қачон Турсория деган юрт бўлмаган ва у вайрон ҳам этилмаган. Бу чўпчак ва уйдирмадир, — деди.

Зал гулдурос қарсак ичида қолди: менинг ноўрин саволимга жуда муносиб жавоб берилганди, яъни залдагиларнинг назарида шоир мени жангга кирмасданоқ тор-мор қилиб қўя қолганди. Аммо залда ўтирганларнинг ичида фақат менгина ўзимни мағлубиятга учраган деб ҳисоблай олмасдим ва кейинги пайтда мен қайлардадир Турсория деган юрт борлигига заррача шубҳа қилмай қўйгандим. Бўрон кутилаётган денгиз устида учиб юрган оқ чарлоқ каби мен ҳам вақт қуши билан мавжланаётган хаёлларим денгизи устида саргашта учиб юрардим, гоҳи қайсидир томонлардан ёвуз шамоллардан қочиб келган муштипаргина ёз ёмғири менинг хаёлпараст кунларимнинг устидан томчилаб ўтиб, уларни абадият сари етаклаб кетарди.Иттифоқо, у ҳам гарчи тушунмайди деб ўйласам-да, таваккал қилиб, Турсория ҳақида илмий раҳбарим бўлмиш профессорга гапириб бергандим. Бироқ профессор ҳеч бир ажабланмади, ҳатто менга бошқалардек синовчан тикилиб ҳам қўймади, юмшоқ оромкурсига чўкканча қон кўпчий бошлаган ҳорғин кўзларини тикди.- Ҳа, — деди у бироз жимликдан сўнг мутлақо мен кутмаган хайрихоҳ оҳангда. — Менинг ҳам қачонлардир шундай суратга кўзим тушганди, мени ҳам шунга ўхшаш сурат ўзига ром этиб олганди, — у худди алвасти хотинга ўхшайди, сени мафтун қилиб қўяди-ю, ўзини кўрсатмай устингдан кулиб юраверади. Лекин мен тезда бу касалдан қутилиб олдим ва шундан сўнг ҳаётимда бирон марта ҳам керак бўлганини эслай олмайман, сизга ҳам шуни айтмоқчиманки, ўз ишингиз билан шуғулланинг, бу суратни унутинг, қасам ичиб айтаманки, Турсория сизга ҳаётингизда ҳечам керак бўлмайди, аксинча турсория-пурсорияларсиз яшаш осон ва қулай.

Профессорнинг ҳам қачонлардир мени қийнаган саволлар қийнагани ва у ҳам Турсория каби унут шаҳарни излагани мен учун янгилик эди, бироқ мен унинг хулосаларидан даҳшатга тушдим; наҳотки Турсориясиз яшаш мумкин бўлса? Профессор шунча вақтдан бери Турсориясиз қандай яшаб юрибди? Мен унинг юзига ялт этиб қарадим ва профессорнинг юзида ҳам хонамдаги суратда ҳис этган хароба шаҳарнинг аксини кўриб бир зум тошдай қотиб қолдим. Йўқ, бу ерда ҳеч қандай рўё йўқ эди, профессорнинг қисилган нурсиз кўзларида, ажин босган қаримсиқ юзида, аламзадалик ва иззатпарастлик акс этган лабларида мен бу харобани аниқ кўргандек бўлдим.

Унинг ҳаёти давомида эришган барча муваффақияти, жилд-жилд китоблари, мукофоту ёрлиқлари, шуҳрати-ю, шавкати — ҳар бири бу харобани тасдиқловчи рад этиб бўлмас далолатлар эди. У ҳаёти давомида орқа-олдига қарамай кўриб кетаверган ва бир куни ўзи яратган шаҳарни кўриш, у ерда бирпас тин олиш учун изига бурилса, фақат вамли мунғайиб турган харобаларнигина кўрган. Менинг назаримда, у асли ўз умр шаҳрини қурмаган, акёёёёёсинча вайронага айлантирган эди, бу нақадар даҳшат деб ўйлагандим мен профессорнинг олови ўчган ўчоқдек тафтсиз кўзларига қараб туриб.

Излаган нарсасини тополмаган, дея охири асли мен ҳеч нарса изламаганман, дея ўзига-ўзи тасалли бера бошлаган, бироқ бу тасаллидан кўнглининг жуда катта қирлари ва қўрғонлари ўпирилиб тушаётганини билган, умри хазонлик сари юз тутган одамнинг юзигина ана шундай кўказак ва жиззаки бўлади. Унинг қатъий ва совуқ хулосаси мени бир зум сархуш қилиб қўйди, гўё бу хулосага ўткир афюн нави сингдрилгану у мени карахт қилиб ташлаган эди.Профессор менга илмий ишимга оид кўпгина йўл-йўриқлар ва янги чиққан адабиётлар рўйхатини берди ҳамда мени ҳар доимгидай бекатгача кузатиб қўйди. У серилтифот, мулойим, қувноқ эди ва менинг Турсорияни унутиб юборишимга, бу шунчаки ёшликда бўладиган қизамиқдай ўткинчи касаллик эканлигига, ҳамма нарсани унутиб, шу ой ичида илмий ишимни тахт қилиб, қўлига топширишимга заррача шубҳа қилмасди. Бироқ мен унинг гап-сўзларига ва хатти-ҳаракатларига қараб туриб, яна бир нарсани англаган эдим: у ўзининг бой берилган умри билан мени Турсория сари чорларди. Унинг нурсиз кўзларида ва қорачуғларида ўзи боролмаган, йироқ сафарга жўнаб кетаётган ўғлининг изидан тикилиб қолган отанинг нигоҳи ёки янги саргузаштлар излаб олис саёҳатга жўнаётган кеманинг энди ҳилпирай бошлаган елкани янглиғ бир умидбахш чорлов акс этган эди: у менга саф-саф қўшин билан дунёни забт этаман деб кетиб, орадан йиллар ўтгач ёлғиз ўзи тушкун ва умидсиз қайтиб келган мағлуб қўмондонни эслатганди. Хонамга келиб хароба шаҳар сурати билан профессорнинг умрини қиёслагач, мен бунга яна ҳам кўпрокқ амин бўлдим ва ҳамма нарсани — профессорнинг ўгитини ҳам, ўзини ҳам унутдим. Гўё суратдан қандайдир довул кўтарилиб чиққандию, профессор менинг миямдаги торларга ишонч билан илиб қўйган, ғози кетган кўйлакдек яроқсиз бўлиб қолган ўгитлар ва насиҳатларни қайларгадир учириб кетганди.

Шундан сўнг мен профессор билан бошқа кўришмасликка, унинг юзидаги харобаликни кўриб кўнглимни яна бузмасликка аҳд қилдим. Мен энди фақат сурат ва ўзимнинг Турсория ҳақидаги хаёлларим билан ёлғиз қолган эдим. Бу сурат нима ўзи, нега у менинг ақлу шууримни банд этиб олди? Эҳтимол, бу сурат бузилган ва ёвузлашган дунёдан мен каби бир мазмун, бир маъно излаб ўтган одамнинг самарасиз умр ҳақидаги ўкинчларидир? Эҳтимол, умр қалъасининг бузилган деворлари ичра тутаб ётган юракнинг аламнок дудларидир?! Ким билади, шундай ҳам бўлиши мумкин-ку! Суратга қараб турар эканман мени дафъатан бир ҳис қоплаб олди: ростдан ҳам бу суратни қандайдир ёт бир рассом чизганмиди ёки уни менинг ўзим чизиб, ўзим сиғиниб, ўзим ваҳимага тушиб юрдимми: Ва суратдаги шаҳарни ҳам менинг ўзим вайрон этдимми?!Бу шубҳани менда биринчи марта рўзномачи дўстим уйғотганди. У билан кечки пайт учрашиб қолиб, бизникига келган вва ҳар хил нарсалар ҳақида гапира туриб, унинг кўзлари бирдан суратга тушиб қолганди. Суратни кўчадан сотиб олганимни айтдим. У менга бир зум синовчан тикилиб турди.- Яширмай қўя қол, бу суратни сенинг ўзинг чизгансан, тасвирда сенинг услубинг кўриниб турибди, — деди. — Чунки фақат сенгина дунёни мана шундай аянчли манзаралар ичида кўрасан. Одам қандай ўйласа, шундай ёзади, аслида ҳам ҳар бир одам ўз умрининг рассомидир. Бу суратда сенинг умринг акс этиб турибди.Унинг гап оҳангида бироз масхара бор эди, у ҳамиша мен билан бир поғона юқори туриб гаплашарди. У менинг ўттиз ёшга кириб ҳам бирон ишнинг бошидан тутмаганимга, кўпроқ омадсизлигимга ишора қилаётган эди: ўзи ҳеч қачон омадсизлик кўчасидан ўтмаганди — ёзганлари узлуксиз босилиб турар, баъзан унга мукофот ҳам бериб қолишар, рўзномачилар уни энг қобилиятли ва жасоратли ёшлардан деб ҳисоблардилар. У билан тортишиб ўтирмадим ва унга Турсория ҳақида гапириб бердим.- Нега бошқалар бу нарсага эътибор беришмайди, ҳайронман, — дедим гапимнинг охирида. — Аслида бу ҳаммага кўриниб турган ҳақиқат. Кимга Турсория ҳақида гапирсам, елка қисиб менга насиҳат қилиб жўнайди.- Бу ҳам манови суратга ўхшаган нарса, — деди дўстим яна шартта гапимни бўлиб, менга ачинган кўзларини тикиб бориши чайқаб қўяркан. — Сен хонангдан манави бузунчи суратни чиқариб ташла. Шу сурат таъсирида ҳамма нарсани кимдир ва нималардир вайрон этган деган хаёлга борадиган бўлиб қолибсан. Мен жуда катта тарихчи олимлар билан танишман, лекин улар оғзидан бирон марта ҳам Турсория ҳақида эшитмаганман. Аслида ҳам Турсория сенинг хаёлингдан бошқа ҳеч жойда йўқ бўлса керак. Сен кейинги пайтларда васвасачи бўлиб қолибсан. Яхшиси, менинг олдимга кўчиб ўт, ҳар қалай, икки киши бўлиб яшаса кўнгил ёзилади.

Мен ғазабдан унга бақи….юборишдан ўзимни зўрға ушлаб қолдим. Уни бекатгача кузатиб қўйдим. Ўша кечаси Турсорияни излаб топмасам бўлмаслигини англадим. Уни мана буларга, менинг устимдан кулганларга, таниқли шоирга, машҳур профессорга оламда Турсория деган юрт борлигини билмай яшаб келаётганларга ўчма-ўч излаб топишим керак, деб ўйладим. Мен Турсориясиз яшаётган профессорга ҳам, рўзномачи йигитга ҳам ачиниб кетдим: назаримда, осмон қуёшсиз яшай олмагани каби одам Турсориясиз яшаши мумкин эмас эди.

Турсория мени яна ҳам кўпроқ қизиқтира бошлади ва мен жилд-жилд китоблар ёзган, лекин кмри бир варақ қоғозга жо бўладиган профессорнинг ўгитлари, газетасини ёлғон-яшиқ уйдирмалар билан тўлдириб юрадиган рўзномачи дўстимнинг таъналаридан сўнг Турсорияни қаердан излашни билардим: афтидан, Турсория профессор умри давомида четлаб ўтган соҳилда қолиб кетганди ва менинг бундан буёнги ҳаётим Турсорияни излаб топишимга боғлиқ эди.Яна бир нарсани билардимки, Турсория мен ҳали дунёга келмасдан бурун вайрон этилган ва мен бу дунёга ташриф буюрган кунимдан бошлаб мана шу хароба шаҳарда яшашга, унинг вайрона кўчаларида сарсону саргардон кезишга мажбур бўлгандим.Турсория менга ҳеч тинчлик бермай қўйди; денгизда адашиб юрган кемани олис-олисларда кўринган маёқ ўзига чорлагани каби у ҳам мени ўзига чорларди.

Гўё умримнинг муқаддас тиғидай у ҳар тонг ва ҳар кеч бошим узра ҳилпираб турар, китоблар, одамлар, шубалар, гумонлар, таъналар, ўгитлар, умидсизлик, тушкунлик билан бўлган ҳамда бўлажак жангларда мени руҳлантирар, узоқ айрилиқдан сўнг сизни кутиб олиш учун йўлга чиққан ва сизни узоқдан кўриб дуррачасини силкитаётган қиз каби харобалар орасидан менга қараб қўлларини силкитарди.

Бир вақтлар бахт ва истиқбол йўлида ҳижрат этишларидек мен ҳам рагимнинг руҳсиз санамлари, маъбудлари қалашиб ётган водийсидан увиллаб ётган, худди ақлу идрокнинг вайронасидек юрагим деворида осиғлиқ турган бу хароба шаҳарни эртанги кунимни яратганим каби қайта тиклашим, тўхтаб қолган тегирмон паррагини юрдириб юборишим керак эди.Кечқурун менга таниш профессор қўнғироқ қилди:- Менга қаранг ука, сиз Х.ни танир эдингиз. Эҳтимол, турар жойини ҳам биларсиз? Икки ойдан бери ҳеч бир хабар йўқ. Илтимос нима гаплигини аниқлаб келсангиз. Агар шу ерда бўлса, менга зудлик билан учрашсин…Гап оҳангидан унинг жуда хавотирланаётгани сезилиб турарди. Мен уни юпатдим: «Ўзи қароқ йигит эди. Юрган бўлса керак. Унақаларни жин ҳам урмайди». У мендан розилик олгач, душанба куни учрашадиган бўлдик.Эртасига мен қачонлардир — уч-тўрт йиллар чамаси олдин борган уйни зўрға топиб бордим. Эшикни кўзлари салқиб қолган, кишига доим шубҳа билан тикиладиган жуҳуд чол очди.
—  Ниҳоят, — деди у истеҳзоли товушда бошини чайқар экан, — кетганига қирқ кундан ошди, энди йўқлаяпсизларми:! Зап одамлар борда дунёда, тўсатдан ўлиб қолсанг, суягинг чириб бўлгач йўқлаб келишади! Ҳа, айтгандай, ким келса, мана шу хатни бериб қўйинглар деб айтганди.

Хат бир парча сарғиш тусли қоғозга ажи-бужи қилиб, шошиб ёзилганди:«Мен Турсорияни излаб кетдим. Мени ахтариб ўтирманглар…» Мен бирдан даҳшатга тушдим: яқинда бир шоир ҳам деворга «Мен сўз излаб кетдим» деб ёзиб, ақлдан озиб қолганди.

— Нима гап экан? — сўради уй эгаси менинг юзим оқариб кетганини кўриб.
— Ҳеч гап йўқ. У ўзини излаб кетибди, — дедим изимга қайтарканман.

   Shaharning koʻchalari rostdan ham shunchalik tahlikali tasvirlangandiki, suratga qarab turib, hozir men turgan xonaga xam shaharni vayron etgan bosqinchilar bostirib kelsa-chi, degan xavotirga tushib qolardingiz: Suratga qaragan sayin sizni boshingizga tushib kelayotgan qilichdek bir vahima chulgʻar, xuddi qish boʻyi och qolgan sayoq itlar kabi pala—partish manzaralarni koʻtarib turgan qoʻngʻir boʻyoqlar toʻsatdan yuzingizdan qopib olardi. Dud burkagan koʻchalarni vayrona binolar bosib qolgan, u yer, bu yerda ali oʻchmagan alanganing tutuni osmonu falakka oʻrlar

NAZAR ESHONQUL
XAROBA SHAHAR SURATI

Nazar Eshonqul 1962 yil 15 iyunda Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi Tersota qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Dastlabki asari — «Urush odamlari» 1988 yilida nashr etilgan. Shundan so’ng yozuvchining «Momo ko’shiq», «Maymun yetaklagan odam», «Shamolni tutib bo’lmaydi», «Momo qo’shiq» va boshqa asarlari nashr etilgan. «Go’ro’g’li» romanining jurnal varianti e’ln qilingan. Xuan Karlos. Onettining «Hikoyalar va qissalar»ini, Alber Kamyuning «Esselar»ini, Chexovning «Boloxonali uy» hikoyasini va boshqa ko’plab dunyo adabiyoti namunalarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

Bu surat xonamda qachon paydo bo’ldi, qaydan k?lib qoldi, to’g’risi,hozir aniq eslayolmayman, lekin men bu suratni ko’chadan, xiyobon burchagiga o’tirib olib, o’tgan-ketgandan sadaqa so’rayotgandek o’zining chizganlarini arzon garovga sotib o’tiradigan arvohday ozg’in va sersoqol qandaydir qashshoq rassomdan sotib olgan bo’lsam kerak deb o’zimni ovuntiraman; unga aynan qashshoq, sersoqol, to’g’risi, buni ham bilmayman, balkim qachonlardir soqol qo’yishni orzu qilganim uchundir! Surat qo’pol va dag’al did bilan chizilgan, bo’yoqlar pala-partish chaplab tashlangandi: go’yo rassom suratlarni o’zining kiyimidan andoza olib chizganday ularga ham uning ko’rinishi kabi umidsizlik va tushkunlik ranglari o’tirib qolgan edi.

Suratda hali me’yoriga etmagan xira bo’yoqlar fonida vayronaga aylangan shahar burdalangan jasaddek bo’rttirib tasvirlangandi. Suratdagi birdan-bir menga yoqadigan manzara ham aslida mana shu xaroba edi: bu shaharni kim vayronaga aylantirgan, kim uni yoqib kul qilgan, men buni ham bilmasdim, ehtimol, rassomning o’zi ham bilmagandir. U bozorbp va odamlarning e’tiborini tortish uchun shunchaki xayoliga kelgan xarobani chizib tashlagan, ta’sir hamda vahm bag’ishlash uchun manzaraga qo’ng’ir va sariq bo’yoqlarni rosa chaplagandir. Shaharning ko’chalari rostdan ham shunchalik tahlikali tasvirlangandiki, suratga qarab turib, hozir men turgan xonaga xam shaharni vayron etgan bosqinchilar bostirib kelsa-chi, degan xavotirga tushib qolardingiz: Suratga qaragan sayin sizni boshingizga tushib kelayotgan qilichdek bir vahima chulg’ar, xuddi qish bo’yi och qolgan sayoq itlar kabi pala—partish manzaralarni ko’tarib turgan qo’ng’ir bo’yoqlar to’satdan yuzingizdan qopib olardi. Dud burkagan ko’chalarni vayrona binolar bosib qolgan, u er, bu erda ali o’chmagan alanganing tutuni osmonu falakka o’rlardi. Ko’ngilni g’ash qiladigan bu tahlika va tanazzul bilan birga yurakni orziqtiradigan, qaragan sayin yana qaraveradigan qandaydir mavhum mahliyolik sizning qalbingizning eshigini tinmay qoqib turardi. Men xona bo’ylab kezarkanman, ba’zan mana shu xaroba shahar ko’chalarida kezib yurganday his etardim o’zimni. Rostdan ham o’sha paytdagi ahvolu ruhiyam bilan bu xaroba shahar o’rtasida qanday o’xshashlik borligini hi etardim, faqat bu qandaydir o’xshashlik ekanligini to’g’risi, bilmasdim. Men suratdagi vayrona shaharga o’zimcha Tursoriya deb nom qo’yib olgandim; nega aynan Tursoriya, buni ham hozir izohlashim qiyin, ehtimol, bu nomda hech qanday ma’no yo’qtir va bu nom xotirjamning qaysidir burchagida tun qo’ynida lip etib yongan alanga kabi o’z-o’zidan tug’ilgandir.

Tursoriyani qay maqsadda xarobaga aylantirishgan, nega unda tiriklikdan darak beruvchi biron giyoh ham qoldirishmagan, buni ham bilmasdim. Men faqat shaharning aynan Tursoriya deb atalishini juda ham istardim. Qachonlardir go’zal va ulug’vor bo’lgan bu shahar ataylab xarobaga aylantirilgan degan shubha boyo’g’lisi damo-dam mening yuragimga kelib qo’nardi. Asta-sekin bu shahar meni butkul lol qilib oldi. Men endi ertayu kech faqat shahar haqida o’ylardim va tushlarimga kirib chiqardi bu shahar.

Suratga qarab turib doimo dud va dan hidini tuyardim: balkim, menga shunday tuyulgandir, ammo bu oddiy tutunning hidi emasdi, men bunday achimsiq hidni ko’p yillar avval qishlog’imizga yovvoyi ayiq quvlab yurib kelib qolgan bir guruh ovchilarning qurum bosgan miltig’ida his etgan edim va suratdagi hid haqiqatan ham xozirgina ortlagan uyqum hidiga o’xshardi: ehtimol bu hid mening dimog’imda shahar aql bovar qilmas xiyonat va sotqinlikdan so’ng vayron etilgan, deb o’ylay boshlagach paydo bo’lgandir.

Nima bo’lganda ham Tursoriya bir qarashda ko’ngilga g’ulu solib qo’yardi, biroq bo’yoqlar oqimiga tikilib qarasangiz, shaharning tosh devorlari borib tutashgan tepalik uzra qorachiqday qizg’ish shu’lani ko’rishingiz mumkin edi: balki, rassom ehtiyotsizlik qilib bu qoramtir ranglar ora bir tomchi qizil rangni bilmasdan to’kib yuborgandir, lekin suratni ilk bor ko’rganimda menga bu rang endi otayotgan tongning ilk shu’lasi bo’lib tuyulgandi. Xarobaga qarab qanchalik tahlikaga tushsangiz va o’zingizni o’pirilib tushayotgan g’or ichida qolgandek his etsangiz-da, biroq baribir ko’nglingizning bir chetida boyagi qizil rangdan paydo bo’lgan bir totli his sizni bir muddat xushbaxt qilib quyardi. Suratda meni yana bir narsa hayratga solgandi — xarobalar ichra qurumga botgan uvada xarsanglar ortida ko’zga zo’rg’a tashlanar-tashlanmas bo’lib shuncha yong’inu alg’ov-dalg’ovdan so’ng ham hali bus-butligicha to’xtab qolgan tegirmon parpari ko’rinardi: parrak hali mustahkam edi va bu o’lik shaharga faqat shu parrakkina umid bag’ishlab turganday edi. Tegirmonning eshigi, yon devori qulab tushgandi. Men xona bo’ylab kezarkanman, daf’atan surat qarshisida to’xtar va birdan tegirmon parragini aylantirib yuborishni, shaharga oz bo’lsa-da hayot bag’ishlashni juda ham istab qolardim.

Shaharning keng tosh ko’chasida esa ranglar to’poloni ora qorishib qandaydir g’alati, tahdidli ulkan oyoq izlari qolgan edi. Suratga qarab turgan odam izdagi tajovuzkorlikdan seskanib ketardi, go’yo qandaydir, nozik hislarga to’la qalbni bir betayin gap yoki oshkora haqorat bilan toptab, yanchib o’tganidek, bu izlar ham shaharni boshdan oxir atayin toptab o’tgandi: to’g’rirog’i, xuddi yarador sherni kishanlab qo’ygandek asorat yoki
istibdodning izlari kabi ko’ngilga talvasa soladigan bu izlar shaharni boshdan-oyoq zanjirlab qo’ygandi. Bu kimning oyog’ini izlari, qandayin yuragi tosh odam qoldirgan bu izlarni, ko’zi tushganlarning ko’ngillarida bir umr hilpirab tursin deya kim bu o’lik shaharning ko’chalariga vahm va qo’rquv yalovlarini ilib chiqdi, buni ham men bilmasdim, lekin achon izlarga ko’zim tushsa etim jimirlab junjikib ketardi va shaharni orat qilgani kabi bu oyoq har qanday qalbni o’ylamay-netmay toptab tashlashi mumkinligini his etardim.

Bu ishlar shu darajada dag’al hamda qo’pol ediki, oyoqlarning egasi qanchalar surbet va johil ekanligini bilish uchun izlarga bir qarab qo’yishning o’zi kifoya edi — go’yo bu oyoq izlari emas, shaharga rahna solgan yovuz kuchning zuum va tanazzuldan darak beruvchi dag’dag’ali muhri edi. Bu izlar o’lim va o’lim istab izg’ib yurgan qo’shindek vayrona uzra namoyishkorona cho’zilib yotardi. Bu oyoqlar bir silkishda minglab odamlarni yanchib tashlashga, o’nlab shaharlarni vayron qilishga qodir ekanligi shundoq botiq va zardali izlardan ko’rinib turardi. Ko’chaning chetidagi qizg’ish ko’lmakda esa xiyla katta, chorsiday bayroq to’shalib yotavrdi, bu — bayroqdan ko’ra ko’proq fohishaning naxs bosgan isqirt to’shagiga o’xshardi: bayroqni ham ehtimol, bu erlarga izning egasi ko’tarib kkelgandire Balkim Tursoriyani aynan mana shu oyoq izlari vayron etgandire Darvoqe, Tursoriya orzuim va xayolimning olis, maftunkor manziliga aylangan, men kun-tun Tursoriya degan yurtning ko’chalarini sarosar kezish bilan ovora edim.

Tursoriya meni qanchalik qiziqtirsa, boshqalarni shunchalik ajablantirardi. Ular tayinsiz bir rassomning fazlu irodasi bilan vayron etilgan qandaydir Tursoriyani deb tashvish chekib yurishim sababini tushunmasdilar va buni shunchaki oliftagarchilik deb o’ylashar yoxud g’irt safsataga yo’yishardi. Men ularga Tursoriya haqida, uning yashil bog’lari, zangor osmoni, tuman qoplagan tosh ko’chalari, odamzotning qudratini namoyish etish uchun qurilgan minoralari, shahardan uzoqlarda ham hidi ufurib turadigan xuddi qizlari kabi durkun va nafis gullari, qirmizi tulporlar minib yuradigan yigitlari, xayoldan ko’ylak qilib kiygan qizlari, hilol bilan birga hilpiraydigan tug’lari, sahar chog’lari xo’rozlardan ham oldin odamlarni uyg’otadigan azonlari hamda bolaning ko’zlari kabi tiniq va ma’sum daryolari haqida gapirib berar va bularni Tursoriya boshqalarning ham e’tiborini tortsin deya ko’pincha o’zim to’qirdim. Biroq mening bu tajribasiz va tarqoq qo’shinim — bolalarcha cho’pchaklarim bilan odamlarning befahmlik va loqaydlik devorlari o’rab olgan, hech narsa bilan zabt etib bo’lmas, toshdek qotib qolgan qalb qo’rg’onlarini hech qachon zabt etolmasdim, aksincha, mening yuragimdan so’zlarga qo’shilib chopib chiqqan hayajon va umid ohulari ularning befarqlik ko’pchigan ko’zlarining toyg’oq qoyalaridan sakrab o’tolmay bir-bir qulab tushardi. Hamisha gaplarim ularning ensasini qotirardi. Men tanishlarimni hech qachon Tursoriyaga qiziqtira olmadim: biri ishi ko’pligini, biri bunday jumboqlarni izlaydigan yoshdan o’tganini, biri Tursoriyadan ham muhimroq tashvishlari borligini aytib jo’nab qolar yoki meni hafa qilmaslik uchungina bosh silkib, beparvo tinglashar va nomiga lunj shishirib qo’yishardi. Ularning hammasi menda Tursoriyani bilmay o’tayotganliklari uchun ham butunr umr g’aflat o’rmonini sargashta kezib yurgan sarson odamlardek taassurot qoldirardi. Men ularning ko’zlarida, yuzlarida g’ofil va tushkun yashashga mahkum etilganlarni ko’rardim. Ular tiriklikning mangu va abadiy qaroqchilaridan qocha-qocha mana shu loqaydlik va tanballik saltanatidan panoh topgandilar va ular qochib kirgan boshpanalardan ham o’zlari kabi omonotlik va xarobalik ufunoti anqirdi. Odamlarning Tursoriyani bilmasligi meni ko’pincha g’azabga solardi. Shunday paytlarda men umidsizlikka g’arq bo’lgancha ichkilikka ruju qo’yardim — ko’chada yarim mast holda kkezib yurarkanman hayotning tashvishlari parchinlab tashlagan bu odamlar ko’zimga yana ham ayanchliroq, g’aribroq ko’rinib ketardi, nega ular o’zlaridan qolayotgan, yuzlarida lov-lov yonib turgan xarobani ko’rmayaptilar deb hayqirgim kelardi.

Juda katta shov-shuv bilan boshlangan saylov oldi uchrashuvlarining birida munosib nomzod sanalgan taniqli va keksa shoirdan ham to’satdanTursoriya haqida so’rab qolgandim. Savolim shu darajada g’ayritabiiy chiqdiki, butun zal bir zum suvga cho’kkanday jimib qoldi, so’ngra o’zaro shivir-shivir boshlandi. Hay’atda o’tirgan ishonchli vakillar menga g’azab bilan tikilib turishardi, ularning yuzlarida sarosimalik kemalari suza boshlagan edi, yig’ilganlar meni nomzodni ataylab obro’sizlantirish uchun shunday bema’ni savol berdi deb o’ylashayotgandi. Biroq shoir sarosimaga tushmadi, u menga tik boqqancha biroz nopisandlik bilan:- Men, tarix bilan etarli darajada shug’ullangan odam, sizni bemalol ishontirib aytishim mumkinki, hech qaerda hech qachon Tursoriya degan yurt bo’lmagan va u vayron ham etilmagan. Bu cho’pchak va uydirmadir, — dedi.

Zal gulduros qarsak ichida qoldi: mening noo’rin savolimga juda munosib javob berilgandi, ya’ni zaldagilarning nazarida shoir meni jangga kirmasdanoq tor-mor qilib qo’ya qolgandi. Ammo zalda o’tirganlarning ichida faqat mengina o’zimni mag’lubiyatga uchragan deb hisoblay olmasdim va keyingi paytda men qaylardadir Tursoriya degan yurt borligiga zarracha shubha qilmay qo’ygandim. Bo’ron kutilayotgan dengiz ustida uchib yurgan oq charloq kabi men ham vaqt qushi bilan mavjlanayotgan xayollarim dengizi ustida sargashta uchib yurardim, gohi qaysidir tomonlardan yovuz shamollardan qochib kelgan mushtipargina yoz yomg’iri mening xayolparast kunlarimning ustidan tomchilab o’tib, ularni abadiyat sari etaklab ketardi.Ittifoqo, u ham garchi tushunmaydi deb o’ylasam-da, tavakkal qilib, Tursoriya haqida ilmiy rahbarim bo’lmish professorga gapirib bergandim. Biroq professor hech bir ajablanmadi, hatto menga boshqalardek sinovchan tikilib ham qo’ymadi, yumshoq oromkursiga cho’kkancha qon ko’pchiy boshlagan horg’in ko’zlarini tikdi.- Ha, — dedi u biroz jimlikdan so’ng mutlaqo men kutmagan xayrixoh ohangda. — Mening ham qachonlardir shunday suratga ko’zim tushgandi, meni ham shunga o’xshash surat o’ziga rom etib olgandi, — u xuddi alvasti xotinga o’xshaydi, seni maftun qilib qo’yadi-yu, o’zini ko’rsatmay ustingdan kulib yuraveradi. Lekin men tezda bu kasaldan qutilib oldim va shundan so’ng hayotimda biron marta ham kerak bo’lganini eslay olmayman, sizga ham shuni aytmoqchimanki, o’z ishingiz bilan shug’ullaning, bu suratni unuting, qasam ichib aytamanki, Tursoriya sizga hayotingizda hecham kerak bo’lmaydi, aksincha tursoriya-pursoriyalarsiz yashash oson va qulay.

Professorning ham qachonlardir meni qiynagan savollar qiynagani va u ham Tursoriya kabi unut shaharni izlagani men uchun yangilik edi, biroq men uning xulosalaridan dahshatga tushdim; nahotki Tursoriyasiz yashash mumkin bo’lsae Professor shuncha vaqtdan beri Tursoriyasiz qanday yashab yuribdie Men uning yuziga yalt etib qaradim va professorning yuzida ham xonamdagi suratda his etgan xaroba shaharning aksini ko’rib bir zum toshday qotib qoldim. Yo’q, bu erda hech qanday ro’yo yo’q edi, professorning qisilgan nursiz ko’zlarida, ajin bosgan qarimsiq yuzida, alamzadalik va izzatparastlik aks etgan lablarida men bu xarobani aniq ko’rgandek bo’ldim.

Uning hayoti davomida erishgan barcha muvaffaqiyati, jild-jild kitoblari, mukofotu yorliqlari, shuhrati-yu, shavkati — har biri bu xarobani tasdiqlovchi rad etib bo’lmas dalolatlar edi. U hayoti davomida orqa-oldiga qaramay ko’rib ketavergan va bir kuni o’zi yaratgan shaharni ko’rish, u erda birpas tin olish uchun iziga burilsa, faqat vamli mung’ayib turgan xarobalarnigina ko’rgan. Mening nazarimda, u asli o’z umr shahrini qurmagan, akyoyoyoyoyosincha vayronaga aylantirgan edi, bu naqadar dahshat deb o’ylagandim men professorning olovi o’chgan o’choqdek taftsiz ko’zlariga qarab turib.

Izlagan narsasini topolmagan, deya oxiri asli men hech narsa izlamaganman, deya o’ziga-o’zi tasalli bera boshlagan, biroq bu tasallidan ko’nglining juda katta qirlari va qo’rg’onlari o’pirilib tushayotganini bilgan, umri xazonlik sari yuz tutgan odamning yuzigina ana shunday ko’kazak va jizzaki bo’ladi. Uning qat’iy va sovuq xulosasi meni bir zum sarxush qilib qo’ydi, go’yo bu xulosaga o’tkir afyun navi singdrilganu u meni karaxt qilib tashlagan edi.Professor menga ilmiy ishimga oid ko’pgina yo’l-yo’riqlar va yangi chiqqan adabiyotlar ro’yxatini berdi hamda meni har doimgiday bekatgacha kuzatib qo’ydi. U seriltifot, muloyim, quvnoq edi va mening Tursoriyani unutib yuborishimga, bu shunchaki yoshlikda bo’ladigan qizamiqday o’tkinchi kasallik ekanligiga, hamma narsani unutib, shu oy ichida ilmiy ishimni taxt qilib, qo’liga topshirishimga zarracha shubha qilmasdi. Biroq men uning gap-so’zlariga va xatti-harakatlariga qarab turib, yana bir narsani anglagan edim: u o’zining boy berilgan umri bilan meni Tursoriya sari chorlardi. Uning nursiz ko’zlarida va qorachug’larida o’zi borolmagan, yiroq safarga jo’nab ketayotgan o’g’lining izidan tikilib qolgan otaning nigohi yoki yangi sarguzashtlar izlab olis sayohatga jo’nayotgan kemaning endi hilpiray boshlagan elkani yanglig’ bir umidbaxsh chorlov aks etgan edi: u menga saf-saf qo’shin bilan dunyoni zabt etaman deb ketib, oradan yillar o’tgach yolg’iz o’zi tushkun va umidsiz qaytib kelgan mag’lub qo’mondonni eslatgandi. Xonamga kelib xaroba shahar surati bilan professorning umrini qiyoslagach, men bunga yana ham ko’prokq amin bo’ldim va hamma narsani — professorning o’gitini ham, o’zini ham unutdim. Go’yo suratdan qandaydir dovul ko’tarilib chiqqandiyu, professor mening miyamdagi torlarga ishonch bilan ilib qo’ygan, g’ozi ketgan ko’ylakdek yaroqsiz bo’lib qolgan o’gitlar va nasihatlarni qaylargadir uchirib ketgandi.
Shundan so’ng men professor bilan boshqa ko’rishmaslikka, uning yuzidagi xarobalikni ko’rib ko’nglimni yana buzmaslikka ahd qildim. Men endi faqat surat va o’zimning Tursoriya haqidagi xayollarim bilan yolg’iz qolgan edim. Bu surat nima o’zi, nega u mening aqlu shuurimni band etib oldie Ehtimol, bu surat buzilgan va yovuzlashgan dunyodan men kabi bir mazmun, bir ma’no izlab o’tgan odamning samarasiz umr haqidagi o’kinchlaridire Ehtimol, umr qal’asining buzilgan devorlari ichra tutab yotgan yurakning alamnok dudlaridire! Kim biladi, shunday ham bo’lishi mumkin-ku! Suratga qarab turar ekanman meni daf’atan bir his qoplab oldi: rostdan ham bu suratni qandaydir yot bir rassom chizganmidi yoki uni mening o’zim chizib, o’zim sig’inib, o’zim vahimaga tushib yurdimmi: Va suratdagi shaharni ham mening o’zim vayron etdimmie!Bu shubhani menda birinchi marta ro’znomachi do’stim uyg’otgandi. U bilan kechki payt uchrashib qolib, biznikiga kelgan vva har xil narsalar haqida gapira turib, uning ko’zlari birdan suratga tushib qolgandi. Suratni ko’chadan sotib olganimni aytdim. U menga bir zum sinovchan tikilib turdi.- Yashirmay qo’ya qol, bu suratni sening o’zing chizgansan, tasvirda sening uslubing ko’rinib turibdi, — dedi. — Chunki faqat sengina dunyoni mana shunday ayanchli manzaralar ichida ko’rasan. Odam qanday o’ylasa, shunday yozadi, aslida ham har bir odam o’z umrining rassomidir. Bu suratda sening umring aks etib turibdi.Uning gap ohangida biroz masxara bor edi, u hamisha men bilan bir pog’ona yuqori turib gaplashardi. U mening o’ttiz yoshga kirib ham biron ishning boshidan tutmaganimga, ko’proq omadsizligimga ishora qilayotgan edi: o’zi hech qachon omadsizlik ko’chasidan o’tmagandi — yozganlari uzluksiz bosilib turar, ba’zan unga mukofot ham berib qolishar, ro’znomachilar uni eng qobiliyatli va jasoratli yoshlardan deb hisoblardilar. U bilan tortishib o’tirmadim va unga Tursoriya haqida gapirib berdim.- Nega boshqalar bu narsaga e’tibor berishmaydi, hayronman, — dedim gapimning oxirida. — Aslida bu hammaga ko’rinib turgan haqiqat. Kimga Tursoriya haqida gapirsam, elka qisib menga nasihat qilib jo’naydi.- Bu ham manovi suratga o’xshagan narsa, — dedi do’stim yana shartta gapimni bo’lib, menga achingan ko’zlarini tikib borishi chayqab qo’yarkan. — Sen xonangdan manavi buzunchi suratni chiqarib tashla. Shu surat ta’sirida hamma narsani kimdir va nimalardir vayron etgan degan xayolga boradigan bo’lib qolibsan. Men juda katta tarixchi olimlar bilan tanishman, lekin ular og’zidan biron marta ham Tursoriya haqida eshitmaganman. Aslida ham Tursoriya sening xayolingdan boshqa hech joyda yo’q bo’lsa kerak. Sen keyingi paytlarda vasvasachi bo’lib qolibsan. Yaxshisi, mening oldimga ko’chib o’t, har qalay, ikki kishi bo’lib yashasa ko’ngil yoziladi.

Men g’azabdan unga baqi….yuborishdan o’zimni zo’rg’a ushlab qoldim. Uni bekatgacha kuzatib qo’ydim. O’sha kechasi Tursoriyani izlab topmasam bo’lmasligini angladim. Uni mana bularga, mening ustimdan kulganlarga, taniqli shoirga, mashhur professorga olamda Tursoriya degan yurt borligini bilmay yashab kelayotganlarga o’chma-o’ch izlab topishim kerak, deb o’yladim. Men Tursoriyasiz yashayotgan professorga ham, ro’znomachi yigitga ham achinib ketdim: nazarimda, osmon quyoshsiz yashay olmagani kabi odam Tursoriyasiz yashashi mumkin emas edi.

Tursoriya meni yana ham ko’proq qiziqtira boshladi va men jild-jild kitoblar yozgan, lekin kmri bir varaq qog’ozga jo bo’ladigan professorning o’gitlari, gazetasini yolg’on-yashiq uydirmalar bilan to’ldirib yuradigan ro’znomachi do’stimning ta’nalaridan so’ng Tursoriyani qaerdan izlashni bilardim: aftidan, Tursoriya professor umri davomida chetlab o’tgan sohilda qolib ketgandi va mening bundan buyongi hayotim Tursoriyani izlab topishimga bog’liq edi.Yana bir narsani bilardimki, Tursoriya men hali dunyoga kelmasdan burun vayron etilgan va men bu dunyoga tashrif buyurgan kunimdan boshlab mana shu xaroba shaharda yashashga, uning vayrona ko’chalarida sarsonu sargardon kezishga majbur bo’lgandim.Tursoriya menga hech tinchlik bermay qo’ydi; dengizda adashib yurgan kemani olis-olislarda ko’ringan mayoq o’ziga chorlagani kabi u ham meni o’ziga chorlardi.

Go’yo umrimning muqaddas tig’iday u har tong va har kech boshim uzra hilpirab turar, kitoblar, odamlar, shubalar, gumonlar, ta’nalar, o’gitlar, umidsizlik, tushkunlik bilan bo’lgan hamda bo’lajak janglarda meni ruhlantirar, uzoq ayriliqdan so’ng sizni kutib olish uchun yo’lga chiqqan va sizni uzoqdan ko’rib durrachasini silkitayotgan qiz kabi xarobalar orasidan menga qarab qo’llarini silkitardi.

Bir vaqtlar baxt va istiqbol yo’lida hijrat etishlaridek men ham ragimning ruhsiz sanamlari, ma’budlari qalashib yotgan vodiysidan uvillab yotgan, xuddi aqlu idrokning vayronasidek yuragim devorida osig’liq turgan bu xaroba shaharni ertangi kunimni yaratganim kabi qayta tiklashim, to’xtab qolgan tegirmon parragini yurdirib yuborishim kerak edi.Kechqurun menga tanish professor qo’ng’iroq qildi:- Menga qarang uka, siz X.ni tanir edingiz. Ehtimol, turar joyini ham bilarsize Ikki oydan beri hech bir xabar yo’q. Iltimos nima gapligini aniqlab kelsangiz. Agar shu erda bo’lsa, menga zudlik bilan uchrashsin…Gap ohangidan uning juda xavotirlanayotgani sezilib turardi. Men uni yupatdim: «O’zi qaroq yigit edi. Yurgan bo’lsa kerak. Unaqalarni jin ham urmaydi». U mendan rozilik olgach, dushanba kuni uchrashadigan bo’ldik.Ertasiga men qachonlardir — uch-to’rt yillar chamasi oldin borgan uyni zo’rg’a topib bordim. Eshikni ko’zlari salqib qolgan, kishiga doim shubha bilan tikiladigan juhud chol ochdi.

-Nihoyat, — dedi u istehzoli tovushda boshini chayqar ekan, — ketganiga qirq kundan oshdi, endi yo’qlayapsizlarmi:! Zap odamlar borda dunyoda, to’satdan o’lib qolsang, suyaging chirib bo’lgach yo’qlab kelishadi!Ha, aytganday, kim kelsa, mana shu xatni berib qo’yinglar deb aytgandi.

Xat bir parcha sarg’ish tusli qog’ozga aji-buji qilib, shoshib yozilgandi:«Men Tursoriyani izlab ketdim. Meni axtarib o’tirmanglar…» Men birdan dahshatga tushdim: yaqinda bir shoir ham devorga «Men so’z izlab ketdim» deb yozib, aqldan ozib qolgandi.
— Nima gap ekane — so’radi uy egasi mening yuzim oqarib ketganini ko’rib.
— Hech gap yo’q. U o’zini izlab ketibdi, — dedim izimga qaytarkanman.