Қадимда, аниқроғи ХIII асрда Тошкентда Эт емас эшон деб аталган нафаси ўткир авлиё яшаб ўтган. У халқ орасида катта ҳурматга ва эътиборга лойиқ инсон бўлган. Мен шу одам билан боғлиқ бир воқеани диққатингизга ҳавола қилмоқдаман.

Озод Мўъмин Хўжа
ОТАНИНГ ДУОСИ — ЎҚ
Ҳикоя

адимда, аниқроғи ХIII асрда Тошкентда Эт емас эшон деб аталган нафаси ўткир авлиё яшаб ўтган. У ҳалқ орасида катта ҳурматга ва эътиборга лойиқ инсон бўлган. Мен шу одам билан боғлиқ бир воқеани диққатингизга ҳавола қилмоқдаман.

Бир куни Эт емас эшон кўчада кетаётганди. Бу пайтларда унинг ёши қирқ-қирқ беш орасида эди. Ёнида кенжаси, етти ёшга қадам қўйган ўғилчаси ҳам бор эди. У жажжи фарзанди билан суҳбатлашиб борар, унинг ширин тилини, антиқа гапларини эшитиб яйрарди. Шундай дамда рўпарасидан келаётган бир гавдалик йигитнинг ўзига катта эътибор қилиб қараётганини ҳис этди. Яқинлашишганда, у дарҳол салом берди. Эт емас эшон алик олди. Нотаниш одам тўхтади-да, ялингансимон сўз қотди:
– Эшон ота, узр, сизга бир саволим бор эди, айтсам майлими?
– Майли, бўтам, бемалол сўрайверинг.

Шунда йигит бундай деди:
– Менинг жуфти ҳалолим бор. Тўрт йилдан бери никоҳдамиз. Жуда яхши, аҳил, иноқ яшаяпмиз. Лекин, турмушимизни бир нарса хира қилиб турибди. Яъни, шу муддат ичида ҳеч фарзандлик бўлмадик. Аёлимни жуда яхши кўраман. Бошқа хотин олгим йўқ. Сиз жуда ўткир нафасли эшонсиз, мени дуо қилинг, Яратган менга ҳам зурёд берсин!

Эт емас эшон сўради:
– Исмингиз нима, йигит?
– Абдували. Отамнинг исми Абдураҳмон.
– Жуда соз, Абдували Абдураҳмон ўғли. Мен кўчада ҳам дуо қилишим мумкин – таъсири бўлади, лекин уйда бамайлихотир ўтириб, қуръон сураларидан ўқиб дуо қилиш ўткирроқ бўлади. Шунинг учун, кечки пайт, шомдан ярим соат аввал хонадонимга келинг. Қўлингизда иккита нон бўлсин. Биласизми, қаерда яшашимни?
– Ҳа, эшитганман, Камолон маҳалласидансиз, топиб оламан.
– У холда сизни кутаман.

Йигит айтилган пайтда эшоннинг эшигини тақиллатди. Уни ўзи кутиб олди ва ҳужрасига таклиф қилди. Хонага кирилиб, жойлашилиб, фотиҳа ўқилгач, Абдували Абдураҳмон ўғли олиб келган нонларини хонтахта устига қўйди.
– Абдували! – деди Эт емас эшон . – Энди бундай гап, завжангизнинг исмини ва ёшини айтинг.
У айтди.
– Ўзингиз неча ёшдасиз? – сўради эшон.
– Йигирма бешда, – деди йигит.
– У холда, – деди эшон, – ҳозир мен дуолар ўқийман ва Яратган Зотдан сизга зурёд сўрайман. Шундан сўнг, барча айтганларимни қилишингиз шарт! Розимисиз?

Йигит, кўзлари чақнаб, улкан умид жавоб берди:
– Албатта, розиман! Барча топшириқларингизни бекам-у кўст бажараман!

Эшон кўзларини юмиб дуолар ўқий бошлади. Шу жараёнда у макаммал эгаллаган илми ғайб боис  унга Абдували билан боғлиқ барча ҳолатлар аёнлашди:
“Йигит бундан бир неча йил аввал, ўн етти ёшлик пайтида, бўйи ўсиб, елкалари кенгайиб, билаклари айни кучга кирган вақтда, ўз отасини яхшилаб урган. Аямай, бутун жон-жаҳди билан дўппослаган. Натижада, ота бечора касал бўлиб ётиб қолган. Унга на хотини ва на фарзанди ёрдам қўлини чўзишган. Табиб ҳам чақиришмаган. Бир неча кун ўтиб, ота тилдан қолган. Шу тахлит сўз деёлмай, хотини ва ўғлига керак бўлмай қолиб, синглисининг уйига ўтиб, у ерда икки йилдан сўнг, вафот этган.

Шу вақт оралиғида у ота, не ҳасратда, анча муддат фарзанд кўрмай юриб, охир-оқибатда, Оллоҳдан сўрайвериб, дунёга келган, катта эътимод ва умидлар билан катта қилган фарзандининг ўзига қўл кўтарганини руҳан кўтара олмаган. Ва Яратгандан сўраганки, бу, ўз отасига қўл кўтарган ўғил асло бола-чақали бўлмасин! Мутлоқ Буюк Зот мискин отанинг дуосини қабул қилган.”

“Демак, Абдували яна кўп бор уйланса ҳам, барибир, нияти амалга ошмайди… – ўйлади Эт емас эшон. Ва ҳар эҳтимолга қарши, Яратган Зотдан илтимос қилди: “Бу йигитнинг гуноҳидан ўт ва унга зурёд бер!” Шу заҳотиёқ унинг дилида ғайбдан бир фикр пайдо бўлди: “Майли, сен сўрасанг, ҳурматинг ҳаққи, илтижоинг ижобат қилинади, лекин ўша туғилажак фарзанд катта бўлгач, ўз отасини ўлдиради!”

Эшон бу йигитга нима дейишни билмай бироз лол қотди. Ниҳоят, тили калимага келди:
– Абдували! Сиз жуда катта гуноҳ қилган экансиз – ўз дадангизни дўппослаган экансиз. Шунинг учун, жазо тортаяпсиз.

Йигит жавоб берди:
– Отам шунга лойиқ одам эди. У мени ёш болалигимда урарди.
– Нимага урарди?
– Иш буюрарди, мен қилмасдим. Иш қилишдан кўра кўчага чиқиб, болалар билан ўйнашни хуш кўрардим. Мактабга борганимда, яхши ўқимасам, бақирарди. Калтаклар еганимда қасд қилган эдим: “Катта бўлиб кучга кирсам, мен ҳам сени шунақа ураманки, афсуслар қиласан!”, деб дилимга туккандим.
– Онангиз индамаганмилар, урганингизда?
– Гапирганлар: “Ур-ур! Аямай ур, даданг мени ёш келинлигимда онасининг сўзига кириб, роса қийнаган, ўчларимни ол!”, деганлар.
– Тушунарли.

Йигит сўради:
– Бу ҳолатнинг фарзандли бўлиш-бўлмаслигимга нима даҳли бор?
– Дадангиз… калтакланиб, тилдан қолиб, касал бўлиб ётганларида, сизга узоқ умр тилаганлар.
– Нега? Менинг умрим қисқа бўлиши бўлиши ҳам мумкинми?
– Ҳа.
– Сабаби нима?
– Шу ёшга кириб, ҳали ҳам тушунмадингизми? Ўз отасини калтаклаганлар, жабр-зулм етказиб, унинг умрига зомин бўлганларнинг умри узоқ бўлмайди.
– Нега? Мен фақат ўз ўчимни олганман, холос.
– Ота-онадан ўч олинмайди.
– Энди, мен бефарзандликка маҳкумманми? Ҳеч қандай йўли йўқми?
– Бир йўл бор, лекин у заволли йўл.
– Айтинг, Эшон ота! Заволли бўлса ҳам майли…
– Мен дуолар қиламан, Яратгандан сўрайман. Оилангизда ўғил фарзанд туғилади, лекин у улғайгач, сизни ўлдиради… Шуни истайсизми?

Йигитнинг кўзлари олайди, қорачиқлари кенгайди, юзлари қизарди ва ўзини аранг босиб, оҳиста сўради:
– Сиз буни қаердан биласиз?
– Сизнинг дадангизни урганингизни қаердан билган бўлсам, худди ўша ердан.

Йигит бошини эгди. Чуқур хўрсинди. Тин олди ва сўз қотди.
– Ўртоқларим ва бошқа таниш кимсалар орқамдан гапирадилар, Абдувалининг йигитлик қуввати йўқ, у – бичилган ҳўкизми-ей, ҳезалакми-ей ва яна турли уйдирмаларни сўзлайдилар. Жуда сиқилиб кетдим…
– Парво қилманг. Дадангизнинг руҳидан, сўнг Яратгандан авф сўранг! Ва индамай яшай беринг. Бефарзандлик – сизга берилган жазо. Чидашдан бошқа иложингиз йўқ. Бошқа хотинга уйланишдан ҳам наф бўлмайди.

Йигит яна бир муддат ҳаёл сурди ва ниҳоят сўради:
– Эшон ота! Қўй сўйсам, ҳалққа эҳсон берсам, гуноҳларимни кечиришини сўрасам, фойдаси тегармикан?
– Йўқ. Мен сизга тушунтирдим-ку. Лекин, бундан кейин ҳеч кимнинг дилини сабабсиз оғритманг ва ранжитманг, ҳалол яшанг. Келгусида асқотади.
– Айтгандай, мен дуо қилсам – фарзандлик бўласан, лекин у катта бўлгач, сени ўлдиради, дедингиз-а?!
– Ҳа.
– Майли, мен розиман.
– Нимага розисиз?
– Майли, фарзандлик бўлай, у катта бўлсин. У ёғига нима гап, нима сўз? Балки, ўша пайтга келиб, гуноҳим кечирилар! Ҳар куни шуни сўрайман.
– Сиз энг улкан ғазабга ва кучли қаҳрга учраган кимсасиз! Отанинг дуоси – ўқ! Узилган ўқни қайтариб бўлмайди. Сизга ҳеч қандай дуо ва илтижо ёрдам бермайди!

Шундай гавдали, вужуди куч-қувватга тўлиқ йигитнинг кўзларидан милдир-милдир ёш оқди. У бу ҳолатни беркитишга уринмади ҳам. Кейин, дастрўмоли билан ёшларини артди ва мўлтираган кўзларини эшонга қаратди.
– Майли, эшон ота! Мени дуо қилинг, фарзандлик бўлай ва у мени ўлдирсин. Мен энди тушундим, ўз отасини уриш, дўппослашнинг оқибати оғир бўлишини. Онам ҳам мени гиж-гижлаганди. Ҳозир ҳам дадамнинг гўрига ғишт қалайди. Мен аҳмоқ эканман. Менинг жазоим шу. Дуо қилинг, мингдан минг розиман.

Унинг гаплари ҳис-ҳаяжонга, ғам-аламга тўлиқ эди. Эт емас эшон унга индамай бир вақт қараб турди-да, сўз қотди.
– Яхши, фақат бир шартим бор.
– Айтинг, мен барча шартингизга розиман.
– Сизга уч кун муҳлат бераман. Ҳар томонлама ўйлаб кўринг. Келсангиз, дуо қиламан. Келмасангиз, шу тахлит яшаб юраверинг.
– Майли, эшон ота! – деди у оғир тин олиб ва ўрнидан турди.
– Мана бу олиб келган нонларингизни ола кетинг. Уч кун ўтиб, мабодо ташриф буюришга қарор қилсангиз, яна олиб келасиз, – деди Эт емас эшон.
Йигит бу сўзларга тушунмай, бир оз вақт ҳайрон бўлиб турди-да, сўнг нонларни қўлтиғига қистириб чиқиб кетди.

Орадан уч кун ўтди. Шомдан ярим соат аввал Эт емас эшоннинг эшиги тақиллади. Унинг ўзи бориб очди. Рўпарада ўша йигит турарди – Абдували Абдураҳмон ўғли. Кўзлари ичига кириб кетибди. Ранги сарғайибди.
У салом берди ва сўз қотди.
– Эшон ота! Мен сиздан дуо олишга келдим.
– Қандай дуо? – алик олгач, сўради Эт емас эшон. У бу йигит бошқа келмаса керак, деган фикрда бўлиб, унинг келишини кутмаганди.
– Фарзандлик бўлиш дуоси-да!

Эшон бошини эгди.
– Бунинг оқибати нима бўлишини айтгандим-ку! Наҳотки, англамадингиз?
– Тушунганман. Уч кун муҳлат бергандингиз, ўйлаб кўришга.
– Фикрладингизми?
– Ҳа. Бир қарорга келдим. Сиз менинг кўзимни очдингиз. Ўз отасини уриш, дўппослаш жуда оғир гуноҳлигини чуқур англадим. Энди, бу юк билан тинч ва бамайлихотир яшашим қийин. Шунинг учун, майли, мен ўз қотилимни катта қилай. Ва у менинг жазоимни берсин. Шу ҳис билан яшаш менга енгилроқ.

Эт емас эшон унга тикилиб қаради. Сўзлари чин дилидан чиқарди. Йигит яна кўзларини мўлтиратди.
– Эшон ота! Илтимос, дуоингизга муштоқман!
– Кейин афсус қилмайсизми?
– Қарорим қатъий…
– У ҳолда, ичкарига мархамат қилинг! – деди у ниҳоят.
Эт емас эшон унинг олиб келган икки нонни ушлаб дуо ўқиди ва буларни эр-хотин бирга танаввул қилишлари кераклигини айтди.

Ушбу воқеадан бир йилча вақт ўтач, Абдувалининг қувончи ичига сиғмай қолди, сабаби – у ўғиллик бўлганди. У бу ҳақда бутун оламга бу ҳақда жар солишни истарди. Мана, кўрсинлар, билсинлар, унинг тўрт мучаси соғ! Унинг ҳам фарзанди бор.

Абдували қўй сўйди ва маҳалласидаги қарияларни, яқин биродарларини уйига чорлаб, кичик бўлса-да, ақиқа тўйи ўтказди.

Ёш ота улғаяётган фарзандини ер-у кўкка ишонмас, хотинидан кўра ўзи унинг атрофида парвона эди. Унинг бу қилиқларидан онасининг энсаси қотди. “Бунча чақалоққа ёпишдинг? Болага қараш эркакларнинг иши эмас! У йиғлайдими, думалайдими, керакмас нарсани оғзига соладими, барибир катта бўлаверади…”

Лекин, Абдували бу гапларга парво қилмасди. У дилида яширинган афсус-надомат билан ўғлини соғлом, одобли, одамларга меҳрибон қилиб тарбиялашга аҳд қилган эди.

Ўғли бир ёшдан ошгач, юриб кетди ва бийрон тили чиқди. “Адда, адда…” – дейдиган бўлди. Абдували бундан жуда яйрарди. “Менинг ҳам тилим чиққанда, отам ҳам шундай қувонган бўлса керак…”, ўйларди у шунда.

Фарзанд уч-тўрт яшар бўлганда, жуда ҳаракатчан, бир жойда тиниб ўтиролмайдиган бўлди. Отаси эса унинг ёнида юрар, салбий тасодифлардан ҳимоя қиларди. Нимани истаса, ўшани берар, эркалатар, койимас эди. Хаттоки, ҳазиллашиб ҳам ҳеч қаерига шапатиламасди. Лекин, нотўғри қилиқлар қилса, буларнинг нотўғри эканлигини оҳиста тушунтирарди.

Фарзанд етти ёшга кирди, Абдували уни шаҳардаги энг жиддий ва билимдон мактабдорга берди. Дарсхона узоқроқ бўлгани учун, эринмай ўзи олиб борар ва қайтариб етаклаб келарди. Ўғли жуда яхши ўқий бошлади.

Фарзанд ўн икки ёшда бошланғич мактабни тугатди. Шундан сўнг, у ҳунармандликка ҳавас қилди. Абдували уни темирчи оғайнисига шогирдликка топширди. Ўғил ишни босқон босишни ўрганишдан бошлади. Бу вазифани ҳадисини олгач, темирдан турли буюмлар: пичоқ, ўроқ, теша, кетмон, болталар ясашни ўрганишга тушди. Темирчи шогирдидан мамнун эди.

Фарзанд ўн бешдан ўтди. Ҳунарини тўлиқ ўрганиб олди. У исталган темир буюмни кўзини юмиб ясай оладиган даражага етди. У ёшига нисбатан бўлиқ эди, куч-қувватга тўлган забардаст қўллари бозори чаққон маҳсулотларни ишлаб чиқара бошлади. Дадасининг қалби бундан фахрга тўлди. Айниқса, унга ўз қўли билан ясаган ўткир пичоқни совға қилганда, жуда қувонди ва пичоқни ишлатмай, қини билан токча пештоқига илиб қўйди.

Фарзанд ўн саккизга кирди. Ташқи томондан одобли, муомилали инсон сифатида тарбия топди. У энди балоғат ёшига етганди ва касб-ҳунарли ҳам бўлганди. Битта оилани бемалол тебратадиган ҳолатда эди. Энди уни уйлантириш вазифаси турарди. Бувиси шу ҳақда жаврай бошлади. Абдували эса онасининг тайзиқига парво қилмади, чунки бу ишда шошишни истамасди. “Ўғлимнинг гавдаси катта бўлгани билан ўзи ҳали ёш ва жуда ғўр, ҳеч бўлмаса йигирмага кирсин, одам танисин…”, деди.

Шу аснода она-бола ўртасида келишмовчилик чиқди.
Абдували йиллар давомида ўз ўғлига яхши тарбия беришга уриниб келган бўлса-да, фарзанд маънавий томондан бетовфиқ бувисининг тўлиқ таъсирида эди.

Бир куни эрталабдан, Абдували, онасининг галдаги жаврашидан жаҳли чиқди-да, “У – менинг фарзандим, истаганимда уйлантираман!”, деганча ишига кетди.

Онанинг анча жаҳли чиқди. Ахир, у ўз синглисига унинг қиз набирасини оламан деб ваъда берганди. Ўғли эса кейинги йилларда ўзбилармон бўлиб қолди. У айвонда ўтириб олиб, ўзига ўзи гапириб хумордан чиқа бошлаганди, набираси уйғониб ҳовлига чиқиб қолди. Буюртмалари кўп бўлгани учун, у кеча кечгача устахонада қолиб, уйга қоронғуда келганди.
– Буви, ким билан гаплашаяпсиз? – сўради у.

Гапларини эшитадиган инсон топилганидан хурсанд бўлган кекса, бетовфиқ аёл ўз ўғлини ёмонлай кетди:
– Қаёқданам шу дадангни туққанман-а! У жуда худбин! Ярамас! Фақат ўзининг фикрларини мақуллайди. Она билан ҳисоблашмайди.
– Нима бўлди, ўзи? – сўради набира.
– Сенинг даданг, биласанми, қанақа одам? Билмайсан! У ўз отасини ўлдирган!
– Йўғ-е, нима деяпсиз? Бобом, ахир, касал бўлиб вафот этганлар-ку, ўзингиз айтгансиз.
– Даданг бобонгни қаттиқ дўппослаб урган, натижада у касал бўлиб қолиб, бу дунёни тарк этган.
– Ўшанда, бобомни ҳимоя қилмаганмисиз?
– Қилганман! Одамларни ёрдамга чақирганман. Аммо, даданг бобонгни майиб қилиб бўлганди! – деди бувиси. Бу ёлғон гапларидан унинг кўзлари хатто пирпирамади.
– Табиб чақириб, даволатмаганмисиз?
– Вой, бобонгни кўрмаган табиблар қолмаган шаҳарда. Ҳаммасини олиб келганман. Аммо, бефойда бўлган, – яна ёлғонлади буви.
– Демак, дадам бобомнинг қотили экан-да?!
– Ҳа!.. Шу аҳмоқ даданг, энди сени уйлантираман десам, ҳали вақти эрта деяпти. Мана, синглимнинг чиройлик, ақлли, меҳнаткаш набираси бор. Сени ўшанга уйлантирмоқчиман! Синглимнинг қизи эса ҳар куни интизор бўлиб биздан совчи кутиб ўтирибди. Уйланасанми?

Барча гапларни тўппа-тўғри деб қабул қилган ғўр набира, қалбидаги ғалаён туфайли индамади. Буви эса буни, сукут – розилик аломати, деб фикр қилди.
– Сен ўзинг даданг билан гаплаш. Мени уйлантиринг, дегин.

Кечки овқатдан сўнг, фарзанд дадаси ҳузурига кирди ва сўради:
– Бувим бугун сиз ва бобом ҳақида гапирдилар, шундайми, дада?
– Ҳа, болам. Мен ёшлигимда аҳмоқ бўлганман. Мен қалбимдаги жаҳолат ва нодон онамнинг, яъни бувингнинг сўзларига кириб, ўз отамни дўппослаганман. Бобонг касал бўлиб қолганлар. Бувинг уни даволатмаган ҳам. Аммам уйига олиб кетиб даволатишга ҳаракат қилган, лекин бефойда бўлган. Майит ҳам аммамникидан чиққан.
– Бувим бошқача айтаяптилар-ку!
– Йўқ, воқеалар мен айтганимча бўлган.
– Сиз ёлғончисиз. Сиз қотилсиз! Менинг ҳам уйланишимга рухсат бермаяпсиз!
– Кимга уйланмоқчисан?
– Катта холамнинг набираларига.
– Бу ҳақда менга ҳам оғиз очганлар. Биласанми, айтилаётган қизнинг онаси қанақа хотин? Нечта эрга тегиб, нечтасидан чиққан. Эрлари уни бегона эркаклар билан тутиб олишган.
– Бувимлар ақллилар, шундай бўлганда, у қизни менга раво кўрмасдилар. Сиз ўзингиз аҳмоқ, ярамас, худбин инсонсиз! Сиз – қотилсиз!
– Шундай ҳисобласанг, мен аҳмоқ ва ёлғончи бўлсам, мени қотил деб ўйласанг, мен билан бошқа гаплашма. Сенга қанча меҳр бергандим. Бор, йўқол, сендек ўғлим йўқ!

Фарзанднинг жаҳли чиқди, ўзини йўқотди ва тезликда токчага илиб қўйилган, ўзи ясаб, дадасига совға қилган пичоқни олиб, қинидан суғурди. Отасига яқинлашди.
– Менинг эса, сиздек дадам йўқ! – деди-да, пичоқни унинг кўксига санчди.
Дада бир силкинди-да, жон берди.

Фарзанд фақат шундан сўнггина ҳовуридан тушди ва нима иш қилиб қўйганини ҳис қилди. Э, воҳ! Энди, бу дунёда қандай яшайди? Бундан кўра ўлгани яхши! У жаҳд билан дадасининг кўксидан пичоқни суғурди-да, уни ўз кўксига тираб, икки қўли билан тираб зўрлаб киргизди ва йиқилди.

Эртаси куни бу хонадондан икки майит қабристонга элтилди.

Эт емас эшон дуо қилинган Абдували Абдураҳмон ўғлининг фарзандли бўлганини бир йилдан сўнг эшитганди. Ўшанда, Яратган Зот, ишқилиб, уни кечирсин, деб қўйганди.

Йиллар шошилмай кетабердилар. Ҳаёт давом этаверди. Абдували исмли йигитни дуо қилганига ниҳоят ўн тўққиз йил бўлди.

Шу куни, ўшанда зурёдсиз бир йигитни кўчада учратганида, ёнида бўлган жажжи, ҳозир эса навқирон, одобли ва илмли йигитга айланган энг кичик фарзанди кечки пайт уйига келиб, Тошкентда дув-дув гап тарқалганини айтди: “Фалон маҳаллалик Абдували исмли одамни ўз ўғли чавоқлаб ўлдирибди, кейин пичоқни ўз кўксига урибди…”

Эт емас Эшон чуқур хўрсинди. “Ҳа, Жазо ва Қасос – муқаррардир!”, деган фикр унинг кўнглидан ўтди.

2013 – 2014. Тошкент.

Ozod Mo»min Xo’ja
OTANING DUOSI — O’Q
Hikoya

adimda, aniqrog’i XIII asrda Toshkentda Et yemas eshon deb atalgan  nafasi o’tkir avliyo yashab o’tgan. U halq orasida katta hurmatga va e’tiborga loyiq inson bo’lgan. Men shu odam bilan bog’liq bir voqeani diqqatingizga havola qilmoqdaman.

Bir kuni Et yemas eshon ko’chada ketayotgandi. Bu paytlarda uning yoshi qirq-qirq besh orasida edi. Yonida kenjasi, yetti yoshga qadam qo’ygan o’g’ilchasi ham bor edi. U jajji farzandi bilan suhbatlashib borar, uning shirin tilini, antiqa gaplarini eshitib yayrardi. Shunday damda ro’parasidan kelayotgan bir gavdalik yigitning o’ziga katta e’tibor qilib qarayotganini his etdi. Yaqinlashishganda, u darhol salom berdi. Et yemas eshon alik oldi. Notanish odam to’xtadi-da, yalingansimon so’z qotdi:
– Eshon ota, uzr, sizga bir savolim bor edi, aytsam maylimi?
– Mayli, bo’tam, bemalol so’rayvering.

Shunda yigit bunday dedi:
– Mening jufti halolim bor. To’rt yildan beri nikohdamiz. Juda yaxshi, ahil, inoq yashayapmiz. Lekin, turmushimizni bir narsa xira qilib turibdi. Ya’ni, shu muddat ichida hech farzandlik bo’lmadik. Ayolimni juda yaxshi ko’raman. Boshqa xotin olgim yo’q. Siz juda o’tkir nafasli eshonsiz, meni duo qiling, Yaratgan menga ham zuryod bersin!

Et yemas eshon so’radi:
– Ismingiz nima, yigit?
– Abduvali. Otamning ismi Abdurahmon.
– Juda soz, Abduvali Abdurahmon o’g’li. Men ko’chada ham duo qilishim mumkin – ta’siri bo’ladi, lekin uyda bamaylixotir o’tirib, Qur’on suralaridan o’qib duo qilish o’tkirroq bo’ladi. Shuning uchun, kechki payt, shomdan yarim soat avval xonadonimga keling. Qo’lingizda ikkita non bo’lsin. Bilasizmi, qaerda yashashimni?
– Ha, eshitganman, Kamolon mahallasidansiz, topib olaman.
– U xolda sizni kutaman.

Yigit aytilgan paytda eshonning eshigini taqillatdi. Uni o’zi kutib oldi va hujrasiga taklif qildi. Xonaga kirilib, joylashilib, fotiha o’qilgach, Abduvali Abdurahmon o’g’li olib kelgan nonlarini xontaxta ustiga qo’ydi.
– Abduvali! – dedi Et yemas eshon . – Endi bunday gap, zavjangizning ismini va yoshini ayting.
U aytdi.
– O’zingiz necha yoshdasiz? – so’radi eshon.
– Yigirma beshda, – dedi yigit.
– U xolda, – dedi eshon, – hozir men duolar o’qiyman va Yaratgan Zotdan sizga zuryod so’rayman. Shundan so’ng, barcha aytganlarimni qilishingiz shart! Rozimisiz?

Yigit, ko’zlari chaqnab, ulkan umid javob berdi:
– Albatta, roziman! Barcha topshiriqlaringizni bekam-u ko’st bajaraman!

Eshon ko’zlarini yumib duolar o’qiy boshladi. Shu jarayonda u makammal egallagan ilmi g’ayb bois  unga Abduvali bilan bog’liq barcha holatlar ayonlashdi:
“Yigit bundan bir necha yil avval, o’n yetti yoshlik paytida, bo’yi o’sib, yelkalari kengayib, bilaklari ayni kuchga kirgan vaqtda, o’z otasini yaxshilab urgan. Ayamay, butun jon-jahdi bilan do’pposlagan. Natijada, ota bechora kasal bo’lib yotib qolgan. Unga na xotini va na farzandi yordam qo’lini cho’zishgan. Tabib ham chaqirishmagan. Bir necha kun o’tib, ota tildan qolgan. Shu taxlit so’z deyolmay, xotini va o’g’liga kerak bo’lmay qolib, singlisining uyiga o’tib, u yerda ikki yildan so’ng, vafot etgan.

Shu vaqt oralig’ida u ota, ne hasratda, ancha muddat farzand ko’rmay yurib, oxir-oqibatda, Ollohdan so’rayverib, dunyoga kelgan, katta e’timod va umidlar bilan katta qilgan farzandining o’ziga qo’l ko’targanini ruhan ko’tara olmagan. Va Yaratgandan so’raganki, bu, o’z otasiga qo’l ko’targan o’g’il aslo bola-chaqali bo’lmasin! Mutloq Buyuk Zot miskin otaning duosini qabul qilgan.”

“Demak, Abduvali yana ko’p bor uylansa ham, baribir, niyati amalga oshmaydi… – o’yladi Et yemas eshon. Va har ehtimolga qarshi, Yaratgan Zotdan iltimos qildi: “Bu yigitning gunohidan o’t va unga zuryod ber!” Shu zahotiyoq uning dilida g’aybdan bir fikr paydo bo’ldi: “Mayli, sen so’rasang, hurmating haqqi, iltijoing ijobat qilinadi, lekin o’sha tug’ilajak farzand katta bo’lgach, o’z otasini o’ldiradi!”

Eshon bu yigitga nima deyishni bilmay biroz lol qotdi. Nihoyat, tili kalimaga keldi:
– Abduvali! Siz juda katta gunoh qilgan ekansiz – o’z dadangizni do’pposlagan ekansiz. Shuning uchun, jazo tortayapsiz.

Yigit javob berdi:
– Otam shunga loyiq odam edi. U meni yosh bolaligimda urardi.
– Nimaga urardi?
– Ish buyurardi, men qilmasdim. Ish qilishdan ko’ra ko’chaga chiqib, bolalar bilan o’ynashni xush ko’rardim. Maktabga borganimda, yaxshi o’qimasam, baqirardi. Kaltaklar yeganimda qasd qilgan edim: “Katta bo’lib kuchga kirsam, men ham seni shunaqa uramanki, afsuslar qilasan!”, deb dilimga tukkandim.
– Onangiz indamaganmilar, urganingizda?
– Gapirganlar: “Ur-ur! Ayamay ur, dadang meni yosh kelinligimda onasining so’ziga kirib, rosa qiynagan, o’chlarimni ol!”, deganlar.
– Tushunarli.

Yigit so’radi:
– Bu holatning farzandli bo’lish-bo’lmasligimga nima dahli bor?
– Dadangiz… kaltaklanib, tildan qolib, kasal bo’lib yotganlarida, sizga uzoq umr tilaganlar.
– Nega? Mening umrim qisqa bo’lishi bo’lishi ham mumkinmi?
– Ha.
– Sababi nima?
– Shu yoshga kirib, hali ham tushunmadingizmi? O’z otasini kaltaklaganlar, jabr-zulm yetkazib, uning umriga zomin bo’lganlarning umri uzoq bo’lmaydi.
– Nega? Men faqat o’z o’chimni olganman, xolos.
– Ota-onadan o’ch olinmaydi.
– Endi, men befarzandlikka mahkummanmi? Hech qanday yo’li yo’qmi?
– Bir yo’l bor, lekin u zavolli yo’l.
– Ayting, Eshon ota! Zavolli bo’lsa ham mayli…
– Men duolar qilaman, Yaratgandan so’rayman. Oilangizda o’g’il farzand tug’iladi, lekin u ulg’aygach, sizni o’ldiradi… Shuni istaysizmi?

Yigitning ko’zlari olaydi, qorachiqlari kengaydi, yuzlari qizardi va o’zini arang bosib, ohista so’radi:
– Siz buni qaerdan bilasiz?
– Sizning dadangizni urganingizni qaerdan bilgan bo’lsam, xuddi o’sha yerdan.

Yigit boshini egdi. Chuqur xo’rsindi. Tin oldi va so’z qotdi.
– O’rtoqlarim va boshqa tanish kimsalar orqamdan gapiradilar, Abduvalining yigitlik quvvati yo’q, u – bichilgan ho’kizmi-yey, hezalakmi-yey va yana turli uydirmalarni so’zlaydilar. Juda siqilib ketdim…
– Parvo qilmang. Dadangizning ruhidan, so’ng Yaratgandan avf so’rang! Va indamay yashay bering. Befarzandlik – sizga berilgan jazo. Chidashdan boshqa ilojingiz yo’q. Boshqa xotinga uylanishdan ham naf bo’lmaydi.

Yigit yana bir muddat hayol surdi va nihoyat so’radi:
– Eshon ota! Qo’y so’ysam, halqqa ehson bersam, gunohlarimni kechirishini so’rasam, foydasi tegarmikan?
– Yo’q. Men sizga tushuntirdim-ku. Lekin, bundan keyin hech kimning dilini sababsiz og’ritmang va ranjitmang, halol yashang. Kelgusida asqotadi.
– Aytganday, men duo qilsam – farzandlik bo’lasan, lekin u katta bo’lgach, seni o’ldiradi, dedingiz-a?!
– Ha.
– Mayli, men roziman.
– Nimaga rozisiz?
– Mayli, farzandlik bo’lay, u katta bo’lsin. U yog’iga nima gap, nima so’z? Balki, o’sha paytga kelib, gunohim kechirilar! Har kuni shuni so’rayman.
– Siz eng ulkan g’azabga va kuchli qahrga uchragan kimsasiz! Otaning duosi – o’q! Uzilgan o’qni qaytarib bo’lmaydi. Sizga hech qanday duo va iltijo yordam bermaydi!

Shunday gavdali, vujudi kuch-quvvatga to’liq yigitning ko’zlaridan mildir-mildir yosh oqdi. U bu holatni berkitishga urinmadi ham. Keyin, dastro’moli bilan yoshlarini artdi va mo’ltiragan ko’zlarini eshonga qaratdi.
– Mayli, eshon ota! Meni duo qiling, farzandlik bo’lay va u meni o’ldirsin. Men endi tushundim, o’z otasini urish, do’pposlashning oqibati og’ir bo’lishini. Onam ham meni gij-gijlagandi. Hozir ham dadamning go’riga g’isht qalaydi. Men ahmoq ekanman. Mening jazoim shu. Duo qiling, mingdan ming roziman.

Uning gaplari his-hayajonga, g’am-alamga to’liq edi. Et yemas eshon unga indamay bir vaqt qarab turdi-da, so’z qotdi.
– Yaxshi, faqat bir shartim bor.
– Ayting, men barcha shartingizga roziman.
– Sizga uch kun muhlat beraman. Har tomonlama o’ylab ko’ring. Kelsangiz, duo qilaman. Kelmasangiz, shu taxlit yashab yuravering.
– Mayli, eshon ota! – dedi u og’ir tin olib va o’rnidan turdi.
– Mana bu olib kelgan nonlaringizni ola keting. Uch kun o’tib, mabodo tashrif buyurishga qaror qilsangiz, yana olib kelasiz, – dedi Et yemas eshon.
Yigit bu so’zlarga tushunmay, bir oz vaqt hayron bo’lib turdi-da, so’ng nonlarni qo’ltig’iga qistirib chiqib ketdi.

Oradan uch kun o’tdi. Shomdan yarim soat avval Et yemas eshonning eshigi taqilladi. Uning o’zi borib ochdi. Ro’parada o’sha yigit turardi – Abduvali Abdurahmon o’g’li. Ko’zlari ichiga kirib ketibdi. Rangi sarg’ayibdi.
U salom berdi va so’z qotdi.
– Eshon ota! Men sizdan duo olishga keldim.
– Qanday duo? – alik olgach, so’radi Et yemas eshon. U bu yigit boshqa kelmasa kerak, degan fikrda bo’lib, uning kelishini kutmagandi.
– Farzandlik bo’lish duosi-da!

Eshon boshini egdi.
– Buning oqibati nima bo’lishini aytgandim-ku! Nahotki, anglamadingiz?
– Tushunganman. Uch kun muhlat bergandingiz, o’ylab ko’rishga.
– Fikrladingizmi?
– Ha. Bir qarorga keldim. Siz mening ko’zimni ochdingiz. O’z otasini urish, do’pposlash juda og’ir gunohligini chuqur angladim. Endi, bu yuk bilan tinch va bamaylixotir yashashim qiyin. Shuning uchun, mayli, men o’z qotilimni katta qilay. Va u mening jazoimni bersin. Shu his bilan yashash menga yengilroq.

Et yemas eshon unga tikilib qaradi. So’zlari chin dilidan chiqardi. Yigit yana ko’zlarini mo’ltiratdi.
– Eshon ota! Iltimos, duoingizga mushtoqman!
– Keyin afsus qilmaysizmi?
– Qarorim qat’iy…
– U holda, ichkariga marxamat qiling! – dedi u nihoyat.
Et yemas eshon uning olib kelgan ikki nonni ushlab duo o’qidi va bularni er-xotin birga tanavvul qilishlari kerakligini aytdi.

Ushbu voqeadan bir yilcha vaqt o’tach, Abduvalining quvonchi ichiga sig’may qoldi, sababi – u o’g’illik bo’lgandi. U bu haqda butun olamga bu haqda jar solishni istardi. Mana, ko’rsinlar, bilsinlar, uning to’rt muchasi sog’! Uning ham farzandi bor.

Abduvali qo’y so’ydi va mahallasidagi qariyalarni, yaqin birodarlarini uyiga chorlab, kichik bo’lsa-da, aqiqa to’yi o’tkazdi.

Yosh ota ulg’ayayotgan farzandini yer-u ko’kka ishonmas, xotinidan ko’ra o’zi uning atrofida parvona edi. Uning bu qiliqlaridan onasining ensasi qotdi. “Buncha chaqaloqqa yopishding? Bolaga qarash erkaklarning ishi emas! U yig’laydimi, dumalaydimi, kerakmas narsani og’ziga soladimi, baribir katta bo’laveradi…”

Lekin, Abduvali bu gaplarga parvo qilmasdi. U dilida yashiringan afsus-nadomat bilan o’g’lini sog’lom, odobli, odamlarga mehribon qilib tarbiyalashga ahd qilgan edi.

O’g’li bir yoshdan oshgach, yurib ketdi va biyron tili chiqdi. “Adda, adda…” – deydigan bo’ldi. Abduvali bundan juda yayrardi. “Mening ham tilim chiqqanda, otam ham shunday quvongan bo’lsa kerak…”, o’ylardi u shunda.

Farzand uch-to’rt yashar bo’lganda, juda harakatchan, bir joyda tinib o’tirolmaydigan bo’ldi. Otasi esa uning yonida yurar, salbiy tasodiflardan himoya qilardi. Nimani istasa, o’shani berar, erkalatar, koyimas edi. Xattoki, hazillashib ham hech qaeriga shapatilamasdi. Lekin, noto’g’ri qiliqlar qilsa, bularning noto’g’ri ekanligini ohista tushuntirardi.

Farzand yetti yoshga kirdi, Abduvali uni shahardagi eng jiddiy va bilimdon maktabdorga berdi. Darsxona uzoqroq bo’lgani uchun, erinmay o’zi olib borar va qaytarib yetaklab kelardi. O’g’li juda yaxshi o’qiy boshladi.

Farzand o’n ikki yoshda boshlang’ich maktabni tugatdi. Shundan so’ng, u hunarmandlikka havas qildi. Abduvali uni temirchi og’aynisiga shogirdlikka topshirdi. O’g’il ishni bosqon bosishni o’rganishdan boshladi. Bu vazifani hadisini olgach, temirdan turli buyumlar: pichoq, o’roq, tesha, ketmon, boltalar yasashni o’rganishga tushdi. Temirchi shogirdidan mamnun edi.

Farzand o’n beshdan o’tdi. Hunarini to’liq o’rganib oldi. U istalgan temir buyumni ko’zini yumib yasay oladigan darajaga yetdi. U yoshiga nisbatan bo’liq edi, kuch-quvvatga to’lgan zabardast qo’llari bozori chaqqon mahsulotlarni ishlab chiqara boshladi. Dadasining qalbi bundan faxrga to’ldi. Ayniqsa, unga o’z qo’li bilan yasagan o’tkir pichoqni sovg’a qilganda, juda quvondi va pichoqni ishlatmay, qini bilan tokcha peshtoqiga ilib qo’ydi.

Farzand o’n sakkizga kirdi. Tashqi tomondan odobli, muomilali inson sifatida tarbiya topdi. U endi balog’at yoshiga yetgandi va kasb-hunarli ham bo’lgandi. Bitta oilani bemalol tebratadigan holatda edi. Endi uni uylantirish vazifasi turardi. Buvisi shu haqda javray boshladi. Abduvali esa onasining tayziqiga parvo qilmadi, chunki bu ishda shoshishni istamasdi. “O’g’limning gavdasi katta bo’lgani bilan o’zi hali yosh va juda g’o’r, hech bo’lmasa yigirmaga kirsin, odam tanisin…”, dedi.

Shu asnoda ona-bola o’rtasida kelishmovchilik chiqdi.
Abduvali yillar davomida o’z o’g’liga yaxshi tarbiya berishga urinib kelgan bo’lsa-da, farzand ma’naviy tomondan betovfiq buvisining to’liq ta’sirida edi.

Bir kuni ertalabdan, Abduvali, onasining galdagi javrashidan jahli chiqdi-da, “U – mening farzandim, istaganimda uylantiraman!”, degancha ishiga ketdi.

Onaning ancha jahli chiqdi. Axir, u o’z singlisiga uning qiz nabirasini olaman deb va’da bergandi. O’g’li esa keyingi yillarda o’zbilarmon bo’lib qoldi. U ayvonda o’tirib olib, o’ziga o’zi gapirib xumordan chiqa boshlagandi, nabirasi uyg’onib hovliga chiqib qoldi. Buyurtmalari ko’p bo’lgani uchun, u kecha kechgacha ustaxonada qolib, uyga qorong’uda kelgandi.
– Buvi, kim bilan gaplashayapsiz? – so’radi u.

Gaplarini eshitadigan inson topilganidan xursand bo’lgan keksa, betovfiq ayol o’z o’g’lini yomonlay ketdi:
– Qayoqdanam shu dadangni tuqqanman-a! U juda xudbin! Yaramas! Faqat o’zining fikrlarini maqullaydi. Ona bilan
hisoblashmaydi.
– Nima bo’ldi, o’zi? – so’radi nabira.
– Sening dadang, bilasanmi, qanaqa odam? Bilmaysan! U o’z otasini o’ldirgan!
– Yo’g’-ye, nima deyapsiz? Bobom, axir, kasal bo’lib vafot etganlar-ku, o’zingiz aytgansiz.
– Dadang bobongni qattiq do’pposlab urgan, natijada u kasal bo’lib qolib, bu dunyoni tark etgan.
– O’shanda, bobomni himoya qilmaganmisiz?
– Qilganman! Odamlarni yordamga chaqirganman. Ammo, dadang bobongni mayib qilib bo’lgandi! – dedi buvisi. Bu yolg’on gaplaridan uning ko’zlari xatto pirpiramadi.
– Tabib chaqirib, davolatmaganmisiz?
– Voy, bobongni ko’rmagan tabiblar qolmagan shaharda. Hammasini olib kelganman. Ammo, befoyda bo’lgan, – yana yolg’onladi buvi.
– Demak, dadam bobomning qotili ekan-da?!
– Ha!.. Shu ahmoq dadang, endi seni uylantiraman desam, hali vaqti erta deyapti. Mana, singlimning chiroylik, aqlli, mehnatkash nabirasi bor. Seni o’shanga uylantirmoqchiman! Singlimning qizi esa har kuni intizor bo’lib bizdan sovchi kutib o’tiribdi. Uylanasanmi?

Barcha gaplarni to’ppa-to’g’ri deb qabul qilgan g’o’r nabira, qalbidagi g’alayon tufayli indamadi. Buvi esa buni, sukut – rozilik alomati, deb fikr qildi.
– Sen o’zing dadang bilan gaplash. Meni uylantiring, degin.

Kechki ovqatdan so’ng, farzand dadasi huzuriga kirdi va so’radi:
– Buvim bugun siz va bobom haqida gapirdilar, shundaymi, dada?
– Ha, bolam. Men yoshligimda ahmoq bo’lganman. Men qalbimdagi jaholat va nodon onamning, ya’ni buvingning so’zlariga kirib, o’z otamni do’pposlaganman. Bobong kasal bo’lib qolganlar. Buving uni davolatmagan ham. Ammam uyiga olib ketib davolatishga harakat qilgan, lekin befoyda bo’lgan. Mayit ham ammamnikidan chiqqan.
– Buvim boshqacha aytayaptilar-ku!
– Yo’q, voqealar men aytganimcha bo’lgan.
– Siz yolg’onchisiz. Siz qotilsiz! Mening ham uylanishimga ruxsat bermayapsiz!
– Kimga uylanmoqchisan?
– Katta xolamning nabiralariga.
– Bu haqda menga ham og’iz ochganlar. Bilasanmi, aytilayotgan qizning onasi qanaqa xotin? Nechta erga tegib, nechtasidan chiqqan. Erlari uni begona erkaklar bilan tutib olishgan.
– Buvimlar aqllilar, shunday bo’lganda, u qizni menga ravo ko’rmasdilar. Siz o’zingiz ahmoq, yaramas, xudbin insonsiz! Siz – qotilsiz!
– Shunday hisoblasang, men ahmoq va yolg’onchi bo’lsam, meni qotil deb o’ylasang, men bilan boshqa gaplashma. Senga qancha mehr bergandim. Bor, yo’qol, sendek o’g’lim yo’q!

Farzandning jahli chiqdi, o’zini yo’qotdi va tezlikda tokchaga ilib qo’yilgan, o’zi yasab, dadasiga sovg’a qilgan pichoqni olib, qinidan sug’urdi. Otasiga yaqinlashdi.
– Mening esa, sizdek dadam yo’q! – dedi-da, pichoqni uning ko’ksiga sanchdi.
Dada bir silkindi-da, jon berdi.

Farzand faqat shundan so’nggina hovuridan tushdi va nima ish qilib qo’yganini his qildi. E, voh! Endi, bu dunyoda qanday yashaydi? Bundan ko’ra o’lgani yaxshi! U jahd bilan dadasining ko’ksidan pichoqni sug’urdi-da, uni o’z ko’ksiga tirab, ikki qo’li bilan tirab zo’rlab kirgizdi va yiqildi.

Ertasi kuni bu xonadondan ikki mayit qabristonga eltildi.

Et yemas eshon duo qilingan Abduvali Abdurahmon o’g’lining farzandli bo’lganini bir yildan so’ng eshitgandi. O’shanda, Yaratgan Zot, ishqilib, uni kechirsin, deb qo’ygandi.

Yillar shoshilmay ketaberdilar. Hayot davom etaverdi. Abduvali ismli yigitni duo qilganiga nihoyat o’n to’qqiz yil bo’ldi.

Shu kuni, o’shanda zuryodsiz bir yigitni ko’chada uchratganida, yonida bo’lgan jajji, hozir esa navqiron, odobli va ilmli yigitga aylangan eng kichik farzandi kechki payt uyiga kelib, Toshkentda duv-duv gap tarqalganini aytdi: “Falon mahallalik Abduvali ismli odamni o’z o’g’li chavoqlab o’ldiribdi, keyin pichoqni o’z ko’ksiga uribdi…”

Et yemas Eshon chuqur xo’rsindi. “Ha, Jazo va Qasos – muqarrardir!”, degan fikr uning ko’nglidan o’tdi.

2013 – 2014. Toshkent.