Бугун устоз Абдулла Орипов таваллуд топган кун

  Абдулла Орипов ижод қилган кезларда таъқиб сиртмоқлари бир мунча бўшаштирилган, таъқиқ каҳратонлари номига бўлса ҳам, озми-кўпми юмшатилиб, об-ҳавода бир қадар илмилиқлик пайдо бўла бошлагандек эди. Бу кайфият Абдулла Ориповнинг фикрлаш тарзига ҳам шу қадар сингиган эдики, озодликнинг ҳатто ғира-шира эпкинлари, зим-зиё рутубатли қишларнинг ҳаттоки субҳи козиблари ҳам уни астойдил қувонтирар эди.

Матназар  Абдулҳаким
НУР ВАСЛИ

Алишер Навоий “Чор девон” ларининг дебочасини шундай байт билан бошлаганлар:

Ашрақат мин акси шамсил каъси анвор-ул-худо,
Ёр аксин майда кўр деб жомдин чиқди садо.

(Яъни, ҳақиқат (ҳидоят) нурлари қуёш косасидан акс этиб чиқиб кела бошлади, ёрнинг аксини майда кўр деган овоз жомдан садо берди.)

Алишер Навоий айтаётган бу “садо’’ – нур овози. Мулки борлиқда ҳақиқат нурининг таралиши. Буюк шоиримиз айтаётган шу нур таралгачгина, мулки борлиқ кўзларимиз олдида намоён бўла бошлайди.

Намоён бўлган мулки борлиқнинг ҳар бир унсурида илоҳий жамол юз кўрсатади. Борлиқда ҳақ жамоли зуҳур қилиши ҳақидаги қарашни, янглишмасам, олимларимиз “пантеизм” истилоҳи билан ифода этадилар.

Йил фасллари илоҳий ҳукмга кўра, ўтаётган вақтнинг раъйига қараб юз берадиган синоатдир. Вақтнинг бошланишида ҳам, охирланишида ҳам чек-чегара йўқ. Вақт ибтидосини, шу боис, биз “азал”, интиҳосини эса “абад’’ деб атаймиз. Бироқ, на ибтидодан дарак, на интиҳодан нишон бор. Демак, мутлақ мангулик – илоҳий кашфиёт, Олий ақл англайдиган ва унинг ҳукмида бўлган мобайндир. Бизнинг ихтиёримизда эса, унинг ўзимиз учун тақдир томонидан ажратилган қисми.

Бирок, инсоний ўлчовлар билан англанадиган ҳайбатли вақт бўлагини ҳам биз шартли равишда мангулик деб атаймиз. Мана шу мобайнда юз берадиган воқеа ва ҳодисалардан қувонамиз, қайғуга тушамиз.

Кечинмаларимизни шулар билан боғлаб, завқланамиз, қайғурамиз, хуллас, ҳаёт кечирамиз. Яшаймиз, бир сўз билан айтганда ва… мана шу ҳаёт ҳақда қўшиқлар айтамиз.

Эрийди тоғларнинг қори,
Инжилма, кўнглим, сабр айла.
На гул қолар, на гулзори,
Инжилма, кўнглим, сабр айла,–

деб куйланади хоразм халқ қўшиқларидан бирида. Тоғлар чўкиб, уларнинг қорлари эриши учун, худо билсин, неча миллион йил ўтиши керак. Бироқ, биз мана шу асрларни бир лаҳза ўрнида кўриб, кўйлайверамиз. Чунки, ҳар биримизнинг ҳам қай даражададир ўзимиз мобайнида яшаётганимиз ана шу абадиятга дахлимиз, ана шу мангуликдан умидимиз борлиги.

Она табиат эса шоирларимиз илҳомининг битмас-туганмас манбаидир. Бизни дунёга келтирган ва биз яшаётган дунёдан иборат бўлган табиатни бежиз она деб айтмаймиз. Шунинг учун, шоирлар бу мавзуда бир-биридан гўзал асарлар бунёд этганлар. Улар сафида эса Абдулла Ориповнинг муносиб ўрни бор. Биз ушбу мақоламизда шоир ижодидаги ана шу мавзуни баҳоли қудрат таҳлил этишга журъат қилдик.

Абдулла Орипов ўз илҳомини хушфеълликда табиат билан муш­тарак бўлишини орзу қилиб:

Шалоладек бўлса шеърларим, –

дея хитоб этганди.
Шундан бери, мана, ярим асрдан зиёд вақт ўтди. Ўтган шу даврда шоир ўзининг ўша дастлабки мисраларидаги йўлкўрсаткич туйғуларига оғишмай амал қилиб келяпти.

Аллақайда кезиб тинимсиз,
Йиғдик роса завқ атирларин.
Сўнгра,баҳам кўрдик иккимиз,
Менга тегди шу сатрларим, –

деб ёзади шоир ўз ижод тонгларида битилган “Капалак” сарлавҳали шеърида.

Абдулла Орипов қаламига мансуб табиат мавзусига бағишланган шеърлар даставвал мавзуни ўрганиш, манзараларни бир мунча четдан туриб кузатишдан иборат эди. Масалан ушбу мисралари каби:

Эҳ, сиз, тоғлар, нақадар кўркам,
Сизга берар илк нурин қуёш.
Пар булутлар, марварид қорлар
Юксак чўққи узра қўйган бош.

Бироқ, бу ибтидоий жараён шоир қаламида узоқ ивирсиб турмади. Шоирнинг қалами она табиатнинг тубсиз уммонларига теран шўнғиди, чексиз юксакликларга тикка парвоз қилди, ҳудудсиз миқёсларини қамраб ола билди.

Қайтгим қелди, онам, ёнингга,
Юрагимда исмсиз дардлар.
Совуқ хонам, соат чиқ-чиқи.
Ташқарида хазонрез боғлар.

Ёмғирнинг жим хониш қилиши,
Бари-бари нечундир бу дам
Туширмоқда сени ёдимга,
Қайтгим келди, онам, ёнингга.

Бу, энди, болалик мисраларидек мавзуни ижодий “разведка” қилиш эмас, балки маънавий эзгулик тантанаси йўлидаги чинакам поэтик риёзат “жанг”ининг бошланиши эди. Чунки, шоир ўзига, ўз курашига “жанг майдони” қилиб танлаган табиатсеварлик маъракасига табаррук зот – ўз онасини мададга чорлай бошлаган эди. Ҳали пайти келади, шоир: «Сингил бўла қолгил менга, табиат»; «Ака бўла қолгил менга, табиат»; «Ота бўла қолгил менга, табиат»; «Она бўла қолгил менга, табиат», деб очиқдан-очиқ илтижолар қилади, бироқ қардошликка бўлган бу даъватларида табиатнинг олдида ўзига нисбатан ўзи кечиккан бўлади. Ҳозирча эса, шоир ўзининг “суянган тоғи”, ўзининг муборак Парнаси бўлмиш табиатнинг тоғолди ҳудудларига, баъзан эса, водийларига чиқиб изтироблар чекиш билан машғул эди.

Абдулла Ориповнинг табиат мавзусидаги шеърларига мансуб кўпгина фазилатларнинг бири танланган оҳангга, кашф этилмиш мажознинг ҳикматларини бир шеърда шарҳлаш билангина чекланиб қўя қолмайди, балки уни бутун ижоди мобайнида «безовта қилиб», таъқиб этиб туради. Бу ҳолни, масалан, биз «Булоқ» ҳамда «Най» шеърларида кўришимиз мумкин.

Бироқ, шуниси эътиборлики, шоир мавзуга қайси тарафдан ёндошмасин, уни қайси нуқтаи назардан олиб қарамасин, инкишоф қилинган мавзу доирасининг марказида муайян бир инсон тақдирини кўради, мана шу ўзи кўраётган такдир соҳиблари бўлиши мумкин бўлган инсонлар учун у ёки бу шеър маънавий сабоқ, руҳий бир ибрат бўлиб қолади.

Олис жануб тортганидек қушча юрагин .
Узоқларга етаклади мени бир сурон.

Бу тасвирда Абдулла Орипов булутнинг табиат фарзанди экан­лигини, унинг ҳаракати, Пушкиннинг устоз Миртемир таржимасидаги «Денгизга» шеърининг таъбири билан айтганда, «асов ғалаёнлар»га маҳкум эканлигини нафис бир маҳорат билан эслатиб ўтади. Шу ўринда, шоирнинг ўз қўли билан битилган ҳаётномасига кўз ташлаймиз. «Менинг туғилиб ўсган, болалигим ўтган жойлар Қарши (қадимги Насаф) шаҳридан беш-ўн чақирим шимолроқ томондаги Қўнғиртов этакларидир. Қўнғиртов дегани у ерда дов-дарахт йўқлиги, кўринишининг кулранг-қўнғир тусда бўлганлигидандир. Қўнғиртовда ягона шўр сувли булоқ бор…»

Шоир “Булут” шеърида ёзади:

Қайларга шошарди? Билмас эди у,
Ошиб ўтди чўллар, тоғлардан йироқ
Ва бир кун кезишлар жонга тегдию
Қайтмоқ бўлди шунда ортига, бироқ…

Мана шу мисрага келганда, «Булут»нинг шоир қаламига мансуб «Қасам дара» шеъридаги овчи йигит билан қардошлигини ҳам пайқаймиз:

Ботирини сақлайди омон
Тасодифга тўла бу дунё.
Овчи овин айлар саранжом,
Овулига чоғланар, аммо,

Аммо бирдан қотади карахт,
Асир этмиш уни бу макон.
Атрофида тошлару фақат
Тепасида юлдуз ва осмон.

Овчи йигитку чолнинг аёвсиз ҳийласи туфайли ёр меҳри деб, дара исканжасидан қутулади. Чунки, овчи йигит – инсон. Булут эса – булут. Инсоннинг йўриғи бошқа, булутнинг қисмати бўлак. Шунинг учун ҳам:

Бироқ… йўл бермади шамоллар ҳайдаб,
Йиғлаб битди булут, сел бўлди кўзёш.
Сўнг ирмоқ бўлдию билмайди, қайда,
Маконин ахтариб олиб кетди бош?

Ушбу шеър мутолаасидан сўнг бир туйғу хаёлингизни тарк этмайди: «Қаерда кўрган эканман бу «Булут»ни? Илк маротаба учратишим. Бироқ таниш истара. Таниш дийдор. Ҳолбуки, илк дафъа учрашмоқдамиз… Э, ҳа, «Булоқ-ку бу!» Ва шеърни хотирлайсиз:

Қутлуғ бир саҳарда кўз очди булоқ,
Йўл солди дарёлар сари адашиб.
Унга раҳм этмоқчи одамлар шу чоқ
Тоғу тошлар аро яқин йўл очиб.

«Булут» ва унинг яқин аждоди бўлмиш «Булоқ» шеърларининг ёзилиш санасида бир йилгина тафовут бор. Бир қарасангиз, бир олманинг икки палласидек бир-бирига жуда ўхшаш, бир қарасангиз, бир-биридан кескин фарқ қилади. Бир қарасангиз, ҳар иккала шеър ҳам табиат ва унинг олий кўриниши бўлган шоир ижодий стихиясининг фарзанди. Бир қарасангиз, «Булоқ» ерда, «Булут» осмонда. Бироқ шоир ердаги булоқни ҳам ўз ҳолига қўйиб беришни инсонлардан ўтинади. Шоир истайдики, ердаги булоқ жилғаси ҳам ўзи истаган дарёга бориб қўшилсин, булут ҳам ўзи тўйинган маъводаги тупроққа ёмғир бўлиб ёғсин. Бу мутолаадан биз ушбу шеърлар битилган даврда дарёларнинг ўзанларини буриб юборишларнинг, осмон ишларига бемеъёр аралашувларнинг мудҳиш оқибатларидан шоир инсониятни ўз вақтида огоҳлантирганига гувоҳ бўламиз. Бу шеърларнинг нафақат маънавий, балки ижтимоий-иқтисодий жиҳатлари ҳам ўз долзарблигини йўқотмаганлигига ва йўқота олмаслигига ишонамиз:

Одамлар, тегмангиз, майли тошсин у,
Майлига, тоғни ҳам кўрсин йўлида.
Қўйинг, ўз йўлини ўзи топсин у,
Завқланолсин у ҳам кураш сўнггида.

Бу мисралардан аён бўладики, шеър мазмунини экологик жиҳат­дан эмас, бадиий-маънавий жиҳатдан талқин қилганимизда ҳам, яъни, «Булоқ» замирида инсон кўзда тутилган тақдирда ҳам, унинг моҳияти ўзгармайди.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, шоир ўзи қаламга олаётган табиат унсурларида ўзи билан тақдирдошлик туйғуларини теран ҳис килиб ижод этади. Тўғрироғи, мазкур оҳангдаги шеърлар ўзларида қиёфаси чизилаётган табиат сиймосидаги жиҳатларнинг шоир билан тақдирдош бўлганликлари учун, қаламга олинган. Тўғри, шоир ўз шеърларидаги бу фазилатни, табиийки, очиқ айтмайди. Очиқ айтадиган бўлса, шеър шеър бўлмаган бўлур эди. Бироқ, шоир шеърларидаги бу фазилат иймо-ишоралари билан ўқувчи руҳиятига очиқ айтилганидагидан ҳам қаттиқ таъсир қилади, шоир шеърларининг бадиий-маънавий хислати ҳам ана шунда

Абдулла Ориповнинг табиат мавзуида битилган дастлабки шеърлари уларнинг бадиий-маънавий аҳамиятидан қатъи назар «Баҳор» сарлавҳали шеърига тайёргарликдан иборат экан:

Яна баҳор келди… Яна оламда…

Шундан сўнг шеърхон ақлини, шеърхон руҳини туфаккур қуюнларига ташлаб чирпирак қилишнинг бутун шеър мобайнида узлуксиз давом этадиган мўъжизалари кўрина бошлайди:

Ажиб бир гўзаллик, ажиб бир баёт…

Шоир, ўзи, шундоқ ҳам мўъжаз баёнлиғдан иборат бўлган «гўзал­лик», «баёт» сўзларининг ҳикматидан қаноатланиб қолмасдан, улар­нинг олдига «ажиб» сифатини қўшади. Бунинг сабаби эса, навбатдаги мисраларда аён бўлади. Ойдинлашадики, шоир ҳаётни шунчаки бир гўзаллик, шунчаки бир баёт билан эмас, балки ажиб бир гўзаллик, ажиб бир баёт билан муборакбод қилмоқчи экан. Шундан сўнг, гўзалликнинг шунчаки бир гўзаллик эмаслиги, баётнинг шунчаки бир баёт эмаслигини ўқувчи ўзи учун мисрама-мисра кашф қила боради:

Мен сени қутлайман шу улуғ дамда
Азиз елкадошим, музаффар ҳаёт.

Шеърда ҳар бир сўзнинг, ҳар бир товушнинг ўз вазифаси бор. Айтилган фикр изоҳталаб бўлса, савол туғдирса, бу мисрани шоир албатта шарҳлайди, бу саволга шоир албатта жавоб беради. Ҳозирги модерн шеъриятимизга хос бўлган «қиссадан ҳисса» чиқаришларни шеърхоннинг ўзига ҳавола қиладиган, уни ҳаммуаллифликка даъват этадиган хусусият бу шеърда кам учрайди. Бу шеърда ғужғон ўйнаётган фикрлар силсиласи учун, бир-бирига қалашиб, ҳатто айқаш-уйқаш бўлиб кетадиган бетимсол бадиий воситалар эвазига шоир ўзи таржима қилган Қайсин Қулиевнинг шеъридаги каби, «ўқувчидан фақат ҳайрат сўрайди».

Шундан кейинги тўртликнинг икки мисрасида шоир ўз шеърининг бу хусусиятига очиқдан-очиқ ишора килади:

Ташбеҳ ахтармангиз ушбу ғазалдан,
Нақд жойда насия не керак, асли?!

Кейин у баҳорга юз буриб, дейдики:

Аён бир хислатинг бордир азалдан,
Сени атамишлар уйғониш фасли.

Шоир навбатдаги мисраларда уйғониш фаслининг тафсилотларини баён қилишга ўтади. Хислат шундаки, бу тафсилотларнинг ҳар биттаси яхлит бир умумийликнинг барҳаёт жузви сифатида, шоирнинг ижодий мақсадларини бус-бутунлигича қамраб олишдек риёзатга ўқувчи идрокини сафарбар қилади:

Еллар ҳам уйғонди, ишқалаб кафтин,
Офтоб ҳам юксалди тик келар қуёш.

Эсаётган елларда ишқаланаётган кафтнинг товуши бор, айни пайтда, уларда эндигина уйғониб, бедорликка шайланаётган одамнинг безовталиги мавжуд. Эсаётган елларда ҳам, юксалиб, тик келаётган қуёшда ҳам бошланаётган кун мобайнида қилинаётган меҳнатга тараддуд сезилади. Бу буюк тараддуднинг натижаси ҳам улуғвордир. Абдулла Орипов ҳурфикрлик чекланган даврда ижодини бошлаган авлод вакили эди. Шунинг учун ҳам имо-ишоралар билан қалам суриш уларнинг ижод услубига айланиб қолганлигини эътибордан соқит қилиб бўлмайди. Қатағон йилларининг таъқиқчи ва таъқибчилари, ўзларининг тўқима байтларига қарамай, буни яхши тушунар эди. Шунинг учун ҳам улар Абдулла Қаҳҳор қайд этгандек, «ҳар бир ҳарфнинг этагини кўтариб кўриб», ҳар қандай табиийлик учун гарчи бу табиийлик кўзлардан яширин бўлса ҳам, ижодкорларни жазолар, сўз билан фикрлайдиган инсонлар ўзларининг кўзда тутган-тутмаган фикрлари учун энг аёвсиз, фитнаангез саволларга ҳам жавоб беришга, энг ёмони жазо тортишга маҳкум эдилар. Гарчи Абдулла Орипов ижод қилган кезларда таъқиб сиртмоқлари бир мунча бўшаштирилган, таъқиқ каҳратонлари номига бўлса ҳам, озми-кўпми юмшатилиб, об-ҳавода бир қадар илмилиқлик пайдо бўла бошлагандек эди. Бу кайфият Абдулла Ориповнинг фикрлаш тарзига ҳам шу қадар сингиган эдики, озодликнинг ҳатто ғира-шира эпкинлари, зим-зиё рутубатли қишларнинг ҳаттоки субҳи козиблари ҳам уни астойдил қувонтирар эди. Шунинг учун ҳам у ёзади:

Тарновлар кўксида лола ҳам кўркам,
Терак учларида изғир мавжудот.
Ҳаттоки туйғусиз чирик хазон ҳам
Яшил пўпанакдан боғлабди қанот.
Ҳовлиқма жилғалар чопар беэга,
Қушлар қий-чувига тўлмиш дала,боғ.
Сенинг висолингдан қувонмай нега,
Баҳор, соғинтирдинг, ахир, кўп узоқ.

Шундан кейинги мисралар мутолааси жараёнида беихтиёр қадимий оҳангларни хотирлаймиз:

Ялдо кечасидек рутубатли қиш
Солди руҳимизга оғир бир сурур.
Сен келдинг, уйғонди яна шўх олқиш,
Йиғлаган кўзларга тушган каби нур.

Алишер Навоийни эсланг:

Ораз қуёшин очиб, ашки қуруғон кўзни
Кўп ҳажрда йиғлатдинг, бир васлда ҳам йиғлот,

Устоздан мутаассар бўлиш ва тафовут шундаки, Алишер Навоий ўз маҳбубасининг ораз қуёшидан «ашки қуруғон» кўзни қайта ёшлантиряпти. Абдулла Орипов эса, баҳор фаслидан, нур фаслидан сурурланиб, кўзёшини «ашки куруғон кўз»ни йиғлатиш орқали эмас, балки шеър ёзиш тарзида тўкмоқда. «Ялдо кечасидек рутубатли қишнинг руҳларга солган оғир сурури» эса, даврнинг ранж-машаққатларга тўла малоли оқибатида, чекилаётган изтироб ҳамда шоирга елкадош ҳаётнинг безавол нашидаси шарофатидан орттирилаётган завқнинг қиёфасидир:

Ҳа, мангу заволлик бўлмас оламда,
То суйин сочаркан абри найсонлар.

Шоир баҳор туҳфа этмоқда бўлган сурурнинг тотини олдиндан ҳис қилиб, шодланишга шайланади. Бироқ, халқимизда: «Тўй билан аза туғишган биродар», қабилидаги ҳикмат бор. Шеърнинг навбатдаги мисраларида шоирнинг тикланган боши яна эгила бошлайди:

Мен сизни эслайман аммо шу дамда
Мангуга кўз юмган азиз инсонлар.

Шеърда бизга маълум даҳрий йилларнинг талаби билан, «худо» сўзи тилга олинмайди. Бироқ, тарихдан маълум, нимаики таъқиқланса, шунга мойиллик одамзодда кучли бўлади. Хусусан, инсоннинг руҳи ҳамиша муҳтож бўлган илоҳий туйғуларга бу хусусият биринчи навбатда тааллуқлидир.

Азалий ҳукмини ўқиди ҳаёт,
Само ҳам неча бор кўмди қуёшин.
Иқболи саждагоҳ бўлганлар, ҳайҳот,
Ўзлари тупроққа қўйдилар бошин.

Бу мисралардаги фикр оқимида ҳаётнинг ўзидек табиий нек­бинлик фожиаси билан суғорилган илоҳий бир итоат бор. Итоатки, қазога сабр, итоатки, келажакдан умид, итоатки, ботган қуёшнинг яна қайтиб чиқишига мустаҳкам бир ишонч, қолаверса, пинҳоний бир иймон.

Ғафур Ғуломнинг Тошкент зилзиласида фарзанд ва набираларини, қолаверса, эл-юртни қаттиқ қайғуриб, изтироб чекканлари, шунинг оқибатида, қаттиқ бетоб бўлганлари ҳақидаги хабарлар ўша йиллардаги матбуот хабарларидан маълум. Кўп вақт ўтмай, улуғ шоиримиз вафот этгандилар. Зилзилалар, ер қаъридан келаётган ўпқоний наъралар ҳамон давом этаётганди шу вақтлари. Абдулла Орипов заминнинг бу фарёдларини Ғафур Ғулом ўлими билан боғлаб, жудолик фожиасининг бутун залварини санъаткорона бир маҳорат билан англатади:

Ўн ойки, сўнмишдир у таниш наъра,
Фироғида ҳамон фиғон чекар Шош.

Бу устозидан жудо бўлган шогирднинг:

Сўқир, ёвуз ўлим, минг дод дастингдан, —

дея ларзага тушганларининг зилзиланинг оҳиста тинчий боришига ўхшаб пасайиши эди.

Яна ажиб бир сўнмас умид, яна салафлар ёдини барҳаёт руҳ сифатида мушоҳада этиб, уларни тириклар сафида санаш шарафи:

Баҳор келаётир, бош кўтар, қара,
О, сурур куйчиси, донгдор замондош.

Шундан сўнг шоир ўз устози билан ўзининг орасидаги яқин бир олислик, олис бир яқинликнинг «таржимаи ҳоли»ни мухтасар ифода қилади:

Ҳамсуҳбат бўлмадим (ким эдим зотан),
Тавоф ҳам килмадим гулшан маконинг.

Бу энди, юқоридаги мисраларда ифодаланган ҳурмат-эҳтиромнинг, устоз қошидаги сақланаётган буюк бир одобнинг тадрижий давоми. Шогирд шу қадар икромлики, ҳатто устознинг қабрини зиёрат этишга, унинг руҳини безовта қилишга ўзини ҳақли деб билмайди. Шунинг билан бирга, чинакам зиёрат бу гўрпарастлик эмас, балки марҳумларнинг амалга оширган хайрли ишларининг моҳиятига бориб етиш эканлигини таъкидлайди:

Лекин шеър баҳоси мухлисгадир тан,
Қандай чексиз эди руҳий поёнинг.
Бугун-чи, не кезар ўтли қонингда,
Э воҳ, унда на шеър, на май, на сафо?!

Шундан сўнг шоир Мақсуд Шайхзода хотирасини ардоқлашга ўтади:

Бу қандай мулоқот, не ҳол, ёнингда
Жой олмиш ўзга бир суюкли даҳо?!

Маълумки, бир қанча ижодкор зиёлилар, жумладан, Мақсуд Шайх­зода қатағон қасирғаларининг урушдан кейинги тўлқинларида банди зиндон бўлиб чиққан эди. Даҳшат шунда эдики, улар озодликка чиққандан сўнг ҳам рўшнолик кўрмагандилар, анча йилларгача шубҳа остида яшагандилар. Шайхзода ҳазратлари ҳам муносиб эътибор топмади. Ушбу “Баҳор” шеъри битилган йилларда ҳам жамиятда ҳали ана шу кайфият ҳукм сурар эди. Мана шу берилмаган мукофотни, дафн маросимида бўш қолган ёстиқчани жасоратли шоир Максуд Шайхзода учун дадиллик билан мозийдан олинган юксак нишон билан зийнатлайди:

Мислсиз эди у шеър лочини.
Хаёли бамисли Кўрогонийдек.

Шоир Мақсуд Шайхзоданинг «Мирзо Улуғбек» драмасига ишора қилиб, фалакиёт илмига Улуғбек ҳазратлари қўшган «Зижи Кўрагоний» жадвалидек буюк хиссани эътиборга олган ҳолда ёзади:

Гар тарих эврилса шуҳрат тожини
Кийгизарди унга султон Улуғбек.

Мақсуд Шайхзода кўзда тутилиб битилган: «Ўтди сўнгги дамда бош эгиб қуйи», мисрасининг мазмуни ҳам юқоридаги изоҳлардан кейин маълум бўлади. Яна:

Балхдан ҳориб кайтган Алишер мисол
Энди тўлғазганди чўккан давотин, —

мисраларидаги тагмаъно ҳам шу ўринда ойдинлашади. Қамоқдан озод бўлиб келган ижодкор ўзини ижодга шайланганлиги, камситилиш­ларга, эътиборсизликларга қарамасдан, кўнгли қаламдан ҳамон совимаганлиги, бундай сафарбарликка ўлим халақит берганлиги аён бўлади. Бу мисраларнинг бадиий-маънавий аҳамиятидан ташқари, ижтимоий аҳамияти тағин шунда эдики, кўплаб қатағон қурбонлари ҳали ҳаёт эдилар, уларнинг сафида шоир ва ёзувчилар ҳам бўлиб, яқин ўтмишдан кечган мудҳиш таъқибларнинг асоратлари уларнинг ҳаётига кўланка ташлаб турарди. Улар қиш бўйи кўмилиб ётиб, энди тупроқдан кавлаб олиниб, озод қилинган токзорлар каби қуёшга зор эдилар. Ана шу юқорида кўрсатилган сабаблар, Шайхзодани, шоир таъбирича, умрининг охиригача бошини тик тутиб юришга қўймади.

Бақою бебақо, аён буюклик,
Ўтди сўнгги дамда бош эгиб қуйи…

Абдулла Орипов қалами сукунатдан гулдурослар янгратади, кўз ёшлардан учқунлар чақнатади, мавжлардан алангалар ясайди:

Фақат билганидан қолмас тириклик,
Бугун гулга чўммиш Чиғатой бўйи.

Шоир талқинидаги баҳор шу қадар мўъжизакорки, мотамни ҳам тантанага айлантиради. Устозларсиз баҳор саодати татимаётган шоир ҳам баҳорнинг яратувчилик кучини эътироф этади. Эсаётган шабада, очилаётган ғунча, оқаётган жилғалардан ўзининг мотамзада юрагига тасалли топади;

Кимнингдир кўксига энгашганча гул
Мармар сағанадан ўқиб турар байт.
Баҳор, қатра ёшим айлагил қабул,
Онам қошига ҳам бордингмикан, айт?

Абри найсонлардан баҳор гуллари, шоирнииг кўзёшларидан меҳри гиёҳлар униб чиқади. Оқибат чечаклари ниш уради, садоқат майсалари хилпирайди.

Баҳорнинг ўзига хос қомуси бўлган бу шеърда шоир эьтиборидан баҳорга мансуб ҳеч нарса – бошқоронғу бўлган келинчакнинг зардолу баргларига ҳаё билан кўз ташлаши ҳам, пахмоқ булутларни нимталаб ўз шуъласига дарча очаётган ой ҳам, терак учларида изғиётган мавжу­дот ҳам четда қолмайди. Айниқса:

Увада камзулда биллур тугмадай
Булутлар ортидан боқади юлдуз,—

деб умрибоқий сайёралар билан ўткинчи булутларни битта тафаккур нуқтасига жамлаб фикрлаши ўқувчини ҳайратлантиради. Шоир бизни янада кўпроқ ҳайратга солиб:

Қайдадир юртини эслаб инграр най, —

деб ёзадики, бу ўзига хос осойишта чекилаётган соғинч ноласидир. Маълумки, най мажозан ўзи кесиб олиб келтирилган («Най» шеърини эсланг) қамишзорини соғиниб фиғон чекади. Бу ишорадан, шоирнинг ўзи Қашкадарё даштларидаги «Жайрон қувиб, жайрон янглиғ кечган кунлари»ни соғинаётгани, най билан тақдирдош эканлиги гўзал бир тарзда ошкор бўлади:

Қайдадир гулшандан ахтариб висол
Ел кезар, тоғларнинг гўзал арвоҳи.
Шоирнинг дилрабо байтлари мисол
Оҳ тортиб тизилар турналар гоҳи.

Бунда биринчидан шоирнинг кўзга кўринмайдиган синоат — ша­молни «Тоғларнинг гўзал арвоҳи», деб ардоқланишида қанчалик поэтик гўзаллик бўлса, «Шоирнинг дилрабо байтлари мисол оҳ тортиб тизилар турналар гоҳи», деб фикрлашида шунчалик самовий сурур бор. Фикримизча, мазкур мисра, даставвал, «Эркиннинг дилрабо байтлари мисол» тарзида бўлган бўлиши, унда Эркин Воҳидовнинг «Ёшлик девони» кўзда тутилиб, ўзбек шеъриятида девон тартиб беришнинг, эҳтимол, мумтоз сираси олқишланаётган бўлиши мумкин. Муаллиф сўнгра андиша қилиб, «Эркин» сўзини олиб ташлаган бўлиши керак. Чунки, ўзбек тилида ўзидан сезиларли даражада ёши улуғ бўлган инсонни ёлғиз исми билан аташ, гарчи бу исм тахаллус қилиб танланган бўлса ҳам, хунук жаранглайди, одобсизлик саналади. Олтмишинчи йилларда шеърдаги бу тагмаънони аниқ илғаган эдик. Ҳозирги ўқувчи диққатидан бу жиҳат четда қолиши эҳтимолдан узоқ эмас. Фикримизнинг ҳужжатли далили сифатида шуни айтишимиз мумкинки, «Баҳор» шеърининг Александр Файнберг таржимасидаги русча муқобилида «Эркин» сўзи бор. Демак, шеърнинг таржима қилинаётган вариантида бу сўз бўлган, таржимон бу сўз рус тилида мутлақо табиий жаранглаётгани учун устоз исми-шарифини сақлаган, муаллиф эса «шоирнинг» сўзи билан алмаштирган.

Мақоламизнинг ниҳояси яқинлашаётир. Чунки биз «Баҳор» шеъри мисолида Абдулла Орипов ижодида табиат мавзуси камтарин таҳлилининг ниҳоясига етиб келмокдамиз:

Қизғалдок баргидек учар дилдан ғам,
Тошқинлар киради қалбимга маним,
Баҳоринг муборак бўлсин ушбу дам
Менинг Ўзбекистон – дилбар ватаним.

Фақат сен қалбимга чўктирмай малол,
Чарчаган руҳимга илҳом солурсан.
Баҳор ҳам, умр ҳам ўтар эҳтимол.
Фақат сен дунёда мангу қолурсан.

Охирги мисра Уйғун ва Иззат Султоннинг ушбу шеър ёзилган вақтларда деярли барча саҳналарда янграётган: «Менинг шеърим билан мангу қолурсан», мисрасига уйқаш бўлиб, деярли «Хамса» оҳангларида ёзилган. Бу мисра, маълумки, машҳур драмада Навоий тилидан Гулига қарата айтилган эди. Абдулла Орипов ана шу мисрани тараққий қилиш орқали ўз тилидан: «Ўзбекистон – дилбар ватани»га қарата айтади. Бунинг билан у драмадаги Алишер Навоийнинг: «Гулига бўлган муҳаббатим, халқимга бўлган муҳаббатимнинг бир қатраси эди», деган фикрига амал қилиб, ўқувчига таниш мисра воситасида, «Ўзбекистон — дилбар ватани»га муҳаббати ҳар қандай туйғулардан баланд эканлигини уқтириб, юксак ижодий маҳоратини беихтиёр намойиш этади. Абдулла Орипов олтмишинчи йилларда ёзган шеърларидан бирида:

Шоирлар алдайди бизни, жонгинам,
Баҳор доим эмас, уч ойдир халос, —

деб лутф этган эди. Бизни «шоирлар алдайди»ган бўлса, унинг: «Баҳор доим эмас, уч ойдир халос», деган мисраси ҳам ёлғон бўлиб чиқади. Демак, баҳор мангудир. Хулоса шулки, шоирнинг шеърлари қайси мавзуда бўлишида қатъи назар, улар инсон моҳияти ҳақидадир.

Манбаъ: «Шарқ юлдузи» журнали, 2010,1-сон

Matnazar Abdulhakim
NUR VASLI

Alisher Navoiy “Chor devon” larining debochasini shunday bayt bilan boshlaganlar:

Ashraqat min aksi shamsil ka’si anvor-ul-xudo,
Yor aksin mayda ko’r deb jomdin chiqdi sado.

(Ya’ni, haqiqat (hidoyat) nurlari quyosh kosasidan aks etib chiqib kela boshladi, yorning aksini mayda ko’r degan ovoz jomdan sado berdi.)

Alisher Navoiy aytayotgan bu “sado’’ – nur ovozi. Mulki borliqda haqiqat nurining taralishi. Buyuk shoirimiz aytayotgan shu nur taralgachgina, mulki borliq ko’zlarimiz oldida namoyon bo’la boshlaydi.

Namoyon bo’lgan mulki borliqning har bir unsurida ilohiy jamol yuz ko’rsatadi. Borliqda haq jamoli zuhur qilishi haqidagi qarashni, yanglishmasam, olimlarimiz “panteizm” istilohi bilan ifoda etadilar.

Yil fasllari ilohiy hukmga ko’ra, o’tayotgan vaqtning ra’yiga qarab yuz beradigan sinoatdir. Vaqtning boshlanishida ham, oxirlanishida ham chek-chegara yo’q. Vaqt ibtidosini, shu bois, biz “azal”, intihosini esa “abad’’ deb ataymiz. Biroq, na ibtidodan darak, na intihodan nishon bor. Demak, mutlaq mangulik – ilohiy kashfiyot, Oliy aql anglaydigan va uning hukmida bo’lgan mobayndir. Bizning ixtiyorimizda esa, uning o’zimiz uchun taqdir tomonidan ajratilgan qismi.

Birok, insoniy o’lchovlar bilan anglanadigan haybatli vaqt bo’lagini ham biz shartli ravishda mangulik deb ataymiz. Mana shu mobaynda yuz beradigan voqea va hodisalardan quvonamiz, qayg’uga tushamiz.
Kechinmalarimizni shular bilan bog’lab, zavqlanamiz, qayg’uramiz, xullas, hayot kechiramiz. Yashaymiz, bir so’z bilan aytganda va… mana shu hayot haqda qo’shiqlar aytamiz.

Eriydi tog’larning qori,
Injilma, ko’nglim, sabr ayla.
Na gul qolar, na gulzori,
Injilma, ko’nglim, sabr ayla,–

deb kuylanadi xorazm xalq qo’shiqlaridan birida. Tog’lar cho’kib, ularning qorlari erishi uchun, xudo bilsin, necha million yil o’tishi kerak. Biroq, biz mana shu asrlarni bir lahza o’rnida ko’rib, ko’ylayveramiz. Chunki, har birimizning ham qay darajadadir o’zimiz mobaynida yashayotganimiz ana shu abadiyatga daxlimiz, ana shu mangulikdan umidimiz borligi.

Ona tabiat esa shoirlarimiz ilhomining bitmas-tuganmas manbaidir. Bizni dunyoga keltirgan va biz yashayotgan dunyodan iborat bo’lgan tabiatni bejiz ona deb aytmaymiz. Shuning uchun, shoirlar bu mavzuda bir-biridan go’zal asarlar bunyod etganlar. Ular safida esa Abdulla Oripovning munosib o’rni bor. Biz ushbu maqolamizda shoir ijodidagi ana shu mavzuni baholi qudrat tahlil etishga jur’at qildik.

Abdulla Oripov o’z ilhomini xushfe’llikda tabiat bilan mush­tarak bo’lishini orzu qilib:

Shaloladek bo’lsa she’rlarim, –

deya xitob etgandi.
Shundan beri, mana, yarim asrdan ziyod vaqt o’tdi. O’tgan shu davrda shoir o’zining o’sha dastlabki misralaridagi yo’lko’rsatkich tuyg’ulariga og’ishmay amal qilib kelyapti.

Allaqayda kezib tinimsiz,
Yig’dik rosa zavq atirlarin.
So’ngra,baham ko’rdik ikkimiz,
Menga tegdi shu satrlarim, –

deb yozadi shoir o’z ijod tonglarida bitilgan “Kapalak” sarlavhali she’rida.

Abdulla Oripov qalamiga mansub tabiat mavzusiga bag’ishlangan she’rlar dastavval mavzuni o’rganish, manzaralarni bir muncha chetdan turib kuzatishdan iborat edi. Masalan ushbu misralari kabi:

Eh, siz, tog’lar, naqadar ko’rkam,
Sizga berar ilk nurin quyosh.
Par bulutlar, marvarid qorlar
Yuksak cho’qqi uzra qo’ygan bosh.

Biroq, bu ibtidoiy jarayon shoir qalamida uzoq ivirsib turmadi. Shoirning qalami ona tabiatning tubsiz ummonlariga teran sho’ng’idi, cheksiz yuksakliklarga tikka parvoz qildi, hududsiz miqyoslarini qamrab ola bildi.

Qaytgim qeldi, onam, yoningga,
Yuragimda ismsiz dardlar.
Sovuq xonam, soat chiq-chiqi.
Tashqarida xazonrez bog’lar.

Yomg’irning jim xonish qilishi,
Bari-bari nechundir bu dam
Tushirmoqda seni yodimga,
Qaytgim keldi, onam, yoningga.

Bu, endi, bolalik misralaridek mavzuni ijodiy “razvedka” qilish emas, balki ma’naviy ezgulik tantanasi yo’lidagi chinakam poetik riyozat “jang”ining boshlanishi edi. Chunki, shoir o’ziga, o’z kurashiga “jang maydoni” qilib tanlagan tabiatsevarlik ma’rakasiga tabarruk zot – o’z onasini madadga chorlay boshlagan edi. Hali payti keladi, shoir: «Singil bo’la qolgil menga, tabiat»; «Aka bo’la qolgil menga, tabiat»; «Ota bo’la qolgil menga, tabiat»; «Ona bo’la qolgil menga, tabiat», deb ochiqdan-ochiq iltijolar qiladi, biroq qardoshlikka bo’lgan bu da’vatlarida tabiatning oldida o’ziga nisbatan o’zi kechikkan bo’ladi. Hozircha esa, shoir o’zining “suyangan tog’i”, o’zining muborak Parnasi bo’lmish tabiatning tog’oldi hududlariga, ba’zan esa, vodiylariga chiqib iztiroblar chekish bilan mashg’ul edi.

Abdulla Oripovning tabiat mavzusidagi she’rlariga mansub ko’pgina fazilatlarning biri tanlangan ohangga, kashf etilmish majozning hikmatlarini bir she’rda sharhlash bilangina cheklanib qo’ya qolmaydi, balki uni butun ijodi mobaynida «bezovta qilib», ta’qib etib turadi. Bu holni, masalan, biz «Buloq» hamda «Nay» she’rlarida ko’rishimiz mumkin.

Biroq, shunisi e’tiborliki, shoir mavzuga qaysi tarafdan yondoshmasin, uni qaysi nuqtai nazardan olib qaramasin, inkishof qilingan mavzu doirasining markazida muayyan bir inson taqdirini ko’radi, mana shu o’zi ko’rayotgan takdir sohiblari bo’lishi mumkin bo’lgan insonlar uchun u yoki bu she’r ma’naviy saboq, ruhiy bir ibrat bo’lib qoladi.

Olis janub tortganidek qushcha yuragin .
Uzoqlarga yetakladi meni bir suron.

Bu tasvirda Abdulla Oripov bulutning tabiat farzandi ekan­ligini, uning harakati, Pushkinning ustoz Mirtemir tarjimasidagi «Dengizga» she’rining ta’biri bilan aytganda, «asov g’alayonlar»ga mahkum ekanligini nafis bir mahorat bilan eslatib o’tadi. Shu o’rinda, shoirning o’z qo’li bilan bitilgan hayotnomasiga ko’z tashlaymiz. «Mening tug’ilib o’sgan, bolaligim o’tgan joylar Qarshi (qadimgi Nasaf) shahridan besh-o’n chaqirim shimolroq tomondagi Qo’ng’irtov etaklaridir. Qo’ng’irtov degani u yerda dov-daraxt yo’qligi, ko’rinishining kulrang-qo’ng’ir tusda bo’lganligidandir. Qo’ng’irtovda yagona sho’r suvli buloq bor…»

Shoir “Bulut” she’rida yozadi:

Qaylarga shoshardi? Bilmas edi u,
Oshib o’tdi cho’llar, tog’lardan yiroq
Va bir kun kezishlar jonga tegdiyu
Qaytmoq bo’ldi shunda ortiga, biroq…

Mana shu misraga kelganda, «Bulut»ning shoir qalamiga mansub «Qasam dara» she’ridagi ovchi yigit bilan qardoshligini ham payqaymiz:

Botirini saqlaydi omon
Tasodifga to’la bu dunyo.
Ovchi ovin aylar saranjom,
Ovuliga chog’lanar, ammo,

Ammo birdan qotadi karaxt,
Asir etmish uni bu makon.
Atrofida toshlaru faqat
Tepasida yulduz va osmon.

Ovchi yigitku cholning ayovsiz hiylasi tufayli yor mehri deb, dara iskanjasidan qutuladi. Chunki, ovchi yigit – inson. Bulut esa – bulut. Insonning yo’rig’i boshqa, bulutning qismati bo’lak. Shuning uchun ham:

Biroq… yo’l bermadi shamollar haydab,
Yig’lab bitdi bulut, sel bo’ldi ko’zyosh.
So’ng irmoq bo’ldiyu bilmaydi, qayda,
Makonin axtarib olib ketdi bosh?

Ushbu she’r mutolaasidan so’ng bir tuyg’u xayolingizni tark etmaydi: «Qaerda ko’rgan ekanman bu «Bulut»ni? Ilk marotaba uchratishim. Biroq tanish istara. Tanish diydor. Holbuki, ilk daf’a uchrashmoqdamiz… E, ha, «Buloq-ku bu!» Va she’rni xotirlaysiz:

Qutlug’ bir saharda ko’z ochdi buloq,
Yo’l soldi daryolar sari adashib.
Unga rahm etmoqchi odamlar shu choq
Tog’u toshlar aro yaqin yo’l ochib.

«Bulut» va uning yaqin ajdodi bo’lmish «Buloq» she’rlarining yozilish sanasida bir yilgina tafovut bor. Bir qarasangiz, bir olmaning ikki pallasidek bir-biriga juda o’xshash, bir qarasangiz, bir-biridan keskin farq qiladi. Bir qarasangiz, har ikkala she’r ham tabiat va uning oliy ko’rinishi bo’lgan shoir ijodiy stixiyasining farzandi. Bir qarasangiz, «Buloq» yerda, «Bulut» osmonda. Biroq shoir yerdagi buloqni ham o’z holiga qo’yib berishni insonlardan o’tinadi. Shoir istaydiki, yerdagi buloq jilg’asi ham o’zi istagan daryoga borib qo’shilsin, bulut ham o’zi to’yingan ma’vodagi tuproqqa yomg’ir bo’lib yog’sin. Bu mutolaadan biz ushbu she’rlar bitilgan davrda daryolarning o’zanlarini burib yuborishlarning, osmon ishlariga beme’yor aralashuvlarning mudhish oqibatlaridan shoir insoniyatni o’z vaqtida ogohlantirganiga guvoh bo’lamiz. Bu she’rlarning nafaqat ma’naviy, balki ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari ham o’z dolzarbligini yo’qotmaganligiga va yo’qota olmasligiga ishonamiz:

Odamlar, tegmangiz, mayli toshsin u,
Mayliga, tog’ni ham ko’rsin yo’lida.
Qo’ying, o’z yo’lini o’zi topsin u,
Zavqlanolsin u ham kurash so’nggida.

Bu misralardan ayon bo’ladiki, she’r mazmunini ekologik jihat­dan emas, badiiy-ma’naviy jihatdan talqin qilganimizda ham, ya’ni, «Buloq» zamirida inson ko’zda tutilgan taqdirda ham, uning mohiyati o’zgarmaydi.

Shuni alohida ta’kidlash joizki, shoir o’zi qalamga olayotgan tabiat unsurlarida o’zi bilan taqdirdoshlik tuyg’ularini teran his kilib ijod etadi. To’g’rirog’i, mazkur ohangdagi she’rlar o’zlarida qiyofasi chizilayotgan tabiat siymosidagi jihatlarning shoir bilan taqdirdosh bo’lganliklari uchun, qalamga olingan. To’g’ri, shoir o’z she’rlaridagi bu fazilatni, tabiiyki, ochiq aytmaydi. Ochiq aytadigan bo’lsa, she’r she’r bo’lmagan bo’lur edi. Biroq, shoir she’rlaridagi bu fazilat iymo-ishoralari bilan o’quvchi ruhiyatiga ochiq aytilganidagidan ham qattiq ta’sir qiladi, shoir she’rlarining badiiy-ma’naviy xislati ham ana shunda

Abdulla Oripovning tabiat mavzuida bitilgan dastlabki she’rlari ularning badiiy-ma’naviy ahamiyatidan qat’i nazar «Bahor» sarlavhali she’riga tayyorgarlikdan iborat ekan:

Yana bahor keldi… Yana olamda…

Shundan so’ng she’rxon aqlini, she’rxon ruhini tufakkur quyunlariga tashlab chirpirak qilishning butun she’r mobaynida uzluksiz davom etadigan mo»jizalari ko’rina boshlaydi:

Ajib bir go’zallik, ajib bir bayot…

Shoir, o’zi, shundoq ham mo»jaz bayonlig’dan iborat bo’lgan «go’zal­lik», «bayot» so’zlarining hikmatidan qanoatlanib qolmasdan, ular­ning oldiga «ajib» sifatini qo’shadi. Buning sababi esa, navbatdagi misralarda ayon bo’ladi. Oydinlashadiki, shoir hayotni shunchaki bir go’zallik, shunchaki bir bayot bilan emas, balki ajib bir go’zallik, ajib bir bayot bilan muborakbod qilmoqchi ekan. Shundan so’ng, go’zallikning shunchaki bir go’zallik emasligi, bayotning shunchaki bir bayot emasligini o’quvchi o’zi uchun misrama-misra kashf qila boradi:

Men seni qutlayman shu ulug’ damda
Aziz yelkadoshim, muzaffar hayot.

She’rda har bir so’zning, har bir tovushning o’z vazifasi bor. Aytilgan fikr izohtalab bo’lsa, savol tug’dirsa, bu misrani shoir albatta sharhlaydi, bu savolga shoir albatta javob beradi. Hozirgi modern she’riyatimizga xos bo’lgan «qissadan hissa» chiqarishlarni she’rxonning o’ziga havola qiladigan, uni hammualliflikka da’vat etadigan xususiyat bu she’rda kam uchraydi. Bu she’rda g’ujg’on o’ynayotgan fikrlar silsilasi uchun, bir-biriga qalashib, hatto ayqash-uyqash bo’lib ketadigan betimsol badiiy vositalar evaziga shoir o’zi tarjima qilgan Qaysin Qulievning she’ridagi kabi, «o’quvchidan faqat hayrat so’raydi».

Shundan keyingi to’rtlikning ikki misrasida shoir o’z she’rining bu xususiyatiga ochiqdan-ochiq ishora kiladi:

Tashbeh axtarmangiz ushbu g’azaldan,
Naqd joyda nasiya ne kerak, asli?!

Keyin u bahorga yuz burib, deydiki:

Ayon bir xislating bordir azaldan,
Seni atamishlar uyg’onish fasli.

Shoir navbatdagi misralarda uyg’onish faslining tafsilotlarini bayon qilishga o’tadi. Xislat shundaki, bu tafsilotlarning har bittasi yaxlit bir umumiylikning barhayot juzvi sifatida, shoirning ijodiy maqsadlarini bus-butunligicha qamrab olishdek riyozatga o’quvchi idrokini safarbar qiladi:

Yellar ham uyg’ondi, ishqalab kaftin,
Oftob ham yuksaldi tik kelar quyosh.

Esayotgan yellarda ishqalanayotgan kaftning tovushi bor, ayni paytda, ularda endigina uyg’onib, bedorlikka shaylanayotgan odamning bezovtaligi mavjud. Esayotgan yellarda ham, yuksalib, tik kelayotgan quyoshda ham boshlanayotgan kun mobaynida qilinayotgan mehnatga taraddud seziladi. Bu buyuk taraddudning natijasi ham ulug’vordir. Abdulla Oripov hurfikrlik cheklangan davrda ijodini boshlagan avlod vakili edi. Shuning uchun ham imo-ishoralar bilan qalam surish ularning ijod uslubiga aylanib qolganligini e’tibordan soqit qilib bo’lmaydi. Qatag’on yillarining ta’qiqchi va ta’qibchilari, o’zlarining to’qima baytlariga qaramay, buni yaxshi tushunar edi. Shuning uchun ham ular Abdulla Qahhor qayd etgandek, «har bir harfning etagini ko’tarib ko’rib», har qanday tabiiylik uchun garchi bu tabiiylik ko’zlardan yashirin bo’lsa ham, ijodkorlarni jazolar, so’z bilan fikrlaydigan insonlar o’zlarining ko’zda tutgan-tutmagan fikrlari uchun eng ayovsiz, fitnaangez savollarga ham javob berishga, eng yomoni jazo tortishga mahkum edilar. Garchi Abdulla Oripov ijod qilgan kezlarda ta’qib sirtmoqlari bir muncha bo’shashtirilgan, ta’qiq kahratonlari nomiga bo’lsa ham, ozmi-ko’pmi yumshatilib, ob-havoda bir qadar ilmiliqlik paydo bo’la boshlagandek edi. Bu kayfiyat Abdulla Oripovning fikrlash tarziga ham shu qadar singigan ediki, ozodlikning hatto g’ira-shira epkinlari, zim-ziyo rutubatli qishlarning hattoki subhi koziblari ham uni astoydil quvontirar edi. Shuning uchun ham u yozadi:

Tarnovlar ko’ksida lola ham ko’rkam,
Terak uchlarida izg’ir mavjudot.
Hattoki tuyg’usiz chirik xazon ham
Yashil po’panakdan bog’labdi qanot.

Hovliqma jilg’alar chopar beega,
Qushlar qiy-chuviga to’lmish dala,bog’.
Sening visolingdan quvonmay nega,
Bahor, sog’intirding, axir, ko’p uzoq.

Shundan keyingi misralar mutolaasi jarayonida beixtiyor qadimiy ohanglarni xotirlaymiz:

Yaldo kechasidek rutubatli qish
Soldi ruhimizga og’ir bir surur.
Sen kelding, uyg’ondi yana sho’x olqish,
Yig’lagan ko’zlarga tushgan kabi nur.

Alisher Navoiyni eslang:

Oraz quyoshin ochib, ashki qurug’on ko’zni
Ko’p hajrda yig’latding, bir vaslda ham yig’lot,

Ustozdan mutaassar bo’lish va tafovut shundaki, Alisher Navoiy o’z mahbubasining oraz quyoshidan «ashki qurug’on» ko’zni qayta yoshlantiryapti. Abdulla Oripov esa, bahor faslidan, nur faslidan sururlanib, ko’zyoshini «ashki kurug’on ko’z»ni yig’latish orqali emas, balki she’r yozish tarzida to’kmoqda. «Yaldo kechasidek rutubatli qishning ruhlarga solgan og’ir sururi» esa, davrning ranj-mashaqqatlarga to’la maloli oqibatida, chekilayotgan iztirob hamda shoirga yelkadosh hayotning bezavol nashidasi sharofatidan orttirilayotgan zavqning qiyofasidir:

Ha, mangu zavollik bo’lmas olamda,
To suyin socharkan abri naysonlar.

Shoir bahor tuhfa etmoqda bo’lgan sururning totini oldindan his qilib, shodlanishga shaylanadi. Biroq, xalqimizda: «To’y bilan aza tug’ishgan birodar», qabilidagi hikmat bor. She’rning navbatdagi misralarida shoirning tiklangan boshi yana egila boshlaydi:

Men sizni eslayman ammo shu damda
Manguga ko’z yumgan aziz insonlar.

She’rda bizga ma’lum dahriy yillarning talabi bilan, «xudo» so’zi tilga olinmaydi. Biroq, tarixdan ma’lum, nimaiki ta’qiqlansa, shunga moyillik odamzodda kuchli bo’ladi. Xususan, insonning ruhi hamisha muhtoj bo’lgan ilohiy tuyg’ularga bu xususiyat birinchi navbatda taalluqlidir.

Azaliy hukmini o’qidi hayot,
Samo ham necha bor ko’mdi quyoshin.
Iqboli sajdagoh bo’lganlar, hayhot,
O’zlari tuproqqa qo’ydilar boshin.

Bu misralardagi fikr oqimida hayotning o’zidek tabiiy nek­binlik fojiasi bilan sug’orilgan ilohiy bir itoat bor. Itoatki, qazoga sabr, itoatki, kelajakdan umid, itoatki, botgan quyoshning yana qaytib chiqishiga mustahkam bir ishonch, qolaversa, pinhoniy bir iymon.

G’afur G’ulomning Toshkent zilzilasida farzand va nabiralarini, qolaversa, el-yurtni qattiq qayg’urib, iztirob chekkanlari, shuning oqibatida, qattiq betob bo’lganlari haqidagi xabarlar o’sha yillardagi matbuot xabarlaridan ma’lum. Ko’p vaqt o’tmay, ulug’ shoirimiz vafot etgandilar. Zilzilalar, yer qa’ridan kelayotgan o’pqoniy na’ralar hamon davom etayotgandi shu vaqtlari. Abdulla Oripov zaminning bu faryodlarini G’afur G’ulom o’limi bilan bog’lab, judolik fojiasining butun zalvarini san’atkorona bir mahorat bilan anglatadi:

O’n oyki, so’nmishdir u tanish na’ra,
Firog’ida hamon fig’on chekar Shosh.

Bu ustozidan judo bo’lgan shogirdning:

So’qir, yovuz o’lim, ming dod dastingdan, —

deya larzaga tushganlarining zilzilaning ohista tinchiy borishiga o’xshab pasayishi edi.
Yana ajib bir so’nmas umid, yana salaflar yodini barhayot ruh sifatida mushohada etib, ularni tiriklar safida sanash sharafi:

Bahor kelayotir, bosh ko’tar, qara,
O, surur kuychisi, dongdor zamondosh.

Shundan so’ng shoir o’z ustozi bilan o’zining orasidagi yaqin bir olislik, olis bir yaqinlikning «tarjimai holi»ni muxtasar ifoda qiladi:

Hamsuhbat bo’lmadim (kim edim zotan),
Tavof ham kilmadim gulshan makoning.

Bu endi, yuqoridagi misralarda ifodalangan hurmat-ehtiromning, ustoz qoshidagi saqlanayotgan buyuk bir odobning tadrijiy davomi. Shogird shu qadar ikromliki, hatto ustozning qabrini ziyorat etishga, uning ruhini bezovta qilishga o’zini haqli deb bilmaydi. Shuning bilan birga, chinakam ziyorat bu go’rparastlik emas, balki marhumlarning amalga oshirgan xayrli ishlarining mohiyatiga borib yetish ekanligini ta’kidlaydi:

Lekin she’r bahosi muxlisgadir tan,
Qanday cheksiz edi ruhiy poyoning.
Bugun-chi, ne kezar o’tli qoningda,
E voh, unda na she’r, na may, na safo?!

Shundan so’ng shoir Maqsud Shayxzoda xotirasini ardoqlashga o’tadi:

Bu qanday muloqot, ne hol, yoningda
Joy olmish o’zga bir suyukli daho?!

Ma’lumki, bir qancha ijodkor ziyolilar, jumladan, Maqsud Shayx­zoda qatag’on qasirg’alarining urushdan keyingi to’lqinlarida bandi zindon bo’lib chiqqan edi. Dahshat shunda ediki, ular ozodlikka chiqqandan so’ng ham ro’shnolik ko’rmagandilar, ancha yillargacha shubha ostida yashagandilar. Shayxzoda hazratlari ham munosib e’tibor topmadi. Ushbu “Bahor” she’ri bitilgan yillarda ham jamiyatda hali ana shu kayfiyat hukm surar edi. Mana shu berilmagan mukofotni, dafn marosimida bo’sh qolgan yostiqchani jasoratli shoir Maksud Shayxzoda uchun dadillik bilan moziydan olingan yuksak nishon bilan ziynatlaydi:

Mislsiz edi u she’r lochini.
Xayoli bamisli Ko’rogoniydek.

Shoir Maqsud Shayxzodaning «Mirzo Ulug’bek» dramasiga ishora qilib, falakiyot ilmiga Ulug’bek hazratlari qo’shgan «Ziji Ko’ragoniy» jadvalidek buyuk xissani e’tiborga olgan holda
yozadi:

Gar tarix evrilsa shuhrat tojini
Kiygizardi unga sulton Ulug’bek.

Maqsud Shayxzoda ko’zda tutilib bitilgan: «O’tdi so’nggi damda bosh egib quyi», misrasining mazmuni ham yuqoridagi izohlardan keyin ma’lum bo’ladi. Yana:

Balxdan horib kaytgan Alisher misol
Endi to’lg’azgandi cho’kkan davotin, —

misralaridagi tagma’no ham shu o’rinda oydinlashadi. Qamoqdan ozod bo’lib kelgan ijodkor o’zini ijodga shaylanganligi, kamsitilish­larga, e’tiborsizliklarga qaramasdan, ko’ngli qalamdan hamon sovimaganligi, bunday safarbarlikka o’lim xalaqit berganligi ayon bo’ladi. Bu misralarning badiiy-ma’naviy ahamiyatidan tashqari, ijtimoiy ahamiyati tag’in shunda ediki, ko’plab qatag’on qurbonlari hali hayot edilar, ularning safida shoir va yozuvchilar ham bo’lib, yaqin o’tmishdan kechgan mudhish ta’qiblarning asoratlari ularning hayotiga ko’lanka tashlab turardi. Ular qish bo’yi ko’milib yotib, endi tuproqdan kavlab olinib, ozod qilingan tokzorlar kabi quyoshga zor edilar. Ana shu yuqorida ko’rsatilgan sabablar, Shayxzodani, shoir ta’biricha, umrining oxirigacha boshini tik tutib yurishga qo’ymadi.

Baqoyu bebaqo, ayon buyuklik,
O’tdi so’nggi damda bosh egib quyi…

Abdulla Oripov qalami sukunatdan gulduroslar yangratadi, ko’z yoshlardan uchqunlar chaqnatadi, mavjlardan alangalar yasaydi:

Faqat bilganidan qolmas tiriklik,
Bugun gulga cho’mmish Chig’atoy bo’yi.

Shoir talqinidagi bahor shu qadar mo»jizakorki, motamni ham tantanaga aylantiradi. Ustozlarsiz bahor saodati tatimayotgan shoir ham bahorning yaratuvchilik kuchini e’tirof etadi. Esayotgan shabada, ochilayotgan g’uncha, oqayotgan jilg’alardan o’zining motamzada yuragiga tasalli topadi;

Kimningdir ko’ksiga engashgancha gul
Marmar sag’anadan o’qib turar bayt.
Bahor, qatra yoshim aylagil qabul,
Onam qoshiga ham bordingmikan, ayt?

Abri naysonlardan bahor gullari, shoirniig ko’zyoshlaridan mehri giyohlar unib chiqadi. Oqibat chechaklari nish uradi, sadoqat maysalari xilpiraydi.

Bahorning o’ziga xos qomusi bo’lgan bu she’rda shoir e`tiboridan bahorga mansub hech narsa – boshqorong’u bo’lgan kelinchakning zardolu barglariga hayo bilan ko’z tashlashi ham, paxmoq bulutlarni nimtalab o’z shu’lasiga darcha ochayotgan oy ham, terak uchlarida izg’iyotgan mavju­dot ham chetda qolmaydi. Ayniqsa:

Uvada kamzulda billur tugmaday
Bulutlar ortidan boqadi yulduz,—

deb umriboqiy sayyoralar bilan o’tkinchi bulutlarni bitta tafakkur nuqtasiga jamlab fikrlashi o’quvchini hayratlantiradi. Shoir bizni yanada ko’proq hayratga solib:

Qaydadir yurtini eslab ingrar nay, —

deb yozadiki, bu o’ziga xos osoyishta chekilayotgan sog’inch nolasidir. Ma’lumki, nay majozan o’zi kesib olib keltirilgan («Nay» she’rini eslang) qamishzorini sog’inib fig’on chekadi. Bu ishoradan, shoirning o’zi Qashkadaryo dashtlaridagi «Jayron quvib, jayron yanglig’ kechgan kunlari»ni sog’inayotgani, nay bilan taqdirdosh ekanligi go’zal bir tarzda oshkor bo’ladi:

Qaydadir gulshandan axtarib visol
Yel kezar, tog’larning go’zal arvohi.
Shoirning dilrabo baytlari misol
Oh tortib tizilar turnalar gohi.

Bunda birinchidan shoirning ko’zga ko’rinmaydigan sinoat — sha­molni «Tog’larning go’zal arvohi», deb ardoqlanishida qanchalik poetik go’zallik bo’lsa, «Shoirning dilrabo baytlari misol oh tortib tizilar turnalar gohi», deb fikrlashida shunchalik samoviy surur bor. Fikrimizcha, mazkur misra, dastavval, «Erkinning dilrabo baytlari misol» tarzida bo’lgan bo’lishi, unda Erkin Vohidovning «Yoshlik devoni» ko’zda tutilib, o’zbek she’riyatida devon tartib berishning, ehtimol, mumtoz sirasi olqishlanayotgan bo’lishi mumkin. Muallif so’ngra andisha qilib, «Erkin» so’zini olib tashlagan bo’lishi kerak. Chunki, o’zbek tilida o’zidan sezilarli darajada yoshi ulug’ bo’lgan insonni yolg’iz ismi bilan atash, garchi bu ism taxallus qilib tanlangan bo’lsa ham, xunuk jaranglaydi, odobsizlik sanaladi. Oltmishinchi yillarda she’rdagi bu tagma’noni aniq ilg’agan edik. Hozirgi o’quvchi diqqatidan bu jihat chetda qolishi ehtimoldan uzoq emas. Fikrimizning hujjatli dalili sifatida shuni aytishimiz mumkinki, «Bahor» she’rining Aleksandr Faynberg tarjimasidagi ruscha muqobilida «Erkin» so’zi bor. Demak, she’rning tarjima qilinayotgan variantida bu so’z bo’lgan, tarjimon bu so’z rus tilida mutlaqo tabiiy jaranglayotgani uchun ustoz ismi-sharifini saqlagan, muallif esa «shoirning» so’zi bilan almashtirgan.

Maqolamizning nihoyasi yaqinlashayotir. Chunki biz «Bahor» she’ri misolida Abdulla Oripov ijodida tabiat mavzusi kamtarin tahlilining nihoyasiga yetib kelmokdamiz:

Qizg’aldok bargidek uchar dildan g’am,
Toshqinlar kiradi qalbimga manim,
Bahoring muborak bo’lsin ushbu dam
Mening O’zbekiston – dilbar vatanim.

Faqat sen qalbimga cho’ktirmay malol,
Charchagan ruhimga ilhom solursan.
Bahor ham, umr ham o’tar ehtimol.
Faqat sen dunyoda mangu qolursan.

Oxirgi misra Uyg’un va Izzat Sultonning ushbu she’r yozilgan vaqtlarda deyarli barcha sahnalarda yangrayotgan: «Mening she’rim bilan mangu qolursan», misrasiga uyqash bo’lib, deyarli «Xamsa» ohanglarida yozilgan. Bu misra, ma’lumki, mashhur dramada Navoiy tilidan Guliga qarata aytilgan edi. Abdulla Oripov ana shu misrani taraqqiy qilish orqali o’z tilidan: «O’zbekiston – dilbar vatani»ga qarata aytadi. Buning bilan u dramadagi Alisher Navoiyning: «Guliga bo’lgan muhabbatim, xalqimga bo’lgan muhabbatimning bir qatrasi edi», degan fikriga amal qilib, o’quvchiga tanish misra vositasida, «O’zbekiston — dilbar vatani»ga muhabbati har qanday tuyg’ulardan baland ekanligini uqtirib, yuksak ijodiy mahoratini beixtiyor namoyish etadi. Abdulla Oripov oltmishinchi yillarda yozgan she’rlaridan birida:

Shoirlar aldaydi bizni, jonginam,
Bahor doim emas, uch oydir xalos, —

deb lutf etgan edi. Bizni «shoirlar aldaydi»gan bo’lsa, uning: «Bahor doim emas, uch oydir xalos», degan misrasi ham yolg’on bo’lib chiqadi. Demak, bahor mangudir. Xulosa shulki, shoirning she’rlari qaysi mavzuda bo’lishida qat’i nazar, ular inson mohiyati haqidadir.

Manba’: «Sharq yulduzi» jurnali, 2010,1-son