Республикамиздаги жуда кўп қўшиқчи санъаткорлар Пўлат Мўмин шеърияти мухлиси эдилар. Кимлар ҳовлимизга келмаган дейсиз. Барча номларни айтиб чиқаман десам, бир-икки бет қоғоз ҳам етмаса керак…

Озод МЎЪМИН ХЎЖА
ПЎЛАТ МЎМИННИНГ МАШҲУР
ҚЎШИҚЛАРИ ТАРИХИ

Пўлат Мўмин (тахаллуси; асл исм-шарифи Мўминов Пўлат) (1922.24.12— Тошкент — 2004.2.3) — болалар шоири. Ўзбекистон халқ ёзувчиси (1992). Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1983).

Дастлаб педагогика билим юртини (1939), сўнг Низомий номидаги Тошкент педагогика институтини тугатиб (1944), ўқитувчилик билан шуғулланган (1944—47). «Ленин учқуни» газетасида адабий ходим (1948—50), Ўзбекистон давлат нашриётида бўлим мудири (1951—52), республика Ёзувчилар уюшмасида адабий маслаҳатчи (1954—60), Маданият вазирлиги кршидаги Санъат ишлари бошкармасида драматургия бўйича бош муҳаррир (1962—64) бўлиб ишлаган.

Илк шеърлар тўплами — «Сайранг, қушлар (1949). Шундан кейин унинг «Тонг куйлари» (1949), «Олтин бошоқлар» (1951), «Тиш чўткаси эртаги» (1955), «Ҳунардан унар» (1958), «Тўғри ўсган гул бўлур» (1960), «Ақл қаерда бўлар» (1962), «Олтин най» (1967), «Яхшиларга ўхшасам» (1968), «Раҳматга раҳмат!» (1969), «Эсон ва Омон» (1973), «Эртақдан эртакка» (1989), «Эртаклар яхшиликка етаклар» (1984), «Юрак завқу дардларим, айтар байту фардларим» (1993), «Буғдой бобо» (1995), «Болажон, болажоним» (2003) ва бошқа болаларга бағишланган шеър ва эртаклардан иборат тўпламлари, «Кулди хиёл» (1964), «Гул ва пиёз» (1971), «Қўшиқ айтиб» (1985) сингари қўшиқлардан ташкил топган китоблари нашр этилган.

Пўлат Мўмин мумтоз ўзбек адабиёти анъаналарини давом эттириб, ғазал, туюқ, фард жанрларида ҳам кўплаб асарлар яратган. Унинг 500 дан зиёд қўшиқлари ғазал жанрида ёзилган.

Пўлат Мўминнинг болалар ҳаётидан олинган «Қовоқвой билан Чаноқвой», «Суқатой ва Конфетвой» (1970), «Баҳодирнинг ботирлиги» (1972), «Она болам дейди, бола онам дейди» (1975), «Оқ фил йўқолди» (1983), «Туякуш-бояқиш» (1987) пьесалари республика театрларида саҳналаштирилган.

А. С Пушкин, В. В. Маяковский, С. Маршак, С. Михалков, А. Барто ва бошқа рус ёзувчиларининг болаларга бағишланган асарларини ўзбек тилига таржима қилган. «Эл-юрт ҳурмати» ордени билан мукофотланган (1998).

Халқимиз қадимдан мавзуси ва сўзлари аниқ, қофиялари оҳангдор, радифи таъсирчан, дилрабо шеърга басталанган мусиқаси гўзал қўшиқларни жуда севади. Лекин, ҳамиша ҳам ажойиб шеърга узукка кўз қўйгандек ажойиб мусиқа яратилабермайди. Шунинг учун, такрорланмас ва узоқ йиллар инсонлар қалбидан жой оладиган қўшиқлар кўп пайдо бўлавермайди. Ушбу ижодий жараён қандайдир, онгимиз унча илғамайдиган сирларга тўла бўлса керакки, мумтозлик даражасига чиқувчи асарлар тўлиб тошмаган. Ва бу сирларга яқинлашувчи ижодкорлар ҳам худди шундай сероб эмас.

Дадамлар – Ўзбекистон ҳалқ ёзувчиси Пўлат Мўмин менга айтгандилар: “Ижодим, асосан болалар адабиётидир. Катталарга ёзган шеърларим иккиламчидир. Қўшиқ бўлган шеърларим балки унутилар, лекин болаларга битган шеърларим – менинг ижодий меросимдир”. Аммо, мен шу кунларда дадамларнинг ашула қилиб айтилган шеърлари салмоғини, уларнинг аксарияти ўз вақтида улкан эътиборга тушганлигини эслаб, иккиламчи ижодий йўналиш ҳам биринчисидан қолишмас экан деган фикрга келдим.

Республикамиздаги жуда кўп қўшиқчи санъаткорлар Пўлат Мўмин шеърияти мухлиси эдилар. Кимлар ҳовлимизга келмаган дейсиз. Барча номларни айтиб чиқаман десам, бир-икки бет қоғоз ҳам етмаса керак. Бир куни сўраганман: ”Дада! Нега сизнинг шеърларингизнинг қўшиққа тушиши осон ва кўпчилик санъаткорлар сизга мурожаат қилаберадилар?” Шунда жавоб бергандилар: “Шеър битганда, унинг барча қонун-қоидаларига риоя қилиш керак: қофияга ва айниқса туроққа. Шунда шеърнинг ўзидан оҳанг келиб чиқади”. Демак, қофия ва туроқ қоидасига қаттиқ риоя этиб сатрлар тузиш ҳам катта маҳорат экан, деб хулоса чиқаргандим.
Қўшиқчилар ҳам деярли ҳар ҳафта хонадонимизга кириб келишарди. «Пўлат ака! Сизнинг шеърларингиз шундоқ қўшиққа тушади – қўяди. Янгиларидан бўлса, берсангиз!» Менинг кўз ўнгимда уларнинг ҳеч бири ноумид бўлиб кетишмаган.

Қуйида, Пўлат Мўминнинг айрим қўшиқларининг яратилиш тарихини баён қиламан.

ИНДАМАДИ
Бастакор: Имомжон Икромов
Ижрочи: Неъматжон Қулабдуллаев

1959-1960 йилларнинг кунларидан бирида дадамлар Тошкент шаҳрининг қадимий даҳаларининг бири – Эскижўвада Имомжон акани учратиб қолибдилар. Ҳол-аҳвол сўрашишибди. У зот бу мулоқотдан хурсанд бўлиб, сўз қотибдилар: “Пўлатхўжа, вақтингиз бўлса, анави ердаги чойхонага кириб бир пиёладан чой ичайлик!” Икки ижодкор озроқ суҳбатлашишгандан сўнг, Имомжон ака бир таклиф киритибдилар:

– Менга “Индамади” радифли, қўшиқ бўладиган шеър керак, ёзиб бера оласизми?

– Уриниб кўраман, – жавоб берибдилар дадам.

– Биласизми, бундай радифли ашула илгари бўлган, аммо у унутилиб кетган, сабаби сўзлари шалоқ, мазмунан ҳам жуда саёз битилган. Биз шундай асар яратишимиз керакки, у ўзбек қўшиқчилиги тарихида муносиб жой олсин!

– Мен бу ишга жиддий киришаман, — ваъда қилибдилар дадам.

Вақт ўтиб, дадамлар ёзган шеърларини композиторга олиб борибдилар.

Имомжон Икромов жуда талабчан бастакор бўлганлари учун шеърни синчиклаб ўқибдилар, вазни ва туроғини мақтабдилар.

– Басталаган куйимга шундоқ тушади. Лекин, мазмунга бир мантиқ керак! – дебдилар.

– Нима камчилиги бор? – сўрабдилар дадам.

– Мана, қаранг:

“Эй, гўзал, номинг на деб бердим савол, индамади.
Маҳлиё этди тамом, офтобжамол, индамади…

Боғида танҳо ўзи гулми терар тонг чоғида,
Гулдайин кулган чирой бўлдими лол, индамади.

Боғини қилган экан, санъатидан гулга макон,
Кокилин аста силаб ўтса шамол, индамади.

Қўлида гулдастасин менга берар деб ўйласам,
Бағрига босди гулин, кулди хиёл, индамади…

ва ҳакозо. Аммо, бу гўзалнинг сизга нега индамаётганлигининг сабаби йўқ! Сиз бу жиҳатни ҳам ёритишингиз лозим. – маслаҳат берибдилар Имомжон ака.

Дадамлар “Хўп!”, дебдилар ва бир неча кундан сўнг, қуйидаги якунловчи байтни ёзиб борибдилар:

“Дер эдим мен ўзима беҳудага ташлама гап,
Билмадим, у ким ила айлар висол, индамади.

Ёрини таъриф этиб, куйлар эди кўнглида у,
Жовдирар эрди кўзи, сурди хаёл, индамади.

Кўнглида бошқа биров севган вафодори яшар,
Шу сабаб барча сўзим келди малол, индамади.”

Бу сатрларни ўқиган Имомжон Икромовнинг кўзларида учқун чақнабди.

– Ана, энди ҳар бир байт жой-жойига тушган, шеърда қиёмига етган мазмун ва ҳолат бор. Худо хоҳласа, зўр қўшиқ бўлади…

Ушбу, “Индамади” ашуласи ўша пайтларда, ҳозирги давр ибораси билан айтганда “суперхит” бўлганди. Уни қиёмига етказиб айтган Неъматжон Қулабдуллаевнинг эҳтиросли ва жарангдор товуши ҳар куни радиотўлқинларидан янграрди. Телевизорда тез-тез кўрсатиларди. Ўша даврга хос, ушбу ашула ёзилган граммпластинкалар дўконларда чанг босиб ётмасди. Етти ёшдан етмиш ёшгача бўлган одамлар уни хиргойи қилишарди.

Ушбу қўшиқ баҳона бу санъаткор элга янада танилганди.

Бу қўшиқ, ҳақиқатдан ўзбек мусиқачилигида деярли классик, яъни мумтоз қўшиқ бўлиб қолган.

ЭЙ, МУҲАББАТ
Бастакор ва ижрочи: Фахриддин УМАРОВ

XX асрнинг 60-йилларида Ўзбекистонда ким энг машҳур қўшиқчи бўлган?” деб сўралса, ўша даврда яшаганлар сўзсиз Фахриддин Умаров дейишлари муқаррар. Унинг “Онам дерман”, “Сабо етсанг”, “Ҳасратда доғман”, “Қайдасан?”, “Айрилиб бўлмас” каби қўшиқлари жуда машҳур бўлганди ва улар ёзилган пластинкалар катта тиражда сотиларди. Пўлат Мўмин ҳам ушбу истеъдодли санъаткор ҳамкорлик қилган. Унинг шеърлари билан айтилган “Кулсанг”, “Мени ёд эт”, “Шошмайтур” каби ашулалар ҳам радиокарнайлардан, ТВ дан, граммофон ва магнитофонлардан бетиним янграб турарди.

Ўша даврда, қиш кунларининг бирида Фахриддин Умаров падари бузрукворимга қўнғироқ қилиб, ашулага мос матн сўрабди. Дадамлар шу ҳафтада, Москва яқинидаги Малеевка ижодий уйида самарали ижод қилиб келган пайтлари эди. У ерда бир шеър ёзган эканлар, уни дарҳол ўқиб берибдилар, ёқадими шу сатрлар, деб. Уни эшитган буюк хонанда, қалби завққа тўлиб, дарҳол сўрабди.

– Пўлат ака! Бу шеърни матбуотда эълон қилмадингизми?

– Йўқ, ҳали… – жавоб берибдилар дадамлар.

Буюк хонанда ёмби тобган одамдек хурсанд бўлиб кетибди.

– Пўлат ака! Илтимос, бу шеърни ҳеч кимга берманг ва ҳеч қаерда эълон қилмай туринг!

Шеър матнини ёзиб олган санъаткор уч кун ҳеч қаёққа чиқмай, “Эй, муҳаббат!” шеърига мусиқа басталаб, ажойиб қўшиқ яратибди.

Натижада, ҳозирга қадар ўз тароватини йўқотмаган, кўнгилларга ажиб ҳислар солувчи “Эй, муҳаббат!”қўшиғи пайдо бўлган.

Мана, деярли эллик йилдан бери ушбу қўшиқ янграса жуда кўпчилик, айниқса ёши катта одамлар вужудларини қулоққа айлантириб, ушбу санъат асарини берилиб тинглайдилар. Уни бир неча йил илгари эстрада хонандаси Зиёда ҳам ижро этди. Кейинги пайтда, ўзини Фахриддин Умаров ва Хожиакбар Хамидов шогирди ҳисоблайдиган Абдулла Раҳимжонов ҳам бу қўшиқни куйламоқда. Лекин, очиғини айтишим керак, шу давргача, ҳеч ким “Эй, муҳаббат!”ни устоз санъаткордек бутун вужуди-ю руҳини бир қилиб, ҳар қандай тингловчининг қалбини ларзага солиб айта олгани йўқ.

УСТОЗЛАР
Бастакор: Ғуломжон Рўзибоев
Ижрочи: Санобар Раҳмонова

Дадамларга наинки қўшиқчилар, балки композиторлар ҳам мурожаат қилишарди. Мисол учун, Дони Зокиров, Абдураҳим Муҳамедов (Россияда қўшиқчилик қилаётган Азизанинг отаси), Энмарк Солиҳов, Надим Норхўжаевларни келтиришим мумкин. Улар куй басталашга ҳам мазмунан, ҳам шаклан пишиқ шеърлар сўрашар эди.

Дадамлар 1973 йил бўлса керак, бастакор Ғуломжон Рўзибоевга “Устозлар” деб аталган шеърларини берганлар. Натижада, бу композитор шундай ажойиб қўшиқ яратганки, у деярли қирқ беш йилдан бери барча ўзбекистонлик таълим берувчиларнинг гимнига айланган десам ҳам бўлади.

Ғуломжон Рўзибоев қандай қилиб Тошкентдан узоқ Андижон томонлардаги ўн уч ёшли Санобар Раҳмоновани топиб, қўшиқни унга айтдирган, ҳануз билмайман. “Устозлар”ни қиёмига етказиб куйлаган қизнинг таронаси илк бор 1974 йилда Ўзбекистон радиоси ва телевидениеси орқали эшитдирилган ҳамда табиат қўйнида айтаётгани кўрсатилган. У пайтда клип деган термин йўқ эди. Аммо, Ўз ТВ операторлари ёшгина Санобар Раҳмоновани ажойиб манзараларда кўрсатишган.

Дарҳақиқат, ушбу ашула халқимизнинг умрбоқий тароналаридан бирига айланган.

ШИФОКОРЛАР
Композитор – Комилжон Жабборов
Ижрочи – Коммуна Исмоилова

1969 йил бошида амаким Султонхўжа ака қанд касаллигидан эллик беш ёшларида вафот этдилар. Мен унда ўн олти яшар ғўр йигитча эдим. Лекин, билардимки, дадамлар, ўз оталари, яъни менинг бобом Мўминхўжа ота анча йиллар илгари – 1946 йилда вафот этиб кетганлари учун амакимга жуда суянган эдилар. Шунинг учун, бу йўқотишдан жуда сиқилганлар. Ёзга бориб, миокард инфаркти касали билан оғриб қолиб, касалхонага тушганлар. Стационарда беморнинг шоир эканликларини билган даволовчи врачларнинг бири ўпкалаган экан.

– Сиз шоирлар фақат севги-муҳаббат тўғрисида ёзасизлар. Ёки, космонавтлар, пахтакорлар ҳақида ва ишчилар меҳнатини улуғловчи шеърлар битасиз. Санъаткорлар уларни қўшиқ қилиб айтадилар. Бизнинг касбимизнинг қандай эканлигини тараннум этувчи тарона эса йўқ. Ҳамма тирик жон – бирор ери оғриса, чопқиллаб, шифо истаб олдимизга келади. Нега ҳеч бир ижодкор бизнинг кечаю-кундуз бетиним давом этадиган, инсон соғлиғи учун олиб борган машаққатларимизни баён этувчи қўшиқ яратмайди?

Шу гаплардан сўнг, дадамлар тузалишга яқин “Мен сиздан даво топдим, жонга жон шифокорлар!..” шеърини битганлар.

Шеърга композитор Комилжон Жабборов томонидан куй басталангач, ўша даврнинг порлоқ юлдузи, ажойиб хонанда Коммуна Имоилова уни маромига етказиб айта бошлаган. Билишимча, мана, 1970 йилдан янграб келаётган қўшиққа деярли эллик бўлибди. Лекин, шу вақт оралиғида соғлиғимиз посбонларига атаб, “Шифокорлар”га яқин келадиган бирон тарона яратилгани йўқ. Шунинг учун, бу қўшиқни ҳам медицина ходимларининг гимни десак, янглишмаймиз.

ИБО БИЛАН КЕЛИБДИ
Бастакор – Фаррух Зокиров
Илк ижрочи – “Ялла” ансамбли

Ушбу шеърга анча вақтгача талабгор чиқмаган. У “Қўшиқ айтиб” тўпламида ҳам чоп этилган. Саксонинчи йиллар охирида Фаррух Зокиров хонадонимизга келди. Дадамлар билан ҳамкорлик қилиш истагини билдириб, “Чойхона” мавзусида шеърлар ёзиб беришни илтимос қилди. Натижада, “Шаҳрим гулхона бўлса, кўнгил шодона бўлса, пештоқлари нақшинкор жонон чойхона бўлса…” қўшиғи пайдо бўлди.

Пўлат Мўмин санъаткорга яна бир қанча шеърлар, улар орасида “Ибо билан келибди”ни ҳам берган. Ушбу назм Фаррух Зокировга ёқиб қолиб, унга ҳам куй басталаган.

Ўша пайтда ҳозирги натижани на шоир ва на бастакор ҳаёлларига ҳам келтиришмаган бўлишса керак. Ҳар бир ўзбек биладики, миллатимиз вакили юртимиздами ё дунёнинг бошқа бурчидами, қаерда никоҳ маросими ўтказмасин, келин тўйхонага кириб келаётганда, ушбу қўшиқ баланд овозда янграй бошлайди.

ЎЙЛАТДИММИ-ЕЙ
Ижрочи – Тожикистон халқ артисти Ханифа Мавлонова 

Етмишинчи йилларнинг бошида, миокард инфаркти касаллигидан ҳали батамом қутилмаган дадамлар ёз пайти ҳордиқ чиқариш ва соғлиқни мустаҳкамлаш учун Ялтадаги “Ўзбекистон” санаторийсига борганлар. Бир куни оқшом пайти санаторий ҳовлисига чиқсалар, боғдаги ўриндиқда хиргойи қилиб ўтирган тожикистонлик ўзбек хонандаси Ханифа Мавлоновага кўзлари тушади. Эътибор берсалар, уни айрим дам олувчилар ўраб олишган ва уларнинг орасида бир йигит куйлаётган санъаткор аёлга маҳлиё бўлганча қимир этмай, ҳаяжонда боқар экан.

Бу манзарадан илҳомланган Пўлат Мўмин шартта хоналарига қайтибдилар-да, “Қўшиқ айтиб, ногоҳ сени ўйлатдимми-ей, Ухлоқмидинг, ё уйқудан уйғотдимми-ей…” шеърини битибдилар. Эртаси куни бу назмни хонанда аёлга тақдим қилибдилар.

Ханифа Мавлонова ўша йилларда тез-тез Тошкентга келар, барча концертларида шу таронани куйлар эди. Назаримда, куйни, мен билмайдиган тожикистонлик композитор басталаган.

МЕН СЕВАМАН, СЕН СЕВАСАНМУ
Бастакор ва ижрочи – Хайрулла Лутфуллаев.

Ушбу қўшиқ радиодан, телевизордан, магнитофонлардан янграй бошлаганда мен ўнинчи синфда ўқир эдим (1970 й.). Уни ашула айтишни билган ҳам, билмаган ҳам куйлашга ҳаракат қилар эди. Мактабда йигитлар орасида ҳамиша баҳс бўлар эди. Бу таронани биринчи бўлиб ким айтган? Айримлар, унинг куйини Камолиддин Раҳимов басталаган ва айтган десалар, бошқалар, йўқ у Хайрулла Лутфуллаевга тегишли дейишар эди. Мен иккала вариантни ҳам эшитганман. Оҳанг бир хил, ижролар бошқачароқ. Лекин, қўшиқни халққа оммалатган ва расман тан олинган – Хайрулла Лутфуллаевдир. Бу ашула – уни элга танитди ва хонадонимизга яқин одам қилди. Хонанда шундан сўнг, дадамларнинг шеърлари билан “Ўшал жонон сенмасму?”, “Чин ёрми у?”, “Ишонаман кўзингга” ва яна бошқа кўп қўшиқлар куйлади.

Хайрулла Лутфуллаев йиллар ўтиб, бу таронани фарзанди, ота изидан юришга шайланган Нодир Лутфуллаевга ҳам ўргатди. Аммо, унинг ижросида бу қўшиқ оммалашиб кетмади.

УРМАСИН
Бастакор ва ижрочи – Ғуломжон Ёқубов

Ўтган асрнинг 90-йилларида, қайта қуришнинг қаҳрли шабадалари натижасида одамлар орасидаги муносабатлар кескин ўзгара бошлади. Ўшанда, “Ҳамза” номли Ўзбек Миллий театридаги бир воқеа дадамларга ўта таъсир қилди. Бу жамоага янги бошлиқ бўлган актёр, босар-тусарини билмай қолиб, ўзининг буюк устози, лекин кексайиб қолган Шукур Бурҳоновни мажлисда ҳақорат қилиб, унга стул отибди. Бундан хафа бўлган санъаткор уйига кетиб қолибди. Бошлиқ-актёр эса, орқаваротдан уни ишдан бўшатиб, меҳнат дафтарчасини почта орқали уйига жўнатиб юборибди. Шунда, падари бузрукворим “Урмасин” радифли ғазал ёзгандилар. Ундаги асосий сатр қуйидагича эди: “Ногаҳон устозини шогирди нодон урмасин!”

Уни Ғуломжон Ёқубов қўшиқ қилиб, анча йиллар – яқин-яқингача айтиб юрди.

Яна қўшимча қилиб айтишим мумкинки, Ғуломжон Ёқубов 1979 йилда менинг уйланиш тўйимда Хайрулла Лутфуллаев билан бирга хизмат қилган эди. Ва бу тўй икки санъаткор орасидаги мусобақага айланган эди.

МУҲАББАТНИ ЧИҚАРГАНДИР ЧИДАГАНГА
Бастакор ва ижрочи – Юлдуз Усмонова

Менинг тоғамлар Бахтиёр Норхўжаев 90-йилларнинг бошида қизларини чиқардилар. Жуда санъатсевар бўлганлари учун кўп санъаткорларни танирдилар, уларни ўтказадиган йиғинларига таклиф қилиб турардилар.

Тўйда барча замона “юлдузлари” иштирок этишди. Хусусан, Юлдуз Усмонова ҳам. Хонанда, дадамларни кўриб қолиб, келиб саломлашди ва табиийки, ижод намуналаридан сўради. Падари бузрукворим унга бир неча кундан сўнг, уйга келиб олиб кетиши мумкинлигини айтдилар.

Бир қанча вақт ўтди ва Юлдуз Усмонова иштирокида “Муҳаббатни чиқаргандир чидаганга!” таронаси куйлана бошлади. У эл севган қўшиққа айланди.

Яқин кунларда эшитдим, қандайдир “ҳунарманд ашулачилар” бу таронанинг сўзларини бошқачароқ тизиб, оҳангни ўзгартириб айтишмоқда. Улар ҳам “Индамади” қўшиғининг сўзларини ўзгартириб, куйини ўғирлаб айтиб, менинг мақоламдан сўнг шармандаси чиққан Равшан Комиловга ўхшашмоқчи шекилли.

Мен бу қўшиқлар тарихини битиш билан ушбу мавзуни тўхтатмасликка умид ва ҳаракат қиламан.

Яна шу мавзуда мутолаа қилинг:
Po’lat Mo’min. She’rlar & Ozod Mo’min. Dadamni eslab…

Respublikamizdagi juda ko‘p qo‘shiqchi san’atkorlar Po‘lat Mo‘min she’riyati muxlisi edilar. Kimlar hovlimizga kelmagan deysiz. Barcha nomlarni aytib chiqaman desam, bir-ikki bet qog‘oz ham yetmasa kerak…

Ozod MO‘MIN XO‘JA
PO‘LAT MO‘MINNING MASHHUR
QO‘SHIQLARI TARIXI

Po‘lat Mo‘min (taxallusi; asl ism-sharifi Mo‘minov Po‘lat) (1922.24.12— Toshkent — 2004.2.3) — bolalar shoiri. O‘zbekiston xalq yozuvchisi (1992). O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi (1983).

Dastlab pedagogika bilim yurtini (1939), so‘ng Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika institutini tugatib (1944), o‘qituvchilik bilan shug‘ullangan (1944—47). “Lenin uchquni” gazetasida adabiy xodim (1948—50), O‘zbekiston davlat nashriyotida bo‘lim mudiri (1951—52), respublika Yozuvchilar uyushmasida adabiy maslahatchi (1954—60), Madaniyat vazirligi krshidagi San’at ishlari boshkarmasida dramaturgiya bo‘yicha bosh muharrir (1962—64) bo‘lib ishlagan.

Ilk she’rlar to‘plami — “Sayrang, qushlar (1949). Shundan keyin uning «Tong kuylari” (1949), “Oltin boshoqlar” (1951), “Tish cho‘tkasi ertagi” (1955), “Hunardan unar” (1958), “To‘g‘ri o‘sgan gul bo‘lur” (1960), “Aql qayerda bo‘lar” (1962), “Oltin nay” (1967), “Yaxshilarga o‘xshasam” (1968), “Rahmatga rahmat!” (1969), “Eson va Omon” (1973), “Ertaqdan ertakka” (1989), “Ertaklar yaxshilikka yetaklar” (1984), “Yurak zavqu dardlarim, aytar baytu fardlarim” (1993), “Bug‘doy bobo” (1995), “Bolajon, bolajonim” (2003) va boshqa bolalarga bag‘ishlangan she’r va ertaklardan iborat to‘plamlari, “Kuldi xiyol” (1964), “Gul va piyoz” (1971), “Qo‘shiq aytib” (1985) singari qo‘shiqlardan tashkil topgan kitoblari nashr etilgan.

Po‘lat Mo‘min mumtoz o‘zbek adabiyoti an’analarini davom ettirib, g‘azal, tuyuq, fard janrlarida ham ko‘plab asarlar yaratgan. Uning 500 dan ziyod qo‘shiqlari g‘azal janrida yozilgan.

Po‘lat Mo‘minning bolalar hayotidan olingan “Qovoqvoy bilan Chanoqvoy”, “Suqatoy va Konfetvoy” (1970), “Bahodirning botirligi” (1972), “Ona bolam deydi, bola onam deydi” (1975), “Oq fil yo‘qoldi” (1983), “Tuyakush-boyaqish” (1987) pyesalari respublika teatrlarida sahnalashtirilgan.

A. S Pushkin, V. V. Mayakovskiy, S. Marshak, S. Mixalkov, A. Barto va boshqa rus yozuvchilarining bolalarga bag‘ishlangan asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. “El-yurt hurmati” ordeni bilan mukofotlangan (1998).

Xalqimiz qadimdan mavzusi va so‘zlari aniq, qofiyalari ohangdor, radifi ta’sirchan, dilrabo she’rga bastalangan musiqasi go‘zal qo‘shiqlarni juda sevadi. Lekin, hamisha ham ajoyib she’rga uzukka ko‘z qo‘ygandek ajoyib musiqa yaratilabermaydi. Shuning uchun, takrorlanmas va uzoq yillar insonlar qalbidan joy oladigan qo‘shiqlar ko‘p paydo bo‘lavermaydi. Ushbu ijodiy jarayon qandaydir, ongimiz uncha ilg‘amaydigan sirlarga to‘la bo‘lsa kerakki, mumtozlik darajasiga chiquvchi asarlar to‘lib toshmagan. Va bu sirlarga yaqinlashuvchi ijodkorlar ham xuddi shunday serob emas.

Dadamlar – O‘zbekiston halq yozuvchisi Po‘lat Mo‘min menga aytgandilar: “Ijodim, asosan bolalar adabiyotidir. Kattalarga yozgan she’rlarim ikkilamchidir. Qo‘shiq bo‘lgan she’rlarim balki unutilar, lekin bolalarga bitgan she’rlarim – mening ijodiy merosimdir”. Ammo, men shu kunlarda dadamlarning ashula qilib aytilgan she’rlari salmog‘ini, ularning aksariyati o‘z vaqtida ulkan e’tiborga tushganligini eslab, ikkilamchi ijodiy yo‘nalish ham birinchisidan qolishmas ekan degan fikrga keldim.

Respublikamizdagi juda ko‘p qo‘shiqchi san’atkorlar Po‘lat Mo‘min she’riyati muxlisi edilar. Kimlar hovlimizga kelmagan deysiz. Barcha nomlarni aytib chiqaman desam, bir-ikki bet qog‘oz ham yetmasa kerak. Bir kuni so‘raganman: ”Dada! Nega sizning she’rlaringizning qo‘shiqqa tushishi oson va ko‘pchilik san’atkorlar sizga murojaat qilaberadilar?” Shunda javob bergandilar: “She’r bitganda, uning barcha qonun-qoidalariga rioya qilish kerak: qofiyaga va ayniqsa turoqqa. Shunda she’rning o‘zidan ohang kelib chiqadi”. Demak, qofiya va turoq qoidasiga qattiq rioya etib satrlar tuzish ham katta mahorat ekan, deb xulosa chiqargandim.

Qo‘shiqchilar ham deyarli har hafta xonadonimizga kirib kelishardi. “Po‘lat aka! Sizning she’rlaringiz shundoq qo‘shiqqa tushadi – qo‘yadi. Yangilaridan bo‘lsa, bersangiz!” Mening ko‘z o‘ngimda ularning hech biri noumid bo‘lib ketishmagan.

Quyida, Po‘lat Mo‘minning ayrim qo‘shiqlarining yaratilish tarixini bayon qilaman.

INDAMADI
Bastakor: Imomjon Ikromov
Ijrochi: Ne’matjon Qulabdullayev

1959-1960 yillarning kunlaridan birida dadamlar Toshkent shahrining qadimiy dahalarining biri – Eskijo‘vada Imomjon akani uchratib qolibdilar. Hol-ahvol so‘rashishibdi. U zot bu muloqotdan xursand bo‘lib, so‘z qotibdilar: “Po‘latxo‘ja, vaqtingiz bo‘lsa, anavi yerdagi choyxonaga kirib bir piyoladan choy ichaylik!” Ikki ijodkor ozroq suhbatlashishgandan so‘ng, Imomjon aka bir taklif kiritibdilar:

– Menga “Indamadi” radifli, qo‘shiq bo‘ladigan she’r kerak, yozib bera olasizmi?

– Urinib ko‘raman, – javob beribdilar dadam.

– Bilasizmi, bunday radifli ashula ilgari bo‘lgan, ammo u unutilib ketgan, sababi so‘zlari shaloq, mazmunan ham juda sayoz bitilgan. Biz shunday asar yaratishimiz kerakki, u o‘zbek qo‘shiqchiligi tarixida munosib joy olsin!

– Men bu ishga jiddiy kirishaman, — va’da qilibdilar dadam.

Vaqt o‘tib, dadamlar yozgan she’rlarini kompozitorga olib boribdilar.

Imomjon Ikromov juda talabchan bastakor bo‘lganlari uchun she’rni sinchiklab o‘qibdilar, vazni va turog‘ini maqtabdilar.

– Bastalagan kuyimga shundoq tushadi. Lekin, mazmunga bir mantiq kerak! – debdilar.

– Nima kamchiligi bor? – so‘rabdilar dadam.

– Mana, qarang:

“Ey, go‘zal, noming na deb berdim savol, indamadi.
Mahliyo etdi tamom, oftobjamol, indamadi…

Bog‘ida tanho o‘zi gulmi terar tong chog‘ida,
Guldayin kulgan chiroy bo‘ldimi lol, indamadi.

Bog‘ini qilgan ekan, san’atidan gulga makon,
Kokilin asta silab o‘tsa shamol, indamadi.

Qo‘lida guldastasin menga berar deb o‘ylasam,
Bag‘riga bosdi gulin, kuldi xiyol, indamadi…

va hakozo. Ammo, bu go‘zalning sizga nega indamayotganligining sababi yo‘q! Siz bu jihatni ham yoritishingiz lozim. – maslahat beribdilar Imomjon aka.

Dadamlar “Xo‘p!”, debdilar va bir necha kundan so‘ng, quyidagi yakunlovchi baytni yozib boribdilar:

“Der edim men o‘zima behudaga tashlama gap,
Bilmadim, u kim ila aylar visol, indamadi.

Yorini ta’rif etib, kuylar edi ko‘nglida u,
Jovdirar erdi ko‘zi, surdi xayol, indamadi.

Ko‘nglida boshqa birov sevgan vafodori yashar,
Shu sabab barcha so‘zim keldi malol, indamadi.”

Bu satrlarni o‘qigan Imomjon Ikromovning ko‘zlarida uchqun chaqnabdi.

– Ana, endi har bir bayt joy-joyiga tushgan, she’rda qiyomiga yetgan mazmun va holat bor. Xudo xohlasa, zo‘r qo‘shiq bo‘ladi…

Ushbu, “Indamadi” ashulasi o‘sha paytlarda, hozirgi davr iborasi bilan aytganda “superxit” bo‘lgandi. Uni qiyomiga yetkazib aytgan Ne’matjon Qulabdullayevning ehtirosli va jarangdor tovushi har kuni radioto‘lqinlaridan yangrardi. Televizorda tez-tez ko‘rsatilardi. O‘sha davrga xos, ushbu ashula yozilgan grammplastinkalar do‘konlarda chang bosib yotmasdi. Yetti yoshdan yetmish yoshgacha bo‘lgan odamlar uni xirgoyi qilishardi.

Ushbu qo‘shiq bahona bu san’atkor elga yanada tanilgandi.

Bu qo‘shiq, haqiqatdan o‘zbek musiqachiligida deyarli klassik, ya’ni mumtoz qo‘shiq bo‘lib qolgan.

EY, MUHABBAT
Bastakor va ijrochi: Faxriddin UMAROV

XX asrning 60-yillarida O‘zbekistonda kim eng mashhur qo‘shiqchi bo‘lgan?” deb so‘ralsa, o‘sha davrda yashaganlar so‘zsiz Faxriddin Umarov deyishlari muqarrar. Uning “Onam derman”, “Sabo yetsang”, “Hasratda dog‘man”, “Qaydasan?”, “Ayrilib bo‘lmas” kabi qo‘shiqlari juda mashhur bo‘lgandi va ular yozilgan plastinkalar katta tirajda sotilardi. Po‘lat Mo‘min ham ushbu iste’dodli san’atkor hamkorlik qilgan. Uning she’rlari bilan aytilgan “Kulsang”, “Meni yod et”, “Shoshmaytur” kabi ashulalar ham radiokarnaylardan, TV dan, grammofon va magnitofonlardan betinim yangrab turardi.

O‘sha davrda, qish kunlarining birida Faxriddin Umarov padari buzrukvorimga qo‘ng‘iroq qilib, ashulaga mos matn so‘rabdi. Dadamlar shu haftada, Moskva yaqinidagi Maleyevka ijodiy uyida samarali ijod qilib kelgan paytlari edi. U yerda bir she’r yozgan ekanlar, uni darhol o‘qib beribdilar, yoqadimi shu satrlar, deb. Uni eshitgan buyuk xonanda, qalbi zavqqa to‘lib, darhol so‘rabdi.

– Po‘lat aka! Bu she’rni matbuotda e’lon qilmadingizmi?

– Yo‘q, hali… – javob beribdilar dadamlar.

Buyuk xonanda yombi tobgan odamdek xursand bo‘lib ketibdi.

– Po‘lat aka! Iltimos, bu she’rni hech kimga bermang va hech qayerda e’lon qilmay turing!

She’r matnini yozib olgan san’atkor uch kun hech qayoqqa chiqmay, “Ey, muhabbat!” she’riga musiqa bastalab, ajoyib qo‘shiq yaratibdi.

Natijada, hozirga qadar o‘z tarovatini yo‘qotmagan, ko‘ngillarga ajib hislar soluvchi “Ey, muhabbat!”qo‘shig‘i paydo bo‘lgan.

Mana, deyarli ellik yildan beri ushbu qo‘shiq yangrasa juda ko‘pchilik, ayniqsa yoshi katta odamlar vujudlarini quloqqa aylantirib, ushbu san’at asarini berilib tinglaydilar. Uni bir necha yil ilgari estrada xonandasi Ziyoda ham ijro etdi. Keyingi paytda, o‘zini Faxriddin Umarov va Xojiakbar Xamidov shogirdi hisoblaydigan Abdulla Rahimjonov ham bu qo‘shiqni kuylamoqda. Lekin, ochig‘ini aytishim kerak, shu davrgacha, hech kim “Ey, muhabbat!”ni ustoz san’atkordek butun vujudi-yu ruhini bir qilib, har qanday tinglovchining qalbini larzaga solib ayta olgani yo‘q.

USTOZLAR
Bastakor: G‘ulomjon Ro‘ziboyev
Ijrochi: Sanobar Rahmonova

Dadamlarga nainki qo‘shiqchilar, balki kompozitorlar ham murojaat qilishardi. Misol uchun, Doni Zokirov, Abdurahim Muhamedov (Rossiyada qo‘shiqchilik qilayotgan Azizaning otasi), Enmark Solihov, Nadim Norxo‘jayevlarni keltirishim mumkin. Ular kuy bastalashga ham mazmunan, ham shaklan pishiq she’rlar so‘rashar edi.

Dadamlar 1973 yil bo‘lsa kerak, bastakor G‘ulomjon Ro‘ziboyevga “Ustozlar” deb atalgan she’rlarini berganlar. Natijada, bu kompozitor shunday ajoyib qo‘shiq yaratganki, u deyarli qirq besh yildan beri barcha o‘zbekistonlik ta’lim beruvchilarning gimniga aylangan desam ham bo‘ladi.

G‘ulomjon Ro‘ziboyev qanday qilib Toshkentdan uzoq Andijon tomonlardagi o‘n uch yoshli Sanobar Rahmonovani topib, qo‘shiqni unga aytdirgan, hanuz bilmayman. “Ustozlar”ni qiyomiga yetkazib kuylagan qizning taronasi ilk bor 1974 yilda O‘zbekiston radiosi va televideniyesi orqali eshitdirilgan hamda tabiat qo‘ynida aytayotgani ko‘rsatilgan. U paytda klip degan termin yo‘q edi. Ammo, O‘z TV operatorlari yoshgina Sanobar Rahmonovani ajoyib manzaralarda ko‘rsatishgan.

Darhaqiqat, ushbu ashula xalqimizning umrboqiy taronalaridan biriga aylangan.

SHIFOKORLAR
Kompozitor – Komiljon Jabborov
Ijrochi – Kommuna Ismoilova

1969 yil boshida amakim Sultonxo‘ja aka qand kasalligidan ellik besh yoshlarida vafot etdilar. Men unda o‘n olti yashar g‘o‘r yigitcha edim. Lekin, bilardimki, dadamlar, o‘z otalari, ya’ni mening bobom Mo‘minxo‘ja ota ancha yillar ilgari – 1946 yilda vafot etib ketganlari uchun amakimga juda suyangan edilar. Shuning uchun, bu yo‘qotishdan juda siqilganlar. Yozga borib, miokard infarkti kasali bilan og‘rib qolib, kasalxonaga tushganlar. Statsionarda bemorning shoir ekanliklarini bilgan davolovchi vrachlarning biri o‘pkalagan ekan.

– Siz shoirlar faqat sevgi-muhabbat to‘g‘risida yozasizlar. Yoki, kosmonavtlar, paxtakorlar haqida va ishchilar mehnatini ulug‘lovchi she’rlar bitasiz. San’atkorlar ularni qo‘shiq qilib aytadilar. Bizning kasbimizning qanday ekanligini tarannum etuvchi tarona esa yo‘q. Hamma tirik jon – biror yeri og‘risa, chopqillab, shifo istab oldimizga keladi. Nega hech bir ijodkor bizning kechayu-kunduz betinim davom etadigan, inson sog‘lig‘i uchun olib borgan mashaqqatlarimizni bayon etuvchi qo‘shiq yaratmaydi?

Shu gaplardan so‘ng, dadamlar tuzalishga yaqin “Men sizdan davo topdim, jonga jon shifokorlar!..” she’rini bitganlar.

She’rga kompozitor Komiljon Jabborov tomonidan kuy bastalangach, o‘sha davrning porloq yulduzi, ajoyib xonanda Kommuna Imoilova uni maromiga yetkazib ayta boshlagan. Bilishimcha, mana, 1970 yildan yangrab kelayotgan qo‘shiqqa deyarli ellik bo‘libdi. Lekin, shu vaqt oralig‘ida sog‘lig‘imiz posbonlariga atab, “Shifokorlar”ga yaqin keladigan biron tarona yaratilgani yo‘q. Shuning uchun, bu qo‘shiqni ham meditsina xodimlarining gimni desak, yanglishmaymiz.

IBO BILAN KЕLIBDI
Bastakor – Farrux Zokirov
Ilk ijrochi – “Yalla” ansambli

Ushbu she’rga ancha vaqtgacha talabgor chiqmagan. U “Qo‘shiq aytib” to‘plamida ham chop etilgan. Saksoninchi yillar oxirida Farrux Zokirov xonadonimizga keldi. Dadamlar bilan hamkorlik qilish istagini bildirib, “Choyxona” mavzusida she’rlar yozib berishni iltimos qildi. Natijada, “Shahrim gulxona bo‘lsa, ko‘ngil shodona bo‘lsa, peshtoqlari naqshinkor jonon choyxona bo‘lsa…” qo‘shig‘i paydo bo‘ldi.

Po‘lat Mo‘min san’atkorga yana bir qancha she’rlar, ular orasida “Ibo bilan kelibdi”ni ham bergan. Ushbu nazm Farrux Zokirovga yoqib qolib, unga ham kuy bastalagan.

O‘sha paytda hozirgi natijani na shoir va na bastakor hayollariga ham keltirishmagan bo‘lishsa kerak. Har bir o‘zbek biladiki, millatimiz vakili yurtimizdami yo dunyoning boshqa burchidami, qayerda nikoh marosimi o‘tkazmasin, kelin to‘yxonaga kirib kelayotganda, ushbu qo‘shiq baland ovozda yangray boshlaydi.

O‘YLATDIMMI-YEY
Ijrochi – Tojikiston xalq artisti Xanifa Mavlonova

Yetmishinchi yillarning boshida, miokard infarkti kasalligidan hali batamom qutilmagan dadamlar yoz payti hordiq chiqarish va sog‘liqni mustahkamlash uchun Yaltadagi “O‘zbekiston” sanatoriysiga borganlar. Bir kuni oqshom payti sanatoriy hovlisiga chiqsalar, bog‘dagi o‘rindiqda xirgoyi qilib o‘tirgan tojikistonlik o‘zbek xonandasi Xanifa Mavlonovaga ko‘zlari tushadi. E’tibor bersalar, uni ayrim dam oluvchilar o‘rab olishgan va ularning orasida bir yigit kuylayotgan san’atkor ayolga mahliyo bo‘lgancha qimir etmay, hayajonda boqar ekan.

Bu manzaradan ilhomlangan Po‘lat Mo‘min shartta xonalariga qaytibdilar-da, “Qo‘shiq aytib, nogoh seni o‘ylatdimmi-yey, Uxloqmiding, yo uyqudan uyg‘otdimmi-yey…” she’rini bitibdilar. Ertasi kuni bu nazmni xonanda ayolga taqdim qilibdilar.

Xanifa Mavlonova o‘sha yillarda tez-tez Toshkentga kelar, barcha konsertlarida shu taronani kuylar edi. Nazarimda, kuyni, men bilmaydigan tojikistonlik kompozitor bastalagan.

MЕN SЕVAMAN, SЕN SЕVASANMU
Bastakor va ijrochi – Xayrulla Lutfullayev.

Ushbu qo‘shiq radiodan, televizordan, magnitofonlardan yangray boshlaganda men o‘ninchi sinfda o‘qir edim (1970 y.). Uni ashula aytishni bilgan ham, bilmagan ham kuylashga harakat qilar edi. Maktabda yigitlar orasida hamisha bahs bo‘lar edi. Bu taronani birinchi bo‘lib kim aytgan? Ayrimlar, uning kuyini Kamoliddin Rahimov bastalagan va aytgan desalar, boshqalar, yo‘q u Xayrulla Lutfullayevga tegishli deyishar edi. Men ikkala variantni ham eshitganman. Ohang bir xil, ijrolar boshqacharoq. Lekin, qo‘shiqni xalqqa ommalatgan va rasman tan olingan – Xayrulla Lutfullayevdir. Bu ashula – uni elga tanitdi va xonadonimizga yaqin odam qildi. Xonanda shundan so‘ng, dadamlarning she’rlari bilan “O‘shal jonon senmasmu?”, “Chin yormi u?”, “Ishonaman ko‘zingga” va yana boshqa ko‘p qo‘shiqlar kuyladi.

Xayrulla Lutfullayev yillar o‘tib, bu taronani farzandi, ota izidan yurishga shaylangan Nodir Lutfullayevga ham o‘rgatdi. Ammo, uning ijrosida bu qo‘shiq ommalashib ketmadi.

URMASIN
Bastakor va ijrochi – G‘ulomjon Yoqubov

O‘tgan asrning 90-yillarida, qayta qurishning qahrli shabadalari natijasida odamlar orasidagi munosabatlar keskin o‘zgara boshladi. O‘shanda, “Hamza” nomli O‘zbek Milliy teatridagi bir voqea dadamlarga o‘ta ta’sir qildi. Bu jamoaga yangi boshliq bo‘lgan aktyor, bosar-tusarini bilmay qolib, o‘zining buyuk ustozi, lekin keksayib qolgan Shukur Burhonovni majlisda haqorat qilib, unga stul otibdi. Bundan xafa bo‘lgan san’atkor uyiga ketib qolibdi. Boshliq-aktyor esa, orqavarotdan uni ishdan bo‘shatib, mehnat daftarchasini pochta orqali uyiga jo‘natib yuboribdi. Shunda, padari buzrukvorim “Urmasin” radifli g‘azal yozgandilar. Undagi asosiy satr quyidagicha edi: “Nogahon ustozini shogirdi nodon urmasin!”

Uni G‘ulomjon Yoqubov qo‘shiq qilib, ancha yillar – yaqin-yaqingacha aytib yurdi.

Yana qo‘shimcha qilib aytishim mumkinki, G‘ulomjon Yoqubov 1979 yilda mening uylanish to‘yimda Xayrulla Lutfullayev bilan birga xizmat qilgan edi. Va bu to‘y ikki san’atkor orasidagi musobaqaga aylangan edi.

MUHABBATNI CHIQARGANDIR CHIDAGANGA
Bastakor va ijrochi – Yulduz Usmonova

Mening tog‘amlar Baxtiyor Norxo‘jayev 90-yillarning boshida qizlarini chiqardilar. Juda san’atsevar bo‘lganlari uchun ko‘p san’atkorlarni tanirdilar, ularni o‘tkazadigan yig‘inlariga taklif qilib turardilar.

To‘yda barcha zamona “yulduzlari” ishtirok etishdi. Xususan, Yulduz Usmonova ham. Xonanda, dadamlarni ko‘rib qolib, kelib salomlashdi va tabiiyki, ijod namunalaridan so‘radi. Padari buzrukvorim unga bir necha kundan so‘ng, uyga kelib olib ketishi mumkinligini aytdilar.

Bir qancha vaqt o‘tdi va Yulduz Usmonova ishtirokida “Muhabbatni chiqargandir chidaganga!” taronasi kuylana boshladi. U el sevgan qo‘shiqqa aylandi.

Yaqin kunlarda eshitdim, qandaydir “hunarmand ashulachilar” bu taronaning so‘zlarini boshqacharoq tizib, ohangni o‘zgartirib aytishmoqda. Ular ham “Indamadi” qo‘shig‘ining so‘zlarini o‘zgartirib, kuyini o‘g‘irlab aytib, mening maqolamdan so‘ng sharmandasi chiqqan Ravshan Komilovga o‘xshashmoqchi shekilli.

Men bu qo‘shiqlar tarixini bitish bilan ushbu mavzuni to‘xtatmaslikka umid va harakat qilaman.

Yana shu mavzuda mutolaa qiling:
Po’lat Mo’min. She’rlar & Ozod Mo’min. Dadamni eslab