24 декабрь — Шоир ва драматург Пўлат Мўмин туғилган кун

   Таниқли шоир Пўлат Мўмин таваллудининг тўқсон олти йилликлари арафасида унинг ўзи яшаган давр, устозлари ва замондошлари ҳақидаги хотираларини диққатингизга ҳавола этмоқдамиз.

Озод МЎЪМИН ХЎЖА
УСТОЗЛАР ВА ЗАМОНДОШЛАРИМ ҲАҚИДА
Атоқли шоир Пўлат Мўмин хотиралари

1. КИРИШ: САБАБ ва ОҚИБАТ

Менинг талабалигим Тошкент Давлат Университетининг Физика факультетида ўтган. Бу олий ўқув масканида таълим олиш ўша пайтларда (1970-1975 йй.) осон эмасди. Домлалар жуда талабчан, фанларни тўлиқ ўзлаштирмагунимизча қўйишмас эди. Бундай катта ва мураккаб ҳажмдаги билимларни эгаллай олмаганлар шавқатсизларча ўқишдан ҳайдалар эди. Кўпчилик дифференциал тенгламаларга, интегралларга тўла олий математикани, тушуниш ўта мушкул квант механикасини, электродинамикани ва назарий механика ва физика сирларини ўрганишга қийналишарди. Начора, улар фан арбоби бўлиш учун туғилмаган йигит-қизлар эдилар. Аммо, талабаларнинг асосий қисми ўқишни муваффақият билан тугалладилар. Ва шу пайтга қадар ўз танлаган соҳаларида жавлон урмоқдалар. Ўзим физика ва фалсафа фанларини севар эдим. Уларни билиш орқали бу дунёдаги ҳали ўзимга ва балки бошқаларга ҳам номаълум сирларни аниқлашни, шахснинг инсоният жамиятида муваффақият қозониш эшигининг калитини топишни орзу қилар эдим. Шунингдек, айрим ёшларга хос равишда шеърлар битардим. Уларни ҳеч кимга кўрсатмасдим, фақат яқин дўстларимга ўқитиб кўрардим. Гоҳо-гоҳо шу Унивеститетнинг филология факультетида таҳсил олаётган синглим Табассум улар билан танишиб, баъзи бирларни ёдлаб оларди. Ва уларни ўз талабадошлари орасида ўқиб берар экан. Улар эса ўз навбатларида ижобий хулосалар айтишар экан.
Бир куни синглим айтиб қолди (ўшанда мен охирги курсда ўқир эдим, сана 1975 йил эди):
– Озод! Бизнинг бир ажойиб ва антиқа домламиз бор. Унинг учун ҳеч қандай нуфузли инсон писанд эмас! Номи чиққан адибми ё амалдор шоирми, уларнинг ёмон ёзган асарларини пачоғини чиқариб танқид қилади. Аммо, истеъдодлиларнинг ҳурматини жойига қўяди. Унга шеърларингни кўрсатсанг-чи!
– Исми нима? У ҳақда эшитганманми? – сўрадим мен.
– Норбой Худойберганов, – жавоб берди синглим.
Мен бу адабиётшуноснинг мақолаларини ўқиган эдим. Уйимиз адабиётга доир газеталар ва журналларга ҳамиша тўла бўларди. Дадамлар канда қилмай уларга ҳар йили обуна бўлардилар. Истасам ҳам, истамасам ҳам уларни қизиқиб варақлардим, диққатимни тортганларини ўқир эдим. Яқиндагина Норбой аканинг, шуҳрат чўққисига чиқаётган шоир Эркин Воҳидов эълон қилган баъзи шеърларини қаттиқ танқид қилган мақоласини кўргандим.
– У менинг ёзганларимни ер билан яксон этса керак. Қўйсанг-чи, менинг ниятим яхши олим бўлиш, диссертация ёқлаш, фан соҳасида кўзга ташланишдир, – жавоб бердим мен.
– Дугоналарим айтишаяпти, физиклик касбига ўқисанг ҳам, сенда яхши адабий истеъдод бор экан. Кўрсат. Пачоғингни чиқарса чиқарар, сендан нима кетди… Мен у билан гаплашиб, қайси пайтга боришингни маълум қиламан.
Шу гапдан сўнг, мен ҳаётимда бир ажойиб инсон билан танишдим (бу сабабдаги биринчи занжир). Шеърларимни дасталаб, буюк адабиётшуноснинг қошига бордим. У зот саломимга алик олиб, бир назар ташлади-да, шартта сўз қотди.
– Адабиётга “Ялла” ансамбли керак эмас.
Бу гапнинг маъносини дарҳол тушундим. Ўша даврда ёшгина Фаррух Зокиров атрофига яхши мусиқачиларни тўплаб, шу номда вокал-чолғу ансамбли дейилувчи гуруҳ тузганди. Улар ғарбда ривожланиб бораётган эстрада ва рок йўналишида қўшиқлар айта бошлагандилар. Сочлари елкаларига тушар, Европа санъаткорларидек кийинишарди.
Менинг эгнимда ўша пайт расм бўлган, барча ёшлар кийиб юраётган клёш шим бор эди. Куйлагим устидан тўқилган жунли майка кийгандим, у ҳам ёшлар орасида “мода” эди. Ўша пайтда қуюқ бўлган сочларим қулоқларимни сал ёпиб турарди.
“Мени роса эркатой бола экан!”, деб ўйлаётгандир, бу домла, деган фикр ўтди. Лекин, айтиб қўяй, дадамлар на мени ва на укаларимни ҳеч қачон эркалатмаганлар. Меҳнатга ўргатганлар. Ҳовлимиздаги ерни ўзимиз чопардик, экинлар экардик, чопиқ қилардик ва суғорардик. Кўп қатори пахта теримига ҳам борганман, ёз мавсумларида турли жойларда, хусусан талабалардан тузилган қурилиш бригадаларида ҳам ишлаб, баҳоли қудрат пул топганман…
Начора. Бу гапга жилмайдим. Шеърларимни бердим. Норбой ака жиддийгина сўзлашиб, қачон келишимни айтди.
Кейинги учрашувимиз қувноқроқ кечди. У мени табассум билан қарши олди.
– Озодбой! – мурожаат қилди у, саломимга алик олгач. – Шеърларинг менга ёқди. Аммо, сенда маҳорат йўқ. Шу йўналишда ишлашинг керак.
У Совет Иттифоқига ва дунёга машҳур шоирларнинг номларини санади.
– Мана шуларнинг асарларини синчиклаб ўқишинг, ўрганишинг лозим. Шунда сендан яхши ижодкор чиқади.
– Хўп, – дедим мен. – Албатта ўрганаман.
– Ундай бўлса, сен индинга пешиндан сўнг, соат учга радиокомитетга кел. Шеърларингни ўзинг билан ол. Уларни эфирда ўқийсан.
Мен лол қолдим. Нега, тўсатдан? Ахир, уларнинг пачоғини чиқаришларини кутаётгандим-ку!..
Радиокомитетда муҳаррир бўлиб ишлаётган Муроджон Раҳмонов устозининг мен ҳақимдаги илтимосига ижобий жавоб қилди-да, уларни олиб қолди. Бир неча кундан сўнг, “запись”га келишимни тайинлади.
Келганимда у шеърларимни “таҳрирлаганини” кўрдим. Айримларининг хаттоки маъноси ўзгарибди. Яширин маънолар йўқолибди. Мен нима дея олардим… Норбой Худойберганов ёш шоирга оқ йўл тилаган сатрларини ўқиди-да, кетди. Навбат менга келди. Мен ўқишларим овоз операторига ёқмади. Бир, мендан ёши катта, қорачароқ йигит, кейин унинг журналист Сабриддин Садриддинов эканлигини билдим ва дўстлашиб ҳам қолдим, менга ҳижжалаб қандай ўқиш кераклигини ўргатди. Хуллас, ўшанда илк бора менинг ижод намуналарим Ўзбекистон ҳудудида янгради.
Шундан сўнг ҳам, Норбой Худойберганов бу билан тинчимади. Ушбу шеърлар билан мени етаклаб, ўша даврнинг яхши нашрларидан ҳисобланувчи “Гулистон” журналига олиб борди. У ерда шоир Сулаймон Раҳмон ва адабиётшунос Маҳмуд Саъдий (бу сабабнинг иккинчи занжири) билан танишдим. Улар шеърларимни олиб қолишди ва бир ҳафтадан сўнг келишимни тайинлашди. Айтилган вақтда ҳозир бўлдим. Сулаймон ака назмий сатрларимни ўқиганини айтди. Камчиликларни кўрсатди. Ва менга шеър ёзиш маҳоратидан озроқ дарс берди. Маҳмуд ака эса мендан сўради.
– Озод, сен физикада нима қилиб юрибсан?
– Нима қиламан, ўқияпман, менинг касбим шу.
– Балки, адабиётга ўтишинг керакдир?
Мен елкамни қисдим.
– Айрим шеърларинг баъзи урилиб кетган шоирларни эслатаяпти…
Мен индамадим. Ўша пайтда аксар шоирларнинг назмий сатрлари асосан ҳеч кимни хафа қилмайдиган тарзда битилар эди. Ҳозир эса бундай эмас. Мустақилликдан сўнг, бўзчи билганини тўқийди, деганларидек, ўзини даҳо санайдиган сўзи ботир, ўзи ботир, туроқ нималигини, оҳанг нималигини билмайдиган шоирларга тўлиб кетди.
Маҳмуд Саъдий сўзларини давом этдирди.
– Биз сенинг шеърларингни саралаб, бош муҳаррир Асқад Мухторга бердик. Натижасини уч-тўрт кундан кейин биламиз. Келаётган сешанба кун сени кутамиз.
Ушбу сешанба менга қувонч бахш этмади.
– Бош муҳаррирнинг айтишича, шеърларинг жуда маъюс ва мунгли эмиш. Шундай ажойиб замонда яшаётган ёш инсон ўз қувончини изҳор этиши керак экан… Сен хафа бўлма, ижодингни давом этдиравер! – деди Маҳмуд Саъдий.
Лекин, ўша воқеадан сўнг шеър битишларим камайди. Фақат ўзим учун, руҳий ҳолатимни акс этдириш учунгина ёза бошладим. Асосий кучимни физика фанига бағишладим. Чунки, менга айримлар маслаҳат берганидек, совет воқелигини мадҳ этувчи сатрларни бита олмадим. Бунга борлиқдан онгимга куч келмади.
Ушбу воқеалар кетма-кетлигининг натижаси қандай тугаганидан қатъий назар, у мени икки ажойиб ижодкор билан учраштирди. Бири – Норбой Худойберганов бўлса, иккинчиси Маҳмуд Саъдий эди. Норбой ака гоҳо-гоҳо мени кўриб қолганда, албатта: “Физикада қандай оламшумул янгилик қилдинг?! Адабиётга ўт!”, деб таъкидларди. Унинг бу сўзларини яхши тушунмаган эканман. Вақт келиб, ижод қилиш истаги вужудимни забтига олди ва мен ўз касбимни бажариш жараёнига баробар равишда фантастик ҳикоялар ёза бошладим. Уларни кўтариб, таҳририятма таҳририят юрганларимда Маҳмуд Саъдийни тез-тез учратиб, у билан мулоқот қилиб турардим. Ана шундай суҳбатлар асносида, у менга айтиб қолди.
– Озод, сен отанг ижодининг бир бўлагисан. Отангга айт. Қирқинчи, эллигинчи, олтмишинчи йилларда у Ойбек, Ғафур Ғулом, Мақсуд Шайхзода, Миртемир ва бошқа адибларни кўрган, бирга фаолият юритган. Улар билан боғлиқ қизиқарли ва аҳамиятли воқеаларни ёзсин. Улар ҳам тарихда қоладиган сатрлар бўлади…
Мен мавруди келганда, шу сўзларни дадамга етказдим. Натижада, падари бузруворим турли воқеаларни дафтарга туширдилар. Улар матбуотда эълон қилинди. Ҳамда, 2004 йилда нашр этилган “Олқишлар, бағишловлар” китобига кирдилар. Аммо, бу китобнинг адади кўп эмас эди. Шунинг учун, дадамларнинг тўқсон олти йилликлари арафасида уларни яна бир бор ўқувчилар диққатига ҳавола этишга қарор қилдим.
Юқоридаги келтирилган ўзим ва шеърларим билан боғлиқ воқеалар кириш сўзи эди. Агар, ўша муносабатлар бўлмаганда, балки ҳеч ким менга “Дадангга айт, шуларни ёзсин!”, демасди. Ва улар фалсафадаги “Сабаб ва оқибат” қонунияти асосида битилмай қоларди.
Яна бир маълумотни айтишим керак. Бусиз, кириш сўзи тўлиқ бўлмайди. Бир неча йил аввал, дадамлар ҳақидаги радиодаги эшиттириш чоғида, журналист Берди Раҳмат мендан сўраганди:
– Нега шеърларингизни илк бор ўз шоир дадангизга ҳавола қилмагансиз?
– Шеърларим ичида севги сатрлари кўп эди. Уйланмаган эдим. Шунинг учун ийманганман. Лекин, кейинчалик кўрсатганман, – дегандим мен.
Дарвоқе, насиб қилса, ўша даврда ёзилган “маъюс ва мунгли”шеърларимни бир тўплам қилиш ниятим мавжуд.
Шу билан “Кириш сўзи”ни тугатаман. Нуқта қўйишдан аввал, буюк адабиётшунос Норбой Худойберганов руҳига бош эгаман. Оллоҳ раҳмат қилсин. Маҳмуд Саъдийга эса соғлиқ ва узоқ, баракали умр тилайман.

2. АСОСИЙ ҚИСМ: ПЎЛАТ МЎМИН ЭСДАЛИКЛАРИ

ОДАМНИНГ АВВАЛ КЎЗИ ТЎЙСИН

Болалар газетасида ишлаганимда, айниқса байрам арафаларида устоз Ғафур Ғуломдан болаларбоп шеър ундириш кўпинча менинг зиммамга тушарди.
Бир сафар шеър ёзиб бердилар-да:
– Бўш бўлсанг, мен билан юр, бир бозор айланамиз, – дедилар.
Биз Эски Жўвадаги бозорга тушдик. Устоз бозорнинг барча расталарини эринмай айлана бошладилар. Мен ёнларидаман. Ғафур ака баъзи сотувчилардан ҳўл мева ва сабзавотларнинг баҳосини сўраб қўярдилар. Уларнинг кўпчилигини қаердан эканлигини билардилар. Танишлар чиқиб қолса, улар билан ҳол-аҳвол сўрашиб, бироз гурунглашардилар. Сарҳил меваларга кўзлари тушса, узоқ разм солардилар-да, яна йўлда давом этардилар.
Шу тахлит эринмасдан бозорни бир айланиб чиқдилар-да, кейин ўзлари мўлжалга олган сарҳил мевалардан харид қила бошладилар. Кейин менга:
– Пўлатвой, билдингми мен нимага бозорни аввал айланиб чиққанимни?
– Йўқ, – дедим мен.
– Аввал турли хил меваларни кўриб кўзимни тўйдирдим. Билиб қўйгин, инсоннинг аввал кўзи тўйиши керак, кейин ўзи. Тушундингми?
Бу жуда ибратли ҳикмат эди. У зот яна сўзда давом этдилар:
– Қаерда яхши нарса бор билиб олдим. Қимматда ҳикмат бўлади, дейдилар машойихлар.
Устоз ўгитлари ҳамон ёдимда. Чиндан ҳам, фақат бозорда эмас, ҳаётнинг ҳар жабҳасида ҳам ўзимиздан олдин кўзимиз туйиши, тўйиши ва яна тўйиши керак, албатта.
Шунинг учун, ҳамиша бозорга тушганимда ҳам, ҳаётим жараёнида ҳам буюк адибнинг ўгитларини ҳисобга оламан.

БОЛАЛАРГА ЁЗГАНИМ, ЁЗГАН…
(Бир шеър ёзиш жараёни)

Устоз Ғафур Ғулом давримизнинг улуғ шоири бўлиши билан бирга болалар адабиётининг отахонларидан бири ҳам эди. Айниқса болаларга ёзган “Шум бола” қиссаси жаҳонга донг таратган. У барчага манзур ва машҳурдир. Ҳар гал ўқиганингизда худди янги асардек туюлади.
Шунингдек, болаларга ёзилган шеърларини ҳам ўқиган сари ўқигинг келаверади. Улар аллома шоиримизнинг ноёб ва бетакрор истеъдоди мевасидир десак, янглишмаймиз. Барча шеърлари фарзандларимизга нур-у ҳаводай керак. Отахон шоиримизнинг топқирлигига кўп бора гувоҳ бўлганман, дилимда тасаннолар айтганман. “Эҳ, нега мен шунақа ёзолмайман?!.”, деб ҳавас қилган онларим бўлган. Болалар газетасида ишлаган йилларимда устознинг ўндан ортиқ шеърларининг ёзилиши жараёнида иштирок этганимдан фахрланаман ва бундан кўп нарса ўрганганман.
Эсимда, янги йил арафаси эди-ёв, уйларига бордим. Газетамиз учун янги йилга атаб, болаларбоп шеър ёзиб беришларини илтимос қилдим.
У зот мени ичкарига олиб кирдилар. Одатдагадай хонтахта атрофига чўкдик. Ва суҳбатни бошладик. Ғафур ака:
– Ҳадеб “янги йил келди” деявериш ҳам ўринсиз, хўш, қани айтгин-чи Пўлатвой, ҳозир болаларга нима тансиқ, ўшани ёзамиз, тўғрими? – деб савол бердилар.
– Тўппа-тўғри. Ҳозирги пайт мева-чевалар тансиқ бўлса керак, – дедим мен.
Аммо, бу гапим устозни қаноатлантирмади. Ғафур ака анча ўйлаб қолдилар ва айтдилар:
– Ҳозир болаларга қуёш, иссиқлик тансиқ, ана ўшани ёзиш керак, – дедилар-да, олдилардаги оппоқ қоғозга “Қуёшчалар шеъри” деб сарлавҳа қўйдилар. Сўнг, менга “хўш, қалай?” дегандай саволомуз қарадилар.
Мен маъқулладим.
– Жуда яхши!
Устоз бир зум ўйладилар-да, шартта ёздилар:

Саъвалар куйлайди тонг отар куйин,
Қалин қор тагида ухлайди кўклам…

Бу сатрларни оғзаки ўқидилар ва яна ёза бошладилар. Шу аснода тўртликнинг кейинги икки мисраси ҳам пишириб, болалардай қувониб битдилар:

Арча атрофида бошлаймиз ўйин,
Ғоятда хурсандман, боладай мен ҳам.

Шу зайлда шеър туғилаверди. Устознинг маҳоратлари шундай эдики, ҳар тўрт сатрни бир ўйлаб қоғозга туширардилар. Кўпчилик бунга қодир эмас:

Улуғ ватанимиз осмон бўлса.
Биз унинг безаган юлдузларимиз.
Умримиз муттасил бир жаҳон бўлса,
Биз уни порлатган кундузларимиз.

Ғафур ака бу тўртликни ҳам товуш чиқариб ўқидилар ва:
— Хўш, маъқулми? – деб сўрадилар.
Мен яна мақтадим.
– Ғафур ака, бу тўрт қатор олдингисидан ҳам зўр!
Устоз қош чимирдилар.
– Нима аввалги сатрлар бўшроқми?
Хўмрайиб, қаламни хонтахта устига ташладилар. Мен ўнғайсизландим. Ва дарҳол гапимга тузатиш киритдим:
– Устоз, ибораларим мавҳумроқ чиқди. Ноаниқроқ гапирдим, шекилли. Аслида, улар бир-бирларидан зўрлар!
– Ҳа, бу гапинг яхши! – дедилар буюк адиб ва яна ўйга толдилар. Бироз руҳлари кўтарилди. Сездимки, ижод жараёнида Ғафур Ғуломга илҳомлантирадиган сўзлар айтиб туриш керак экан.
Янги тўртликни оғзаки ўқидилар ва ёздилар. Ўзларига ўзлари сўз қотдилар: “Энди якунини топиш керак, ҳар нарсанинг бошланиши, айниқса якуни зарур!” Бир фурсат ўйлаб, яна ёза бошладилар:

Яшаймиз ҳаётдан олиб бўсалар,
Умрнинг найини бизлар чалармиз,
Халқ-у ватанимиз қуёш бўлсалар,
Биз бу кенг осмонда қуёшчалармиз.

Бу якуний сатрлардан жуда яйрадиларки, асло таъриф этолмайман.
Умуман олганда, устознинг суҳбатлари шоирона эди. Яйраб гапирардилар ва қаршиларидаги инсонни ҳам яйратардилар. Айниқса, болалар билан гурунглари қизиқ эди, эшитсангиз, у зотга ҳамиша тасаннолар айтардингиз.
Ғафур ака бир йили болалар учун “Мукофот” номли китоб чиқардилар. Унга қалам ҳақи олмай, болаларга текинга тарқатдирган эдилар.
Мен улуғ шоиримизнинг болалар тилини, дилини билишларига бир неча бор ҳайратда қолганман. Болаларга осон, равон, қувноқ шеърлар ёзганларки, бундан кўп ёшлар ибрат олса арзийди. Улуғ зотнинг шоирлиги туғма эди, чиндан ҳам.
– Болаларга ёзганим ёзган, — дердилар ва шу сарлавҳали шеърлари ҳам бор эди.
Мен вақти-вақти билан устоз шеърларини мутолаа қилиб, илҳомланиб тураман.
Илҳом келганда устозимни хотирлаб бир шеър ёзган эдим. Ўшани ерда келтираман.

МУТЛАҚО ҒАФУР ҒУЛОМ

Энди ялқовликни ташлаб,
Мутлақо Ғафур Ғулом:
Шеър ёз экан, шеър ёз экан…
Ғ. Ғулом.

Донг таратди шеъриятда
Эл аро Ғафур Ғулом,
Ўзбекона ориятли
Бебаҳо Ғафур Ғулом,
Ундайин зотлар элимда
Оз-оз экан, оз-оз экан, оз-оз экан…

“Шум бола’’ дай эрка эрди,
Не деса ул янги дерди,
«Ёдгор,,у алқиссаси
Сержило Ғафур Ғулом –
Мумтоз экан, мумтоз экан, мумтоз экан…

Фикран топқир эрди ҳаддан,
Узмас эрди кўзни хатдан.
Доимо Ғафур Ғулом,
Аҳли ижод оламинда
Устоз экан, устоз экан, устоз экан…

Содда эрди ул «Кўкан»дай,
Тансиқ эрди гул ва нондай.
Сернаво Ғафур Ғулом,
Унга илҳом паризодлар
Ҳамроз экан, ҳамроз экан, ҳамроз экан…

Шеъри кезгай элда яшаб,
«Энди ялқовликни ташлаб,
Мутлақо Ғафур Ғулом,
Шеър ёз экан, шеър ёз экан, шеър ёз экан…

“СОЮЗ”ДАН ТАШҚАРИДА УРИШСИН

Қирқинчи йилларнинг охирлари эди-ёв, ёш ижодкор бўлсам-да, ёзувчилар уюшмасининг баъзи анжуманларида иштирок этардим. Устоз ёзувчиларнинг топқирликлари, сўз ўйинлари, лутфларини эшитиб ҳайратда қолардим. Устозларни ҳар эслаганимда, уларнинг қиёфалари кўз олдимга келаверади.
Бир йиғилишда, Ойбек ака билан Ғафур ака баҳслашиб қолишди. Бири- бирларидан қолишни исташмасди. Ўзлариникини маъқуллайберишарди. Ойбек ўша даврда Уюшма раиси эди. Бу йиғилишда қайсидир шоирнинг хулқи муҳокама қилинаётганди. Шунда бир қизиқ сўз ўйини бўлди. Ғафур ака муҳокама орасида:
– Бу дейман, “Союз”да (Ёзувчилар уюшмаси — Ёзувчилар союзи, деб аталарди ва ўзаро суҳбатларда қисқартириб “Союз” деган ибора қўлланиларди) икки ёш ёзувчи ёқалашибди. Бу нима деган гап? Яхши эмас ахир! Улар ёқалашадиган бўлса, “Союз”дан ташқарида ёқалашсин, унинг обрўсини туширмасин! –хитоб қилди.
Шунда Ойбек ака жавоб қилди:
– Йўқ, Ғафур! Улар “Союз” дан ташқарида ҳам уришмасин!
Ғафур ака гап қидириб ўтирмади ва шартта деди:
– Мен Совет союзидан ташқарида уришсин деяпман!
Бу икки буюк адибнинг сўзларидан кўпчиликнинг юзида ним табассум пайдо бўлганди, ўшанда.
Ойбек ака ҳам менга кўп ўгитлар берганлар. Ютуқ ва камчиликларимни айтиб турар эдилар. Ёзувчилар уюшмасига номзодликдан ҳақиқий аъзоликка ўтишимга тавсиянома ҳам ёзиб берган эдилар.
У зотга болаларга ва катта ёшлиларга ҳам ёзган қўшиқларим маъқул бўлганини, туҳматларга учраб, инсульт бўлиб, гапиришга қийналиб қолган пайтларда ҳам изҳор этган эдилар. Мени кўриб қолиб, мурожаат қилгандилар:
– Пўлат!.. Қўшиқларинг… яхши… Жуда маъқул…
Ва бошмалдоқларини юқорига кўтаргандилар.

ОЙБЕГИМИЗ – ОЙБЕГИМИЗ

Сўз боғидан мева терди Ойбегимиз,
«Йўлчи» каби дўлвор эрди Ойбегмиз.
Ёшлигинда гижинглаган той бегимиз,
Ойбегамиз, Ойбегимиз.
Соддаликда афандидан қолишмаган,
Эзилса-да, пастлар билан олишмаган,
Ўртанса-да демаган ҳеч “вой”, бегимиз,
Ойбегимиз, Ойбегимиз.

«Онегин»нинг ўзбекона таржимаси,
Унда кўрдим она тилим жимжимасин.
«Навоий»дек фикри жўшқин бой бегимиз-
Ойбегимиз, Ойбегимиз,

Ғаламислар Мусо тилин чўқишди-ей,
Охиринда ўзлари тиз чўкишди-ей…
Дердик: бунча чидамлисиз, ҳой, бегимиз?
Ойбегимиз, Ойбегимиз.

Учрашганда Мўминлардай эҳтиром-ла:
Таъзим бажо айлаб дердик: Ойбек домла.
Китобларга фазилатга бой бегимиз-
Ойбегимиз, Ойбегамиз, Ойбегимиз!

ҚИРС-ҚИРС ҚИЛМОҚДА…

Эллигинчи йилларнинг иккинчи ярмидан сал ошганда устоз Абдулла Қаҳҳор Ёзувчилар уюшмасига раис бўлгандилар. Ўшанда Миртемир, Шуҳрат акалар адабий маслаҳатчи бўлиб ишлардилар. Камина ҳам уларнинг ёнида болалар адабиёти бўйича маслаҳатчи эдим.
Нима бўлди-ю, Абдулла ака Ҳиндистон сафаридан келишлари билан зудликда барча адабий маслаҳатчиларни ҳузурларига чақириб қолдилар. Одатлари бўйича барчамиздан ҳол-аҳвол сўраб бўлиб, бироз жим қолдилар. Кўпчилик раҳбарлар ходимларига иш топширишдан олдин уларнинг ҳол-аҳвол билан қизиқиб, кайфиятларни сўраб, сўнг топшириқ беришларини пайқаганман. Кейин, оҳиста гап бошладилар:
– Аслида, сизлар уюшмада фақат адабий маслаҳатчигина эмассизлар, менга ҳам маслаҳатчисизлар, бугундан бошлаб, ҳаммамиз енг шимариб, янада жипслашиб, яхшироқ ишлашимиз керак!
Абдулла аканинг гаплари тагида ҳамиша яширин маъно бўларди. У зот Ҳиндистонга кетганларида бўлиб ўтган компартия аъзолари йиғилишида бир киши раисимизни қаттиқ танқид қилганди. Назаримда, шу ҳолатга шамаъ қилаётган эдилар.
– Хуллас, ҳеч қандай камчиликларга йўл қўйманг. Ҳар бир ишни жиддий ва бор кучингиз ва жаҳд билан олиб боринг, аммо белингиз қирсиллаб қолмасин! – дедилар устоз. Сўнг, жилмайиб қўшиб қўйдилар:
– Лекин, менинг амал курсим “қирс-қирс” қилмоқда…
Ва барчамизга иш йўналишимиз бўйича аниқ топшириқлар бердилар.

ТЕГМАГАНИ ЯХШИ

Устоз Абдулла Қаҳҳор Ёзувчилар Уюшмасига раислик қилаётган даврлари эди. Биноимиз йўлагида бир тўда ёш ёзувчилар ўзаро гурунглашиб турардик. Абдулла ака кириб келдилар. Дарҳол салом бердик. Одатда, сўрашишганимиздан сўнг, бизлар Устозга гап қотмасдик, у зотдан теша тегмаган, кутилмаган гап айтишларини интиқлик билан кутардик. Ёзувчи ва шоирларнинг фазилати янги гап айтишдадир, дейишади кўплар.
Шу пайт ташқи эшик очилиб, бир ёши улуғ ёзувчи ҳам инқиллаб-синқиллаб кириб келди. Абдулла ака ундан ҳол-аҳвол сўрай бошладилар. Бир йил аввал унинг хотини вафот этиб, бева қолганди. Шунинг учун, умумий гаплардан кейин, Абдулла ака сўрадилар.
– Ҳа, тақсир, уйландиларми?
Ёши улуғ ёзувчи жилмайди.
– Ҳеч ким тегмаяпти каминага, чидамайди шекилли, – деди-да, мункиллаб ўз ишлари билан бир хонага кириб кетди.
Абдулла ака оҳиста қаҳҳорона киноя қилди.
– Унга ҳеч кимнинг тегмагани маъқул, анча ҳоли йўқ бечоранинг, сал “тегса”, йиқилиб кетиши ҳеч гапмас…
Бизлар кулишни хам, кулмасликни ҳам билмай, ҳижолатомуз туриб қолдик.

РУС ТИЛИНИ ЎЗИ ЧИҚАРГАНДАЙ…

Устоз Абдулла Қаҳҳор сўзни чертиб айтадиганлардан, айниқса лутфга моҳир, топқир эдилар. Одамларга, ҳолатларга баҳо беришда устаси фаранглардан ҳисобланардилар.
Тил софлигини, сўз аниқлигани ёқтирардилар.
Бир куни, Ёзувчилар уюшмасида бир ёзувчи компартия аъзолари йиғилишини рус тилида олиб бора бошлади. Анжуманларни шу забонда ўтказиш русум эди ўша пайтда. Мажлис олиб борувчи рус тилига унча уқуви йўқроқ эди. Қоидаларини чала-чулпа биларди. Шундай бўлса-да, бемалол, пинагини бузмай, пала-партиш, келишикларга риоя қилмай, ўзи билганча бетўхтов гапирардики, кўпчиликни бундан энсаси қотарди.
Мен ўша йиғилишда, устоз билан ёнма-ён ўтирардим. Абдулла аканинг янграётган саводсизларча гапларга ғаши келди.
– Оббо, хумпар-ей, ўрис тилини ўзи чиқаргандай гапиради- я!.. – дея киноя қилди.
Бу топқирлик одилона баҳо эди. Абдулла акадан ўзга ижодкор бундай ибора топа олмасди, ўша дамларда, назаримда.

МЕҲРИ БОР, ҚАҲРИ БОР – АБДУЛЛА ҚАҲҲОР

Танитди элига унинг “Сароб”и,
Қўлма-қўл бўларди ҳар бир китоби.
Бошига қўярди дўст-у аҳбоби,
Яхшига меҳри бор
Абдулла Қаҳҳор.

Қаламин тутарди қўл ювиб, артиб,
Ҳалоллик ул учун асосий тартиб.
Ҳар сўзни қирқ бора кўрарди чертиб.
Ноёбий иқтидор
Абдулла Қаҳҳор.

«Қўшчинор чироғи» ёритди йўлин,
Ғанимлар буради адибнинг қўлин,
Гоҳида атайлаб буздилар кўнглин,
Ёмонга қаҳри бор
Абдулла Қаҳҳор.

Бардош бероларди чўнг машаққатга,
Янги гап айтарди аҳли суҳбатга.
Умид боғлаганди Сайид Аҳмадга,
Ижодда бетакрор
Абдулла Қаҳҳор.

Иқтидорли ёшнинг бошин силаган,
Барига соғлиғ-у омад тилаган,
Ғўра қаламкашни роса элаган,
Энг одил, энг ҳушёр
Абдулла Қаҳҳор.

Не улуғ зотлар-да чекдилар фарёд,
Адабиётда ҳам учраркан жаллод,
Аларнинг қилмишин айлади исбот –
Энг биринчи бор
Абдулла Қаҳҳор.

Унга ҳайкал бўлди митти “Синчалак”,
Асло унутмагай ҳозир, келажак.
Улуғ адиб эрди, танти-довюрак,
Ҳамиша сафда бор
Абдулла Қаҳҳор.

ЎРИК ГУЛЛАГАНДА

Мендан баъзида “Ҳамид Олимжон билан учрашганмисиз”, деб сўрашади. Учрашганман дейман-у, ижодий жараён бўлмагани учун айтишга тортинаман. Шундай бўлса ҳам, юрагимдаги гапимни айтаман.
Ўттиз саккизинчи йили, баҳорда, Қўғирчоқ театрида биз – мактаб ўқувчилари билан Ҳамид Олимжон, Адҳам Раҳмат ва устозим Қуддус Мухаммадийлар билан учрашув ўтказилганди. Бу тадбир ҳамон кўз ўнгимда туради. Ўшанда Адҳам ака Маршакнинг “Мистер Твистер” достони таржимасини, Қуддус ака ўзининг “Ҳой, саъвақуш, саъвақуш, Кел, менинг ёнимга туш” шеърини завқ билан ёддан айтишганди. Ҳамид Олимжон эса шоирона виқор-у салобат билан “Деразамнинг олдида бир туп ўрик оппоқ бўлиб гуллади” шеърини баланд овозда ўқиб берганди. Айниқса, у “оппоқ” сўзини “аппоқ” дейиши ўзига хос ва ёқимли туюлганди.
Кейинги эсдалигим бошқачароқ. Мен Педогигика институтида таҳсил олар эканман, ҳар куни эрталаб Ўрдадаги Қаймоқ бозорда тўрт хурмача қатиқни сотиб, кейин ўқишга борардим. Ҳар куни қаймоқ бозорга Ишчилар шаҳарчасига яқин Известия маҳалласидан ўтардим.
Бир куни ўша маҳалладаги кўча оғзига етганимда, рўпарамдан Ҳамид ака чиқиб қолди ва сўз қотди.
— Ҳой, йигитча! Бир хурмача қатиқ сотиб кетинг! – деди-да, мени уйига бошлаб борди. Нархни сўраб, пулни берди ва ишига кетди. Хурмачадаги қатиқни ҳовлида куйманиб юрган бир нуроний онахон бўшатиб, идишни ювиб берди ва “Яхши ивитилган экан!”, деб мақтаб қўйди. Шу пайт ичкаридан Зулфия опа чиқиб қолдилар. Дарҳол салом бердим. Алик эшитгач, чиқиб кетдим. Сўнг, ич-ичимдан севиниб, ғурурландим. Институтга боргач, курсдошларимга “Мен Ҳамид Олимжондай машҳур шоирга қатиқ сотдим!”, деб роса мақтандим.
Умуман олганда, Ҳамид Олимжон менга маънавий устоз бўлган. Мен унинг шеърларини кўп ва хўб ўқиб, улардан анча маҳорат сирларини ўрганганман.

УСТОЗНИНГ ОҚ ФОТИҲАСИ

1941-1945 йилларда кечган Уруш йиллари педагогика институтида таҳсил олардим. Адабиётдан Мақсуд Шайхзода дарс берарди. У, одатда аудиторияга киргач, аввало талабалардан ҳол-аҳволларини суриштирар, ота-оналарининг соғлиғини сўраб, барчанинг кўнгилини кўтарарди. Шундан сўнггина дарс бошларди. Бу ўта олижаноблик эди.
Ҳозир академиклик даражасига етишган Шоназар Шоабдураҳмонов билан бир курсда эдик. Иккаламиз шеъриятга, тилга кизиқардик. Ўша кезларда факультетимиз деворий газетасини иккаламиз чиқарар эдик. Уруш тугаб қолган эди — зафар яқинлашган пайтлар. Деворий газетани ўз шеърларимиз билан безардик. Бир гал газетамизда Шоназарнинг устозлар хақидаги, менинг эса “Зафар шуъласи” шеърим босилганди. Бу шеърларни Шайх ака (кўпчилик у зотни шундай чақирар эди) ўқиб қолибдилар. Дарс чоғида устоз бизга деворий газетадаги шеърларни кўчириб беришимизни тайинладилар. Ийманиброқ кўчириб бердик. Орадан тўрт-беш ой чамаси ўтар-ўтмас, не кўз билан кўрайликки, ўша шеърларимиз “Армуғон” альманахида чиқибди. Устоздан миннатдор бўлдик. Ул зот бир куни дарс пайтида, Шоназар билан менга:
– Энди сизларга оқ фотиҳа бераман, шеърларингизни газета-журналларга олиб бораверинглар, мен кўпларига тайинлаб қўйдим, – дедилар.
Бу устозлик меҳрибонлиги эди, албатта.
Мақсуд Шайхзода менга оқ йўл тилаган биринчи муаллим сифатида ёдимда қолган.

БОЛАЛАРНИ МАҚТАШ ЯХШИ
(Қуддус оға таълимотидан)

Яқинда бир танишим, “Қуддус Муҳаммадий домла тетикмилар ҳали?” деб сўраб қолди. Қаранг, ул зот “ўтганларига” бир неча йил бўлса-да, устоз одамлар наздида ҳаёт эканлар. Ўша танишимга устознинг ўзга дунёга рихлат қилганларига бир неча йил бўлганини айтсам, у ишонқирамади. “Ростданми?” – деб, ажабланди. У ёшлигидан Қуддус оғанинг шеърлари ихлосманди экан.
Ҳақиқатдан, Қуддус Муҳаммадий менинг ҳам наздимда ҳаётда мавжуддеклар. Устоз билан кўпинча мактаблардаги учрашувларга бирга борардик. Чарчамай, деярли бир соат болаларга ёддан шеър ўқи берардилар. “Бунақада ҳориб қолмайсизми”, десам, “Йўқ, мен ёшлардан куч оламан”, деб жилмаярдилар.
Агарда учрашув чўзилиб кетгудай бўлса, қизиқ шеърлардан ўқиб, болаларни кулдириб, чарчоқларини босарди Қуддус оға. Шунингдек, ўқувчиларнинг ота-оналарини, муаллимларини мақтардилар. Улар бундан хушнуд бўлишарди. Бу усул менга таълим ҳам бўлганди. Учрашувларга борганимда, болалар зерикиб қолишса устоз усулларини қўллардим, муаллимлар шодланишарди.
Мен ҳам бир китобимнинг номини “Мақташгани яхши бўлди” деб атадим. Ёмон ҳулқли бир болани бувиси унинг яхши томонини кўрсатавериб, яхши болага айлантирганини айтганман.

Мақтов кимга ёқмайди,
Мақтовга ким оғмайди.

Бу устозимга ҳам шеър бағишлаганман:

ҚУДДУС МУҲАММАДИЙ

Қуддус Муҳаммадий
Дейилган чоғда,
Шеър айтиб тургандай
Мактабда, боғда.
Шоир борган сари
Жўшиб айтадир,
Болалар номини Қўшиб айтадир
Болалар ўлтирар
Атроф тўлдириб,
Шоир шеър ўқийдир
Роса кулдириб.
Тўдадаги болага
Ўхшайдир шоир.
Барча ёзганлари
Болага доир.
Болалар чаманда
Жонли чечаклар,
Қушларни учирар
Олқиш чапаклар. Болалар-бол дейди
Ҳар бир сўзида,
Шоирлик нури бор
Теран кўзида.
Шеърин ўқийверар
Завқин ошириб,
Тамшанар болалар
Оғзи очилиб.
Болалар шоири
Бўлиб туғилган,
Қалбига болалик
Меҳри йўғрилган.
Шоир шеърин ўқир
Баралла ёддан,
Мазмуни олинган
Ушбу ҳаётдан.
Маним назаримда
Бу Муҳаммадий,
Шеър ўқиб тургандай
Мангу-абадий.
Гўдаклар тикишар
Шоирга кўзин,
Шеърларда болалар
Кўришар ўзин.
Шеърида барҳаёт
Шоири мумтоз,
Болалар ёнида
Шеър ўқир устоз.

ЁМОННИ ҲАМ ЁМОН ДЕМАС ЭДИЛАР

Устоз Миртемир ҳам менга таълим берганлар. Ул зотнинг ёзгани ҳам, қиёфаси ҳам, меҳрибонлиги ҳам ибрат эди мен учун.
1948-йилда, мен ёш шоирман, “Алла билан Жалла” деган эртак ёзиб домлага кўрсатдим. Унда “Эчкича” деган сўз бор эди. Менга ётиғи билан эсдан чиқмайдиган қилиб, бундан кейин “эчкича” деган сўзни ишлатманг, халқимизда уни “улоқ” дейишади, деб уқтирганлари ҳамон қулоғимда.
У зот барча ёшларга меҳрибонлик қилардилар. Кўпчилик қатори менга ҳам беҳад меҳр берганлар. Мисол учун, уйларида мени меҳмон қилар эканлар, “Гул ва пиёз” қитъалар китобимга ажойиб сўзбоши ёзиб берганлари ҳеч эсимдан чиқмайди. Мен эса ўз вақтида устозимга етарли жавоб бера олмаганимдан ҳамон ҳижолатдаман.
Миртемир ака жуда кўп йиллар радиокомитетда қўшиқбоп шеърларни саралашга бош-қош бўлганлар. Ҳар йиғилишга эринмай такси буюриб, келиб-кетардилар. Илинадиган шеърлар бўлса, қалам урардилар, яхшиларидан севинардилар. Ҳозирги даврда радиотўлқинларда ва бошқа электрон қурилмалардан янграётган ўша давр қўшиқларида устознинг ҳам катта улушлари борлигига гувоҳман, дея оламан.
Устознинг ибратомуз, бетакрор фазилатларини бири шу эдики, у ҳам бўлса, ёмон одамни ҳеч қачон ёмон демасдилар, баъзан у ҳақда сўраб қолгудай бўлсам, “Ҳа, бир кун тузалиб қолар”, деб қўяқолардилар.

У зотга атаб бир шеър ёзганман:

МУЛОЙИМ МИРТЕМИР ЭРДИЛАР

Шеъриятда жўшқин дарёйи Сир эрдилар,
Халқи учун заҳматга шай-ҳозир эрдилар.
Сўзга жило берардилар зар-у маънодан,
Рост ёзишга соз ёзишга қодир эрдилар.
Ва сермева дархт эрдилар тўртта фаслда,
Талай ёшга танти устоз ва «пир» эрдилар.
Қўшикнавис эрдилар зукко, иқтидорли,
Сўз денгиздан жавоҳирлар топқир эрдилар.
Таржимани шундоққина қийиб кўярдилар,
Элатларга қардош, жондош-томир эрдилар.
Ёмонни ҳам ёмон демасдилар, тузалар деб,
Яшабдики, қалби тўла меҳр эрдилар.
Устоз роса Мўмин эрдилар, камтарин зот,
Ижодда алп, мулойим Миртемир эрдилар.
.

ИЖОД-ФАНДА ИЗЗАТ ТОПГАН СУЛТОН

Олим ва драматург Иззат Султон билан жуда яқин эдик. Оиламиз орасида борди-келди ҳамиша бўлиб келган. У зотнинг рафиқалари Замирахон опа, ёзувчи Шуҳратнинг жуфти ҳалоллари Турсунхон опа ва менинг аёлим бир-бирлари яқин дугоналардек бўлиб қолишганди. Сабаби, 50-йиллар охирида Ёзувчилар Уюшмаси аъзоларига Чилонзордаги бир “дом”дан турар жойлар берилганди ва у ерга кўчиб борган барча ижодкорлар бир-бири дўстлашиб, яқинлашиб кетишганди.
Иззат Султон катта обрўга эга бўлиб, ўз пайтида Фитратдек олимдан таълим олган ижодкор эди. Бу зот бутун Иттифоққа маълум ва машҳур “Алишер Навоий” драмасининг муаллифи сифатида ҳам ҳурмат қозонганди. Бу асар наинки қатор ўн йилликлар давомида “Ҳамза” театри саҳнасидан тушмай келди, унинг асосида кино ҳам олинганди.
Бундан ташқари, у ботир ижодкор ҳам эди. 50-чи, 60-йилларда динга қарши аёвсиз кураш авжга чиққан пайтда, динга оид иборани ўзининг янги пьеса-драмаси сарлавҳасига қўйганди. У барчага, партия раҳбарларига ҳам тушунтиргандики, “иймон” сўзи диний эмас, унинг асл маъноси асосан одамийликдир, шунинг учун, бу иборадан асло чўчиш нотўғри! Ва барчани бу ғояга ишонтира олганди. Натижада, “Иймон” номли драма “Ҳамза” театрида қўйилганди. Унинг радиоспектакли ҳам бор эди.
Мен 60-йилларнинг бошидан болалар учун пьесалар ёза бошладим. Улар Ёш томошабинлар ва Муқимий номли театрларда анча йиллар мобайнида қўйилди. Уларни кўрган Иззат ака яхши баҳо бердилар. Ва ютуқ ва камчиликларини айтдилар. Кейинги ижодимда у зотнинг ўгитларини албатта ҳисобга олдим. 80-йилларда менга бир таклиф бердилар: “Пўлатхўжа, сизнинг савдо ходимлари орасида анча-мунча таниш-билишларингиз бор. Уларнинг феъл-атворларини яхши биласиз. Келинг, биргаликда савдо аҳли тўғрисида бир пьеса ёзайлик!” Мен розилик билдирдим. Бироқ, бу ишни бошлашнинг ҳеч мавруди келмади. Бундай асар ёзилмай қолиб кетди. Аммо, қадрдонлигимиз то умрларининг охиригача давом этди. Қуйида Иззат Султоннинг 90 ёшига атаб ёзган мувашшаҳимни келтираман:

ИЗЗАТ СУЛТОН

И. Ижод-фанда Иззат топган Султонсиз,
3. Замирахон паноҳида омонсиз,
3. Замин-замон китобини битгансиз,
А. Алломасиз, кўп илгари кетгансиз.
Т. Толеъингаз заҳмат ила келгандир,
С. Салоҳият сизда сочиб турар нур,
У. Умидингиз жуда баланд, узмайсиз,
Л. Лабзингизни Мўминлардай бузмайсиз.
Т. Талъатингиз, қиёфангиз энг содда,
О. Оқилона иш тутгайсиз ижодда,
Н. Натижа шул: Юздан ошинг ҳаётда.

ТЕМИРНИНГ ПЎЛАТГА ПЎПИСАСИ

Болалар газетасида ишлаган кезларим эди. Шу вақтнинг ўзида Ёзувчилар уюшмасида ёшлар билан ишлаш комиссиясида ҳам котиблик вазифасини ҳам бажарардим.
Ўтказиладиган ҳар бир Кенгаш йиғилиши баённомасини уюшма котибиятига топширишим лозим эди. Ўша вақтда шоир Темур Фаттоҳ уюшма котиби
эди. Унинг обрўси баланд, айтгани айтган, дегани деган, замон эди. Сабаби, у Ўзбекистон гимни шеърининг муаллифи сифатида донг қозонганди.
Бир куни таҳририятда ўтирсам, қўнғироқ бўлиб қолди. Гўшакни кўтарган эдим, симнинг нариги томондаги одам менга дўқ қилди. Товушидан танимадим.
– Нега йиғилиш протоколини топширмадинг ўз вақтида! Эртадан қолмасин! —
Аввалига мен бироз гангиб қолдим, сўнг ўзимга келиб жавоб қилдим.
– Аввало, ассалому алайкум! Кечирасиз, ким бўласиз? Танимадим.
– Мен Темурман, – деб яна пўписа қилди, баланд овозда.
Унинг пўписаси менга эриш туюлди, ҳиёл нафсониятимга теккандай ҳам бўлди. Мен ҳам овозимни баланд қилиб жавоб бердим.
– Кечирасиз, сиз Темир бўлсангиз, мен Пўлатман!
Ва бирдан гўшакдан кулги эшитилди. Ва, Темур Фаттоҳ мулойимлашиб, кейинги суҳбатни одобона давом этдирди. Бу мулоқотни ёнимда турган дўстим Эркин Жабборов эшитиб турган эди, сўнг роса кулишдик. Эркинжон билан суҳбатлашиб қолсак, гоҳо-гоҳо, ўша Темур билан Пўлат мулоқотини эсга оламиз.
Темур Фаттоҳ билан эса ўша воқеадан сўнг яқинлашиб кетдик. У зот ҳам менга анча таълим берганлар.

РАҲМАТ АКАГА «РАҲМАТ» ДЕБ ЮРАМАН

Илгари замонларда Ёзувчилар уюшмасига аъзо бўлиш икки босқичдан иборат эди. Аввал, аъзоликка номзод қилиб олинарди, сўнг бир неча йил ўтгач, ижоди равон кетаётган бўлса, ҳақиқий аъзоликка қабул этиларди. Мен ҳам шу икки босқичдан ўтганман. Ва бунинг аламини ҳам тортганман.
Бир минг тўққиз қирқ саккизинчи йилда Ёзувчилар уюшмаси аъзолигига номзод сифатида қабул этилгандим. Икки йил ўтгач, ҳақиқий аъзоликка ўтишга жазм қилдим. Лекин, бу қарорим нотўғри бўлиб чиқди.
Ўша давр алғов-далғов йиллар эди. Талай ёзувчилар ҳибсга олинган. Институтда таълим берган устозим Мақсуд Шайхзода, Сайид Аҳмад, Шуҳрат, Шукрулло ва бошқа яна бир қанча адиблар қамоқда азоб чекишарди. Буюк ёзувчи Ойбек эса ижоддан четлатилганди. Бу кунларда тасаввур қилиш қийин, ҳатто боласини бешикка белаган ёзувчи ҳам, бир тўйда чопон кийган шоир ҳам душман ва гуноҳкор эди. Халқ орасида ижодкорлик хавфли касб сифатида баҳолана бошлаганди. Шунинг учун, уйланмоқчи бўлган шоир-ёзувчиларга қиз бермай ҳам қўйишганди. Ҳозирги пайтда, бу гаплар кулгили туюлиши мумкин.
Аризам котибият йиғилишида муҳокама этиладиган бўлди. Мен ҳам унга чақирилдим. Мажлисни ўша пайтдаги Уюшма раиси ўринбосари бошқарарди. Номзодликка ўтишимда менга тавсияномаларни устозлардан Ойбек, Шайҳзода ва Миртемир беришгани тўғрисидаги ҳужжат ўртага тушиб қолганини сездим. Бу маълумотни эшитган раҳбарият бир-бирига қараб қўйишди. Ижобий натижадан умуман умид йўқ эди. Чунки, бирор кимса ўрнидан туриб, “Пўлат Мўмин қамалган одамларнинг думи, унинг ҳам чорасини кўриш керак!”, деб қолса, тамом эдим. Раҳбариятнинг ўзаро шивир-шивиридан сездимки, ҳеч ким менинг томоним эмас, аризамга яхши жавоб бўлмайди. Ўшанда, ёнимда менинг ҳолатимни кузатиб, ачиниб ўтирган қадрдоним Раҳмат Файзий ҳушёрлик қилиб, секингина менга: “Пўлатжон, аризангни қайтариб ол!”, – деди ҳеч кимга эшиттирмай.
Мен дарҳол ўрнимдан туриб, раҳбариятга сўз қотдим.
– Кечирасизлар, мен ўйлаб кўрсам, хали ҳақиқий аъзоликка ўтишга лойиқ эмас эканман. Аризамни кўриб чиқмаслигингизни илтимос қиламан. Уни қайтариб оламан.
Бу мурожаатимга раҳбарият аъзолари, аввалига нима дейишни билмай қолишди, кейин ноилож рози бўлишди. Менинг эса елкамдан тоғ ағдарилгандек бўлди.
Ўша мажлисни эслаганимда, яхшилик қиладиган ва устозликни қизғанмайдиган одамлар борлигидан мамнун бўламан. Ўз вақтида менга устозона қимматли маслаҳат берган Раҳмат акага доимо қалбимда «Раҳмат» айтиб юраман.

ШУҲРАТНИНГ ШУҲРАТИ

Ижодкорлар баъзан ўзларига адабий тахаллус танлашарди. Яхши ният билан албатта. Кўпларига ярашгандан ярашади, узукка кўз солгандай. Гоҳо ижодига мос ва хос бўлиб қоладики, мухлислар ҳам уларга ихлос қўйишади.
Бўлажак шоир ва ёзувчи Ғуломжон ака ҳам яхши ният билан ўзига Шуҳрат деб тахаллус танлагани бежиз эмас. Қаранг, ўша ўттизинчи йиллардаёқ яхши тахаллуснинг шарофати билан у шуҳрат қозона бошлаганди. Ҳазрат Навоий ҳам яхши исмнинг фазилатларига кўп эътибор берганлар, шу боисдан бўлса керак, наво фарзанди бўлиб қолганлар нафосат оламида.
Шуҳрат ака наинки ўзига яхши тахаллус танлаган, ўз фарзандларини ҳам Фикрат, Зебо, Бобур, Хондамир, Ҳумоюн каби муборак номлар билан шарафлаганлар. Буларда албатта бир ҳикмат борга ўхшайди.
Шуҳрат номини шеърда ўқий бошлаганлар, ўша пайтдан бери ўз фарзандларига олий ният билан Шуҳрат қўя бошлаганларини сезиб келаман.
Мен Шуҳрат ака билан қирқинчи йилларнинг ўрталарида болалар газетасида ишлаган кезларимда танишганман. Ундан олдин эса, уруш тугаши олдидан, институтда ҳарбий формадаги келишган йигитни шу Шуҳрат деб кўрсатишган эди дўстларим.
Болалар газетасига тез-тез келиб турардилар, ҳар сафар келганларида янги-янги балладалар келтирардилар. Баъзи пайтларда ўз машқларимни кўрсатардим ийманиброқ. Яхши маслаҳатлар бериш билан чекланиб қолмай, айрим жойларини бир зумда тузатиб қўярдилар.
Кейинчалик ёзувчилар уюшмасида, Абдулла Қаҳҳор уюшма раиси бўлганида, Шуҳрат ака ҳам адабий маслаҳатчи эди, мен ҳам болалар адабиёти бўйича маслаҳатчи эдим, кейинчалик билсам бу вазифага мени Шуҳрат ака тавсия қилган эканлар.
Ўшанда Шуҳрат ака олдига жуда кўп умидли ёшлар келарди, уларнинг барига эринмай ўз маслаҳатларини аямасдилар. Айниқса шоир Ҳайриддин Салоҳдан умидлари катта эди. Бу йигит яхши шоир бўлиб етишганда, увол кетди раҳматли, халқ ибораси билан айтганда етай деганда “йиқилди”…
Шуҳрат аканинг мадад истаганларни қўллаб-қувватлаш фазилатларидан мен ҳам баҳраманд бўлганман. Кўп йиллар “Шарқ юлдузи” журналида котиб бўлдилар. Мен олтмишинчи йиллар бошида болалар учун “Қовоқвой билан Чаноқвой” номли шеърий пьеса ёзгандим. Уни болалар театри саҳнасида кўриб, журналга олиб келишимни тайинладилар, олиб бордим. Одатда адабий ходим таҳрир қилиб, сўнг котибга топширарди. Қарасам, ходим пьесамни роса “бўяпти”. Мен рози бўлмай, кайтиб олиб кетмоқчилигимни эшитиб, халиги ходимга ётиғи билан тушунтирдилар ва охир-оқибатда пьесам Шуҳрат ака кўмагида нашр этилди.
Кўпинча ижодий сафарларда бирга борардик. Одамнинг қандайлиги, яъни поклиги, меҳрибонлиги ёки ғаламислиги сафарда билинади, дейишади, Шуҳрат ака жараёнларда ўзларини бошқалардан юксак қўймас эдилар. Бу у зот учун одатий ҳол эдики, бундай камтарлик ва олийжаноблик кам учрайди.
Бир йили Наманганда, Чортоқ шифохонасида шеьрият кечаси бўлганди. Учрашув бошқарувчиси ҳар биримизни навбат билан таништира бошлади. Шуҳрат акани таништириш асносида ажойиб тўлқин гуруллаш одамлар орасида “Ёзувчи Шуҳрат шуми, вўй!” деган овозлар пайдо бўлдики, улар гўё тирик мўъжизани кўришгандай бўлишганди ўшанда. Бу ҳолат шоир Шуҳратни чинакам эъзозлаш эди. У шеър ўқиди, одамлар жон қулоғи-ла тинглаб, англаб маза қилишди. Шеърлари тингловчиларнинг дардини оларди гўё, завқ улашарди.
Шоир Шуҳрат устоз Миртемир таъбири билан айтганда, ижодий ҳаракатдаги шоирлардан бири эди. Унинг қиёфаси ҳам шоирона эди. Ҳар шеърида албатта янги фикр, янги мазмун бўлардики, ҳавас қилгулик эди. Лирик шеърлар устаси, айниқса қисқа шеърларни қуйиб қўярди. Уларнинг ҳар бирида хулосали, якунли эди. Юракка тегадиган бир гап учун ёзарди, эшитганлар “яшавор” дерди гоҳ ичида, гоҳ устида. Бир даврлар Шуҳратнинг “Кавказ дафтари” шеърий туркуми ҳам китобхонларга, ҳам ижод аҳлига. Пушкин ва Лермонтовлар ҳам ўз замонларида Кавказни ёзишган. Бизнинг даврга келиб, Шуҳрат ака ҳам Кавказ халқининг ўктамлигини, ўзига хослигини, бетакрор табиатини ўзбек ўқувчиларига намойиш эта олган шоирларимиздан бири бўлди.
Шуҳратнинг балладасида, романларида, драмаларида шоирлиги сезилиб турарди шундоққина. У ўз иқтидорини барча соҳада кўрсата оладиган ижодкор эди. У нима ёзса, топиб ёзарди, янга гап айтарди, албатта. Айниқса романларида, қаҳрамонлар тилидан айтилган, ихтиро қилинган гапларни китобхон ўқиб адибнинг топқирлигига қойил қолар, тамшаниб қўярди. Бу фазилатни “Олтин зангламас”ни ўқиганимда сезганман , ундаги қодирона ифодаларга тан берганман. Шуҳрат асарлари ўзбек тилнинг миллий охори, унинг асллигини кўз- кўз қила оларди. Шоирлик аслида топқирликдан иборат эмасми?
Ул зотнинг ҳамиша самимий маслаҳатгўйлик фазилати унга жило берарди. Қайси бир йили, лирик хонанда Фахриддин Умаровнинг уч шоир — Шуҳрат, Ёнғин Мирзо ва камина шеърлари асосида концерти уюштирилди. У Билимлар уйи биносида бўлиб ўтди. Ўшанда, навбат билан аввал шеърлар ўқилди, сўнг қўшиқ куйланди. Биринчи бўлиб, Шуҳрат ака минбарга чиқди. Унга томошабинлар роса шеър ўқитишди, сўнг қўшиқлардан баҳраманд бўлишди. Кейин навбат ҳассос шоир Ёнғин Мирзога келди. У ўзининг талай ғазалларидан ўқиди, ва улар қўшиққа айланиб ижро этилди. Ушбу дамда, одамлар қўшиққа ҳам, шеърга ҳам тўйгандай бўлишганди. Ўшанда томошабинлар орасида қайним Бахтиёрхон ҳам бор экан. У, одамлар чарчаган, энди Пўлатхўжа поччам нима қилар экан деб ўйлабди. Чиндан ҳам мен ноқулай ҳолатда эдим-да. Шунда Шуҳрат ака менга:
– Пўлатхўжа, сен энди қизиқроқ, кулгили ва танқидий шеърларингдан ўқигин, – дедилар.
Маслаҳатларини бажо қилгандим, тингловчиларда янгидан жонланиш пайдо бўлди ва ноқулай шароитдан яхши чиқиб олдим.
Шуҳрат ака бошқалар ютуғига ҳавас билан қарарди, омадлар тиларди, кўпинча дўстларига берган дастхатларида. Бошқа яхши фазилатларидан бири шуки, у ҳамкасблари асарларини қолдирмай ўқирди, яхши чиққанларининг муаллифларини табрикларди.
Тақдир тақозоси билан, каминага ҳам “Халқ ёзувчиси” унвони берилгани хақидаги фармонни эшитгач, ўша куни тонгда чопон кўтарган ҳолда, ташриф буюргандилар. Ҳеч кутмагандим. Чунки, бу вақтда инсульт касалига учраб, асосан уйларида ўтирардилар. Бетобликларига қарамай келганларига ҳайратга тушгандим.
Ўшанда болаларча қувониб табриклаганлари ҳозиргидек кўз олдимда.
– Пўлатхўжа, бу сенинг ижодда тан олинганинг, – деб севингандан севинган эдилар.
Атоқли адиб, Ўзбекистон Халқ ёзувчиси Шуҳрат ака ўз ижоди, одамийлиги, самимийлиги билан, дарҳақиқат шуҳрат қозонган Шуҳрат эдилар.
Ўйлаб қарасам, ул зот ҳам ўзбек адабиётимиз алломалари Абдулла Қодирий, Ғафур Ғулом, Ойбек, Ҳамид Олимжон, Абдулла Қаҳҳор, Миртемир, Шайхзодалар каби халқона ижод соҳибидан эдилар.
Машҳур “Олтин зангламас” китобининг муаллифи бўлмиш Шуҳрат ижоди, яратган асарлари олтиндай зангламагай ҳеч қачон.
Шуҳратнинг ижодий шуҳрати доимий барҳаётдир, мангудир.

ОЗ ВА СОЗ ЁЗАР ЭДИ У

Болалар шоири Қудрат Ҳикмат чин маънодаги болалар шоири эди.
Эсимда, бир минг тўққиз юз ўттизинчи йилларда Пионерлар (кашшофлар) саройидаги адабиёт тўгарагига қатнашар эдим. Атоқли устозимиз Қуддус Муҳаммадий тўгаракка раҳбарлик қилардилар. Бу тўгаракка Қудрат ҳам келарди. У ўзининг ўйноқи, равон, қизиқ шеърлари билан ҳаммамизнинг ҳавасимизни келтирарди. Устоз ҳам унга меҳр бериб, чинакам отадек тарбиялардилар.
Қудрат, шунингдек буюк адиб Ойбекнинг ҳам меҳрига сазовор бўлган эди. тушган эди. Ул зот Қудратнинг иқтидорлилиги учун бўлса керак, ҳам маънавий, ҳам моддий яхшиликлар қилганлар. Ғафур Ғулом ҳам Қудратнинг ёзган шеърларини тинглаб, ундан маслаҳатларини аямаганлар, ҳамиша дуолар қилганлар.
Хуллас, Қудрат Ҳикмат турли устозлардан дарс олган шоир эди. У дўстларига жуда ғамхўр ва жуда ҳақгўй умр кечирган. Ноҳаклик билан асло келишолмасди. Унинг бу хислати, айниқса, нашриётда ишлаганида билинганди. У иқтидорсизларни, нопокларни ёқтирмас эди. Кўпинча қўл силтаб, ўз одатича “бўлмайди-бўлмайди” деб кетаверарди.
Юқорида таъкидлаганимдек, Қудрат қисқа, якуни бор шеърлар устаси эди. Унинг ёзганларида бўш, чиқитга чиқадиган сатрлар бўлмасди. Мен кўп бошловчи шоирларга Қудратнинг шеърларидан ўрнак ва ибрат олишини маслаҳат бериб келганман, ҳозир ҳам шу фикрдаман.
Қудрат Ҳикмат оз ва соз ёзарди. Барча ёзганлари шу кеча кундузда ёзилгандай. Ўқиган саринг ўқигинг келади. Мағзи тўқ. Тезда ёдда қолади. Кўнгилдан жой олади. Унинг сатрлари ҳам кўп ижодкорларни, хусусан мени ҳам нималаргадир ўргатган.
Унинг бир ажойиб фазилатлари эсимда. У шеърини қоғоз ва қаламни исроф қилмай ёзарди. У мени учратиб қолса, ҳол-аҳвол сўрашгач, дарҳол “Мен бир шеър ёздим, эшитиб кўринг-чи!”, деб ёддан ўқиб берарди.
Ҳар гал уни эслаганимда, у қараб, “Пўлат ака, мен янги шеър ёздим, ўқиб берайми?”, деб турганга ўхшайди. У исми жисмига мос шеърлари ҳам қудратли, ҳам ҳикматли эди. У ҳамон болалар адабиётимиз кошонасида ва кўнглимиз тўридадир.

ОТА ДУОСИНИНГ МУСТАЖОБИ

Жамолиддин акани, яъни Алп Жамол тахаллуси билан ном қозонган ижодкорни ёшлигимдан танийман. Ул зот Кайковус ариғи бўйидага Қумлоқ маҳалласида яшардилар. Жуда одамохун эди, барчага баробар. Шоирона табиатлик, ўзини босиб олган, одоб-у тавозели. Хаётда баъзи зотлар бўладики, у билан гаплашиб мазза қиласан, баъзи бирларидан тезроқ қутулгинг келади.
Аслида инсоннинг исми жисмига монанд бўлади. Жамолиддин ака жамолидан илиқлик, меҳр ёғилиб тургандай бўларди. Халқимиз суҳбати ширин, маъноли бўлса ҳам “палончи хўп шоир одам-да”, дейди шеър ёзмаса-да. Жамолидцин ака икки маънодаги инсон эди.
Ҳар сафар учрашиб қолсам самимийликдан ташқари янги гап-у шеърлар эшитардим.
Мени ёшлигимдан кўпчилик “Пўлатжон” деб чақирарди, лекин Жамолиддин ака эса, “Пўлатхўжа” деб мурожаат қиларди, бу ҳолат ва одат ўзгани ва ўзини эъзозлагандай эди.
Урушдан кейин тақдир тақозоси билан Жамолиддин ака билан Ўзбекистон Фанлар Академияси Тил ва адабиёт институтида, мен аспирантурада, у киши илмий ходим бўлиб ишлаганмиз.
Ўша давр жуда мураккаб муносабатлар замони эди. Ҳақиқатни гапирганлар кўпинча жазо оларди. Эслаб, жуда ажабланаман. Ўшанда Жамолиддин акани ўз илмий ишларида Ҳазрат Навоийни улуғлагани учун айбдор топишиб, ишдан қувишган эди…
У зот, кузатишимча, ҳаётнинг кўп аччиқ-чучукларини бошдан кечирганлардан бири эди. Олдинлари Жамолиддин аканинг ижодини яхши биламан деб юрардим, кейинчалик “Танланган асарлар”ини мутолаа қилсам, ўз вақтида баракали ижод қилган эканлар, ҳавас қиларли даражада. Мен бу ўринда саҳна асарларини, айниқса минатюра-хангомаларини ўқиб серқирра ижод соҳиби эканликларига ишондим, қувондим ҳам. Очиғини айтсам, бу асарларнинг тилига қойил қолдим, Жамолиддин ака сўзлатган одамлар чинакам ўзбекона иборада сўзлашадики, сабоқ олса арзийди.
Етмишинчи, саксонингчи йилларда телеминатюраларни мароқ билан кўрардигу, аммо уларни ким ёзганига кам эътибор қилар эканмиз, мевасини еб, боғини суриштирмаган эканмиз. Ўша асарларни китобда ўқиб ҳайрон қолдим, топқирликларидан, ҳаётнинг икир-чикирларигача билишларидан ҳайратландим, чинакамига. Шунча нарсалар ёзиб камтарона юрар экан Жамолиддин ака.
Камтарликни халқимиз яхши фазилат деб билади, лекин камтарликни ҳамма жойда ва ҳар ким ҳар хил тушунар экан сезишимча. Бу ҳолат ва одатни яхшилигини ҳам, ғурбатини мен ҳам ўз бошимдан кечирганман, аслида. Баъзилар камтар бўлсанг, қўрқоқ, билмайди дер экан…
Жамолиддин ака асарлари ҳаётдан олинганлигининг гувоҳи бўлган ошноларим ҳам бўлган. “Ошнинг хоми” ни ёзилишига бир яқин улфатим, шунинг билан бирга Жамолиддин аканинг қариндоши сабаб бўлганлигини аниқ биламан.
Бунга ўхшаган кўп ҳангомалари қисқа, кулгили, ибратли қиссадан ҳиссаси бор асарлар эдики, ана шулардай ёзиш барчанинг ҳам қўлидан келавермайди.
Мен Жамолиддин аканинг – Алп Жамолнинг “Танланган асарлар“и тўртинчи томига “Сўз боши” ёзиб кўп нарса ўргандим. Айниқса тилга моҳирлигини сездим. Топқирлигига қойил қолдим. Ўрганса арзийдиган жиҳатлари талайгана. Ундаги шеърлар, ғазаллар, масаллар, қисқа-қисқа шеьрий эртаклар равон ва осон ёзилгандай. Одатда осон ёзилган асар эгасига осон етиб боради, дейишади устозлар.
Нима учундир баъзи асарлар ўз вақтида китобхонга етмаганидан ачиндим ҳам. Шуниси ҳам борки, ижод доимо бир ҳил жараёнда кечмайди, гоҳ ундоғ, гоҳ, бундоғ бўлади. Асарлар ичида ўша давр талаби билан ёзилган, кўпчиликка хос нуқсонлар кўзимга ҳам чалинди, ахир гуруч курмаксиз бўлмайди-ку. Умуман олганда, унинг тўлиқ асарларнинг чоп этилиши – ҳаётни тарк этган қаламкашларнинг ижодини янги ўқувчиларга таништиради. Бу, албатта ижобий ҳодисадир. Ижод аҳлидан эл-у юртга китоб қолади ва яхши тарбияланган фарзандлар қолади. Шу аснода, яқинда ёзган бир байт-у фардим эсимга келди:

Оталар фарзандни қилинглар дуо,
Бу дуо сизга ҳам, фарзандга даво.

Жамолиддин ака баракали ижодларидан ташқари, етук фарзандлар қолдиргани, ота дуосининг мустажоб бўлганини сездим. Улар отасининг асарларини элга етказиб, элнинг дуосини олишга муяссар бўлаётганликларига ишонч ҳосил қилдим.

ОТАНГТА РАҲМАТ, ДЕРДИЛАР ОТАМ

Мен ўз падари бузрукворимни ҳам устозларим қаторига қўшаман. Сабаби, ёшлигимдан адабиётга меҳр уйғотганлар. Масалан, қўлимга пул тутқазиб, бозордан рўзғор учун маҳсулотлар олиб келишни буюрганларида, маблағни тежаб-тергаб китоб олиб келсам, асло уришмасдилар. Мийиғида кулиб қўярдилар. “Болам, сен наинки ўқигин, балки уққин ҳам!”, дердилар. У зот кўп ҳазилкаш инсон эдилар. Билмайман, нима учундир кўпчилик дадамларни Мўминхўжа почча дейишарди. Кейинчалик, вафотларидан сўнг, ул зотни билганлардан сўрасам, ҳурмат юзасидан шундай чақирардик, деб айтишди. Яна бир фазилатлари бор эди: ҳеч ким, хоҳ катта, хоҳ кичик одам, улардан олдин салом беролмас экан, аҳд қилганлар ҳам кечикар экан.
Айтганимдек, менга – ўғилларига ҳам ҳазиломуз иборалардан сўзлардилар. Педогогика институтида ўқишим даврида Теша Салимов деган устозимиз бизга эски араб алифбоси дарсидан таълим берди. Натижада, эски қўлёзмаларни бемалол ўқийдиган бўлиб қолдик. Биз, айниқса, Ҳазрат Навоий ғазалларини шариллатиб ўқишни севардик.
Бир куни биз бирга боғда хомток қилардик. Аниқроғи, дадам керакмас новдаларни кесардилар, мен уларни йиғиб турардим. Шу дамда эски араб алифбосида ўқишни ўрганганим ҳақида гапириб, мақтандим. Падари бузрукворим мени тезгина синаб кўрдилар. Уйдан “Чордевон” китобини олиб чиқиб, “Қани, ўқи!”, дедилар. Мен шартта ўқидим:

Ашриқат мин акси шамсул каъси анворул ҳудо,
Ёр аксин майда кўр деб жомдин чиқди садо.

Отам раҳматлик севиндилар.
– Ҳа, энди одам бўлибсиз, ўғлим, – дедилар ва савол бердилар: – Хўш, бу сатрларда нима дейилмоқда?
– Гўзалга бўлган ишқ-муҳаббат ҳақида гапирилмоқда-да, – жавоб бердим мен.
– Йўқ, бу ерда илоҳий ишқ назарда тутилган. Буни яхшилаб англашинг керак! – уқтиргандилар ўшанда дадам.
Кейинчалик билсам падари бузрукворим ҳақ эканлар, Ҳазрат Навоий чиндан ҳам илоҳий муҳаббат куйчиси экан.
Ўшанда хомток ишини тугатганимиздан сўнг миннатдорчилик билдирдилар.
– Баракалла ўғлим, мана ишни тугатдик. Отангизга раҳмат!
Шундан сўнг, одатда бирор топшириқларини ўринлатсам шундай дейдиган бўлдилар. Ўйлаб қарасам, бу “раҳмат” ўзларига экан. Мен ҳам бунга жавоб топиб қўйгандим. “Отангга раҳмат!”, десалар, “Бола-чақангиз омон бўлсин!”, деб жавоб қилардим. Дадам эса:
– Бу жавобингиз учун ҳам, отангизга раҳмат, – деб эркалардилар, жилмайиб.
Бундай мулоқотлар ҳамон кўз ўнгимда.

3. ХУЛОСА

Мен дадамларнинг эсдаликларини ушбу кичик рисолага киритар эканман, адабиётимиз тарихида ўтган машъум шабадаларни ва давр нафасини озроқ бўлса-да, ҳис этдим. Ўзимни гўё буюк адиблар билан ҳамвақт бўлгандек ҳис қилдим. Ғафур Ғулом билан бирга ўтиргандек, бозор айлангандек, Абдулла Қаҳҳорнинг меҳрли ва кинояли гапларини эшитгандек бўлдим. Мақсуд Шайхзоданинг бағри кенг устозлигига чапак чалдим. Миртемир билан ҳамнафас юрганимдек туйдим. Ойбекнинг соддалигини ҳам яхши ҳис этдим. Ваҳоланки, мен улар билан ҳеч қачон мулоқотда бўлмаганман. Аммо, бир нарсани яхши биламан, буни менга онам айтгандилар: ушбу зотлар вафот этган кунлари дадамлар кечаси ухлолмай, йиғлаб чиққан эканлар.
Менга айниқса, ижодкордан келган совчиларни уйларига йўлатмай қўйган оилаларнинг хафвсираши таъсир қилди. Дадамлар ёзадилар: “Халқ орасида ижодкорлик хавфли касб сифатида баҳолана бошлаганди”. Шунинг учун, шундай шароитда умрларини хатарга қўйиб ижод қилган, қалблари буюрган ишларни амалга оширган, отилиб кетишдан омон қолган адабиётимиз дарғаларига фақат тасаннолар айтишдан ўзга илож йўқ. Ахир, қанча буюк шоир ва ёзувчиларимиз қурбон бўлганлар, қанчалари қамоқ азобини чекканлар. Ҳайратга соладиган ҳол: улар озодликка чиққач яна ўша “хавфли касб” билан шуғилланаверишгани.
Устозлик – осон эмас. Айниқса, бағрикенг устоз бўлиш мушкул. Лекин, буюклар шогирдлари ўзидан ўзиб кетишларидан хавфсирамайдилар. Улар адабиёт равнақи учун хизмат қиладилар. Ҳар бир улуғ ижодкор, ўз халқи адабиёти қанча юксалса, миллий юксалиш ҳам шундай бўлишини қалбан ҳис этади.
Ушбу рисолани шу гаплар билан тугатаман. Назаримда, ҳозирги давримизда яшаб, ижод қилаётган қалам аҳли Оллоҳга чексиз шукурлар қилиб, буюк асарлар яратишга интилиши керак. Бунинг учун, етарли шароит мавжуд.

12.12.2018. Тошкент

24 DEKABR — SHOIR VA DRAMATURG POʻLAT MOʻMIN TUGʻILGAN KUN

Taniqli shoir Poʻlat Moʻmin tavalludining toʻqson olti yilliklari arafasida uning oʻzi yashagan davr, ustozlari va zamondoshlari haqidagi xotiralarini diqqatingizga havola etmoqdamiz.

Ozod MOʻMIN XOʻJA
USTOZLAR VA ZAMONDOSHLARIM HAQIDA
Atoqli shoir Poʻlat Moʻmin xotiralari

1. KIRISH: SABAB va OQIBAT

Mening talabaligim Toshkent Davlat Universitetining Fizika fakultetida oʻtgan. Bu oliy oʻquv maskanida taʼlim olish oʻsha paytlarda (1970-1975 yy.) oson emasdi. Domlalar juda talabchan, fanlarni toʻliq oʻzlashtirmagunimizcha qoʻyishmas edi. Bunday katta va murakkab hajmdagi bilimlarni egallay olmaganlar shavqatsizlarcha oʻqishdan haydalar edi. Koʻpchilik differensial tenglamalarga, integrallarga toʻla oliy matematikani, tushunish oʻta mushkul kvant mexanikasini, elektrodinamikani va nazariy mexanika va fizika sirlarini oʻrganishga qiynalishardi. Nachora, ular fan arbobi boʻlish uchun tugʻilmagan yigit-qizlar edilar. Ammo, talabalarning asosiy qismi oʻqishni muvaffaqiyat bilan tugalladilar. Va shu paytga qadar oʻz tanlagan sohalarida javlon urmoqdalar. Oʻzim fizika va falsafa fanlarini sevar edim. Ularni bilish orqali bu dunyodagi hali oʻzimga va balki boshqalarga ham nomaʼlum sirlarni aniqlashni, shaxsning insoniyat jamiyatida muvaffaqiyat qozonish eshigining kalitini topishni orzu qilar edim. Shuningdek, ayrim yoshlarga xos ravishda sheʼrlar bitardim. Ularni hech kimga koʻrsatmasdim, faqat yaqin doʻstlarimga oʻqitib koʻrardim. Goho-goho shu Univestitetning filologiya fakultetida tahsil olayotgan singlim Tabassum ular bilan tanishib, baʼzi birlarni yodlab olardi. Va ularni oʻz talabadoshlari orasida oʻqib berar ekan. Ular esa oʻz navbatlarida ijobiy xulosalar aytishar ekan.
Bir kuni singlim aytib qoldi (oʻshanda men oxirgi kursda oʻqir edim, sana 1975 yil edi):
– Ozod! Bizning bir ajoyib va antiqa domlamiz bor. Uning uchun hech qanday nufuzli inson pisand emas! Nomi chiqqan adibmi yo amaldor shoirmi, ularning yomon yozgan asarlarini pachogʻini chiqarib tanqid qiladi. Ammo, isteʼdodlilarning hurmatini joyiga qoʻyadi. Unga sheʼrlaringni koʻrsatsang-chi!
– Ismi nima? U haqda eshitganmanmi? – soʻradim men.
– Norboy Xudoyberganov, – javob berdi singlim.
Men bu adabiyotshunosning maqolalarini oʻqigan edim. Uyimiz adabiyotga doir gazetalar va jurnallarga hamisha toʻla boʻlardi. Dadamlar kanda qilmay ularga har yili obuna boʻlardilar. Istasam ham, istamasam ham ularni qiziqib varaqlardim, diqqatimni tortganlarini oʻqir edim. Yaqindagina Norboy akaning, shuhrat choʻqqisiga chiqayotgan shoir Erkin Vohidov eʼlon qilgan baʼzi sheʼrlarini qattiq tanqid qilgan maqolasini koʻrgandim.
– U mening yozganlarimni yer bilan yakson etsa kerak. Qoʻysang-chi, mening niyatim yaxshi olim boʻlish, dissertatsiya yoqlash, fan sohasida koʻzga tashlanishdir, – javob berdim men.
– Dugonalarim aytishayapti, fiziklik kasbiga oʻqisang ham, senda yaxshi adabiy isteʼdod bor ekan. Koʻrsat. Pachogʻingni chiqarsa chiqarar, sendan nima ketdi… Men u bilan gaplashib, qaysi paytga borishingni maʼlum qilaman.
Shu gapdan soʻng, men hayotimda bir ajoyib inson bilan tanishdim (bu sababdagi birinchi zanjir). Sheʼrlarimni dastalab, buyuk adabiyotshunosning qoshiga bordim. U zot salomimga alik olib, bir nazar tashladi-da, shartta soʻz qotdi.
– Adabiyotga “Yalla” ansambli kerak emas.
Bu gapning maʼnosini darhol tushundim. Oʻsha davrda yoshgina Farrux Zokirov atrofiga yaxshi musiqachilarni toʻplab, shu nomda vokal-cholgʻu ansambli deyiluvchi guruh tuzgandi. Ular gʻarbda rivojlanib borayotgan estrada va rok yoʻnalishida qoʻshiqlar ayta boshlagandilar. Sochlari yelkalariga tushar, Yevropa sanʼatkorlaridek kiyinishardi.
Mening egnimda oʻsha payt rasm boʻlgan, barcha yoshlar kiyib yurayotgan klyosh shim bor edi. Kuylagim ustidan toʻqilgan junli mayka kiygandim, u ham yoshlar orasida “moda” edi. Oʻsha paytda quyuq boʻlgan sochlarim quloqlarimni sal yopib turardi.
“Meni rosa erkatoy bola ekan!”, deb oʻylayotgandir, bu domla, degan fikr oʻtdi. Lekin, aytib qoʻyay, dadamlar na meni va na ukalarimni hech qachon erkalatmaganlar. Mehnatga oʻrgatganlar. Hovlimizdagi yerni oʻzimiz chopardik, ekinlar ekardik, chopiq qilardik va sugʻorardik. Koʻp qatori paxta terimiga ham borganman, yoz mavsumlarida turli joylarda, xususan talabalardan tuzilgan qurilish brigadalarida ham ishlab, baholi qudrat pul topganman…
Nachora. Bu gapga jilmaydim. Sheʼrlarimni berdim. Norboy aka jiddiygina soʻzlashib, qachon kelishimni aytdi.
Keyingi uchrashuvimiz quvnoqroq kechdi. U meni tabassum bilan qarshi oldi.
– Ozodboy! – murojaat qildi u, salomimga alik olgach. – Sheʼrlaring menga yoqdi. Ammo, senda mahorat yoʻq. Shu yoʻnalishda ishlashing kerak.
U Sovet Ittifoqiga va dunyoga mashhur shoirlarning nomlarini sanadi.
– Mana shularning asarlarini sinchiklab oʻqishing, oʻrganishing lozim. Shunda sendan yaxshi ijodkor chiqadi.
– Xoʻp, – dedim men. – Albatta oʻrganaman.
– Unday boʻlsa, sen indinga peshindan soʻng, soat uchga radiokomitetga kel. Sheʼrlaringni oʻzing bilan ol. Ularni efirda oʻqiysan.
Men lol qoldim. Nega, toʻsatdan? Axir, ularning pachogʻini chiqarishlarini kutayotgandim-ku!..
Radiokomitetda muharrir boʻlib ishlayotgan Murodjon Rahmonov ustozining men haqimdagi iltimosiga ijobiy javob qildi-da, ularni olib qoldi. Bir necha kundan soʻng, “zapis”ga kelishimni tayinladi.
Kelganimda u sheʼrlarimni “tahrirlaganini” koʻrdim. Ayrimlarining xattoki maʼnosi oʻzgaribdi. Yashirin maʼnolar yoʻqolibdi. Men nima deya olardim… Norboy Xudoyberganov yosh shoirga oq yoʻl tilagan satrlarini oʻqidi-da, ketdi. Navbat menga keldi. Men oʻqishlarim ovoz operatoriga yoqmadi. Bir, mendan yoshi katta, qoracharoq yigit, keyin uning jurnalist Sabriddin Sadriddinov ekanligini bildim va doʻstlashib ham qoldim, menga hijjalab qanday oʻqish kerakligini oʻrgatdi. Xullas, oʻshanda ilk bora mening ijod namunalarim Oʻzbekiston hududida yangradi.
Shundan soʻng ham, Norboy Xudoyberganov bu bilan tinchimadi. Ushbu sheʼrlar bilan meni yetaklab, oʻsha davrning yaxshi nashrlaridan hisoblanuvchi “Guliston” jurnaliga olib bordi. U yerda shoir Sulaymon Rahmon va adabiyotshunos Mahmud Saʼdiy (bu sababning ikkinchi zanjiri) bilan tanishdim. Ular sheʼrlarimni olib qolishdi va bir haftadan soʻng kelishimni tayinlashdi. Aytilgan vaqtda hozir boʻldim. Sulaymon aka nazmiy satrlarimni oʻqiganini aytdi. Kamchiliklarni koʻrsatdi. Va menga sheʼr yozish mahoratidan ozroq dars berdi. Mahmud aka esa mendan soʻradi.
– Ozod, sen fizikada nima qilib yuribsan?
– Nima qilaman, oʻqiyapman, mening kasbim shu.
– Balki, adabiyotga oʻtishing kerakdir?
Men yelkamni qisdim.
– Ayrim sheʼrlaring baʼzi urilib ketgan shoirlarni eslatayapti…
Men indamadim. Oʻsha paytda aksar shoirlarning nazmiy satrlari asosan hech kimni xafa qilmaydigan tarzda bitilar edi. Hozir esa bunday emas. Mustaqillikdan soʻng, boʻzchi bilganini toʻqiydi, deganlaridek, oʻzini daho sanaydigan soʻzi botir, oʻzi botir, turoq nimaligini, ohang nimaligini bilmaydigan shoirlarga toʻlib ketdi.
Mahmud Saʼdiy soʻzlarini davom etdirdi.
– Biz sening sheʼrlaringni saralab, bosh muharrir Asqad Muxtorga berdik. Natijasini uch-toʻrt kundan keyin bilamiz. Kelayotgan seshanba kun seni kutamiz.
Ushbu seshanba menga quvonch baxsh etmadi.
– Bosh muharrirning aytishicha, sheʼrlaring juda maʼyus va mungli emish. Shunday ajoyib zamonda yashayotgan yosh inson oʻz quvonchini izhor etishi kerak ekan… Sen xafa boʻlma, ijodingni davom etdiraver! – dedi Mahmud Saʼdiy.
Lekin, oʻsha voqeadan soʻng sheʼr bitishlarim kamaydi. Faqat oʻzim uchun, ruhiy holatimni aks etdirish uchungina yoza boshladim. Asosiy kuchimni fizika faniga bagʻishladim. Chunki, menga ayrimlar maslahat berganidek, sovet voqeligini madh etuvchi satrlarni bita olmadim. Bunga borliqdan ongimga kuch kelmadi.
Ushbu voqealar ketma-ketligining natijasi qanday tugaganidan qatʼiy nazar, u meni ikki ajoyib ijodkor bilan uchrashtirdi. Biri – Norboy Xudoyberganov boʻlsa, ikkinchisi Mahmud Saʼdiy edi. Norboy aka goho-goho meni koʻrib qolganda, albatta: “Fizikada qanday olamshumul yangilik qilding?! Adabiyotga oʻt!”, deb taʼkidlardi. Uning bu soʻzlarini yaxshi tushunmagan ekanman. Vaqt kelib, ijod qilish istagi vujudimni zabtiga oldi va men oʻz kasbimni bajarish jarayoniga barobar ravishda fantastik hikoyalar yoza boshladim. Ularni koʻtarib, tahririyatma tahririyat yurganlarimda Mahmud Saʼdiyni tez-tez uchratib, u bilan muloqot qilib turardim. Ana shunday suhbatlar asnosida, u menga aytib qoldi.
– Ozod, sen otang ijodining bir boʻlagisan. Otangga ayt. Qirqinchi, elliginchi, oltmishinchi yillarda u Oybek, Gʻafur Gʻulom, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir va boshqa adiblarni koʻrgan, birga faoliyat yuritgan. Ular bilan bogʻliq qiziqarli va ahamiyatli voqealarni yozsin. Ular ham tarixda qoladigan satrlar boʻladi…
Men mavrudi kelganda, shu soʻzlarni dadamga yetkazdim. Natijada, padari buzruvorim turli voqealarni daftarga tushirdilar. Ular matbuotda eʼlon qilindi. Hamda, 2004 yilda nashr etilgan “Olqishlar, bagʻishlovlar” kitobiga kirdilar. Ammo, bu kitobning adadi koʻp emas edi. Shuning uchun, dadamlarning toʻqson olti yilliklari arafasida ularni yana bir bor oʻquvchilar diqqatiga havola etishga qaror qildim.
Yuqoridagi keltirilgan oʻzim va sheʼrlarim bilan bogʻliq voqealar kirish soʻzi edi. Agar, oʻsha munosabatlar boʻlmaganda, balki hech kim menga “Dadangga ayt, shularni yozsin!”, demasdi. Va ular falsafadagi “Sabab va oqibat” qonuniyati asosida bitilmay qolardi.
Yana bir maʼlumotni aytishim kerak. Busiz, kirish soʻzi toʻliq boʻlmaydi. Bir necha yil avval, dadamlar haqidagi radiodagi eshittirish chogʻida, jurnalist Berdi Rahmat mendan soʻragandi:
– Nega sheʼrlaringizni ilk bor oʻz shoir dadangizga havola qilmagansiz?
– Sheʼrlarim ichida sevgi satrlari koʻp edi. Uylanmagan edim. Shuning uchun iymanganman. Lekin, keyinchalik koʻrsatganman, – degandim men.
Darvoqe, nasib qilsa, oʻsha davrda yozilgan “maʼyus va mungli”sheʼrlarimni bir toʻplam qilish niyatim mavjud.
Shu bilan “Kirish soʻzi”ni tugataman. Nuqta qoʻyishdan avval, buyuk adabiyotshunos Norboy Xudoyberganov ruhiga bosh egaman. Olloh rahmat qilsin. Mahmud Saʼdiyga esa sogʻliq va uzoq, barakali umr tilayman.

2. ASOSIY QISM: POʻLAT MOʻMIN ESDALIKLARI

ODAMNING AVVAL KOʻZI TOʻYSIN

Bolalar gazetasida ishlaganimda, ayniqsa bayram arafalarida ustoz Gʻafur Gʻulomdan bolalarbop sheʼr undirish koʻpincha mening zimmamga tushardi.
Bir safar sheʼr yozib berdilar-da:
– Boʻsh boʻlsang, men bilan yur, bir bozor aylanamiz, – dedilar.
Biz Eski Joʻvadagi bozorga tushdik. Ustoz bozorning barcha rastalarini erinmay aylana boshladilar. Men yonlaridaman. Gʻafur aka baʼzi sotuvchilardan hoʻl meva va sabzavotlarning bahosini soʻrab qoʻyardilar. Ularning koʻpchiligini qayerdan ekanligini bilardilar. Tanishlar chiqib qolsa, ular bilan hol-ahvol soʻrashib, biroz gurunglashardilar. Sarhil mevalarga koʻzlari tushsa, uzoq razm solardilar-da, yana yoʻlda davom etardilar.
Shu taxlit erinmasdan bozorni bir aylanib chiqdilar-da, keyin oʻzlari moʻljalga olgan sarhil mevalardan xarid qila boshladilar. Keyin menga:
– Poʻlatvoy, bildingmi men nimaga bozorni avval aylanib chiqqanimni?
– Yoʻq, – dedim men.
– Avval turli xil mevalarni koʻrib koʻzimni toʻydirdim. Bilib qoʻygin, insonning avval koʻzi toʻyishi kerak, keyin oʻzi. Tushundingmi?
Bu juda ibratli hikmat edi. U zot yana soʻzda davom etdilar:
– Qayerda yaxshi narsa bor bilib oldim. Qimmatda hikmat boʻladi, deydilar mashoyixlar.
Ustoz oʻgitlari hamon yodimda. Chindan ham, faqat bozorda emas, hayotning har jabhasida ham oʻzimizdan oldin koʻzimiz tuyishi, toʻyishi va yana toʻyishi kerak, albatta.
Shuning uchun, hamisha bozorga tushganimda ham, hayotim jarayonida ham buyuk adibning oʻgitlarini hisobga olaman.

BOLALARGA YOZGANIM, YOZGAN…
(Bir sheʼr yozish jarayoni)

Ustoz Gʻafur Gʻulom davrimizning ulugʻ shoiri boʻlishi bilan birga bolalar adabiyotining otaxonlaridan biri ham edi. Ayniqsa bolalarga yozgan “Shum bola” qissasi jahonga dong taratgan. U barchaga manzur va mashhurdir. Har gal oʻqiganingizda xuddi yangi asardek tuyuladi.
Shuningdek, bolalarga yozilgan sheʼrlarini ham oʻqigan sari oʻqiging kelaveradi. Ular alloma shoirimizning noyob va betakror isteʼdodi mevasidir desak, yanglishmaymiz. Barcha sheʼrlari farzandlarimizga nur-u havoday kerak. Otaxon shoirimizning topqirligiga koʻp bora guvoh boʻlganman, dilimda tasannolar aytganman. “Eh, nega men shunaqa yozolmayman?!.”, deb havas qilgan onlarim boʻlgan. Bolalar gazetasida ishlagan yillarimda ustozning oʻndan ortiq sheʼrlarining yozilishi jarayonida ishtirok etganimdan faxrlanaman va bundan koʻp narsa oʻrganganman.
Esimda, yangi yil arafasi edi-yov, uylariga bordim. Gazetamiz uchun yangi yilga atab, bolalarbop sheʼr yozib berishlarini iltimos qildim.
U zot meni ichkariga olib kirdilar. Odatdagaday xontaxta atrofiga choʻkdik. Va suhbatni boshladik. Gʻafur aka:
– Hadeb “yangi yil keldi” deyaverish ham oʻrinsiz, xoʻsh, qani aytgin-chi Poʻlatvoy, hozir bolalarga nima tansiq, oʻshani yozamiz, toʻgʻrimi? – deb savol berdilar.
– Toʻppa-toʻgʻri. Hozirgi payt meva-chevalar tansiq boʻlsa kerak, – dedim men.
Ammo, bu gapim ustozni qanoatlantirmadi. Gʻafur aka ancha oʻylab qoldilar va aytdilar:
– Hozir bolalarga quyosh, issiqlik tansiq, ana oʻshani yozish kerak, – dedilar-da, oldilardagi oppoq qogʻozga “Quyoshchalar sheʼri” deb sarlavha qoʻydilar. Soʻng, menga “xoʻsh, qalay?” deganday savolomuz qaradilar.
Men maʼqulladim.
– Juda yaxshi!
Ustoz bir zum oʻyladilar-da, shartta yozdilar:

Saʼvalar kuylaydi tong otar kuyin,
Qalin qor tagida uxlaydi koʻklam…

Bu satrlarni ogʻzaki oʻqidilar va yana yoza boshladilar. Shu asnoda toʻrtlikning keyingi ikki misrasi ham pishirib, bolalarday quvonib bitdilar:

Archa atrofida boshlaymiz oʻyin,
Gʻoyatda xursandman, boladay men ham.

Shu zaylda sheʼr tugʻilaverdi. Ustozning mahoratlari shunday ediki, har toʻrt satrni bir oʻylab qogʻozga tushirardilar. Koʻpchilik bunga qodir emas:

Ulugʻ vatanimiz osmon boʻlsa.
Biz uning bezagan yulduzlarimiz.
Umrimiz muttasil bir jahon boʻlsa,
Biz uni porlatgan kunduzlarimiz.

Gʻafur aka bu toʻrtlikni ham tovush chiqarib oʻqidilar va:
— Xoʻsh, maʼqulmi? – deb soʻradilar.
Men yana maqtadim.
– Gʻafur aka, bu toʻrt qator oldingisidan ham zoʻr!
Ustoz qosh chimirdilar.
– Nima avvalgi satrlar boʻshroqmi?
Xoʻmrayib, qalamni xontaxta ustiga tashladilar. Men oʻngʻaysizlandim. Va darhol gapimga tuzatish kiritdim:
– Ustoz, iboralarim mavhumroq chiqdi. Noaniqroq gapirdim, shekilli. Aslida, ular bir-birlaridan zoʻrlar!
– Ha, bu gaping yaxshi! – dedilar buyuk adib va yana oʻyga toldilar. Biroz ruhlari koʻtarildi. Sezdimki, ijod jarayonida Gʻafur Gʻulomga ilhomlantiradigan soʻzlar aytib turish kerak ekan.
Yangi toʻrtlikni ogʻzaki oʻqidilar va yozdilar. Oʻzlariga oʻzlari soʻz qotdilar: “Endi yakunini topish kerak, har narsaning boshlanishi, ayniqsa yakuni zarur!” Bir fursat oʻylab, yana yoza boshladilar:

Yashaymiz hayotdan olib boʻsalar,
Umrning nayini bizlar chalarmiz,
Xalq-u vatanimiz quyosh boʻlsalar,
Biz bu keng osmonda quyoshchalarmiz.

Bu yakuniy satrlardan juda yayradilarki, aslo taʼrif etolmayman.
Umuman olganda, ustozning suhbatlari shoirona edi. Yayrab gapirardilar va qarshilaridagi insonni ham yayratardilar. Ayniqsa, bolalar bilan gurunglari qiziq edi, eshitsangiz, u zotga hamisha tasannolar aytardingiz.
Gʻafur aka bir yili bolalar uchun “Mukofot” nomli kitob chiqardilar. Unga qalam haqi olmay, bolalarga tekinga tarqatdirgan edilar.
Men ulugʻ shoirimizning bolalar tilini, dilini bilishlariga bir necha bor hayratda qolganman. Bolalarga oson, ravon, quvnoq sheʼrlar yozganlarki, bundan koʻp yoshlar ibrat olsa arziydi. Ulugʻ zotning shoirligi tugʻma edi, chindan ham.
– Bolalarga yozganim yozgan, — derdilar va shu sarlavhali sheʼrlari ham bor edi.
Men vaqti-vaqti bilan ustoz sheʼrlarini mutolaa qilib, ilhomlanib turaman.
Ilhom kelganda ustozimni xotirlab bir sheʼr yozgan edim. Oʻshani yerda keltiraman.

MUTLAQO GʻAFUR GʻULOM

Endi yalqovlikni tashlab,
Mutlaqo Gʻafur Gʻulom:
Sheʼr yoz ekan, sheʼr yoz ekan…
Gʻ. Gʻulom.

Dong taratdi sheʼriyatda
El aro Gʻafur Gʻulom,
Oʻzbekona oriyatli
Bebaho Gʻafur Gʻulom,
Undayin zotlar elimda
Oz-oz ekan, oz-oz ekan, oz-oz ekan…

“Shum bolaʻ day erka erdi,
Ne desa ul yangi derdi,
«Yodgor,,u alqissasi
Serjilo Gʻafur Gʻulom –
Mumtoz ekan, mumtoz ekan, mumtoz ekan…

Fikran topqir erdi haddan,
Uzmas erdi koʻzni xatdan.
Doimo Gʻafur Gʻulom,
Ahli ijod olaminda
Ustoz ekan, ustoz ekan, ustoz ekan…

Sodda erdi ul “Koʻkan”day,
Tansiq erdi gul va nonday.
Sernavo Gʻafur Gʻulom,
Unga ilhom parizodlar
Hamroz ekan, hamroz ekan, hamroz ekan…

Sheʼri kezgay elda yashab,
«Endi yalqovlikni tashlab,
Mutlaqo Gʻafur Gʻulom,
Sheʼr yoz ekan, sheʼr yoz ekan, sheʼr yoz ekan…

“SOYUZ”DAN TASHQARIDA URISHSIN

Qirqinchi yillarning oxirlari edi-yov, yosh ijodkor boʻlsam-da, yozuvchilar uyushmasining baʼzi anjumanlarida ishtirok etardim. Ustoz yozuvchilarning topqirliklari, soʻz oʻyinlari, lutflarini eshitib hayratda qolardim. Ustozlarni har eslaganimda, ularning qiyofalari koʻz oldimga kelaveradi.
Bir yigʻilishda, Oybek aka bilan Gʻafur aka bahslashib qolishdi. Biri- birlaridan qolishni istashmasdi. Oʻzlarinikini maʼqullayberishardi. Oybek oʻsha davrda Uyushma raisi edi. Bu yigʻilishda qaysidir shoirning xulqi muhokama qilinayotgandi. Shunda bir qiziq soʻz oʻyini boʻldi. Gʻafur aka muhokama orasida:
– Bu deyman, “Soyuz”da (Yozuvchilar uyushmasi — Yozuvchilar soyuzi, deb atalardi va oʻzaro suhbatlarda qisqartirib “Soyuz” degan ibora qoʻllanilardi) ikki yosh yozuvchi yoqalashibdi. Bu nima degan gap? Yaxshi emas axir! Ular yoqalashadigan boʻlsa, “Soyuz”dan tashqarida yoqalashsin, uning obroʻsini tushirmasin! –xitob qildi.
Shunda Oybek aka javob qildi:
– Yoʻq, Gʻafur! Ular “Soyuz” dan tashqarida ham urishmasin!
Gʻafur aka gap qidirib oʻtirmadi va shartta dedi:
– Men Sovet soyuzidan tashqarida urishsin deyapman!
Bu ikki buyuk adibning soʻzlaridan koʻpchilikning yuzida nim tabassum paydo boʻlgandi, oʻshanda.
Oybek aka ham menga koʻp oʻgitlar berganlar. Yutuq va kamchiliklarimni aytib turar edilar. Yozuvchilar uyushmasiga nomzodlikdan haqiqiy aʼzolikka oʻtishimga tavsiyanoma ham yozib bergan edilar.
U zotga bolalarga va katta yoshlilarga ham yozgan qoʻshiqlarim maʼqul boʻlganini, tuhmatlarga uchrab, insult boʻlib, gapirishga qiynalib qolgan paytlarda ham izhor etgan edilar. Meni koʻrib qolib, murojaat qilgandilar:
– Poʻlat!.. Qoʻshiqlaring… yaxshi… Juda maʼqul…
Va boshmaldoqlarini yuqoriga koʻtargandilar.

OYBЕGIMIZ – OYBЕGIMIZ

Soʻz bogʻidan meva terdi Oybegimiz,
“Yoʻlchi” kabi doʻlvor erdi Oybegmiz.
Yoshliginda gijinglagan toy begimiz,
Oybegamiz, Oybegimiz.
Soddalikda afandidan qolishmagan,
Ezilsa-da, pastlar bilan olishmagan,
Oʻrtansa-da demagan hech “voy”, begimiz,
Oybegimiz, Oybegimiz.

“Onegin”ning oʻzbekona tarjimasi,
Unda koʻrdim ona tilim jimjimasin.
“Navoiy”dek fikri joʻshqin boy begimiz-
Oybegimiz, Oybegimiz,

Gʻalamislar Muso tilin choʻqishdi-yey,
Oxirinda oʻzlari tiz choʻkishdi-yey…
Derdik: buncha chidamlisiz, hoy, begimiz?
Oybegimiz, Oybegimiz.

Uchrashganda Moʻminlarday ehtirom-la:
Taʼzim bajo aylab derdik: Oybek domla.
Kitoblarga fazilatga boy begimiz-
Oybegimiz, Oybegamiz, Oybegimiz!

QIRS-QIRS QILMOQDA…

Elliginchi yillarning ikkinchi yarmidan sal oshganda ustoz Abdulla Qahhor Yozuvchilar uyushmasiga rais boʻlgandilar. Oʻshanda Mirtemir, Shuhrat akalar adabiy maslahatchi boʻlib ishlardilar. Kamina ham ularning yonida bolalar adabiyoti boʻyicha maslahatchi edim.
Nima boʻldi-yu, Abdulla aka Hindiston safaridan kelishlari bilan zudlikda barcha adabiy maslahatchilarni huzurlariga chaqirib qoldilar. Odatlari boʻyicha barchamizdan hol-ahvol soʻrab boʻlib, biroz jim qoldilar. Koʻpchilik rahbarlar xodimlariga ish topshirishdan oldin ularning hol-ahvol bilan qiziqib, kayfiyatlarni soʻrab, soʻng topshiriq berishlarini payqaganman. Keyin, ohista gap boshladilar:
– Aslida, sizlar uyushmada faqat adabiy maslahatchigina emassizlar, menga ham maslahatchisizlar, bugundan boshlab, hammamiz yeng shimarib, yanada jipslashib, yaxshiroq ishlashimiz kerak!
Abdulla akaning gaplari tagida hamisha yashirin maʼno boʻlardi. U zot Hindistonga ketganlarida boʻlib oʻtgan kompartiya aʼzolari yigʻilishida bir kishi raisimizni qattiq tanqid qilgandi. Nazarimda, shu holatga shamaʼ qilayotgan edilar.
– Xullas, hech qanday kamchiliklarga yoʻl qoʻymang. Har bir ishni jiddiy va bor kuchingiz va jahd bilan olib boring, ammo belingiz qirsillab qolmasin! – dedilar ustoz. Soʻng, jilmayib qoʻshib qoʻydilar:
– Lekin, mening amal kursim “qirs-qirs” qilmoqda…
Va barchamizga ish yoʻnalishimiz boʻyicha aniq topshiriqlar berdilar.

TЕGMAGANI YAXSHI

Ustoz Abdulla Qahhor Yozuvchilar Uyushmasiga raislik qilayotgan davrlari edi. Binoimiz yoʻlagida bir toʻda yosh yozuvchilar oʻzaro gurunglashib turardik. Abdulla aka kirib keldilar. Darhol salom berdik. Odatda, soʻrashishganimizdan soʻng, bizlar Ustozga gap qotmasdik, u zotdan tesha tegmagan, kutilmagan gap aytishlarini intiqlik bilan kutardik. Yozuvchi va shoirlarning fazilati yangi gap aytishdadir, deyishadi koʻplar.
Shu payt tashqi eshik ochilib, bir yoshi ulugʻ yozuvchi ham inqillab-sinqillab kirib keldi. Abdulla aka undan hol-ahvol soʻray boshladilar. Bir yil avval uning xotini vafot etib, beva qolgandi. Shuning uchun, umumiy gaplardan keyin, Abdulla aka soʻradilar.
– Ha, taqsir, uylandilarmi?
Yoshi ulugʻ yozuvchi jilmaydi.
– Hech kim tegmayapti kaminaga, chidamaydi shekilli, – dedi-da, munkillab oʻz ishlari bilan bir xonaga kirib ketdi.
Abdulla aka ohista qahhorona kinoya qildi.
– Unga hech kimning tegmagani maʼqul, ancha holi yoʻq bechoraning, sal “tegsa”, yiqilib ketishi hech gapmas…
Bizlar kulishni xam, kulmaslikni ham bilmay, hijolatomuz turib qoldik.

RUS TILINI OʻZI CHIQARGANDAY…

Ustoz Abdulla Qahhor soʻzni chertib aytadiganlardan, ayniqsa lutfga mohir, topqir edilar. Odamlarga, holatlarga baho berishda ustasi faranglardan hisoblanardilar.
Til sofligini, soʻz aniqligani yoqtirardilar.
Bir kuni, Yozuvchilar uyushmasida bir yozuvchi kompartiya aʼzolari yigʻilishini rus tilida olib bora boshladi. Anjumanlarni shu zabonda oʻtkazish rusum edi oʻsha paytda. Majlis olib boruvchi rus tiliga uncha uquvi yoʻqroq edi. Qoidalarini chala-chulpa bilardi. Shunday boʻlsa-da, bemalol, pinagini buzmay, pala-partish, kelishiklarga rioya qilmay, oʻzi bilgancha betoʻxtov gapirardiki, koʻpchilikni bundan ensasi qotardi.
Men oʻsha yigʻilishda, ustoz bilan yonma-yon oʻtirardim. Abdulla akaning yangrayotgan savodsizlarcha gaplarga gʻashi keldi.
– Obbo, xumpar-yey, oʻris tilini oʻzi chiqarganday gapiradi- ya!.. – deya kinoya qildi.
Bu topqirlik odilona baho edi. Abdulla akadan oʻzga ijodkor bunday ibora topa olmasdi, oʻsha damlarda, nazarimda.

MЕHRI BOR, QAHRI BOR – ABDULLA QAHHOR

Tanitdi eliga uning “Sarob”i,
Qoʻlma-qoʻl boʻlardi har bir kitobi.
Boshiga qoʻyardi doʻst-u ahbobi,
Yaxshiga mehri bor
Abdulla Qahhor.

Qalamin tutardi qoʻl yuvib, artib,
Halollik ul uchun asosiy tartib.
Har soʻzni qirq bora koʻrardi chertib.
Noyobiy iqtidor
Abdulla Qahhor.

“Qoʻshchinor chirogʻi” yoritdi yoʻlin,
Gʻanimlar buradi adibning qoʻlin,
Gohida ataylab buzdilar koʻnglin,
Yomonga qahri bor
Abdulla Qahhor.

Bardosh berolardi choʻng mashaqqatga,
Yangi gap aytardi ahli suhbatga.
Umid bogʻlagandi Sayid Ahmadga,
Ijodda betakror
Abdulla Qahhor.

Iqtidorli yoshning boshin silagan,
Bariga sogʻligʻ-u omad tilagan,
Gʻoʻra qalamkashni rosa elagan,
Eng odil, eng hushyor
Abdulla Qahhor.

Ne ulugʻ zotlar-da chekdilar faryod,
Adabiyotda ham uchrarkan jallod,
Alarning qilmishin ayladi isbot –
Eng birinchi bor
Abdulla Qahhor.

Unga haykal boʻldi mitti “Sinchalak”,
Aslo unutmagay hozir, kelajak.
Ulugʻ adib erdi, tanti-dovyurak,
Hamisha safda bor
Abdulla Qahhor.

OʻRIK GULLAGANDA

Mendan baʼzida “Hamid Olimjon bilan uchrashganmisiz”, deb soʻrashadi. Uchrashganman deyman-u, ijodiy jarayon boʻlmagani uchun aytishga tortinaman. Shunday boʻlsa ham, yuragimdagi gapimni aytaman.
Oʻttiz sakkizinchi yili, bahorda, Qoʻgʻirchoq teatrida biz – maktab oʻquvchilari bilan Hamid Olimjon, Adham Rahmat va ustozim Quddus Muxammadiylar bilan uchrashuv oʻtkazilgandi. Bu tadbir hamon koʻz oʻngimda turadi. Oʻshanda Adham aka Marshakning “Mister Tvister” dostoni tarjimasini, Quddus aka oʻzining “Hoy, saʼvaqush, saʼvaqush, Kel, mening yonimga tush” sheʼrini zavq bilan yoddan aytishgandi. Hamid Olimjon esa shoirona viqor-u salobat bilan “Derazamning oldida bir tup oʻrik oppoq boʻlib gulladi” sheʼrini baland ovozda oʻqib bergandi. Ayniqsa, u “oppoq” soʻzini “appoq” deyishi oʻziga xos va yoqimli tuyulgandi.
Keyingi esdaligim boshqacharoq. Men Pedogigika institutida tahsil olar ekanman, har kuni ertalab Oʻrdadagi Qaymoq bozorda toʻrt xurmacha qatiqni sotib, keyin oʻqishga borardim. Har kuni qaymoq bozorga Ishchilar shaharchasiga yaqin Izvestiya mahallasidan oʻtardim.
Bir kuni oʻsha mahalladagi koʻcha ogʻziga yetganimda, roʻparamdan Hamid aka chiqib qoldi va soʻz qotdi.
— Hoy, yigitcha! Bir xurmacha qatiq sotib keting! – dedi-da, meni uyiga boshlab bordi. Narxni soʻrab, pulni berdi va ishiga ketdi. Xurmachadagi qatiqni hovlida kuymanib yurgan bir nuroniy onaxon boʻshatib, idishni yuvib berdi va “Yaxshi ivitilgan ekan!”, deb maqtab qoʻydi. Shu payt ichkaridan Zulfiya opa chiqib qoldilar. Darhol salom berdim. Alik eshitgach, chiqib ketdim. Soʻng, ich-ichimdan sevinib, gʻururlandim. Institutga borgach, kursdoshlarimga “Men Hamid Olimjonday mashhur shoirga qatiq sotdim!”, deb rosa maqtandim.
Umuman olganda, Hamid Olimjon menga maʼnaviy ustoz boʻlgan. Men uning sheʼrlarini koʻp va xoʻb oʻqib, ulardan ancha mahorat sirlarini oʻrganganman.

USTOZNING OQ FOTIHASI

1941-1945 yillarda kechgan Urush yillari pedagogika institutida tahsil olardim. Adabiyotdan Maqsud Shayxzoda dars berardi. U, odatda auditoriyaga kirgach, avvalo talabalardan hol-ahvollarini surishtirar, ota-onalarining sogʻligʻini soʻrab, barchaning koʻngilini koʻtarardi. Shundan soʻnggina dars boshlardi. Bu oʻta olijanoblik edi.
Hozir akademiklik darajasiga yetishgan Shonazar Shoabdurahmonov bilan bir kursda edik. Ikkalamiz sheʼriyatga, tilga kiziqardik. Oʻsha kezlarda fakultetimiz devoriy gazetasini ikkalamiz chiqarar edik. Urush tugab qolgan edi — zafar yaqinlashgan paytlar. Devoriy gazetani oʻz sheʼrlarimiz bilan bezardik. Bir gal gazetamizda Shonazarning ustozlar xaqidagi, mening esa “Zafar shuʼlasi” sheʼrim bosilgandi. Bu sheʼrlarni Shayx aka (koʻpchilik u zotni shunday chaqirar edi) oʻqib qolibdilar. Dars chogʻida ustoz bizga devoriy gazetadagi sheʼrlarni koʻchirib berishimizni tayinladilar. Iymanibroq koʻchirib berdik. Oradan toʻrt-besh oy chamasi oʻtar-oʻtmas, ne koʻz bilan koʻraylikki, oʻsha sheʼrlarimiz “Armugʻon” almanaxida chiqibdi. Ustozdan minnatdor boʻldik. Ul zot bir kuni dars paytida, Shonazar bilan menga:
– Endi sizlarga oq fotiha beraman, sheʼrlaringizni gazeta-jurnallarga olib boraveringlar, men koʻplariga tayinlab qoʻydim, – dedilar.
Bu ustozlik mehribonligi edi, albatta.
Maqsud Shayxzoda menga oq yoʻl tilagan birinchi muallim sifatida yodimda qolgan.

BOLALARNI MAQTASH YAXSHI
(Quddus ogʻa taʼlimotidan)

Yaqinda bir tanishim, “Quddus Muhammadiy domla tetikmilar hali?” deb soʻrab qoldi. Qarang, ul zot “oʻtganlariga” bir necha yil boʻlsa-da, ustoz odamlar nazdida hayot ekanlar. Oʻsha tanishimga ustozning oʻzga dunyoga rixlat qilganlariga bir necha yil boʻlganini aytsam, u ishonqiramadi. “Rostdanmi?” – deb, ajablandi. U yoshligidan Quddus ogʻaning sheʼrlari ixlosmandi ekan.
Haqiqatdan, Quddus Muhammadiy mening ham nazdimda hayotda mavjuddeklar. Ustoz bilan koʻpincha maktablardagi uchrashuvlarga birga borardik. Charchamay, deyarli bir soat bolalarga yoddan sheʼr oʻqi berardilar. “Bunaqada horib qolmaysizmi”, desam, “Yoʻq, men yoshlardan kuch olaman”, deb jilmayardilar.
Agarda uchrashuv choʻzilib ketguday boʻlsa, qiziq sheʼrlardan oʻqib, bolalarni kuldirib, charchoqlarini bosardi Quddus ogʻa. Shuningdek, oʻquvchilarning ota-onalarini, muallimlarini maqtardilar. Ular bundan xushnud boʻlishardi. Bu usul menga taʼlim ham boʻlgandi. Uchrashuvlarga borganimda, bolalar zerikib qolishsa ustoz usullarini qoʻllardim, muallimlar shodlanishardi.
Men ham bir kitobimning nomini “Maqtashgani yaxshi boʻldi” deb atadim. Yomon hulqli bir bolani buvisi uning yaxshi tomonini koʻrsataverib, yaxshi bolaga aylantirganini aytganman.

Maqtov kimga yoqmaydi,
Maqtovga kim ogʻmaydi.

Bu ustozimga ham sheʼr bagʻishlaganman:

QUDDUS MUHAMMADIY

Quddus Muhammadiy
Deyilgan chogʻda,
Sheʼr aytib turganday
Maktabda, bogʻda.
Shoir borgan sari
Joʻshib aytadir,
Bolalar nomini
Qoʻshib aytadir
Bolalar oʻltirar
Atrof toʻldirib,
Shoir sheʼr oʻqiydir
Rosa kuldirib.
Toʻdadagi bolaga
Oʻxshaydir shoir.
Barcha yozganlari
Bolaga doir.
Bolalar chamanda
Jonli chechaklar,
Qushlarni uchirar
Olqish chapaklar.
Bolalar-bol deydi
Har bir soʻzida,
Shoirlik nuri bor
Teran koʻzida.
Sheʼrin oʻqiyverar
Zavqin oshirib,
Tamshanar bolalar
Ogʻzi ochilib.
Bolalar shoiri
Boʻlib tugʻilgan,
Qalbiga bolalik
Mehri yoʻgʻrilgan.
Shoir sheʼrin oʻqir
Baralla yoddan,
Mazmuni olingan
Ushbu hayotdan.
Manim nazarimda
Bu Muhammadiy,
Sheʼr oʻqib turganday
Mangu-abadiy.
Goʻdaklar tikishar
Shoirga koʻzin,
Sheʼrlarda bolalar
Koʻrishar oʻzin.
Sheʼrida barhayot
Shoiri mumtoz,
Bolalar yonida
Sheʼr oʻqir ustoz.

YOMONNI HAM YOMON DЕMAS EDILAR

Ustoz Mirtemir ham menga taʼlim berganlar. Ul zotning yozgani ham, qiyofasi ham, mehribonligi ham ibrat edi men uchun.
1948-yilda, men yosh shoirman, “Alla bilan Jalla” degan ertak yozib domlaga koʻrsatdim. Unda “Echkicha” degan soʻz bor edi. Menga yotigʻi bilan esdan chiqmaydigan qilib, bundan keyin “echkicha” degan soʻzni ishlatmang, xalqimizda uni “uloq” deyishadi, deb uqtirganlari hamon qulogʻimda.
U zot barcha yoshlarga mehribonlik qilardilar. Koʻpchilik qatori menga ham behad mehr berganlar. Misol uchun, uylarida meni mehmon qilar ekanlar, “Gul va piyoz” qitʼalar kitobimga ajoyib soʻzboshi yozib berganlari hech esimdan chiqmaydi. Men esa oʻz vaqtida ustozimga yetarli javob bera olmaganimdan hamon hijolatdaman.
Mirtemir aka juda koʻp yillar radiokomitetda qoʻshiqbop sheʼrlarni saralashga bosh-qosh boʻlganlar. Har yigʻilishga erinmay taksi buyurib, kelib-ketardilar. Ilinadigan sheʼrlar boʻlsa, qalam urardilar, yaxshilaridan sevinardilar. Hozirgi davrda radiotoʻlqinlarda va boshqa elektron qurilmalardan yangrayotgan oʻsha davr qoʻshiqlarida ustozning ham katta ulushlari borligiga guvohman, deya olaman.
Ustozning ibratomuz, betakror fazilatlarini biri shu ediki, u ham boʻlsa, yomon odamni hech qachon yomon demasdilar, baʼzan u haqda soʻrab qolguday boʻlsam, “Ha, bir kun tuzalib qolar”, deb qoʻyaqolardilar.

U zotga atab bir sheʼr yozganman:

MULOYIM MIRTЕMIR ERDILAR

Sheʼriyatda joʻshqin daryoyi Sir erdilar,
Xalqi uchun zahmatga shay-hozir erdilar.
Soʻzga jilo berardilar zar-u maʼnodan,
Rost yozishga soz yozishga qodir erdilar.
Va sermeva darxt erdilar toʻrtta faslda,
Talay yoshga tanti ustoz va “pir” erdilar.
Qoʻshiknavis erdilar zukko, iqtidorli,
Soʻz dengizdan javohirlar topqir erdilar.
Tarjimani shundoqqina qiyib koʻyardilar,
Elatlarga qardosh, jondosh-tomir erdilar.
Yomonni ham yomon demasdilar, tuzalar deb,
Yashabdiki, qalbi toʻla mehr erdilar.
Ustoz rosa Moʻmin erdilar, kamtarin zot,
Ijodda alp, muloyim Mirtemir erdilar.
.

IJOD-FANDA IZZAT TOPGAN SULTON

Olim va dramaturg Izzat Sulton bilan juda yaqin edik. Oilamiz orasida bordi-keldi hamisha boʻlib kelgan. U zotning rafiqalari Zamiraxon opa, yozuvchi Shuhratning jufti halollari Tursunxon opa va mening ayolim bir-birlari yaqin dugonalardek boʻlib qolishgandi. Sababi, 50-yillar oxirida Yozuvchilar Uyushmasi aʼzolariga Chilonzordagi bir “dom”dan turar joylar berilgandi va u yerga koʻchib borgan barcha ijodkorlar bir-biri doʻstlashib, yaqinlashib ketishgandi.
Izzat Sulton katta obroʻga ega boʻlib, oʻz paytida Fitratdek olimdan taʼlim olgan ijodkor edi. Bu zot butun Ittifoqqa maʼlum va mashhur “Alisher Navoiy” dramasining muallifi sifatida ham hurmat qozongandi. Bu asar nainki qator oʻn yilliklar davomida “Hamza” teatri sahnasidan tushmay keldi, uning asosida kino ham olingandi.
Bundan tashqari, u botir ijodkor ham edi. 50-chi, 60-yillarda dinga qarshi ayovsiz kurash avjga chiqqan paytda, dinga oid iborani oʻzining yangi pyesa-dramasi sarlavhasiga qoʻygandi. U barchaga, partiya rahbarlariga ham tushuntirgandiki, “iymon” soʻzi diniy emas, uning asl maʼnosi asosan odamiylikdir, shuning uchun, bu iboradan aslo choʻchish notoʻgʻri! Va barchani bu gʻoyaga ishontira olgandi. Natijada, “Iymon” nomli drama “Hamza” teatrida qoʻyilgandi. Uning radiospektakli ham bor edi.
Men 60-yillarning boshidan bolalar uchun pyesalar yoza boshladim. Ular Yosh tomoshabinlar va Muqimiy nomli teatrlarda ancha yillar mobaynida qoʻyildi. Ularni koʻrgan Izzat aka yaxshi baho berdilar. Va yutuq va kamchiliklarini aytdilar. Keyingi ijodimda u zotning oʻgitlarini albatta hisobga oldim. 80-yillarda menga bir taklif berdilar: “Poʻlatxoʻja, sizning savdo xodimlari orasida ancha-muncha tanish-bilishlaringiz bor. Ularning feʼl-atvorlarini yaxshi bilasiz. Keling, birgalikda savdo ahli toʻgʻrisida bir pyesa yozaylik!” Men rozilik bildirdim. Biroq, bu ishni boshlashning hech mavrudi kelmadi. Bunday asar yozilmay qolib ketdi. Ammo, qadrdonligimiz to umrlarining oxirigacha davom etdi. Quyida Izzat Sultonning 90 yoshiga atab yozgan muvashshahimni keltiraman:

IZZAT SULTON

I. Ijod-fanda Izzat topgan Sultonsiz,
3. Zamiraxon panohida omonsiz,
3. Zamin-zamon kitobini bitgansiz,
A. Allomasiz, koʻp ilgari ketgansiz.
T. Toleʼingaz zahmat ila kelgandir,
S. Salohiyat sizda sochib turar nur,
U. Umidingiz juda baland, uzmaysiz,
L. Labzingizni Moʻminlarday buzmaysiz.
T. Talʼatingiz, qiyofangiz eng sodda,
O. Oqilona ish tutgaysiz ijodda,
N. Natija shul: Yuzdan oshing hayotda.

TЕMIRNING POʻLATGA POʻPISASI

Bolalar gazetasida ishlagan kezlarim edi. Shu vaqtning oʻzida Yozuvchilar uyushmasida yoshlar bilan ishlash komissiyasida ham kotiblik vazifasini ham bajarardim.
Oʻtkaziladigan har bir Kengash yigʻilishi bayonnomasini uyushma kotibiyatiga topshirishim lozim edi. Oʻsha vaqtda shoir Temur Fattoh uyushma kotibi
edi. Uning obroʻsi baland, aytgani aytgan, degani degan, zamon edi. Sababi, u Oʻzbekiston gimni sheʼrining muallifi sifatida dong qozongandi.
Bir kuni tahririyatda oʻtirsam, qoʻngʻiroq boʻlib qoldi. Goʻshakni koʻtargan edim, simning narigi tomondagi odam menga doʻq qildi. Tovushidan tanimadim.
– Nega yigʻilish protokolini topshirmading oʻz vaqtida! Ertadan qolmasin! —
Avvaliga men biroz gangib qoldim, soʻng oʻzimga kelib javob qildim.
– Avvalo, assalomu alaykum! Kechirasiz, kim boʻlasiz? Tanimadim.
– Men Temurman, – deb yana poʻpisa qildi, baland ovozda.
Uning poʻpisasi menga erish tuyuldi, hiyol nafsoniyatimga tekkanday ham boʻldi. Men ham ovozimni baland qilib javob berdim.
– Kechirasiz, siz Temir boʻlsangiz, men Poʻlatman!
Va birdan goʻshakdan kulgi eshitildi. Va, Temur Fattoh muloyimlashib, keyingi suhbatni odobona davom etdirdi. Bu muloqotni yonimda turgan doʻstim Erkin Jabborov eshitib turgan edi, soʻng rosa kulishdik. Erkinjon bilan suhbatlashib qolsak, goho-goho, oʻsha Temur bilan Poʻlat muloqotini esga olamiz.
Temur Fattoh bilan esa oʻsha voqeadan soʻng yaqinlashib ketdik. U zot ham menga ancha taʼlim berganlar.

RAHMAT AKAGA “RAHMAT” DЕB YURAMAN

Ilgari zamonlarda Yozuvchilar uyushmasiga aʼzo boʻlish ikki bosqichdan iborat edi. Avval, aʼzolikka nomzod qilib olinardi, soʻng bir necha yil oʻtgach, ijodi ravon ketayotgan boʻlsa, haqiqiy aʼzolikka qabul etilardi. Men ham shu ikki bosqichdan oʻtganman. Va buning alamini ham tortganman.
Bir ming toʻqqiz qirq sakkizinchi yilda Yozuvchilar uyushmasi aʼzoligiga nomzod sifatida qabul etilgandim. Ikki yil oʻtgach, haqiqiy aʼzolikka oʻtishga jazm qildim. Lekin, bu qarorim notoʻgʻri boʻlib chiqdi.
Oʻsha davr algʻov-dalgʻov yillar edi. Talay yozuvchilar hibsga olingan. Institutda taʼlim bergan ustozim Maqsud Shayxzoda, Sayid Ahmad, Shuhrat, Shukrullo va boshqa yana bir qancha adiblar qamoqda azob chekishardi. Buyuk yozuvchi Oybek esa ijoddan chetlatilgandi. Bu kunlarda tasavvur qilish qiyin, hatto bolasini beshikka belagan yozuvchi ham, bir toʻyda chopon kiygan shoir ham dushman va gunohkor edi. Xalq orasida ijodkorlik xavfli kasb sifatida baholana boshlagandi. Shuning uchun, uylanmoqchi boʻlgan shoir-yozuvchilarga qiz bermay ham qoʻyishgandi. Hozirgi paytda, bu gaplar kulgili tuyulishi mumkin.
Arizam kotibiyat yigʻilishida muhokama etiladigan boʻldi. Men ham unga chaqirildim. Majlisni oʻsha paytdagi Uyushma raisi oʻrinbosari boshqarardi. Nomzodlikka oʻtishimda menga tavsiyanomalarni ustozlardan Oybek, Shayhzoda va Mirtemir berishgani toʻgʻrisidagi hujjat oʻrtaga tushib qolganini sezdim. Bu maʼlumotni eshitgan rahbariyat bir-biriga qarab qoʻyishdi. Ijobiy natijadan umuman umid yoʻq edi. Chunki, biror kimsa oʻrnidan turib, “Poʻlat Moʻmin qamalgan odamlarning dumi, uning ham chorasini koʻrish kerak!”, deb qolsa, tamom edim. Rahbariyatning oʻzaro shivir-shiviridan sezdimki, hech kim mening tomonim emas, arizamga yaxshi javob boʻlmaydi. Oʻshanda, yonimda mening holatimni kuzatib, achinib oʻtirgan qadrdonim Rahmat Fayziy hushyorlik qilib, sekingina menga: “Poʻlatjon, arizangni qaytarib ol!”, – dedi hech kimga eshittirmay.
Men darhol oʻrnimdan turib, rahbariyatga soʻz qotdim.
– Kechirasizlar, men oʻylab koʻrsam, xali haqiqiy aʼzolikka oʻtishga loyiq emas ekanman. Arizamni koʻrib chiqmasligingizni iltimos qilaman. Uni qaytarib olaman.
Bu murojaatimga rahbariyat aʼzolari, avvaliga nima deyishni bilmay qolishdi, keyin noiloj rozi boʻlishdi. Mening esa yelkamdan togʻ agʻdarilgandek boʻldi.
Oʻsha majlisni eslaganimda, yaxshilik qiladigan va ustozlikni qizgʻanmaydigan odamlar borligidan mamnun boʻlaman. Oʻz vaqtida menga ustozona qimmatli maslahat bergan Rahmat akaga doimo qalbimda “Rahmat” aytib yuraman.

SHUHRATNING SHUHRATI

Ijodkorlar baʼzan oʻzlariga adabiy taxallus tanlashardi. Yaxshi niyat bilan albatta. Koʻplariga yarashgandan yarashadi, uzukka koʻz solganday. Goho ijodiga mos va xos boʻlib qoladiki, muxlislar ham ularga ixlos qoʻyishadi.
Boʻlajak shoir va yozuvchi Gʻulomjon aka ham yaxshi niyat bilan oʻziga Shuhrat deb taxallus tanlagani bejiz emas. Qarang, oʻsha oʻttizinchi yillardayoq yaxshi taxallusning sharofati bilan u shuhrat qozona boshlagandi. Hazrat Navoiy ham yaxshi ismning fazilatlariga koʻp eʼtibor berganlar, shu boisdan boʻlsa kerak, navo farzandi boʻlib qolganlar nafosat olamida.
Shuhrat aka nainki oʻziga yaxshi taxallus tanlagan, oʻz farzandlarini ham Fikrat, Zebo, Bobur, Xondamir, Humoyun kabi muborak nomlar bilan sharaflaganlar. Bularda albatta bir hikmat borga oʻxshaydi.
Shuhrat nomini sheʼrda oʻqiy boshlaganlar, oʻsha paytdan beri oʻz farzandlariga oliy niyat bilan Shuhrat qoʻya boshlaganlarini sezib kelaman.
Men Shuhrat aka bilan qirqinchi yillarning oʻrtalarida bolalar gazetasida ishlagan kezlarimda tanishganman. Undan oldin esa, urush tugashi oldidan, institutda harbiy formadagi kelishgan yigitni shu Shuhrat deb koʻrsatishgan edi doʻstlarim.
Bolalar gazetasiga tez-tez kelib turardilar, har safar kelganlarida yangi-yangi balladalar keltirardilar. Baʼzi paytlarda oʻz mashqlarimni koʻrsatardim iymanibroq. Yaxshi maslahatlar berish bilan cheklanib qolmay, ayrim joylarini bir zumda tuzatib qoʻyardilar.
Keyinchalik yozuvchilar uyushmasida, Abdulla Qahhor uyushma raisi boʻlganida, Shuhrat aka ham adabiy maslahatchi edi, men ham bolalar adabiyoti boʻyicha maslahatchi edim, keyinchalik bilsam bu vazifaga meni Shuhrat aka tavsiya qilgan ekanlar.
Oʻshanda Shuhrat aka oldiga juda koʻp umidli yoshlar kelardi, ularning bariga erinmay oʻz maslahatlarini ayamasdilar. Ayniqsa shoir Hayriddin Salohdan umidlari katta edi. Bu yigit yaxshi shoir boʻlib yetishganda, uvol ketdi rahmatli, xalq iborasi bilan aytganda yetay deganda “yiqildi”…
Shuhrat akaning madad istaganlarni qoʻllab-quvvatlash fazilatlaridan men ham bahramand boʻlganman. Koʻp yillar “Sharq yulduzi” jurnalida kotib boʻldilar. Men oltmishinchi yillar boshida bolalar uchun “Qovoqvoy bilan Chanoqvoy” nomli sheʼriy pyesa yozgandim. Uni bolalar teatri sahnasida koʻrib, jurnalga olib kelishimni tayinladilar, olib bordim. Odatda adabiy xodim tahrir qilib, soʻng kotibga topshirardi. Qarasam, xodim pyesamni rosa “boʻyapti”. Men rozi boʻlmay, kaytib olib ketmoqchiligimni eshitib, xaligi xodimga yotigʻi bilan tushuntirdilar va oxir-oqibatda pyesam Shuhrat aka koʻmagida nashr etildi.
Koʻpincha ijodiy safarlarda birga borardik. Odamning qandayligi, yaʼni pokligi, mehribonligi yoki gʻalamisligi safarda bilinadi, deyishadi, Shuhrat aka jarayonlarda oʻzlarini boshqalardan yuksak qoʻymas edilar. Bu u zot uchun odatiy hol ediki, bunday kamtarlik va oliyjanoblik kam uchraydi.
Bir yili Namanganda, Chortoq shifoxonasida sheriyat kechasi boʻlgandi. Uchrashuv boshqaruvchisi har birimizni navbat bilan tanishtira boshladi. Shuhrat akani tanishtirish asnosida ajoyib toʻlqin gurullash odamlar orasida “Yozuvchi Shuhrat shumi, voʻy!” degan ovozlar paydo boʻldiki, ular goʻyo tirik moʻjizani koʻrishganday boʻlishgandi oʻshanda. Bu holat shoir Shuhratni chinakam eʼzozlash edi. U sheʼr oʻqidi, odamlar jon qulogʻi-la tinglab, anglab maza qilishdi. Sheʼrlari tinglovchilarning dardini olardi goʻyo, zavq ulashardi.
Shoir Shuhrat ustoz Mirtemir taʼbiri bilan aytganda, ijodiy harakatdagi shoirlardan biri edi. Uning qiyofasi ham shoirona edi. Har sheʼrida albatta yangi fikr, yangi mazmun boʻlardiki, havas qilgulik edi. Lirik sheʼrlar ustasi, ayniqsa qisqa sheʼrlarni quyib qoʻyardi. Ularning har birida xulosali, yakunli edi. Yurakka tegadigan bir gap uchun yozardi, eshitganlar “yashavor” derdi goh ichida, goh ustida. Bir davrlar Shuhratning “Kavkaz daftari” sheʼriy turkumi ham kitobxonlarga, ham ijod ahliga. Pushkin va Lermontovlar ham oʻz zamonlarida Kavkazni yozishgan. Bizning davrga kelib, Shuhrat aka ham Kavkaz xalqining oʻktamligini, oʻziga xosligini, betakror tabiatini oʻzbek oʻquvchilariga namoyish eta olgan shoirlarimizdan biri boʻldi.
Shuhratning balladasida, romanlarida, dramalarida shoirligi sezilib turardi shundoqqina. U oʻz iqtidorini barcha sohada koʻrsata oladigan ijodkor edi. U nima yozsa, topib yozardi, yanga gap aytardi, albatta. Ayniqsa romanlarida, qahramonlar tilidan aytilgan, ixtiro qilingan gaplarni kitobxon oʻqib adibning topqirligiga qoyil qolar, tamshanib qoʻyardi. Bu fazilatni “Oltin zanglamas”ni oʻqiganimda sezganman , undagi qodirona ifodalarga tan berganman. Shuhrat asarlari oʻzbek tilning milliy oxori, uning aslligini koʻz- koʻz qila olardi. Shoirlik aslida topqirlikdan iborat emasmi?
Ul zotning hamisha samimiy maslahatgoʻylik fazilati unga jilo berardi. Qaysi bir yili, lirik xonanda Faxriddin Umarovning uch shoir — Shuhrat, Yongʻin Mirzo va kamina sheʼrlari asosida konserti uyushtirildi. U Bilimlar uyi binosida boʻlib oʻtdi. Oʻshanda, navbat bilan avval sheʼrlar oʻqildi, soʻng qoʻshiq kuylandi. Birinchi boʻlib, Shuhrat aka minbarga chiqdi. Unga tomoshabinlar rosa sheʼr oʻqitishdi, soʻng qoʻshiqlardan bahramand boʻlishdi. Keyin navbat hassos shoir Yongʻin Mirzoga keldi. U oʻzining talay gʻazallaridan oʻqidi, va ular qoʻshiqqa aylanib ijro etildi. Ushbu damda, odamlar qoʻshiqqa ham, sheʼrga ham toʻyganday boʻlishgandi. Oʻshanda tomoshabinlar orasida qaynim Baxtiyorxon ham bor ekan. U, odamlar charchagan, endi Poʻlatxoʻja pochcham nima qilar ekan deb oʻylabdi. Chindan ham men noqulay holatda edim-da. Shunda Shuhrat aka menga:
– Poʻlatxoʻja, sen endi qiziqroq, kulgili va tanqidiy sheʼrlaringdan oʻqigin, – dedilar.
Maslahatlarini bajo qilgandim, tinglovchilarda yangidan jonlanish paydo boʻldi va noqulay sharoitdan yaxshi chiqib oldim.
Shuhrat aka boshqalar yutugʻiga havas bilan qarardi, omadlar tilardi, koʻpincha doʻstlariga bergan dastxatlarida. Boshqa yaxshi fazilatlaridan biri shuki, u hamkasblari asarlarini qoldirmay oʻqirdi, yaxshi chiqqanlarining mualliflarini tabriklardi.
Taqdir taqozosi bilan, kaminaga ham “Xalq yozuvchisi” unvoni berilgani xaqidagi farmonni eshitgach, oʻsha kuni tongda chopon koʻtargan holda, tashrif buyurgandilar. Hech kutmagandim. Chunki, bu vaqtda insult kasaliga uchrab, asosan uylarida oʻtirardilar. Betobliklariga qaramay kelganlariga hayratga tushgandim.
Oʻshanda bolalarcha quvonib tabriklaganlari hozirgidek koʻz oldimda.
– Poʻlatxoʻja, bu sening ijodda tan olinganing, – deb sevingandan sevingan edilar.
Atoqli adib, Oʻzbekiston Xalq yozuvchisi Shuhrat aka oʻz ijodi, odamiyligi, samimiyligi bilan, darhaqiqat shuhrat qozongan Shuhrat edilar.
Oʻylab qarasam, ul zot ham oʻzbek adabiyotimiz allomalari Abdulla Qodiriy, Gʻafur Gʻulom, Oybek, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Mirtemir, Shayxzodalar kabi xalqona ijod sohibidan edilar.
Mashhur “Oltin zanglamas” kitobining muallifi boʻlmish Shuhrat ijodi, yaratgan asarlari oltinday zanglamagay hech qachon.
Shuhratning ijodiy shuhrati doimiy barhayotdir, mangudir.

OZ VA SOZ YOZAR EDI U

Bolalar shoiri Qudrat Hikmat chin maʼnodagi bolalar shoiri edi.
Esimda, bir ming toʻqqiz yuz oʻttizinchi yillarda Pionerlar (kashshoflar) saroyidagi adabiyot toʻgaragiga qatnashar edim. Atoqli ustozimiz Quddus Muhammadiy toʻgarakka rahbarlik qilardilar. Bu toʻgarakka Qudrat ham kelardi. U oʻzining oʻynoqi, ravon, qiziq sheʼrlari bilan hammamizning havasimizni keltirardi. Ustoz ham unga mehr berib, chinakam otadek tarbiyalardilar.
Qudrat, shuningdek buyuk adib Oybekning ham mehriga sazovor boʻlgan edi. tushgan edi. Ul zot Qudratning iqtidorliligi uchun boʻlsa kerak, ham maʼnaviy, ham moddiy yaxshiliklar qilganlar. Gʻafur Gʻulom ham Qudratning yozgan sheʼrlarini tinglab, undan maslahatlarini ayamaganlar, hamisha duolar qilganlar.
Xullas, Qudrat Hikmat turli ustozlardan dars olgan shoir edi. U doʻstlariga juda gʻamxoʻr va juda haqgoʻy umr kechirgan. Nohaklik bilan aslo kelisholmasdi. Uning bu xislati, ayniqsa, nashriyotda ishlaganida bilingandi. U iqtidorsizlarni, nopoklarni yoqtirmas edi. Koʻpincha qoʻl siltab, oʻz odaticha “boʻlmaydi-boʻlmaydi” deb ketaverardi.
Yuqorida taʼkidlaganimdek, Qudrat qisqa, yakuni bor sheʼrlar ustasi edi. Uning yozganlarida boʻsh, chiqitga chiqadigan satrlar boʻlmasdi. Men koʻp boshlovchi shoirlarga Qudratning sheʼrlaridan oʻrnak va ibrat olishini maslahat berib kelganman, hozir ham shu fikrdaman.
Qudrat Hikmat oz va soz yozardi. Barcha yozganlari shu kecha kunduzda yozilganday. Oʻqigan saring oʻqiging keladi. Magʻzi toʻq. Tezda yodda qoladi. Koʻngildan joy oladi. Uning satrlari ham koʻp ijodkorlarni, xususan meni ham nimalargadir oʻrgatgan.
Uning bir ajoyib fazilatlari esimda. U sheʼrini qogʻoz va qalamni isrof qilmay yozardi. U meni uchratib qolsa, hol-ahvol soʻrashgach, darhol “Men bir sheʼr yozdim, eshitib koʻring-chi!”, deb yoddan oʻqib berardi.
Har gal uni eslaganimda, u qarab, “Poʻlat aka, men yangi sheʼr yozdim, oʻqib beraymi?”, deb turganga oʻxshaydi. U ismi jismiga mos sheʼrlari ham qudratli, ham hikmatli edi. U hamon bolalar adabiyotimiz koshonasida va koʻnglimiz toʻridadir.

OTA DUOSINING MUSTAJOBI

Jamoliddin akani, yaʼni Alp Jamol taxallusi bilan nom qozongan ijodkorni yoshligimdan taniyman. Ul zot Kaykovus arigʻi boʻyidaga Qumloq mahallasida yashardilar. Juda odamoxun edi, barchaga barobar. Shoirona tabiatlik, oʻzini bosib olgan, odob-u tavozeli. Xayotda baʼzi zotlar boʻladiki, u bilan gaplashib mazza qilasan, baʼzi birlaridan tezroq qutulging keladi.
Aslida insonning ismi jismiga monand boʻladi. Jamoliddin aka jamolidan iliqlik, mehr yogʻilib turganday boʻlardi. Xalqimiz suhbati shirin, maʼnoli boʻlsa ham “palonchi xoʻp shoir odam-da”, deydi sheʼr yozmasa-da. Jamolidsin aka ikki maʼnodagi inson edi.
Har safar uchrashib qolsam samimiylikdan tashqari yangi gap-u sheʼrlar eshitardim.
Meni yoshligimdan koʻpchilik “Poʻlatjon” deb chaqirardi, lekin Jamoliddin aka esa, “Poʻlatxoʻja” deb murojaat qilardi, bu holat va odat oʻzgani va oʻzini eʼzozlaganday edi.
Urushdan keyin taqdir taqozosi bilan Jamoliddin aka bilan Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot institutida, men aspiranturada, u kishi ilmiy xodim boʻlib ishlaganmiz.
Oʻsha davr juda murakkab munosabatlar zamoni edi. Haqiqatni gapirganlar koʻpincha jazo olardi. Eslab, juda ajablanaman. Oʻshanda Jamoliddin akani oʻz ilmiy ishlarida Hazrat Navoiyni ulugʻlagani uchun aybdor topishib, ishdan quvishgan edi…
U zot, kuzatishimcha, hayotning koʻp achchiq-chuchuklarini boshdan kechirganlardan biri edi. Oldinlari Jamoliddin akaning ijodini yaxshi bilaman deb yurardim, keyinchalik “Tanlangan asarlar”ini mutolaa qilsam, oʻz vaqtida barakali ijod qilgan ekanlar, havas qilarli darajada. Men bu oʻrinda sahna asarlarini, ayniqsa minatyura-xangomalarini oʻqib serqirra ijod sohibi ekanliklariga ishondim, quvondim ham. Ochigʻini aytsam, bu asarlarning tiliga qoyil qoldim, Jamoliddin aka soʻzlatgan odamlar chinakam oʻzbekona iborada soʻzlashadiki, saboq olsa arziydi.
Yetmishinchi, saksoningchi yillarda teleminatyuralarni maroq bilan koʻrardigu, ammo ularni kim yozganiga kam eʼtibor qilar ekanmiz, mevasini yeb, bogʻini surishtirmagan ekanmiz. Oʻsha asarlarni kitobda oʻqib hayron qoldim, topqirliklaridan, hayotning ikir-chikirlarigacha bilishlaridan hayratlandim, chinakamiga. Shuncha narsalar yozib kamtarona yurar ekan Jamoliddin aka.
Kamtarlikni xalqimiz yaxshi fazilat deb biladi, lekin kamtarlikni hamma joyda va har kim har xil tushunar ekan sezishimcha. Bu holat va odatni yaxshiligini ham, gʻurbatini men ham oʻz boshimdan kechirganman, aslida. Baʼzilar kamtar boʻlsang, qoʻrqoq, bilmaydi der ekan…
Jamoliddin aka asarlari hayotdan olinganligining guvohi boʻlgan oshnolarim ham boʻlgan. “Oshning xomi” ni yozilishiga bir yaqin ulfatim, shuning bilan birga Jamoliddin akaning qarindoshi sabab boʻlganligini aniq bilaman.
Bunga oʻxshagan koʻp hangomalari qisqa, kulgili, ibratli qissadan hissasi bor asarlar ediki, ana shularday yozish barchaning ham qoʻlidan kelavermaydi.
Men Jamoliddin akaning – Alp Jamolning “Tanlangan asarlar“i toʻrtinchi tomiga “Soʻz boshi” yozib koʻp narsa oʻrgandim. Ayniqsa tilga mohirligini sezdim. Topqirligiga qoyil qoldim. Oʻrgansa arziydigan jihatlari talaygana. Undagi sheʼrlar, gʻazallar, masallar, qisqa-qisqa sheriy ertaklar ravon va oson yozilganday. Odatda oson yozilgan asar egasiga oson yetib boradi, deyishadi ustozlar.
Nima uchundir baʼzi asarlar oʻz vaqtida kitobxonga yetmaganidan achindim ham. Shunisi ham borki, ijod doimo bir hil jarayonda kechmaydi, goh undogʻ, goh, bundogʻ boʻladi. Asarlar ichida oʻsha davr talabi bilan yozilgan, koʻpchilikka xos nuqsonlar koʻzimga ham chalindi, axir guruch kurmaksiz boʻlmaydi-ku. Umuman olganda, uning toʻliq asarlarning chop etilishi – hayotni tark etgan qalamkashlarning ijodini yangi oʻquvchilarga tanishtiradi. Bu, albatta ijobiy hodisadir. Ijod ahlidan el-u yurtga kitob qoladi va yaxshi tarbiyalangan farzandlar qoladi. Shu asnoda, yaqinda yozgan bir bayt-u fardim esimga keldi:

Otalar farzandni qilinglar duo,
Bu duo sizga ham, farzandga davo.

Jamoliddin aka barakali ijodlaridan tashqari, yetuk farzandlar qoldirgani, ota duosining mustajob boʻlganini sezdim. Ular otasining asarlarini elga yetkazib, elning duosini olishga muyassar boʻlayotganliklariga ishonch hosil qildim.

OTANGTA RAHMAT, DЕRDILAR OTAM

Men oʻz padari buzrukvorimni ham ustozlarim qatoriga qoʻshaman. Sababi, yoshligimdan adabiyotga mehr uygʻotganlar. Masalan, qoʻlimga pul tutqazib, bozordan roʻzgʻor uchun mahsulotlar olib kelishni buyurganlarida, mablagʻni tejab-tergab kitob olib kelsam, aslo urishmasdilar. Miyigʻida kulib qoʻyardilar. “Bolam, sen nainki oʻqigin, balki uqqin ham!”, derdilar. U zot koʻp hazilkash inson edilar. Bilmayman, nima uchundir koʻpchilik dadamlarni Moʻminxoʻja pochcha deyishardi. Keyinchalik, vafotlaridan soʻng, ul zotni bilganlardan soʻrasam, hurmat yuzasidan shunday chaqirardik, deb aytishdi. Yana bir fazilatlari bor edi: hech kim, xoh katta, xoh kichik odam, ulardan oldin salom berolmas ekan, ahd qilganlar ham kechikar ekan.
Aytganimdek, menga – oʻgʻillariga ham hazilomuz iboralardan soʻzlardilar. Pedogogika institutida oʻqishim davrida Tesha Salimov degan ustozimiz bizga eski arab alifbosi darsidan taʼlim berdi. Natijada, eski qoʻlyozmalarni bemalol oʻqiydigan boʻlib qoldik. Biz, ayniqsa, Hazrat Navoiy gʻazallarini sharillatib oʻqishni sevardik.
Bir kuni biz birga bogʻda xomtok qilardik. Aniqrogʻi, dadam kerakmas novdalarni kesardilar, men ularni yigʻib turardim. Shu damda eski arab alifbosida oʻqishni oʻrganganim haqida gapirib, maqtandim. Padari buzrukvorim meni tezgina sinab koʻrdilar. Uydan “Chordevon” kitobini olib chiqib, “Qani, oʻqi!”, dedilar. Men shartta oʻqidim:

Ashriqat min aksi shamsul kaʼsi anvorul hudo,
Yor aksin mayda koʻr deb jomdin chiqdi sado.

Otam rahmatlik sevindilar.
– Ha, endi odam boʻlibsiz, oʻgʻlim, – dedilar va savol berdilar: – Xoʻsh, bu satrlarda nima deyilmoqda?
– Goʻzalga boʻlgan ishq-muhabbat haqida gapirilmoqda-da, – javob berdim men.
– Yoʻq, bu yerda ilohiy ishq nazarda tutilgan. Buni yaxshilab anglashing kerak! – uqtirgandilar oʻshanda dadam.
Keyinchalik bilsam padari buzrukvorim haq ekanlar, Hazrat Navoiy chindan ham ilohiy muhabbat kuychisi ekan.
Oʻshanda xomtok ishini tugatganimizdan soʻng minnatdorchilik bildirdilar.
– Barakalla oʻgʻlim, mana ishni tugatdik. Otangizga rahmat!
Shundan soʻng, odatda biror topshiriqlarini oʻrinlatsam shunday deydigan boʻldilar. Oʻylab qarasam, bu “rahmat” oʻzlariga ekan. Men ham bunga javob topib qoʻygandim. “Otangga rahmat!”, desalar, “Bola-chaqangiz omon boʻlsin!”, deb javob qilardim. Dadam esa:
– Bu javobingiz uchun ham, otangizga rahmat, – deb erkalardilar, jilmayib.
Bunday muloqotlar hamon koʻz oʻngimda.

3. XULOSA

Men dadamlarning esdaliklarini ushbu kichik risolaga kiritar ekanman, adabiyotimiz tarixida oʻtgan mashʼum shabadalarni va davr nafasini ozroq boʻlsa-da, his etdim. Oʻzimni goʻyo buyuk adiblar bilan hamvaqt boʻlgandek his qildim. Gʻafur Gʻulom bilan birga oʻtirgandek, bozor aylangandek, Abdulla Qahhorning mehrli va kinoyali gaplarini eshitgandek boʻldim. Maqsud Shayxzodaning bagʻri keng ustozligiga chapak chaldim. Mirtemir bilan hamnafas yurganimdek tuydim. Oybekning soddaligini ham yaxshi his etdim. Vaholanki, men ular bilan hech qachon muloqotda boʻlmaganman. Ammo, bir narsani yaxshi bilaman, buni menga onam aytgandilar: ushbu zotlar vafot etgan kunlari dadamlar kechasi uxlolmay, yigʻlab chiqqan ekanlar.
Menga ayniqsa, ijodkordan kelgan sovchilarni uylariga yoʻlatmay qoʻygan oilalarning xafvsirashi taʼsir qildi. Dadamlar yozadilar: “Xalq orasida ijodkorlik xavfli kasb sifatida baholana boshlagandi”. Shuning uchun, shunday sharoitda umrlarini xatarga qoʻyib ijod qilgan, qalblari buyurgan ishlarni amalga oshirgan, otilib ketishdan omon qolgan adabiyotimiz dargʻalariga faqat tasannolar aytishdan oʻzga iloj yoʻq. Axir, qancha buyuk shoir va yozuvchilarimiz qurbon boʻlganlar, qanchalari qamoq azobini chekkanlar. Hayratga soladigan hol: ular ozodlikka chiqqach yana oʻsha “xavfli kasb” bilan shugʻillanaverishgani.
Ustozlik – oson emas. Ayniqsa, bagʻrikeng ustoz boʻlish mushkul. Lekin, buyuklar shogirdlari oʻzidan oʻzib ketishlaridan xavfsiramaydilar. Ular adabiyot ravnaqi uchun xizmat qiladilar. Har bir ulugʻ ijodkor, oʻz xalqi adabiyoti qancha yuksalsa, milliy yuksalish ham shunday boʻlishini qalban his etadi.
Ushbu risolani shu gaplar bilan tugataman. Nazarimda, hozirgi davrimizda yashab, ijod qilayotgan qalam ahli Ollohga cheksiz shukurlar qilib, buyuk asarlar yaratishga intilishi kerak. Buning uchun, yetarli sharoit mavjud.

12.12.2018. Toshkent